| 09Draskh1. 17:31 | | | Բայց կուտաս՝ որդի առաջնոյ Խոսրովայ, սպանեալ զերկրորդն Խոսրով Պարսից արքայ՝ ինքն փոխանակ նորա թագաւորէ:
32 Եւ ապա տուեալ Կաւատայ զմարզպանութիւնն Հայոց Վարազտիրոցի՝ որդւոյ քաջին Սմբատայ, առաքէ զնա յիւրական յաշխարհն:
33 Իսկ եկեալ նորա՝ եգիտ հրաժարեալ ի կենաց աստի զմեծ հայրապետն Կումիտաս. որ եկաց իսկ յաթոռ հայրապետութեան անդ ամս ութ:
34 Ապա զՔրիստափոր ոմն յԱբրահամեան տանէ խորհրդակցութեամբ Թէոդորոսի Ռշտունեաց տեառն՝ կացուցանէ յաթոռ հայրապետութեան:
35 Զսմանէ բան ճառի, թէ քսութիւն իմն յիւրում լեզուի կրէր. եւ սակս այնորիկ՝ ասէ, ասպետն Վարազտիրոց զչարեալ գտանէր ընդ եղբարս իւր:
36 Իսկ ի վերայ այսպիսի համբաւոյ ապա եւ յընտանեաց տանն քիղք չարաբանք ի վերայ յարուցեալ նորա՝ բամբասանս ապիրատս յօդէին. եւ ապա այնուհետեւ ոչ ըստ իրաւանց ուղղոց ինչ, այլ կամակար մտօք ըստ կամս անձանց հաստատէին վճիռ՝ անկանիլ նմա ի պատւոյն:
37 Իսկ նորա իւրովի կամաւ խոյս ի չարէն տուեալ՝ երթեալ շինէ միայնարան մեծ մերձ ի գիւղն Ուղեաց, որ ի Մասեացոտան. եւ բազում միանձունս առ ինքն գումարեալ՝ առաքինաջան երկօք եւ բազմաշխատ քրտամբք փայլէր պահոց պնդակազմութեամբ եւ աղօթից պաշտպանութեամբ եւ ամենագիշեր տքնութեամբ, կացեալ յաթոռ հայրապետութեան [Դ] ամս:
38 Ապա փոխանակ նորա կացուցանեն զԵզր ի Նիգ գաւառէ ի Փառաժնակերտ գեղջէ, որ էր փակակալ սրբոյ Գրիգորի:
Գլ. 18
0 Յաղագս Եզրի կաթողիկոսի, եւ Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ:
1 Յաւուրս սորա վախճանի Կաւատ Պարսից արքայ՝ թողլով զթագաւորութիւնն Արտաշրի տղայագիտակ որդւոյ իւրոյ:
2 Իսկ ապա Հերակլ սակս ըղձակերտութեան քրիստոսընկալ նշանի խաչին թագաւորեցուցանէ Պարսից զԽոռեմ, եւ զխաչն սուրբ փոխարէն իւր առ ի նմանէ հայցեալ, որոյ երթեալ եւ սպանեալ ի Տիզբոն զտղայ թագաւորն Արտաշիր՝ վաղվաղակի առաքէ զտէրունեան խաչն առ կայսրն Հերակլ:
3 Եւ իսկ եւ իսկ ապա զօրքն Խոռեմայ սպանանեն զԽոռեմ ի ճեմարանի իւրոյ ասպարիսին՝ կացուցեալ թագաւոր զԲբոր՝ դուստր Խոսրովու, որ էր կին Խոռեմայ, որ յետ մահու նորա զԽոսրով ոմն յազգէ Սասանայ. իսկ յետ նորա զԱզրմիկ դուստր Խոսրովայ եւ յետ նորա զՈրմիզդ՝ թոռն Խոսրովայ, զոր խեղդամահ արարին. եւ զկնի նորա թագաւորէ Յազկերտ՝ թոռն Խոսրովայ:
4 Իսկ Հերակլէս զքրիստոսընկալ խաչն տարեալ դնէ յԵրուսաղէմ ի տեղւոջ իւրում:
5 Բայց Մաժեժ Գնունի զօրավարի ի Հերակլեայ եւ առաքի ի Հայս. ապա պատուէր տայ հայրապետին Եզրի երթալ լինել կցորդակից եւ հաղորդ Կայսեր ի գործ մասին խոստովանութեան հաւատոյ. «եւ եթէ ոչ՝ ասէ, կամիցիս երթալ միակցիլ, արասցուք մեզ ա՛յլ կաթողիկոս»:
6 Եւ Եզրի՝ վասն զի ոչ կարացեալ զատանիլ յիւրոց հաւատացեալ հօտիցն, յանձն առնու երթալ առ Կայսր:
7 Եւ իբրեւ չոգաւ՝ ոչ տանէր ընդ իւր զՅոհան փակակալ սրբոյն Գրիգորի, որ էր յայնմ ժամանակի փիլիսոփայ կատարեալ եւ Աստուածային Գրոց գիտութեան բանիբուն ճանաչէր. այլ զա՛յլ ոմն զիւր քեռորդի՝ կիսակատար ուսմամբ, առեալ գնայր նովաւ վճարել զգործ իրին:
8 Եւ ի հանդիպել Կայսերն՝ խնդրեն առ ի նմանէ ձեռնարկ հաւատ նամակի. որ եւ վաղվաղակի իսկ գրեալ ետ նոցա՝ նզովեալ զամենայն հերձուածողս բայց ի ժողովոյն Քաղկեդոնի:
9 Իսկ Եզրի եւ իւրայոցն տգիտաբար իմն իբր անծանօթ Գրոց Աստուածայնոց՝ ոչ կարացեալ ի միտ առնուլ զխորամանկ հնարիմացութիւն հերձուածոյն, որ ընդ կայսերական ձեռագրիւն իբր ընդ գրուանաւ էր թագուցեալ, դաւաճանեալ խաբեցան ընդ նոսա ըստ օրինի տօմարին Լեւոնի:
10 Եւ ապա մեծարեալ յարքայէ եւ ընկալեալ պարգեւս զերիր մասն գիւղաքաղաքին Կողբայ եւ զաղս նորուն բովանդակաբար՝ դառնայ մեծաւ շքով ի տեղի իւր:
11 Իսկ ի չուել գալ նորա՝ ըստ օրինի սովորական կարգացն կղերք եկեղեցւոյն իւրոյ փութացեալ ընդառաջ լինէին:
12 Բայց փիլիսոփոսն Յոհան, զոր վերագոյն ասացաք՝ ոչ եւս ընդ այլսն երթալով լնուլ զսակ հարկին, որ ի վերայ կայր:
13 Եւ մտեալ ի տաճարն՝ խնդիր Յոհաննու լինէր ի հայրապետէն Եզրէ:
14 Եւ պատմեցաւ ապա յոմանց Յոհաննու՝ հանդերձ մեղադրութեամբ, «Եթէ ընդէ՞ր ոչ չոգար ընդ առաջ նորա յերկրպագութիւն», առ որս պատասխանի տուեալ ասէ, «Զիա՞րդ պարտ վարկանիմ յողջոյն կամ յերկրպագութիւն նմա երթալ, որ քակեացն իսկ զսահման կանոնի Հարցն մերոց ուղղափառաց եւ հանգունակիցս զմեզ խորհեցաւ առնել քաղկեդոնեան չար հերձուածոյն:
15 Ապա հրամանն Եզրի սաստկանայր ի վերայ. եւ ակամայ կամօք մուծանէին զՅոհան ի սենեակն:
16 Եւ իբրեւ յանդիման եղեւ՝ ասէ կաթողիկոսն, «Խրոխտաբար իմն ամբարհաւաճութեամբ ընդվզեալ թուիս, վասն այնորիկ ախտակրեալ սրտիւ ոչ ելեր ընդառաջ մեր եւ ոչ տեսեր զմեզ»:
17 Եւ նա ասէ. «Խրոխտումն եւ ամբարհաւաճութիւն յիս ոչ գտանի, այլ ջատագով ճշմարտութեանն լինել հաւանիմ:
18 Բայց քո յիրաւի կոչեցաւ անունդ Եզր, վասն զի յեզր տարեալ հաներ տրոհեցեր զՀայաստանեայսս՝ քակեալ զսահման հաւատոյ Հարցն մերոց ուղղափառաց եւ խրամատեալ զցանկն առաքելական եւ ի մարդադաւան տօմարն Լեւոնի կործանեալ»:
19 Ապա հրամայէ Եզր մուրցացի տանջել զպարանոց նորա եւ զկզակս. իսկ Յոհան ձեռս ի վեր ամբարձեալ ասէ, թէ «Ահաւասիկ գնացի խնդալով յերեսաց ատենին, զի վասն անուանն Տեառն արժանի եղէ անարգելոյ»:
20 Եւ զայս ասացեալ՝ ելեալ գնաց: Եւ երթեալ առկայանայր ի Մայրոյ վանս, որ ի ծործորս լերինն ամրոցին Բջնւոյ. եւ սակս ի նմա բնակելոյն Յոհաննու՝ փոխեալ Եզրի զանուն տեղւոյն Մայրոյ վանաց, Մայրեգոմ զնա անուանէր, եւ զՅոհան՝ Մայրոգոմեցի:
21 Բայց վասն զի յայնմ տեղւոյ եւս հրամայէր զնա հալածել, ապա չուէ գնայ ի գաւառն Գարդմանայ. եւ անդ ապա խստամբեր վարս իւր ստացեալ՝ նեղ եւ անձուկ պողոտայիւ հետեւի զկնի ամենայն առաքինի վարուց:
22 Զսմանէ ապա համբաւ ամբաստանութեան պատմի, իբր դառն հերձուածս իմն նմա մուծանել յեկեղեցի սուրբ. սակայն ես ոչ կարեմ հաւանութիւն իմոց կարծեացս տալ վասն այնպիսւոյ առնն, թէ զիա՛րդ նա կարէր խորհիլ առ ի փլուզանել զուղիղ հաւատոյ շինուածս:
23 Այլ կարծիս իմն ընդունի սիրտ իմ ի հակառակադիր եւ յոխորիմաց այլոց կամաց այս գործ համբաւոյ լեալ:
24 Բայց եթէ սակս Սարգսի աշակերտի նորա համբաւէ ոք զայնպիսի չար հերձուածս ընծիւղեալ՝ եւ ես եւս ոչ վասն նորա հակառակիմ. զի իմ իսկ ընթերցեալ է գիր վնասու նորա: Այլ վասն զի Յոհան ի բաց յիւրմէ հալածեաց զՍարգիսն, սակս այնորիկ արտաքոյ կամաց նորա ասեմ զնորայն հերձուած:
25 Իսկ ապա հայրապետն Եզր զվկայարան սրբոյն Գայիանեայ, զոր երբեմն խրթին եւ մթին էր զնա շինեալ՝ քակեալ զայն, եւս ընդարձակագոյն եւ պայծառագոյն զնա շինեաց՝ կոփածոյ քարամբք եւ կրով ձուլելով. եւ արտաքուստ յարդարէր կայանս բնակութեան քահանայական դասուց ի պաշտօն աստուածային խորանին:
Գլ. 19
0 Յաղագս տառապանաց աշխարհիս Հայոց յերեսաց հագարացւոց, եւ գործոց Ներսեսի կաթողիկոսի:
1 Ի ժամանակի աստ յայսմիկ Վարազտիրոց՝ որդի քաջին Սմբատայ, փախստեայ լեալ յՌոստոմայ իշխանէ Ատրպատականի՝ չուէ գնայ ընտանեօք եւ աղխիւ առ կայսրն Հերակլ. վասն զի նենգ թագուցեալ յինքեան Ռոստոմայ սպանանել զՎարազտիրոց, սակս այնորիկ գնացեալ տարաբնակէր ի Յոյնս:
2 Ի սմին յայսմիկ աւուրս կայսրն Հերակլ զԴաւիթ Սահառունի կուրապաղատ արարեալ՝ իշխան Հայոց կացուցանէր. որ մեծաւ ճոխութեամբ եւ յաղթութեամբ բազմաւ քաղաքավարէր զիշխանութիւնն ամս [Դ]. եւ ի հրամանէ նորուն շինէր իսկ եկեղեցին գեղեցկայարմար, որ ի քաղաքագեղն Մրեն:
3 Իսկ յետ երեամ մի՝ անարգեալ ի նախարարաց եւ զօրաց իւրոց, հալածեցաւ:
4 Եւ յայնմ հետէ ապա ի չար հակառակութենէ նախարարացն եւ ի նանիր նախանձուէ դղրդեալ՝ կործանեցին սպառ սպուռ զՀայաստանեայսս. բայց միայն բարեպաշտ իշխանն Թէոդորոս ըստ սակաւաձեռն կարի՝ դիմակաց հինից թշնամեաց գտանիւր:
5 Զայսու ժամանակաւ ապա երեւեալ ժառանգն Հագարայ աղախնոյն՝ Մահմէտ, որ ըստ Պօղոսի ի լեռնէն Սինայ կամ յանապատէ ի ծառայութիւն ծնեալ:
6 Սա հպարտացեալ ի վերայ քրիստոսադրոշմ եւ ստուգահաւատ ազգաց՝ լնոյր ապա զիւր կորստական խորխորատն խորհրդոց՝ ոչ տալով յագուրդ սրոյն ծարաւոյ, զոր միշտ արբուցանէր յարենէ վիրաւորելոց գերելոց գլխոց իշխանաց թշնամեացն՝ յարձակելոց ի վերայ հաւատացելոց. որ թէպէտ կարծեցուցանէր զինքն հակառակորդն հպարտացեալ ի հրամանէ Աստուծոյ գոլ քարոզ ճշմարտութեան Աբրահամեանն հաւատոյ եւ Մովսիսականն օրինաց, սակայն անաստուած աստուածածանօթութիւն նորա դաւաճանումն միայն լինէր մտաց տգիտաց:
7 Վասն զի դատապարտ էր դատաստան նորա, եւ անարգագոյն յարգանք նորա, եւ ուխտադրուժք ուխտք, եւ աննուէր նուիրմունք եւ անողորմ ողորմութիւնք:
8 Քանզի եւ ոչ իսկ թերեւս ի Տեառնէ տուաւ աղախնորդւոյ ընդ որդւոյ ազատին լինիլ ժառանգորդ, որպէս եւ ոչ իսկ բաժին հաւատացելոյն ընդ անհաւատին:
9 Արդ իբրեւ գումարտակ մեծ լինէր Հագարացին՝ եւ յաղթեալ կոտորէին առ հասարակ զզօրս կայսեր Հերակլի որ յԱրաբիայ, այնուհետեւ ազգք եւ ազինք պակուցեալք ի յահէ նոցա՝ հնազանդեցան ի ծառայութիւն նոցա:
10 Իսկ Երուսաղէմացիք զքրիստոսընկալ սուրբ խաչն վաղվաղակի յուղարկէին նաւօք ի Կոստանդնուպօլիս, զի մի՛ կրկին եւս ի թշնամեացն գերեսցի. եւ ինքեանք հնազանդեցան ի ծառայութիւն Հագարացւոյն:
11 Աստ ապա վախճանեալ կայսրն Հերակլ՝ Կոստանդին որդի նորա ընդ նմա թագաւորէ:
12 Եւ վասն զի նախարարք աշխարհիս մերոյ անմիաբանք լեալք եւ ոչ ոք էր որ սմա զօրավարէր. յայնժամ ապականիչ զօրքն Հագարայ համարձակութիւն առեալ՝ յԱսորեստան կողմանէ ասպատակ ի Հայս սփռէին:
13 Եւ ըստ օրինակի հրացայտ իմն հրդեհի՝ ճարակ բոցոյ նոցա վաղվաղակի հասանէր յԱյրարատ գաւառ, հարեալ զդաշտավայրն ամենայն եւ պաշարեալ պատերազմաւ զԴվին քաղաք. եւ առեալ զնա զսուսերս իւրեանց արբուցին յարենէ քաղաքին, ուր ոչ եւս կայր թիւ բազմութեան սպանելոցն: Երեսուն եւ հինգ հազար ոգի գերեցին վաճառակուր լինել, եւ անցեալ գնացին՝ ընդ որ չուեալ եկինն, յԱսորեստան:
14 Եւ իսկ եւ իսկ վախճանէր հայրապետն Եզր՝ կալեալ զաթոռ հայրապետութեան ամս տասն:
15 Իսկ Թէոդորոս Ռշտունեաց տէր եւ այլ նախարարք Հայոց հանդերձեցին կացուցանել յաթոռ հայրապետութեան փոխանակ Եզրի զՆերսէս եպիսկոպոս Տայոց. բայց նա յապշութեան լեալ յանհնարին կոտորելոցն, որ ի գերելոց քաղաքին՝ գաղտնագնաց փախստեայ լինել խորհէր՝ իբր ոչ կարող կալ ի քաղաքավարութեան այնմ աստիճանի մեծի:
16 Ապա յողոքական բանից եւ ի սադրելոյ նախարարացն հնազանդեալ հաստատէր:
17 Եւ կացեալ յաթոռ հայրապետութեան՝ ամփոփեալ հաւաքէր զբազմութիւն դիականցն անկելոց՝ եւ ի նմին տեղ վերստին շինէր զհրդեհեալ զվկայարան մեծի նահատակին Սերգեայ:
18 Զկնի ապա շինէ տաճար սրբութեան եւ ի վերայ վիրապի սրբոյն Գրիգորի, ուր ի մէջ թունաւորացն թաղեալ՝ առաքելանուէրն այրն Աստուծոյ զկամակոր վիշապին ջախջախեաց զգլուխ, ի մեռելութենէ խորոց կռապաշտութեան վերածելով զՀայաստանեայսս ի լոյս փառաց Որդւոյ Աստուծոյ:
19 Դարձեալ յուսացեալ ի Տէր եւ ոչ ածեալ զմտաւ զկրթական արշաւանս հինիցն թշնամեաց՝ գեղեցիկ իմն մոլութեամբ դնէ ապա հիմն մեծ եւ հրաշալի բազմապայծառ յարկի տանն Աստուծոյ ըստ անուանակրութեան սրբոյն Գրիգորի՝ յանձն առնելով զկատարումն իմաստութեան շինողին Քրիստոսի:
20 Իսկ ի հիմնարկել զաստուածակերտ փարախն բանաւոր հօտին Քրիստոսի՝ ի ներքոյ չորից սեանցն հաստահեղուսից բաժանեալ դնէ զնշխարս ոսկերաց սրբոյն Գրիգորի առ ի անշուշտ մնացականութեամբ պահիլ գանձոյն երկնաւորի ի գերչաց ապականչաց եւ ի պարծանս հաւատոյ քրիստոնէական կարգաց:
21 Իսկ զքրիստոսադրոշմ եւ զպատուական գլուխն ոչ ի խորոջ, այլ արտաքոյ ի գզրոցի եդեալ՝ դնէ ի գանձարանս աստուածութեանն ի յոյս բարեաց փափաքողաց նմա եւ ի բժշկութիւն ախտակրելոց:
22 Բայց հայրապետն մեծն Ներսէս հրաման հայցեալ ի կայսերէն Կոստանդնէ՝ կացուցանէ զօրավար Հայոց զԹէոդորոս Ռշտունեաց տէրն:
23 Արդ մինչ ցայս վայր ոչ եւ սէր իւրովի ելեալ ի պատերազմ ընդ ումեք ամիրապետի Հագարացւոյն. այլ միայն զզօրսն եւեթ ասպատակաւ հանեալ սփռէր ի ծագս երկրի:
24 Ապա յայսմ նուագի ինքն իսկ ամիրապետն ելեալ ի Սին անապատէ՝ անթիւ բազմութեամբ անցանէր ընդ ծով ի հարաւակողմ եւ յարեւելս, ի Պարս եւ ի Սագաստան, ի Սինդ եւ ի Մորան, ի Տարան եւ ի Մակուրան եւ յաշխարհն Հնդկաց, առեալ եւ աւերեալ զբոլորեսին՝ բառնայ զամենայն թագաւորութիւնս ազգաց բաց յՂիտանացւոց, որք են Հռովմայեցիք:
25 Իսկ կայսրն Կոստանդին ի Մարտինեայ մօրուէ իւրմէ դաւեալ սպանանի՝ կացուցեալ փոխանակ նորա զորդի իւր՝ զԵրակլակ:
26 Իսկ Վաղենտին զօրավար հուպ ի վերայ հասեալ եւ սպանեալ զՄարտինէ եւ զԵրակլակ զորդի նորա՝ կացուցանէ թագաւոր զԿոստանդ որդի Կոստանդնի:
27 Իսկ ապա վասն զի հատուած եղեալ եւ եկեալ էր ի Յունաց ասպետն Վարազտիրոց՝ ապա մեծ հայրապետն Ներսէս խնդրէ հաշտութիւն նմա ի Կայսերէ, եւ տայ առնել զնա Կուրապաղատ եւ հրամանատար Հայաստանեայցս:
28 Իսկ նա յառնուլ զիշխանութեան պատիւն՝ վաղվաղակի վախճանի. զոր եւ տարեալ եդին ի Դարօն առ հօր իւրում քաջին Սմբատայ:
29 Ապա Ներսէս զորդի նորա զՍմբատ ի պատիւ հօրն խնդրէ կացուցանել, եւ հայցէ եւս զԹէոդորոս Ռշտունեաց տէր ի զօրավարութիւն հաստատել: Եւ այսպէս պայազատեալ՝ ապա հովանայր առ ժամանակ մի ի չար հինից Հագարու աշխարհս մեր:
30 Իսկ իբրեւ բառնայր առհասարակ տէրութիւն ազգաց եւ ազանց, այնուհետեւ պատառեալ առագաստն հին հարաւոյ՝ շնչեաց ի մեզ նոր հարաւահողմ մահաբեր խորշակ. եւ տապախարշ արարեալ զմատաղատունկս իմանալի բուրաստանաց մերոց՝ խայթոցօքն խոցոտեաց:
31 Եւ այսպէս ապա յամս սակաւ արագընթաց ազգք հարաւոյ փոթորկեալ պտուտեալ տիրեցին ամենայն երկրի. զոր տեսեալ Թէոդորոսի եւ այլոցն եւս նախարարացն՝ եւ պակուցեալք յահէ հինից եկելոց՝ հնազանդեցան ի ծառայութիւն Հագարացւոյն, դնելով ուխտ ընդ մահու եւ կռելով դաշինս ընդ դժոխոց:
32 Եւ այսպէս ի բաց կային ի Կայսերէ:
33 Իսկ Կայսեր զօրս բազումս գումարտակ արարեալ՝ չուէ գնա ի Հայս ընդ իւրեւ նուաճել, որում ոչ ոք թերեւս գտաւ հնազանդեալ բայց միայն ի Վրաց աշխարհէն:
34 Ապա կայսրն Կոստանդին յաւէտ իմն բարկացեալ՝ խորհէր կործանմամբ սաստիւ բառնալ զերկիրն ի միջոյ:
35 Իսկ հայրապետն Ներսէս մեծապաղատ աղաչանս արքային մատուցեալ՝ դառնայ յայնց կամաց իւրոց.
36 եւ ապա հեզաբար գնացեալ ի քաղաքն Դվին իջաւանս ի տան կաթողիկոսարանին արարեալ. եւ անդ ապա հրամայէ Հոռոմ քահանայիցն պատարագ ի սուրբ եկեղեցւոջն մատուցանել. եւ քարոզէր ի նմա զժողովն Քաղկեդոնի. եւ հաղորդեցան օրինացն ի միասին թագաւորն եւ հայրապետն մեր Ներսէս:
37 Եւ այսպէս ապա թէ՛ կամաւ եւ թէ՛ ակամայ պատճառք գայթակղութեան բազմաց այս լեալ՝ շարժեցաւ հաւատն, զոր ընկալեալ էր ի սրբոյն Գրիգորէ եւ ցայն վայր անշուշտ կացեալ եւ մնացեալ:
38 Իսկ մի ոմն յեպիսկոպոսացն ի վայր ի բաթրոնէ բեմին իջեալ՝ լռիկ իմն ծածկեցաւ յամբոխին:
39 Իսկ իբրեւ յայտ իրք եպիսկոպոսին գայր, ածաւ եպիսկոպոսն առաջի արքային. եւ ապա հարցեալ առ ի նմանէ, «Թէ ընդէ՞ր ոչ ընդ իս կամ ընդ քում հայրապետին ոչ հաղորդեցար». նա պատճառս փաստաբանականս ի մէջ առնոյր, «Առ ահի սրտիս՝ ասէ, զայն գործեցի, քանզի մեք՝ ասէ, մինչ ի տախտակի տպաւորեալ նկարապաճոյճ դեղով միայն զձեզ կայսերսդ տեսանեմք՝ դողումն զմեզ պատեալ պաշարէ, թողում ասել զկենդանի դիտակ երեսացդ նկատել եւ հաղորդակից եւս լինել»:
40 Կայսրն ասէ. - «Արդ հաղորդի՞ս ընդ քում պատրիարգիդ»: Ասէ եպիսկոպոսն՝ «Իբրեւ ընդ սրբոյն Գրիգորի. սակայն ինքն իսկ դա եղեւ պատճառք չհաղորդելոյս իմոյ ընդ իւր:
41 Զի երկու ամօք յառաջ քան զայս հրամայէր դա ժողով եպիսկոպոսացն առ ինքն լինել. որք միաբան ընդ դմա ձեռնարկ արարեալ՝ նզովեցին զամենայն հերձուածողս, եւ առաւել եւս զժողովն Քաղկեդոնի, եւ ես եւս ապա խառն ընդ դոսա»:
42 Վասն որոյ Կայսր զայրագնեալ յանդիմանէր զնենգութիւնն Ներսեսի ի լեզու իւր. եւ ապա այն եւս եպիսկոպոս հաղորդէր ընդ նոսա՝ օրհնելով զթագաւորն, եւ թագաւորն զնա:
43 Եւ ապա ըստ հապճեպ տալոյ խնդրակաց ի Կոստանդնուպօլսէ՝ գնայ Կայսրն փութանակի. իսկ հայրապետն Ներսէս երկուցեալ իմն ի սաստիկ ցասմանէն Ռշտունեաց տեառնն՝ երթեալ դադարէր ի Տայս:
44 Բայց յետ միանգամ եւ երկիցս ասպատակի Իսմայէլեան զօրու ի Հայս եւ սպառ սպուռ տիրելոյ՝ առին պատանդ յամենայն գլխաւորաց աշխարհին, զկանայս եւ զուստերս եւ զդստերս:
45 Բայց Թէոդորոս Ռշտունեաց տէր գնայ ընդ Իսմայէլեան զօրուն յԱսորեստան իւրայօքն համազգեօք: Եւ անդ մեռաւ. եւ մարմին նորա բերեալ եդաւ ի գերեզմանի հարցն իւրոց.
46 իսկ հայրապետն Հայոց Ներսէս յետ վեց ամի հալածանաց իւրոց՝ իբրեւ լուաւ զվախճանն Թէոդորոսի եւ զդադարումն Իսմայէլեան ասպատակին, դարձաւ անդրէն ի տեղի իւր: Եւ միախորհ ապա լեալ ընդ նախարարացն՝ իշխան ի վերայ Հայաստանեայցս կացուցանեն զՀամազասպ Մամիկոնեան, որ էր այր ընթերցասէր եւ ուսումնասէր եւ վարժ ի բոլոր հրահանգս, եւ զնախնական քաջութեացն պայման միշտ ջանայր լրութեամբ կատարել մրցարանաց կրթութեամբ:
47 Բայց հայրապետն Ներսէս պարապ անձին գտեալ՝ զարտաքոյս հրաշակերտ եկեղեցւոյն, զոր իւր իսկ էր շինեալ՝ շուրջանակի պատուար պարսպով փակեալ ամրացուցանէր, յօրինեալ ի նմա յարկս բնակութեան ինքեան հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք:
48 Այլ եւ կարգեալ կացուցանէր ի նմա ամբոխութիւնս երդումարդաց ըստ պայմանի քաղաքականաց. եւ ածեալ ջուր ի Քասաղ գետոյ՝ զամենայն աւազախիր առապար դաշտավայրն ի գործ արկանէր, տնկէր այգիս եւ բուրաստանս ծաղկոցաց:
49 Աստ ապա դարձեալ սակս անհնարին եւ ծանրաբեռն ծառայութեանն ի բաց կացեալ Հայք յԻսմայէլեան բռնակալացն՝ հնազանդէին ի ծառայութիւն Կայսեր:
50 Եւ մեծին Ներսեսի խնդրեաց յարքայէ առնել կուրապաղատ զՀամազասպ եւ հրամանատար Հայաստանեայցս. զոր ապա լուեալ ամիրապետին՝ զամենայն պատանդսն Հայոց առհասարակ կոտորէր՝ հոգիք իբրեւ հազար եօթն հարիւր եօթանասուն եւ հինգ:
51 Եւ յայնմ օրէ հետէ ապա հոգի խռովութեան առաքեալ յԱստուծոյ ի մէջ բոլոր բանակացն Իսմայէլեան, եւ այր ի վերայ ընկերի յարուցեալ եւ սուր ի յազդեր կալեալ՝ անհնարին սատակմամբ զմիմեանս կոտորէին: Եւ սպանանէին եւ զամիրապետն իւրեանց՝ եւ ա՛յլ ի տեղի նորա կացուցանէին:
52 Ապա զօրքն Իսմայէլեան, որ էր յԵգիպտոս՝ միաբանեալ ընդ կայսեր Կոստանդնի, հաւատացին ի Քրիստոս. եւ մկրտեցան արք իբրեւ վեշտասան հազար:
53 Եւ ապա զօրացեալ Մաւի եւ սպանեալ զայն եւս ամիրապետ՝ ինքն իսկ թագաւորէ ի վերայ բոլորից Հագարացւոցն, արարեալ խաղաղութիւն ընդ բոլոր ծագս երկրի:
Գլ. 20
0 Յաղագս կուրապաղատութեան Գրիգորի, եւ հարուածոց աշխարհիս Հայոց:
1 Բայց Համազասպայ յետ երից ամաց առնլոյ զպատիւ կուրապաղատութեանն ի Կայսերէ՝ հասանէ նմա կէտ վճարման ի կենացս, եւ վախճանեալ դնի ընդ հարս իւր:
2 Ապա մեծ հայրապետն Ներսէս հանդերձ նախարարօքն Հայոց հայցէ կացուցանել յիշխանական պետութիւնն Հայոց ի Մաւեայ ամիրապետէ զԳրիգոր Մամիկոնեան, որ ի պատանդի իսկ առ նմա կացեալ էր:
3 Իսկ նորա լուրջ երեսօք զխնդիրսն կատարեալ՝ տայ Գրիգորի զիշխանական պատիւն եւ առնէ զնա հրամանատար Հայոց:
4 Սա էր այր բարեպաշտ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, առաջնորդ գտեալ յոքնապատիկ կարգաց եւ ուղղութեանց, շինութեան եւ խաղաղութեան, ապահովութեան եւ բարեմասն լրութեան. որ գրեթէ յաշխարհի իբր յանապատի գոլով՝ հետեւէր զկնի ամենայն արդար վաստակոց:
5 Եւ ապա իբրեւ եկաց մեծ հայրապետն Ներսէս յառաջնորդութեան անդ իւրում ամս քսան՝ հրաժարեալ ի կենաց աստի, եդաւ մարմինն ի հանգստարանի անդ, զոր իւրովի իսկ յօրինեալ էր ի հիւսիսոյ կողմանէ բազմապայծառ քաւարանին, որ ըստ արժանի աթոռոյ իւրում նախահօրն էր կանգնեալ յարկ: Եւ այսպէս երջանիկ եւ հռչակաւոր եւ հոյակապ երեւեալ ի հարս՝ ժամանեաց ի հանգիստ անմահական կենացն ի պարս առաքելական դասուց:
7 Զկնի ապա մեծին Ներսէսի յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեանն Անաստաս՝ ի գեղջէն Ակոռոյ, որ ի Մասեաց ոտին:
8 Սա սենեկապան լեալ մեծին Ներսեսի՝ եւ վերակացու շինուածոյ հրաշակերտ եկեղեցւոյն գտանէր հրամանաւ Ներսեսի, մինչ էր նա ի հալածանս ի գաւառին Տայոց:
9 Զայսու ժամանակաւ բարեպաշտ իշխանն Գրիգոր Մամիկոնեան աստուածային այցելութեամբ հիմնադրեալ զչքնաղագեղ եկեղեցին, որ ի դաստակերտին Արուճ՝ շինէ զնա ստիպով, երկնային իմն ճեմարան յարդարեալ ի վերայ երկրի: Եւ ի հարաւոյ կողմանէ դնէ զարքունիս իւր յեզր քարաժայռ ձորակին, յորում բղխէ ականակիտ աղբիւր պղպջակեալ ընդ քարածերպս վիմարդ քարանցն. որ զեզերս ունի իբրեւ զպսակ պատուարի:
10 Եւ ապա հաստահեղոյս քարամբք եւ կրով պարսպեալ՝ կարգէ տուն բնակութեան իւրոյ: Շինէ նաեւ նուիրանոց ուխտի կրօնաւորական դասուց, յորում եւ եկեղեցի պայծառապաճոյճ ի նմա յարդարեալ ըստ յարեւելից կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ՝ տուն բնակութեան կուսակրօնից զնա հաստատէ ի փրկութիւն հոգւոյ իւրոյ:
11 Բայց մեծն կաթողիկոսն Անաստաս շինէ զպայծառապաճոյճ եկեղեցին ի հայրենի բնակութեան իւրում ի վանս դաստակերտին Ակոռոյ՝ կացորդ զնա յարդարեալ քահանայական ուխտի միակրօնից եւ այլոց եւս կղերց եկեղեցւոյ ի պաշտօն աստուածային խորանին եւ ի տածողութիւն հանգստեան հիւրոց եւ տնանկաց եւ աղքատաց:
12 Բայց Դաւիթ, որ էր ի պարսիկ տոհմէ յազգէ թագաւորաց՝ աստանօր եկեալ ա՛ռ իշխանն մեծ Գրիգոր՝ խնդրէ առ ի նմանէ տալ իւր զքրիստոսական դրոշմն,
13 զոր եւ խնդութեամբ իսկ զնա ընկալեալ՝ հրամայէ կաթողիկոսին Անաստասայ տալ նմա զկնիք մկրտութեանն սրբոյ: Եւ վասն զի յառաջագոյն Սուրհան անուան իւր. ապա Իշխանն մեծ՝ ընկալեալ զնա ի ջրոյ սուրբ աւազանին, Դաւիթ զնա յորջորջէ յանուն հօր իւրոյ. եւ տայ բնակութիւն նմա զգիւղն Ձագ ի նահանգին Կոտայից, որ զկնի ամաց իսկ ի Դվին քաղաքի ընկալաւ զմարտիրոսական պսակն:
14 Յայնմ ժամանակի ասեն լինել զկռիւն, որ ի քաղաքագիւղն Երեւանի, զոր եւ բաւական քեզ ուսուցանեն զայնր պատերազմի զհանգամանս որ նախ քան զմեզ զնա պատմագրեցին:
15 Իսկ Անաստասայ հայրապետին հոգացեալ վասն Հայկականս տօմարի, զի թերեւս անշարժ զնա ըստ այլոց ազգաց մարթասցէ յօրինել. զի միշտ անշարժք լինիցին տօնք տարեկանաց կամ յեղափոխ յեղանակք ժամանակաց: Վասն որոյ եւ առ ինքն զԱնանիայ Անեցի կոչեալ՝ որ բանիբուն այնմ արուեստի էր հմուտ, հրամայէ նմա ստեղծագործել զխնդրելին իւր:
16 Իսկ նորա ջան ի վերայ եդեալ եւ ըստ բոլոր ազգաց պայմանի՝ անշուշտ յօրինեալ զկարգ Հայկականս տօմարի. զի բարեձեւագունից ոմանց եւ զմերս կշռադատեալ՝ մի՛ կարօտասցուք գալ ի զուգաւորութիւն Հռովմայեցւոց:
17 Եւ մինչդեռ խորհէր մեծն Անաստաս ժողովօք եպիսկոպոսաց զեղեալսն հաստատել՝ վախճան կենաց նմա ժամանէր, կացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամս վեց: Անփոյթ զկնի եկելոցն այսմիկ արարեալ՝ եւ զառաջին մշտախաղաց շրջագայեալ կարգն կալեալ:
18 Յետ այսորիկ Իսրայէլ յՈդմսոյ գեղջէ յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեան:
19 Յաւուրս սորա զԲառաբայ ոմն զօրագլուխ զօրուն Տաճկաց որ ի Հայք՝ վանեալ վատնէ կոտորմամբ սաստիւ Ներսեհ իշխան Վրաց՝ փախստեայ զնա արարեալ:
20 Իսկ Իսրայէլ կացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամս տասն՝ վախճանի:
21 Եւ զկնի նորա Սահակ կայ յաթոռ հայրապետութեանն, որ հայրենեօք էր ի Ձորափորոյ յարքունաշէն գեղջէ եւ մայրենեօք ի Մազազ գաւառէ ի գեղջէ Բերդկաց:
22 Սա նախ կարգեալ էր յեպիսկոպոսութիւն Ռոտոկաց եւ զկնի ապա կոչեցաւ յաթոռ սրբոյն Գրիգորի:
23 Իսկ ապա յեօթներորդում ամի աթոռակալութեան սորա պատերազմ սաստիկ յայնմ մարզէ Խազրաց ի վերայ սաստկացեալ լինէր մեծ իշխանին Գրիգորի, որ եւ սպանաւ իսկ՝ եւ եդաւ ընդ հարս իւր: Եւ յայնմ հետէ ապա խաղաղութիւնն վրդովեցաւ եւ սասանումն սաստիկ զՀայաստանեայս պատեալ պաշարեաց:
24 Զկնի սորա պայազատէ զիշխանութիւնս Հայոց Սմբատ Բագրատունի՝ որդի Սմբատայ.
25 եւ յայսմ վայրի Մրուան ոմն յԻսմայէլեան տոհմէ ոստիկան ի Հայս առաքեալ՝ մարտ ընդ բոլորից իսկ ամրոցաց Հայոց դնէր. եւ զորս միանգամ յինքն գրաւէրն առ հասարակ քանդեալ աւերեալ ի վայր կործանէր:
26 Իսկ Սեւան կղզի՝ որ ի ծովակին Գեղամայ, թէպէտ եւ յիսկզբան նուագի անդ ոչ ըմբռնեցաւ ի ձեռս նորա. սակայն զկնի երկեամ մի ամաց մատնեցաւ ի ձեռս նորա:
27 Եւ որք միանգամ բնակեալք կային յամրոցի անդ՝ գերի առեալ տանէր, եւ զկապուտ կողոպուտսն յաւարի առեալ՝ սպառ սպուռ քանդէր աւերէր զամրոցն:
28 Եւ զկնի Մահմէտի ա՛յլ ոստիկան ի Հայս առաքեցաւ՝ Աբդլլահ անուն, այր ժանտ ժպիրհ եւ ապարասան եւ յաւէտ չարաբարոյ, որ զկեղծաւորութիւնն իբրեւ զթոյնս իժի յինքն բունեալ ունէր եւ կալանաւոր կապանօք չարչարէր զիշխանս եւ զազատս աշխարհիս Հայոց, եւ յաւարի առնոյր զկարասի եւ զստացուածս բազմաց:
29 Ապա եւ զմեծն Սահակ կապեալ ի շղթայս՝ տայր տանել ի Դամասկոս, ընդ նմին եւ զիշխանն Հայոց՝ զՍմբատ որդի Սմբատայ: Եւ առ հասարակ ապա զամենայն եկեղեցիս Քրիստոսի ի բոլոր զարդուց կապուտ կողոպուտ թողոյր. եւ յարտօսր կականման եւ ի սուգ եւ ի տրտմութիւն զծերս եւ տղայս բերէր:
30 Այս Աբդլլահ զնորահաւատն Դաւիթ, որ յառաջագոյն յիշատակեցաւ առի մէնջ՝ ըմբռնեալ չարաչար հարուածովք եւ կապանօք եւ բանտիւ զնա խոշտանգէր վասն առ ի Քրիստոս հաւատոցն, յիւր կորստական խորխորատն զնա հրապուրէր արկանել.
31 որում ոչ հաւանեալ եւ քաջապէս ընդդէմ վառեալ սուրբ ծերունին՝ ի փայտի զնա բեւեռակապ պնդէր, եւ նետաձիգ ի սիրտ սրբոյն արարեալ՝ ի Քրիստոս զհոգին աւանդէր: Զոր տարեալ եպիսկոպոսաց եւ քահանայից՝ հանգուցին զմարմին նորա մերձ ի վկայարան սրբոյն Յիզտբուզտի:
Գլ. 21
0 Յաղագս տառապանաց եւ հարուածոց Հայոց յերեսաց հագարացւոց:
1 Զայսու ժամանակաւ լինի ապա կռիւն ի Վարդանակերտի եւ բնաջինջ կոտորումն Իսմայէլեան բանակին.
2 վասն որոյ ցարդ եւս բան առ Հագարացիսն ըստ իւրեանց աղխատրոյզ բառին պատմի, թէ «Վարդանակերտ առիւ մի՛ յիշեսցի մեզ»:
3 Եւ վասն զի յոյժ տագնապեալ տարակուսեալ տառապեալ նեղեցան մեծամեծք Հայոց, ապա յուսացեալ յերկնային այցելութիւնն՝ ընդդէմ դարձան ասպատակաց հինից Իսմայէլեան զօրուն:
4 Եւ վասն զի Ոգբայ ոմն զօրապետ մեծ հանդերձ զօրօք բազմօք շրջէր ընդ կողմամբք Վանանդայ՝ անդ ապա հասեալ ի վերայ Կամսարականն հանդերձ ազատօքն Վանանդայ, կոտորեցին սպառ սպուռ զզօրս նորա եւ ինքն փախստեայ անցեալ գնայր առ ամիրապետն իւր:
5 Եւ անդ ապա բազում զօրս ընդ իւր գումարեալ ի զէնս ի զարդս եւ ի տէգ նիզակի՝ եւ անհնարին դառնութեամբ խրոխտայր գալ առնուլ զվրէժս ի Հայոց զիւրոյ զօրուն հարելոյ՝ հրդեհել, քանդել կործանել զեկեղեցիս Հայոց, եւ առհասարակ գերել եւ կերակուր տալ անիրաւ սրոյ:
6 Իսկ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Սահակ դեռ եւս կայր կենդանի ի Դամասկոս. իբրեւ լուաւ զանհնարին սպառնալիսն Ոգբայի՝ խնդրէր հրաժեշտ ի նմանէ երթալ առ նա, թերեւս հնար լիցի դարձուցանել զնա յանհնարին դառնութենէ մտացն:
7 Իսկ ի հրամայելն նորա երթալ առ ինքն՝ իբրեւ չոգաւ ի Խառան, իսկ եւ իսկ հիւանդացաւ սուրբ կաթողիկոսն հիւանդութիւն մեծ: Եւ ապա գրէ նամակ աղաչանաց առ Ոգբայ իւրով իսկ ձեռամբ բազում թախանձանօք եւ աղերսալի պաղատանօք, յուշ եւս առնելով Ոգբայի զհասարակաց մահ մարմնոյ, եւ թէ զկնի գալոց է եւ նա ամենայն մահկանացուաց եւ ի տապանի վաղվաղակի դնելոց. այլ եւ զանհնարին դառնութիւնն դժոխոց տարտարոսի նմա ընդ ուշի կապեալ՝ դարձեալ եւ զօտարամահն իւր լինել ի դաշնաւորութիւն նմա բերեալ:
8 Եւ այսպիսի զղջացուցիչ բանիւք համոզեալ աղաչէր դառնալ ի խորհրդոց չարաց եւ չառնել զայնինչ, զոր հանդերձեալն էր առնել՝ զապիրատ մտածութիւնսն ի վերայ Հայաստանեայցս:
9 Եւ ապա զայն հրովարտակն հրամայէ յետ վախճանի իւրոյ դնել յաջոյ ձեռին իւրում, զի ինքնին Ոգբայ եկեալ առցէ ի ձեռաց նորա՝ թերեւս զղջասցի չգործել զանօրէն մտածութիւնսն իւր:
10 Իսկ ոստիկանն Ոգբայ իբրեւ լուաւ զմահ սրբոյն Սահակայ՝ վաղվաղակի առաքեաց դեսպակս հրամայէ ոչ թաղել զնա, մինչ զի ինքն իսկ երթիցէ:
11 Եւ իբրեւ չոգաւ՝ վաղվաղակի առ դիապատիկ մարմին առնն Աստուծոյ մտեալ, ձեռն նմա շարժէր ըստ օրինին իւրոց իբրեւ կենդանւոյ եւ ողջունէր զնա ի լեզու իւր՝ Սալամալէք ասելով:
12 Իսկ ապա Հոգւոյն ազդումնն զձեռն սրբոյն, որ անշնչութեամբն էր խափանեալ՝ շարժեաց ընդդէմ ոստիկանին ի պատճառս աղերսանաց. ընդ որ յաւէտ ի զարմացման եղեալ եւ առեալ զնամակն ի ձեռաց նորա եւ ընթերցեալ՝ ասէ. «Այո՛՝ խնդիր քո կատարեալ է՝ պատուական այրդ Աստուծոյ»:
13 Եւ նամակ ի նախարարս Հայոց գրեալ եւ հանդերձ սուրբ մարմնով հայրապետին ի Հայս առաքեալ բազում պատուով. եւ թողեալ ի բաց զյանցանսն զոր առ նա գործեցին, եւ ինքն ընդ կրունկն դարձեալ՝ դառնայ ի տեղի իւր:
14 Եւ այսպէս զմեռելութիւն նորա պատուական արար Աստուած քան զմեր կենդանութիւնս, եւ ի սադրելոյ աղօթից նորա փրկութիւն մեծ ծագեաց աշխարհիս մերում:
15 Իսկ իբրեւ եկաց մեծն Սահակ յաթոռ հայրապետութեան ամս [ԻԷ]՝ վախճանեցաւ: Զկնի նորա յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեան Եղիա ի գեղջէ Արճիշոյ որ յԱղիովտի:
16 Յաւուրս յայսմիկ էր ամիրապետ Իսմայէլեան Աբդլմէլէք յետ [ՁԵ] թուականին իւրեանց:
17 Իսկ ապա զօրք նորա որ ի Հայք՝ հուր ի մեզ վառեցին, սատանայ ի նոսա փչելով զբարկութիւնն. եւ ապա ստահամբաւ դաւողութեամբ սնոտի յուսով եւ խնդացուցանող բարի խոստմամբք զամենեսեան ի մի վայր գումարէին զազատս եւ զհեծելազօր գունդս, եւ զանուանսն նոցա ի դիւանն մատուցանէին իբր թէ բաշխել նոցա զդահեկանաց տարեւորն: Եւ ապա զպատերազմական զէնսն ի նոցանէ ի բաց առեալ՝ ի տաճարն Աստուծոյ զնոսա արկանէին ի Նախչաւան քաղաքի. եւ զդուրսն յետ կոյս փակեալ աղիւսով՝ ի բաց պնդեալ ունէին զելիցն վայրս:
18 Իսկ նոցա իմացեալ զդաւաճանութիւնն՝ զմանկանցն զձայնն որ ի հնոցին, երգս առեալ գոչէին:
19 Իսկ չար դահճացն զվերնայարկս եկեղեցւոյն քակեալ եւ լուցեալ հրով՝ առաւել քան զԲաբիլոնին ի վեր զբոցն բարձրացուցանէին այրեցողական նիւթովն: Եւ այնպէս ապա հրդեհակէզ եղեալ առաստաղ փայտակերտ եկեղեցւոյն՝ եւ հրացեալ կղմինդրն ի վերուստ ի վայր հոսեալ միախառն հրովն, վախճան մահու առ հասարակ ի վերայ ամենեցուն նոցա ածէր. եւ նոցա անդադար գոհաբանութիւն ի սպառել ոգւոցն կացեալ դադարէր:
20 Իսկ վրիժագործ այլազգիքն յապահովս կացեալք յերկիւղէ քաջացն զօրաց եւ զմնացեալ ընտանիս հրակիզելոցն գերի առեալ ածէին ի Դուին քաղաք. եւ անտի յուղարկեալ տանէին ի Դամասկոս:
21 Եւ այսպէս աշխարհս մեր ծովացաւ արտասուօք եւ լցաւ բազում ողբովք: Իսկ յետ Աբդլմէլիքայ Վլիթ՝ որդի նորա լինէր ամիրապետ եւ յետ Վլիթայ՝ Սղիման եղբայր նորուն սակաւակեցութեամբ: Եւ յետ նորա ապա Ոմար. յորում ժամանակի Վահան Գողթան տէր չարչարեալ իսկ ի նմին Ոմարայ՝ եւ բազում նահատակութիւնս վասն անուանն Քրիստոսի ցուցեալ, յՌուծափ քաղաքի Շամայ պսակի ի Քրիստոսէ անթառամ պսակաւն:
Գլ. 22
0 Յաղագս հայրապետութեան Յովհաննու Իմաստասիրի եւ գործոց նորա:
1 Բայց յաւուրս մեծ հայրապետին Եղիայի Ներսէս ոմն, որ յայնժամ եպիսկոպոսապետ էր Աղուանից՝ ի հրապոյրս ամբարշտութեան զինքն բերեալ, չարադաւան գտանէր աղանդոյն Քաղկեդոնի ընդ նմին եւ տիկին ոմն համաձայնեալ նմա, որ յայնժամ հրամանատար Աղուանից էր:
2 Եւ այսպէս երկաքանչիւրք
նոքա միաբանեալ՝ ջանահնար լինէին զբոլոր աշխարհն ածել ի մարդապաշտ հայհոյութիւն տօմարին Լեւոնի:
3 Իսկ նախարարք աշխարհին իմացեալք՝ զեկուցին մեծի հայրապետին Եղիայի, որոյ գուն ի վերայ գործեալ ոգւով չափ եւ բազում նամակս հաւատոյ աստուածական պատգամօք առ նոսա առաքեալ երկիցս եւ երիցս անգամ, ոչ եւս զղջացան դառնալ ի մարդադաւան մոլորութենէ իւրեանց:
4 Ապա մեծն Եղիա զիմաստութիւն եւ զընդարձակութիւն սրտի ի գործ արկեալ՝ գրէ թուղթ առ ամիրապետն Իսմայէլեան Ոմար, զեկուցանելով նմա, թէ գոյ աստ յաշխարհիս մերում եպիսկոպոս մի եւ նոյնգունակ տիկին մի զուգակից ընդ եպիսկոպոսին, որք ի բաց բերեալ են ի հնազանդութենէ մեծի տէրութեանդ ձերոյ եւ ոչ միաբանին ընդ մեզ, որ միշտ զանուն քո յիշատակեալ քարոզեմք յաղօթս մեր.
5 այլ զթագաւորն Հոռոմոց քարոզեն, ի նա զաշխարհս մեր հնարին դարձուցանել: Եթէ ոչ աճապարեսցես բառնալ զնոսա ի միջոյ աստի մերմէ, ընդ հուպ իսկ հատուածեալ ի Հոռոմս ձեռնատուր լինին ի սակս հարկաց եւ յամենայն մասունս գործոց:
6 Զայս ապա ընթերցաւ ամիրապետն՝ շնորհակալութեամբ մեծաւ պատուէ զառաքեալ դեսպանն մեծի հայրապետին, եւ ինքն յղէ զոմն ներքինապետ իւր՝ վաղվաղակի առ ինքն հրամայէր հասուցանել զՆերսէսն հանդերձ տիկնաւն:
7 Որոյ եկեալ եւ ըմբռնեալ զերկաքանչիւրսն զնոսա եւ կապեալ երկաթի շղթայիւք եւ հեծուցեալ յուղտս՝ առնու գնայ առ ամիրապետն: Եւ այսպէս խոհականաբար ի ձեռն մարմնական կրից նոցա զհոգւոյ մահ ի բաց վարատեալ՝ բառնայ զչարն ի միջոյ մեծ հայրապետն Եղիա:
8 Եւ ապա այլ եպիսկոպոսապետ ի տեղի չարափառին Ներսիսի ձեռնադրեալ հաստատէր:
9 Եւ ապա սորա լցեալ զկէտ հայրապետութեան ամս չորեքտասան՝ վախճանի:
10 Եւ զկնի սորա յաջորդէ զաթոռն սուրբ՝ մեծ իմաստասէրն Յովհաննէս, որ հմուտ եւ տեղեակ գոլով բոլոր քերթողական շարագծաց, մասանց բանի եւ մասնականաց, այլ եւ վարժից սեռից եւ որք ընդ գոյացութեամբ են սեռական տեսակարարութիւնք մինչ ցանհատ վայր, եւ տարբերութեանցն եւս հանգամանաց եւ պատահմանց անջատից եւ անանջատից ոչ անտեղեակ:
11 Դարձեալ եւ կրթական վարժից թէոնականաց, որ զարուեստին ծառոյ զպտուղս առոգանապէս ներադրէ յարուեստասէրն, յաւէտ իմն հմտագոյն սա գրով դրոշմեալ՝ տայ եկեղեցւոյ Քրիստոսի զբովանդակ կարգաւորութիւնս պաշտաման ժամուց, գեղեցիկ իմն յօրինուածով ճոխացուցեալ եւ բացայայտեալ եւս զմիոյ միոյ կարգացն զմեկնութիւնս ի մխիթարութիւն կղերց եկեղեցւոյ:
12 Այլ եւ ճառս եւս ինքնախօսս բանաստեղծս յարդարեալ՝ զղջացուցիչս չար գործոց եւ յորդորականս ի պէտս ապաշխարողական սակի:
13 Սա ամենայն առաքինի քաջողջութեամբ զանձն տուեալ աշխատասիրաբար կրթական ջանիւ զինքն զինէր յերգս հոգեւորս պահօք եւ աղօթիւք եւ ամենագիշեր տքնութեամբ: Եւ ի ներքոյ ոչ յօդեաց ասր, այլ յայծեաց ցփսիս դժոխըմբերս զգեստաւորէր. իսկ զարտաքոյսն ի պատուական երանգէ նիւթից զգեստաւորեալ պճնազարդէր:
14 Եւ ոսկի մանր խարտիւ աղացեալ եւ իւղովք անուշիւք յայն ընդխառնեալ՝ փչէր ընդ ծաղկեալ ալեօք մորուսն, որ իջանէր մինչեւ ցգրապանս զգեստու նորա:
15 Եւ այնպէս ապա ատեան կազմեալ, զի տեսողացն բարեխորհաց բարի պատճառք խրախութեան լիցի՝ եւ չարացն խակաց ընդոստուցանօղ պակուցումն ի չարէն ի բարի:
16 Եւ վասն զի ոչ այնպէս յաներեւութից ոմանց ահից զօրութիւն ընդոստուցանօղ մարդկան բերցի ի վատթարէն ի լաւն՝ որպէս յերեւելեացս գերաբուն զարդուց խտտղանք, եւ վասն սորին իսկ այսորիկ կալաւ սովորութիւն գեղեցիկ զարդուք պճնազգեստել զանշունչ քարինս եկեղեցւոյ, ապա ո՛րչափ առաւել մարդ քան զքարինս բերէ ի զարմացումն զտեսողսն.
17 սակայն այսոքիկ ոչ ամենեցուն՝ այլ նոցա միայն, որոց դատողական հաւատացեալ է գործ:
18 Եւ վասն զի տեսեալ էր զայրն Աստուծոյ ոստիկան ոմն Հայոց՝ Վլիթ անուն, եւ եղեւ գնալ նմա առ ամիրապետն եւ պատմել նմա զվայելչութիւնն Յովհաննու,
19 իսկ նորա զնա տեսանել ըղձացեալ՝ վաղվաղակի զմի ի ծառայից իւրոց առաքէր առ ինքն զայր Աստուծոյ ածել:
20 Իբրեւ ածաւ բազում պատուով յարքունական քաղաքն, պատգամ առ նա ամիրապետն յղէր, զի ըստ սովորականին զարդու զինքն զգեստաւորեալ՝ այնպէս զնա տեսցէ:
21 Իսկ նորա զաւարտահասակ դիտակն իւր եւս առաւել փայլուն եւ պաղպաջուն զգեստուք պճնաւորեալ՝ եւ զաղէբէկ ծաղկեալ մորուսն ոսկեփունջ կազմեալ, եւ զոսկիանկար գաւազանն, որ ի փայտից ոպնիազից՝ ի ձեռն առեալ, այնպէս ապա գունեան այրն եւ թիկնաւէտ առ ամիրապետն մտանէր:
22 Զոր տեսեալ՝ հիացեալ զարմացեալ ընդ գեղեցկութիւն նորա բարեհամբոյր հասակին եւ շքեղաշուք դիտակին. ապա եդաւ աթոռ նստիլ նմա եւ սկսաւ հարցանել ցնա ամիրապետն.
23 «Ընդէ՞ր՝ ասէ, այդպէս պճնապաճոյճ լինիս. վասն զի Քրիստոսն ձեր զպարկեշտ եւ զչնչին զգեստ պատուեաց եւ զնոյն արարին աշակերտք նորա»:
24 Իսկ նա պատասխանեալ ասէ. «Թէպէտ եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ առ ի մէնջ առեալ մարմնովն զաստուածական փառսն ծածկեալ լինէր իբրեւ վարագուրաւ. սակայն աստուածային զօրութեան սքանչելիք նշանացն ոչ ծածկեցաւ, այլ յամենեսին հեղաւ. զնոյն շնորհ նշանաց եւ արուեստից տալով ի ձեռս աշակերտացն իւրոց, որ բաւական բերէր զմիտս մարդկան զարթուցանել յերկիւղն Աստուծոյ՝ եւ ոչինչ պիտոյացան զգեստուց ահարկողաց:
25 Իսկ արդ վասն զի փակեալ է ի մէնջ բազում նշանաց նոցա շնորհ. վասն այնորիկ ահարկու իմն զգեստուք հնարիմք զպարզամիտ խակութիւն մարդկան ընդոստուցանել յերկիւղն Աստուծոյ:
26 Զայս ապա եւ ի մարմնաւոր թագաւորսդ ի ձեզ է տեսանել. ծիրանեփառ եւ ոսկեճամուկ զգեստուք եւ գեղեցիկ զարդուք եւ զինուք առ ի յահարկութիւն բազմաց բերիլ: Զի թէ խարազնազգեաց զձեզ ի մարդկանէ ոք տեսանիցէ՝ եւ գծուծս եւ խոշորս, ոչ ոք պակուցեալ զարհուրեսցի ի փառաց ձերոց, որ ոչն երեւի:
27 Բայց եթէ զբովանդակն զիմ գտանել խուզես, հրամայեսցէ տէրութիւնդ քո արտաքս սակաւիկ մի գնալ արանցն»:
28 Իսկ ապա ի միայնանալն՝ մերկացաւ առ ի զգեստուէն արտաքնոյ, ցուցանելով նմա զցփսիսն այծեայս, ասելով. «Մերկութեան անդամոցս ա՛յս է զգեստ. իսկ արտաքոյքդ միայն են ի տեսիլ արտաքնոց»:
29 Եւ իբրեւ զձեռն ի ցփսիսն արկեալ լինէր ամիրապետն՝ գժդմեալ խոժոռեալ քստմնելով ասէ. «Զիա՞րդ արդեօք կարէ մարմին մարդոյ տեւել ժուժկալել այսպիսի դժոխըմբերելի քրձի, եթէ ոչ յԱստուծոյ տուեալ լինի նմա համբերութիւն:
30 «Եւ ապա բազմահարկի պատուով զնա մեծարեալ եւ եօթն անգամ զնա պճնաւորեալ գեղեցիկ իմն արքունական զգեստուք, եւ գանձս եւս ոսկոյ եւ արծաթոյ նմա պարգեւեալ՝ յուղարկէ յիւրական աշխարհն:
31 Որոյ եկեալ եւ կեցեալ ամս սակաւ՝ վախճանի, կացեալ յաթոռ հայրապետութեան ամս մետասան:
Գլ. 23
0 Յաղագս հայրապետութեան Դաւթի եւ այլոց, եւ գործոց նոցին:
1 Իսկ զկնի նորա կացուցանեն յաթոռ հայրապետութեան զԴաւիթ ի գեղջէն Արամոնից, որ ի Կոտայսն գաւառի:
2 Այս գիւղ սեպհական էր տան կաթողիկոսարանի նախ քան զչարչարանս սրբոյն Գրիգորի յարքայէն Տրդատայ նմա իսկ հոգեցատուր պայմանաւ ընձեռեալ, որոյ եւ յետկար վճռան պահի մինչեւ ցայսօր ժամանակի:
3 Եւ վասն զի ի բնակչաց հեթանոսաց ի Դվին քաղաքի յոյժ տաղտկացեալ լինէր այրն Աստուծոյ Դաւիթ, այլ եւ բազում չար ոճիրք զնա նեղեցին. ապա տագնապեալ եւ արտաքս ի միջոյ նոցա՝ ըստ գրեցելումն ելեալ, շինէ եկեղեցի ի գեօղն Արամոնս գեղեցկայարմար յարդարմամբ. եւ դնէ շուրջանակի նորա տուն բնակութեան՝ վայելուչ իմն յարմարեալ: Եւ անդ զկէտ կենացս քաղաքավարեալ իբրեւ ամս երեքտասան՝ վախճանի. հանգուցանելով զնա մերձ առ նոյն իսկ եկեղեցի:
4 Իսկ զկնի յաջորդէ զաթոռ նորուն Տրդատ յՈթմսոյ գեղջէ, այր սուրբ եւ պարկեշտ եւ փայլեալ առաքինութեամբ:
5 Յաւուրս նորա ասպատակք չար հինից յամենայն ուստեք դադարեալ լինէին ի սադրելոյ սրբութեան աղօթից նորա:
6 Եւ այսպէս ապա խաղաղութեամբ հասեալ ի կէտ կոչմանն Քրիստոսի՝ վախճանի. կացեալ յաթոռ հայրապետութեան [ԻԳ] ամս:
7 Իսկ զկնի սորա համանուն սորուն Տրդատ ի Դասնաւորից կացորդի յաթոռ հայրապետութեան. եւ ոչ աւելի քան զերիս ամս տեւեալ՝ վախճանի:
8 Իսկ զկնի սորուն Սիոն ի գեղջէ Բաւոնեաց յաջորդէ զաթոռն:
9 Սա ի տղայական հասակէ սնեալ եւ ուսեալ ի սրբումն հայրապետարանի՝ վարժ եւ կիրթ ի բնաւոր առաքինութիւնս յառաջ բերիւր:
10 Իսկ ապա նախ քան զայս կոչեալ լինէր սա յեպիսկոպոսութիւն նահանգին Աղձնեաց. եւ մինչդեռ անդէն իսկ հովուէր զհաւատացեալն իւր հօտ՝ աղբիւր մի բազմաբուղխ առ ստորոտով Սիմն կոչեցեալ լերին ցամաքեցաւ. յորմէ բազում այգեստանք եւ բուրաստանք տնկոց եւ արտավարք ոռոգանեալ բուծանէին:
11 Եւ այնուհետեւ ապա սկսաւ ապականիլ եւ լքանիլ պտղաբերութիւնք գեղջն եւ յեղծումն աւերակաց բերիլ:
12 Իսկ որ յայնժամ Իսմայէլեան ոստիկանն էր յայնմ նահանգի՝ Սուլէյման անուն, առ ինքն զեպիսկոպոսն կոչեալ՝ աղաչէր զնա թերեւս հնար ինչ գտանել դարձեալ բղխելոյ աղբերն:
13 Իսկ ապա Սիոնի քարոզ ընդ բոլոր վիճակեալսն իւր առաքեալ, զի միաբան ի հսկումն ցայգապաշտամանց բերցին զմի գիշեր որ ի կիւրակէն լուսանայր:
14 Իսկ ի վաղիւ առաւօտու կիրակէին չուեալ գնայ հանդերձ խաչիւն սրբով եւ համագունդ հաւատացելովքն յաղբիւրն խցեալ եւ ցամաքեալ. եւ անդ աղօթս արարեալ եւ տեառնագրեալ զտեղին՝ հարկանէ գաւազանաւն որ ի ձեռին իւրում. եւ յանկարծակի յական թօթափելն բղխէ աղբիւրն վտակեալ յորդաբուղխ ականակիտ պարզուածիւ. ընդ որ յաւէտ իմն ոստիկանն զարմացեալ՝ ոչ թերեւս լինէր մոռացեալ ի մտաց նորա եղեալ նշանքն:
15 Յետ այսորիկ ապա եհաս ոստիկանն այն պայազատել եւ զգործակալութիւն Հայաստանեայցս. եւ ի գնալ նորա ի Դվին քաղաք՝ իսկ եւ իսկ վախճանէր երկրորդն Տրդատ:
16 Եւ իմացեալ ոստիկանն վաղվաղակի առաքէ ի խնդիր եպիսկոպոսին Սիոնի, եւ ածեալ կացուցանել զնա հրամայէ յաթոռ հայրապետութեան. յայսպիսի իմն պատճառանաց բերեալ յայս տեղի:
17 Յաւուրս սորա եղեւ կոտորումն Քաղինոյ եւ Արենոյ եւ գիւղաքաղաքին Թալնայ, յորում սպանան ոգիք իբրեւ եօթն հարիւր եւ գերեցան հազար երկերիւր:
18 Բայց նորա բազում եւ հրաշալի ճգնողական վարուք վճարեալ զկէտ կենաց իւրոց իբրեւ ամս ութ՝ վախճանի, եդեալ ի քնարանի ընդ հարս իւր:
19 Եւ ապա զԵսայի, ի Նիգ գաւառէ յԱղապատրուշ գեղջէ՝ կոչեն յաթոռ հայրապետութեան:
20 Զսա նախ կարգեալ էին եպիսկոպոս ի գաւառին Գողթան եւ զկնի ապա կացուցեալ ի հայրապետական աթոռն:
21 Ասի բան զնմանէ, թէ էր որդի միամօր կնոջ այրւոյ. եւ վասն զի յաղքատութեան կնոջն հանդիպեալ ստնդեայ որդւովն իւրով մուրացիկ շրջէր՝ եկն յարեցաւ նա ի տուն կաթողիկոսարանին եւ անդ կայր՝ ի յոլովից իմն անտես լեալ. եւ ոչ եւս բնաւ մեկնեալ ի դրանէ տաճարին Տեառն՝ ցրտահար սառուցեալ ի ձմերայնի լինէր եւ տապախարշ արեւակէզ յամարայնի:
22 Իսկ ի հարցանել քահանայիցն, թէ «Ընդէ՞ր այդպէս բացօթեայք լեալ բոլոր դառնաշունչ օդոյդ հանդերձ ստնդիաց մանկամբդ տարեալ, եւ ոչ մտանես ընդ յարկաւ ուրեք».
23 իսկ նա զայս բան եւեթ ընդդէմ առնէր պատասխանի. «Ո՞չ գիտէք, զի սակս կաթողիկոսութեան զորդեակս իմ աստ սնուցանեմ»:
24 Որ գրեթէ մարգարէուհի իմն վասն մանկան կինն գտանէր. զի սնեալ եւ ուսեալ ի նմին հայրապետանոցի՝ նախ յեպիսկոպոսութիւն եւ ապա ի բարձր աստիճան հայրապետութեան կոչեցաւ:
25 Եւ սորա քաղաքավարեալ զկեանս իւր իբրեւ ամս երեքտասան՝ վախճանեալ դնի ընդ հարս իւր:
26 Իսկ յետ սորա զՍտեփաննոս ոմն ի Դվին քաղաքէ կացուցանէին յառաջնորդութեան անդ՝ ոչինչ աւելի քան զերկուս ամս կեցեալ:
27 Եւ յետ սորա Յովաբ յաջորդեալ յՈստանէն ի կուրապաղատին ապարանից՝ իբրեւ ամիսս վեց միայն տեւեալ:
Գլ. 24
0 Յաղագս յափշտակութեան սպասուց եկեղեցւոյն Բագուան գեղջ, եւ կալուածոյ հայրապետանոցի:
1 Զայսու ժամանակաւ Եզիտ ոմն ոստիկան ի Հայս յամիրապետէն առաքեալ լինէր. որ իբրեւ եհաս ի Նախջաւան քաղաք՝ ապա կուսակալս եւ գործակալս ըստ գաւառաց գաւառաց առաքէր:
2 Եւ վասն զի ընդ նոքօք նուաճեալ էր գաւառն Բագրեւանայ՝ ընդ այն ապա զմի ի պատուաւորաց ոստիկան առաքէ. որոյ երթեալ հասեալ ի վանս միայնարանի սրբոյն Գրիգորի, որ ի գիւղն Բագուանու՝ երեկօթս անդ առնէր:
3 Եւ տեսեալ ապա զգեղեցիկ եւ զյաւէտ չքնաղատես սպասս աստուածակերտ խորանին՝ զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս եւ զգունակ գունակ երանգս առագաստին սրբութեան եւ զհանդերձանս եւ զարկանելիս, ապա հրապուրեալ ի չար ագահութենէն՝ խորամանկ մտօք ջանայր հնարս մարթել գտանել սակս յինքն յափշտակելոյ զաստուածային աւանդսն:
4 Եւ ըստ ապիրատ խորհրդոցն զմի ի ծառայից իւրոց անարգագունից ի ծածուկ խարդաւանեալ խեղդամահութեամբ ընկենոյր ի գիշերի ի վիհ մեծ խորափտի՝ զվայրս մտին ի վերայ կափուցեալ:
5 Եւ ապա այգուն իբրեւ զանխուլ իրին գոլով՝ ինքն ի խնդիր լինէր խեղդամահ ժանտին, եւ առ հասարակ զսուրբ կուսակրօնսն ի բանտ եւ ի կապանս ըմբռնեալ՝ իբր թէ նոքա գտան պատճառ կորստեան ծառայի նորա:
6 Եւ յոյզ ապա առեալ զտունս եւ զկայանս ուխտականացն երթայր բանայր զիւր վիճեալ ծառային ծածկեալ վիհն. եւ իսկոյն ճիչ բարձեալ մարդակերն՝ մահապարտ զսուրբ արսն պարտաւոր առնէր: Եւ վաղվաղակի ապա եւ ոստիկանին զգացուցանէր զայն ինչ, զոր ոչ երբէք գտանէր տեսանել. եւ այնպէս զարիւն ամբիծ պարտաւոր արարեալ՝ հրաման ընդունի յոստիկանէն առանց հարց եւ փորձ կոտորել զսուրբ արսն:
7 Իսկ անօրէն վշտասէր չար դահիճն սրոյ ճարակ զսուրբ գունդն առ հասարակ տայր աւելի քան զքառասուն այր. եւ ապա զբովանդակ սպասուցն բազմութիւն միանգամայն իսկ յինքն յափշտակեալ՝ լնոյր զկորստական չար ագահութեանն չափ:
8 Իսկ ի բազմաց սակաւք մնացեալք ելեալք ի փախստենէ փապարացն՝ եւ եկեալ գտեալ ի բազմախողխող երկաթոյն տապաստ անկեալ զդիակունս սրբոցն, եւ զեկեղեցին Քրիստոսի խրթնացեալ ի բարեզարդութենէ բեմին, ողբս ողորմելիս փոխանակ խրախճանական երգոց յարդարէին. մանաւանդ զի եւ ոչ կափուցման աչաց նոցա արժանի գտան:
9 Եւ այսպէս հազիւ իմն գերեզմանի զսուրբսն տուեալ՝ ի մխիթարութիւն իւրեանց բերէին զանբիծ արեանցն պարտաւորութիւն: Որով ընդ մարտիրոսս անուանք նոցա գրեցան ի դպրութիւն կենաց:
10 Բայց յետ վախճանելոյ հայրապետին Յովաբայ զՍողոմոն ածեալ կացուցանեն յաթոռ սրբութեանն:
11 Սա էր ի քաղաքագիւղէն Գառնւոյ, եւ ի մանկութենէ առեալ էր զլուծ կրօնաւորութեան կարգի եւ բազում առաքինաջան երկոց զանձն տուեալ ի մեծ ուխտին Մաքենոցաց. այլ եւ վարժեալ իսկ էր ի փիլիսոփայական արուեստս եւ առաւել եւս հմուտ լեալ փսաղտութեան կրթանաց:
12 Եւ վասն զի ի ժամանակս Սողոմոնի՝ հարանց հօր, յերկուս լինէր բաժանեալ ուխտն Մաքենոցաց, եւ հայրն հարանց հասարակ բաժնիւ կրօնաւորական դասուն երթեալ բնակէր ի Զրեսկ որ ի Շիրակ գաւառի՝ զհետ նորա եւ այս եւս Սողոմոն չուէր գնայր: Եւ անդ ի միայնակեցի կարգ ելեալ լինէր ի խրճիթ՝ բազում ճգանց եւ աշխատութեանց զանձն առեալ:
13 Եւ մինչդեռ ի խրճթէ անտի արտաքս հանեալ՝ չուեալ ածէին յաթոռ հայրապետութեանն, հարցաւ ապա յոմանց ազատաց, թէ «Վասն զի ծեր ես եւ յանհնարին ճգնական վարուց յոյժ անաւագեալ, ընդէ՞ր յօժարեալ երթաս ի հայրապետութիւն»:
14 Առ որս պատասխանեալ նորա՝ ասէր. «Երթամ, զի գեղապաճոյճն նկարողաց սեւել զիս ընդ այլ հայրապետսն տամ յորմ եկեղեցւոյն»:
15 Եւ ըստ սմին այսմիկ գործն կատարէր. զի ոչ աւելի քան զմի ամ կեցեալ՝ փոխի յաշխարհէ աստի եւ դնի ընդ հարս իւր եւ կենդանագրի ի քաւարանի սրբում:
16 Ապա զկնի սորա զԳէորգ ի գաւառէ Արագածոտան կացուցանեն ի հայրապետութեան:
17 Եւ վասն զի սպառ սպուռ Հագարացիքն տիրեցին կալան զՀայաստանեայսս եւ մեծամեծք աշխարհիս նուազեցան, եւ մնացեալք ղօղեալ դադարեալ կային ընդ լծով ծառայութեան նոցա. սակս այսորիկ իսկ յայսմ վայրի պակասեաց ի Պատմութենէ աստի զրոյցք իշխանաց մերոց,
18 բայց եթէ գուցէ գտցի ինչ՝ բաւական քեզ բերցի նախ քան զմեզ պատմեալն ի Շապհոյ պատմագրէ:
19 Բայց զկնի Գէորգայ զՅովսէփ ի գաւառէ Արագածոտան ի բնակչաց սրբոյն Գրիգորի կացուցանեն ի հայրապետութեան:
20 Յաւուրս սորա ոստիկան ոմն՝ Խուզիմա անուն, եկեալ ի Դվին քաղաք՝ զընդ իւրեւ կացեալսն նուաճէր:
21 Եւ տեսեալ զգեղեցկութիւն մեծամեծ դաստակերտիցն տան կաթողիկոսարանին՝ զԱրտաշատն եւ զԿաւակերտն եւ զՀոռոմոց Մարգ հանդերձ նոցունց ագարակօք, եւ դաւաճանեալ ի չար ցանկութենէ եւ ի դիւամոլ ագահութենէն՝ ուժգին իմն դժուարութեամբ յինքն ի հայրապետէն Յովսէփայ խնդրէր տալ նմա զմեծ դաստակերտս իբր ի պատճառս գնոց արծաթոյ:
22 Իսկ մեծի առնն զմահ ընդ կեանս խառնեալ՝ ամենեւին ոչ տայր տեղի չար եւ ապիրատ բանից նորա:
23 Իսկ ոստիկանն առ մղձկեալ սրտին դնէ ի բանտի զայրն Աստուծոյ եւ կապէր զնա ի շղթայս եւ գանիւ հարկանէր, զի թերեւս զարհուրեալ՝ առ նա զհայցեալն տայցէ:
24 Այլ եւ նա ոչինչ վարկեալ զտանջանսն՝ եկեալս ի վերայ, եւ ոչ գրեալ ինչ զբրածեծն առնել՝ քաջապէս համբերէր՝ Աստուծոյ զայն ընծայելով:
25 Իսկ իբրեւ այնպէս անփոշիշ իմն ի հայրապետէն ոստիկանն լինէր՝ ապա պայուսակօք երիւք գանձս լցեալ եւ եդեալ ի գլուխս իւրոց ծառայից եւ հրապարակատես զայն արարեալ՝ յայտնապէս առ հայրապետն մտանել հրամայէր եւ ընդ միւս կողմն գաղտագնացութեամբ առեալ տանել անդրէն:
26 Եւ ապա համբաւ հանեալ, թէ վաճառեցան նմա դաստակերտքն. եւ զայրն Աստուծոյ արձակեալ ի՛ կապարանէ բանտին՝ ի տուն իւր առաքէ:
27 Իսկ նորա յետոյ բազում պնդութիւն եւ աներկիւղաբար երկս աշխատանաց յատենի ուղղոց ցուցանէր՝ հազիւ ուրեք միայն զդաստակերտն Կաւակերտ եւ զՀոռոմոց Մարգ թափէր ի ձեռաց ոստիկանին չարի:
28 Եւ այսպէս տարապարտ զրկեալ գտանէր յԱրտաշատէն յայնմանէ եւ առ յապա:
29 Եւ սակս այսպիսի չար մախանաց միշտ ի նենգապատիր միտս ոստիկանն ընդ հայրապետին բերեալ՝ ի հրամանէ նորա ծառայք նորա ըմբռնեալ զեղբայր մեծին Յովսեփայ, յակունս Մեծամօրի սպանեալ՝ ընկեցին զնա ի ծովակն, որ է ի հիւսիսոյ կողմանէ ականցն:
30 Բայց հայրապետն Յովսէփ կալեալ զառաջնորդութիւնն ամս մետասան՝ վախճանի:
31 Յետ սորա Դաւիթ ի գաւառէ Մազազայ ի գեղջէ Կակազոյ յաջորդէ զաթոռն սուրբ:
Գլ. 25
0 Յաղագս հարուածոց կոտորածոց ազգիս Հայոց, եւ նահատակութեան բազմաց:
1 Ի ժամանակի աստ յայսմիկ ոստիկան ոմն՝ Հօլ անուն, փոքր գնդաւ յամիրապետէն անտի ի Հայս առաքեալ՝ չուեալ հասեալ մտանէր բնակիլ ի Դվին քաղաքի:
2 Իսկ Սեւադայ ոմն անուն ի Պարսիկ տոհմէ, - որ առեալ էր իւր կին զԱրուսեակ ի Բագրատունի տանէ եւ ի ձեռն այնորիկ զյոլով մասն երկրիս բռնակալեալ սեպհականաբար իմն տիրէր,
3 այս Սեւադայ ընդվզեալ եւ խանդացեալ ընդ ոստիկանին Հօլայ՝ գումարտակ ընդդէմ նորա զօրաց բազմաց ունէր, ընդ որս էր եւ մեծ սպարապետն Հայոց Սմբատ, եւ Սիւնեաց տէր եւ այլ եւս ազատագունդ տեարք: Եւ ապա հնարի կա՛մ ըմբռնել զՀօլ կա՛մ դրժել ի մահ:
4 Բայց Հօլն զհայրապետն Դաւիթ պատգամ առ Սեւադան եւ առ սպարապետն Սմբատ եւ առ Սահակ Սիւնեաց տէրն յղէր, «Թէ ընդէ՞ր եւ կամ վասն է՞ր իրիք այդպէս զօշաքաղութեամբ իմիք հպարտացեալ խրոխտայք դաւել զիս. թէ ոչ զիս՝ ասէ, կամիք ընդունել, վայրացդ ելիցդ իմ տեղի տուք ի բաց գնալով, զի ի ձէնջ աներկիւղաբար չու արարեալ երթեալ գնացից»:
5 Իսկ հայրապետն բազում բանիւք զնոսա համոզեալ եւ աղաչեալ, ոչ կամեցան լսել. ընդ որ յաւէտ ապա տրտմեալ գնայր:
6 Իսկ Հօլ իբրեւ գիտաց, թէ վճարեալ է չարութիւն նոցա, ապա աջողաձեռնաբար իմն ընտրեալ արս իմն երեսաւորս ի սիրտս եւ ի պատրաստութիւն զինուց իբրեւ երկու հազար՝ վաղվաղակի ելանէր ընդդէմ նոցա ի պատերազմ:
7 Եւ բանակ նոցա նստէր առ եզերբ Հուրաստան գետոյ հանդէպ դաստակերտին Կաւակերտի:
8 Իսկ իբրեւ Հօլ ուժգին իմն ասպատակ սփռէր ի վերայ նոցա եւ ի բախիլն ընդ միմեանս՝ ի փախուստ դառնային զօրք նոցա առաջի զօրուն Հօլայ. եւ բազում արեան ճապաղիս ի նոցանէ հեղուին սմբակակոխ արարեալ:
9 Եւ անդ սպանաւ Սահակ Սիւնեաց տէրն. եւ սպարապետն Սմբատ եւ Սեւադայն հազիւ ճողոպրեալք անձնապուրծ փախչէին, ընդ նոսին եւ այլ եւս ի սրոյն մնացեալ զօրքն՝ ցան եւ ցիր սփռեալ գնային:
10 Եւ Հօլն դարձեալ ի Դվին քաղաք դառնայր:
11 Բայց զմարմին Սահակայ Սիւնեաց տեառնն բարձեալ տանէր մեծ հայրապետն Դաւիթ ի հայրապետանոցն սուրբ, եւ անդ դնէր ի քնարանի մերձի սուրբ քաւարանն:
12 Իսկ զկնի Սահակայ պայազատէ զտէրութիւնն զայն Գրիգոր որդի նորուն, որ փաղաքշական անուամբ Սուփան անուանիւր:
13 Իսկ ապա լցեալ հայրապետին զկէտ կենաց իւրոց՝ վախճանի, կալեալ զառաջնորդութիւնն [ԻԷ] ամս:
14 Իսկ զկնի նորա յաջորդէ զաթոռ նորա Յովհաննէս ի գաւառէն Կոտայից ի գեղջէ Ովայից:
15 Բայց յետ սկզբան ձեռնադրութեան նորա իբրեւ անցին ամք ութ, քիլք ոմանք չարաբանք ի նոյն ինքն յընտանեաց տան կաթողիկոսարանին լեզուօք նենգաւորօք բանս ապիրատս բամբասանաց ի վերայ յօդէին սրբոյ հայրապետին Յովհաննու. որպէս երբեմն սուրբ կոյսն Շուշան ի դառնալի ծերոցն, կամ Նարկեսոս ի զրադատ չար վկայիցն, կամ նոյն ինքն Բանն Աստուած ի Յուդայէ եւ յանօրէն քահանայապետիցն:
16 Եւ վասն զի ի ժամանակին Բագարատ Բագրատունի հրամանատար եւ իշխան իշխանացս Հայոց գտանէր առ նմա, ապա դիմեալ երթեալ չուէին չանարդագուրդ նանրալեզու հայհոյիչք առնն Աստուծոյ՝ զերկրաւ զլեզուս իւրեանց ածեալ եւ ղօղանջեալ առաջի նորա:
17 Իսկ նորա ի սատանայական պարթոխաթափ լեզուացն հրապուրեալ՝ եւ ախորժակս յիւր լսելիսն զպիղծ հայհոյութիւնսն ամբարեալ՝ գրէ հրովարտակ առ ամենեսեան, ի բաց կալ յընդունելոյ զհօտապետն. ի մտի եդեալ ա՛յլ եւս կացուցանել հայրապետ ըստ իւրումն ձեռներիցութեան:
18 Իսկ մեծի առնն Յովհաննու իմացեալ զլլկանս սատանայականս իշխանին եւ հոգեւոր հատողական սրով զնա պաշարմամբք կապեալ՝ ինքն յարուցեալ գնաց ի բանակետղ սրբոյն Սահակայ ի վանս այրից ղօղեալ եւ լռիկ իմն անդ մշտնջենաւոր աղօթից պարապեալ:
19 Զայն ապա իմացեալ սպարապետին մեծի Սմբատայ եւ Գրիգորի Սիւնեաց տեառնն եւ այլ եւս նախարարացն Հայոց, եւ համագունդի միասին եկեալք եւ ժողով եպիսկոպոսաց արարեալ եւ ստուգագէտ իմացուածիւ իմացեալ զի նանիր իժաթոյն շրթանց չար հայհոյչացն ստութիւն՝ հաստատեն դարձեալ յաթոռն սրբութեան զայրն Աստուծոյ:
20 Իսկ ապա այնուհետեւ եկեղեցիք Քրիստոսի, որ երբեմն խրթնացեալն էր ի վարատմանէ փեսային՝ դարձեալ յինքն զփեսայն առագաստաւոր նորոգապէս պայծառանայր:
21 Բայց իշխանն Բագարատ եւս առաւել վասն այնորիկ զչարեալ լինէր, զի առանց կամաց նորա եղեւ հայրապետին հաստատութիւն եւ ուր ոչ ընկալեալ զնա, խնդրէր ժամ դիպող՝ զա՛յլ փոխանակ նորա կացուցանել:
22 Բայց քիլքն անօրէնք սաստկապէս պատուհասիւ առ հասարակ սատակէին յաստուածասաստ բարկութենէ անտի. ոմն ի բարձրաւանդակ քարանձաւաց ի վայր հոսեալ՝ եւ քարաժայռքն բաժինս ի մարմնոյ նորա առնուին, մինչ զի ոչ մնայր ոսկր առ ոսկեր:
23 Իսկ այլ ոմն ի բարձրաբերձ տանեաց ի վայր գիշերի գլեալ՝ եւ բոլոր անդամք նորա ջախեալ ջախջախեալ, եւ այնպէս սատակեալ:
24 Եւ այլ ոմն յորձանաց ուղխից գետավէժ լեալ՝ եւ ոչ գերեզման անգամ զնա ընկալաւ:
25 Եւ այսպէս վերին ակնարկութեամբն վրէժս չարաչարս ի նոցանէ վասն ապիրատ լեզուացն խնդրեցաւ առ ի յուսումն խրատու այնոցիկ որ զկնի գալոց են՝ մի՛ արկանել ձեռս մեղանչականս յօծեալն Աստուծոյ:
26 Յետ այսորիկ ոստիկան ոմն՝ Ապուսէթ անուն, առաքեալ յամիրապետէն Ջաբրէ, չուէ գայ ի Հայս:
27 Իբրեւ եհաս ի Տարօն գաւառ՝ իսկ եւ իսկ ի կապանս զիշխանն Բագարատ ըմբռնեալ, ետ տանել առ ամիրապետն, որ եւ սակս սրբոյ հայրապետին զանիրաւն խորհէր. աստ ապա զիրաւացի պատուհաս վրէժխնդրութեան ըստ արժանին յանձին իւրում կրէր:
28 Բայց բնակիչք Տաւրոս լերինն ըստ աղխատրոյզ իւրեանց բարուցն համագունդ ի մի վայր հաւաքեալ եւ զմի զինուորութիւն զինուորեալ, եւ յանկարծակի ի վերայ տարմաբար յարձակեալ՝ սպանանէին զոստիկանն Ապուսէթ, իբրու վրէժս իմն իշխանին Բագարատայ պահանջեալ ի գայթակղութիւն անձանց իւրեանց: Եւ ապա սպայք զօրու նորա ցան եւ ցիր սփռեալ՝ չուեալ գնացին առ ամիրապետն գուժ արկանել նմա զիրին աղէտս:
29 Զայսու ժամանակաւ Գրիգոր Սիւնեաց տէր, որ Սուփանն յորջորջիւր, եւ Բաբգէն Սիսական նահապետն գրգռութիւն չար ի մէջ իւրեանց զարթուցեալ եւ գումարտակ ի վերայ իրերաց կարգեալ ի պատերազմ, սպանանի ապա Սուփանն ի Բաբգենայ. եւ պայազատէ զտէրութիւնն Վասակ որդի նորա ընդ նորա, որ ըստ փաղաքշական անուանն Գաբուռ անուանիւր:
30 Բայց ամիրապետն իմացեալ զսպանումն Ապուսեթայ՝ այնուհետեւ զօր գումարէ, գունդ կազմէ, ջոլիրս սպայից պատրաստէ, եւ տուեալ ի ձեռս ուրումն ընդոծնի իւրոյ՝ Բուխայ կոչեցելոյ, առաքէ ի Հայս.
31 եւ ապա հրաման անշուշտ ի վերայ եդեալ՝ զիշխանս աշխարհիս եւ զտեարս համագունդ ի կապանս ըմբռնեալ առ ինքն տարցէ, եւ զայլ եւս ռամիկ հեծելազօրս, որ սուր յազդեր ունել մարթացեալ եւ կամ զզէն շարժել՝ զամենեսին սատակեսցէ:
32 Բայց միայն թէ ի լաւագունից ոմանց ի պաշտօն օրինացն Մահմէտի ոք դարձցի՝ զնոսա ընդ իւր տարցի:
33 Իսկ նորահամագունդ զօրօք չուեալ եկեալ հասեալ ի Տարօն գաւառ եւ իբրեւ զկայծակն իմն փայլակնահար զաշխարհն արարեալ՝ վաղվաղակի ըմբռնեալ լինէին եւ որդիքն եւս Բագարատայ ըմբռնելոյ՝ Աշոտ եւ Դաւիթ, ի Բուխայէ հանդերձ ա՛յլ եւս իւրեանց ազգակցօք: Եւ ի դիպահոջ զնոսա եդեալ՝ ասպատակ զզօրս իւր սփռէ ընդ ծործորս ի լերինն Տորոսի եւ ընդ երեսս գաւառին:
34 Եւ նախ զբնակեալսն ի խոխոմն լերինն զորս ըմբռնէինն՝ տապաստ երկրի տային անողորմ սրով.
35 իսկ զգաւառին հեծելագունդն զգռեհիկս զոմանս սրոյ ճարակ տային, եւ զայլս ձերբակալս արարեալ առ բռնաւորն հասուցանէին՝ տոռամբք զնոսա քարշեալ:
36 Իսկ զանձնագեղս եւ զերեսաւորս եւ զգունեանս արտաքոյ այլոցն տրոհեալ վասն անօրէն յօրէնս իւրեանց դարձուցանելոյ ըստ ամիրապետին հրամանի. եւ զայլս եւս մնացականս առ ի նոցանէ հրամայէր սրով վատնել:
37 Եւ այսպէս անդ ըստ գաւառաց գաւառաց շրջելով՝ բազում աւուրս զետեղէր, մինչեւ զիշխանն Աշոտ եւ զեղբայր նորա զԴաւիթ առ ամիրապետն խաղացուցեալ առաքէր հանդերձ հարազատութեամբքն իւրեանց: Ապա անտի չուէ գնայ զկողմամբք Վասպուրականի:
38 Իսկ մեծ իշխան տանն Արծրունեաց՝ Աշոտ, թէպէտ եւ հանդերձէր զինքն իւրայօքն վառելովք մարտ ընդ բռնադատին Բուխայի դնել, սակայն նախարարքն իւր ոչ գտանէին նմա համամիտք ի գործ պատերազմի:
39 Ապա այնուհետեւ ակամայ կամօք հարկեալ երթայ առ Բուխայ.
40 եւ նորավաղվաղակի զնա ըմբռնեալ հանդերձ համագունդ համազգեօք իւրովք եւ աւուրս ինչ ի դիպահոջ կացուցեալ, ապա առաքէ՝ գնացուցանելով առ ամիրապետն, կանամբք եւս եւ որդւովք հանդերձ:
41 Եւ այնուհետեւ ձեռս զգաւառօքն արկեալ՝ զամենայն այր պատերազմական, որ սուր ի ձեռին առեալ է կամ զզէն շարժեալ՝ հրամայէ ձերբակալս առ ինքն տանել.
42 եւ ըստ օրինակի կողմանցն այնոցիկ Տարօնոյ եւ անդ եւս նոյնպիսաբար արարեալ եւ տրոհեալ զբարեհասակաչափսն եւ զյաջողաձեռնականսն ի պէտս իւրեանց պաշտամանցն բերել, եւ զայլսն կերակուր սրոյ տային՝ արեամբ լցեալ զստորեաւն ամենայն:
43 Եւ ինքն չուէր գնայր հասանիլ նովին իսկ ասպատակաւ հինի զկողմամբք մայրաքաղաքին Դվնայ:
44 Իսկ մեծ սպարապետն Հայոց Սմբատ՝ իբրեւ ետես զառ ի նմանէ վրդովեալ սասանութիւնն եւ զսատակիչ սրոյ զճարակումնն, որ եհաս ազգացն այնոցիկ՝ զմահ ի կեանս խառնեալ սակս աշխարհին իւրոյ փրկութեան գնայ ընդ առաջ նորաբազում ընծայիւք եւ պատարագօք:
45 Եւ ընկալեալ ի նմանէ պատուասիրաբար՝ ապա ի կամս նորա յամենայնի բերեալ կարապետէ առաջի նորա եւ ճանապարհ նմա հորդէ ամենայն ուրեք, ուր եւ նա խորհեսցի երթալ: Եւ բազում իմաստութեամբ զսաղապ եւ զսնոտի միտս նորա յինքն յանկուցեալ վստահէ այնպէս, զի խորհրդակից իւր բռնաւորն եւ կամակից զմեծ ասպարապետն կացուցանէր:
46 Եւ առ հասարակ ի միասին չուեն երթան մտանեն ի Դվին քաղաք.
47 եւ անդ եւս ապա ձեռն շուրջ զգաւառօքն սփռեալ եւ ասպատակս հինից տարածեալ՝ եւ զորս միանգամ ի զինուորական կարգէ սուսերամերկս եւ զինաշարժս գտանէին, զոմանս Իսմայէլեան երկաթին տային կերակուր, իսկ զոմանս տոռունս ի պարանոց արկեալ, այնպէս առ բռնաւորն քարշեալ ածէին: Եւ անդ ապա կրկնակի ընդ ընտիրս զամենեսեան հանեալ, զորս ի կողմանս Տարօնոյ եւ ի Վասպուրական նահանգէ ընդ իւր առեալ ածէր, եւ զայժմու եւս ըմբռնեալս զդիտակավայելուչսն տրոհեալ ի բաց եւ ի բանտ արգելեալ՝ եւ զայլսն անողորմ սրոյ տային կերակուր:
48 Բայց յաղագս բանտարկեալ կապելոցն դնէին ի միտս իւրեանց վաղվաղակի զնոսա հնազանդեցուցանել ի հաղորդութիւն օրինացն Մահմէտի:
49 Իսկ իբրեւ հարցան ի բռնադատէն Բուխայէ ուրանալ զՔրիստոս եւ ի կանոնս պաշտաման նոցա դառնալ. նոքա գեղեցիկ իմն մոլութեամբ զփոյթ պնդութեան յանձինս ընդունէին՝ առ Քրիստոս լաւ վարկեալ երթալ քան առ ժամանակ վայելել ի մեղս:
50 Եւ ցուցանէին եւ յայտ առնէին, եթէ չեն արժանի չարչարանք ժամանակիս հանդերձելոյ փառացն, որք յայտնելոց են ի մեզ:
51 Եւ այնուհետեւ սաստկապէս ի չար բռնաւորէ յուզեցան մախանք ի վերայ սրբոցն՝ կապանօք զնոսա խոշտանկելով, եւ բանտիւ եւ հարուածովք եւ անսուաղութեամբ, զի թերեւս զարհուրեալ նոցա ի դառն կտտանացն՝ ի կամս բռնաւորին եկեալ լիցին:
52 Իսկ նոցա յամենայնի քաջապէս համբերեալ նախատանաց եւ չարչարանաց եւ գելարանաց եւ հարուածոց, մինչ զի առ հասարակ կեղեքեալ լինէին մարմինք նոցա:
53 Եւ այնպէս արհամարհեալ եւ առ ոչինչ զվիշտս գրեալ, համբերէին բազում ճգանց եւ չարչարանաց. եւ եկին ի մահ խնդութեամբ, վասն զի զօրանային միշտ ի բղխմանէ անտի ջուրց կենդանութեանց, որ ելեալն էր ի կողիցն Քրիստոսի եւ ցօղոյր ի վերայ նոցա:
54 Իսկ տեսեալ բռնաւորին զամենեսին զնոսա պինդս եւ փոյթս ի մեռանել վասն առ ի Քրիստոս հաւատոցն՝ զգեցաւ զսրտմտութիւն բարկութեան ի վերայ նոցա իբրեւ զչար գազան, եւ հրամայեաց սրոյ ճարակ զնոսա տալ՝ ոչ ի միում ժամու, այլ ի բազում աւուրս սակաւ առ սակաւ զնոսա վատնեալ. եւ ածեալ իբրեւ զոչխար ի սպանդ, զի թերեւս զղջացեալք ուրասցին:
55 Իսկ նոքա յուսովն աստուածայնով ոչ ի բարւոյն ի չարն, այլ ի չարէն ի բարին զղջացեալք լինէին:
56 Եւ այսպէս բազում վիշտս կրեալ համբերութեամբ բազմաւ՝ կցորդք բարեաց վաստակաւորացն գտան. եւ կատարեալք սրով՝ պսակեցան ի Քրիստոսէ:
57 Էին ի նոցանէ եւ այլ եւս արք եօթն, որոյ անուն գլխաւորին նոցա Ատոմ ճանաչիւր՝ ի գաւառէն Աղբակայ յՈրսիրանս գեղջէ.
58 եւ վասն զի զուարթագին երեսօք էին եւ գեղեցկադիտակք եւ աջողակք ի զէն շարժել՝ ոչ զնոսա ընդ այլսն սրով կատարէին. զի դեռեւս ակն ունէին գոնեա զնոսա յիւրեանցն թերեւս արկանել կորստական խորխորատ.
59 Եւ բազում պարգեւս բարեաց նոցա եւ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ առաջի արկանէին. այլ եւ գիւղս եւ գերդաստանս տալ խոստանային՝ եւ երեւելի եւ փառաւորս ի դրան արքունի առնել:
60 Իսկ երանելիքն ամենեւին բնաւ իսկ անհաւան միտս նոցա յայնմիկ ցուցեալ՝ իբրեւ նահատակք քաջք նորոգեալք լինէին ի խոստովանութեան իւրեանց, զՔրիստոս, ըստ գրեցելումն՝ համարեալ իւրեանց կեանս եւ զմեռանելն՝ շահ:
61 Ապա յայնմ հետէ եւս առաւել սաստկացեալ լինէր բարկութիւն բռնաւորին ի վերայ նոցա. դառն տանջանարանս զնոքօք հրամայէր հեղուլ եւ արկանել զնոսա յամենայն չարչարանս եւ բախմունս կտտանաց, զոր ոչ լեզու բաւական լինի պատմել եւ ոչ գրով բովանդակել:
62 Սակայն յոյսն աւետեաց եւ սէրն Քրիստոսի եւ ուրախութիւն վկայութեանն թեթեւացուցանէր նոցա զանհնարին ծանրութիւն բեռանցն. վասն որոյ ծանուցեալ բռնաւորին զանհրապոյր միտս սրբոցն՝ հրամայէ զնոսա զփայտէ կախել:
63 Եւ մինչդեռ ըստ կերպարանաց խաչի կախեալ կային՝ ուժգին պաղատանօք սուրբն Ատոմ քաջալերութիւն ընկերացն մատուցանէր:
64 «Մի՛՝ ասէ, զարհուրիք՝ եղբարք, յառժամանակեայ մահուանէս. զի թէպէտ եւ չարչարիմք վասն Քրիստոսի՝ հաղորդութիւն ունիմք ընդ Աստուծոյ կենդանւոյ»:
65 Եւ ապա յերկինս փոխանակ աչացն զխորհուրդս իւր ամբարձեալ՝ ասէ. «Յիսուս Քրիստոս՝ յոյս իմ, ուխտաւոր գոլով իմ յայսմիկ տօնի տարեկանի մեծի նահատակին Գէորգայ նոխազ պատարագ եւ վասն փառաց անուան քո. եւ արդ այսուհետեւ զիս ինքն քեզ փոխանակ նոխազի մատուցանեմ:
66 Ընկա՛լ զողջակիզութիւն անձին իմոյ, որ ընդունիչդ ես պատարագաց. եւ խառնեա զիս եւ որք ընդ իս են՝ ի թիւ վկայից քոց սրբոց, որք սիրեցին զօր երեւելոյ գալստեան քո»:
67 Եւ այսպէս առհասարակ նոցա համբերեալ մեծի պատերազմին բազում երկայնամտութեամբ՝ եւ յաղթեալ ամենայնի, աւանդեցին զհոգիս իւրեանց եւ ընկալան ի Քրիստոսէ զպսակն անեղծութեան:
68 Իսկ ժողովք քրիստոնէից թէպէտ եւ վշտանային սակս սաստիկ սրոյն կոտորման զսուրբսն Աստուծոյ. սակայն գովեստ մեծ կատարէր նոցա Քրիստոս ի ձեռն վկայիցն:
69 Կատարեցան ամենեքին սոքա սուրբքս, որ առաջի եւ զկնի՝ յերեք հարիւրերորդի երկրորդի թուականութեանս Թորգոմեան, ընդ ամենայն՝ աւելի քան զհարիւր յիսուն այր. թող զայնոսիկ, որք յայլ գաւառս եւ ի քաղաքս եղեն վկայք, որոց եւ անուանք նոցա գրեալ են ի դպրութեան կենաց:
70 Բայց մեծ հայրապետն Յովհաննէս օր սահմանեալ յիշատակի ամենայն սրբոցս այսոցիկ տարեւորական պատուով տօնէին զսոցա կատարումն ի Մեհեկի ամսեան, որ օր քսան եւ հինգ էր ամսոյն՝ ի փառս ամենակալին Աստուծոյ:
71 Այլ էին եւս ոմանք ի նոցանէ, որք ոչ կարացեալ տեւել, ժուժալ, տանել եւ համբերել պատերազմին, լքեալք եւ լուծեալք դարձան յետս յանօրէն օրէնս Իսմայէլեան բռնադատին. եւ ուրացեալք ի քրիստոնէական հաւատոցն ըստ գրգռութեան սատանայական արբանեկացն՝ զաճիւն հնոցի միայն զանձամբ արկեալ, տրտմեալք եւ գունատեալք եւ ամօթալիցք՝ թերեւս եւ ոչ ստորայնոցս հասեալ հայթայթանաց՝ կորուսին զանուն եւ զկեանս մշտնջենական. որ քան զամենայն պատիւ բարձրագոյն եւ փառաւորագոյն է, եւ հրոյն գեհենի միանգամայն իսկ գտան ժառանգորդք:
Գլ. 26
0 Յաղագս այլոց անգիտութեանց Բուղայի ոստիկանի, եւ նահատակութեան Սմբատայ սպարապետի:
1 Բայց բռնաւորն Բուխայ իբրեւ ետես զամենայն ինչ աջողեալ ըստ իւրոց կամացն՝ ապա հրոսակս առաքէ Վասակայ Սիսական իշխանի եւ եղբօր նորա Աշոտոյ եւ այլոց եւս տերանց աշխարհի նոցա, զի ըմբռնեալ առ ինքն վաղվաղակի հասուսցեն զնոսա:
2 Բայց յոլովք ի տերանցն կուսակալաց յանառիկ ամրոցն Բաղաց դիմեալ հաւաքեալ փրծանէին ի ձեռաց նեղչացն:
3 Իսկ իշխանն Վասակ՝ հազիւ ի նոցանէ ճողոպրեալ՝ փախստեայ գնայր չուէր ընդ կողմանս Կոտայս գաւառի:
4 Զայն զգացուցեալ վաղվաղակի Բուխային՝ զօր զհետ առաքէ ըմբռնել զնա:
5 Իսկ իբրեւ զհետ կրթեալ հասին հուպ իշխանն հէնք հրոսակին, ապա ընդ կրունկն դարձեալ նորա՝ առ ի գործ զվաղակաւորն առեալ՝ առ հասարակ զնոսա թաւալգլոր խաղացուցանէր. եւ ինքն անցեալ գնայր յարեւելս յաշխարհն Գարդմանաց առ իշխան աշխարհին, որ Կտրիճն անուանիւր:
6 Բայց եւ յայնմ եւս ոչ եղեւ տեղի գտեալ փրկութեան իշխանին Վասակայ ի թշնամւոյն. վասն զի իշխանն Գարդմանաց դաւաճանեալ ի դիւէն՝ կալեալ կապէ զնա եւ առաքէ տայի ձեռս Բուխայի, ի մտի եդեալ, թէ փոշիշն ինչ բարւոյ ի Բուխայէ սակս այնորիկ ի նմանէ գտցի:
7 Իսկ բռնաւորն առեալ ընկալեալ զնա՝ ապա եւ զեղբայր նորա զԱշոտ եւ մեծ տիկինն զմայր նոցա ըմբռնեալ զօրացն ասպատակելոց՝ առ նա վաղվաղակի հասուցանէին ի Դվին քաղաք:
8 Աստանօր ապա մեծ հայրապետն Յովհաննէս, վասն զի շրջէր ընդ վիճակեալ կողմանս գաւառին Գեղարքունւոյ, լցեալ զկէտ կենաց իւրոց՝ վախճանի ի մեծ ուխտի կրօնաւորական կայանին Մաքենացւոց, եւ ի նմին ուխտի սրբոյ ի հանգիստ զնա փոխէին. որ կալաւ զառաջնորդութիւն ամս քսան եւ երկու:
9 Բայց բռնաւորն Բուխայ զըմբռնեալսն առ ինքն եւ զդիպահոջսն կացուցեալ՝ առեալ չուէ գնայ զկողմամբք արեւելից, պայման պատգամացն առ սպարապետն Սմբատ յղեալ՝ վաղվաղակի զհետ նորա չուել երթալ հասանել ժամանել յամբոկ գործոյն:
10 Այլ նա նախ հրամայեալ ժողով եպիսկոպոսաց լինել ի քաղաքագիւղն Երազգաւորս՝ ձեռնադրեն ի հայրապետութիւն զԶաքարիայ ի Կոտայս գաւառէ ի գեղջէ Ձագայ, եւ աղօթից նորա զանձն իւր յանձնարարեալ՝ ինքն չուէ գնայ առ բռնաւորն Բուխայ:
11 Իսկ Բուխայի երթեալ ըմբռնէ զմեծ իշխանն Ատրներսեհ, որ բնակեալ էր յամրոցին Խաչենւոյ եւ զայլ եւս զհամազգիս նորա:
12 Եւ անտի չուեալ գնայ ի գաւառն Գարդմանայ՝ եւ պատնէշ եւ պաշարումն շուրջ զԳարդման բերդիւն եդեալ, ըմբռնէ անտի եւ զիշխանն Գարդմանայ զԿտրիճն ի կալանս կապանաց արկեալ:
13 Եւ անտի եւս չուեալ յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ ի Տուս գիւղ առնէ զՍտեփաննոս, որում եւ Կոն անուանէին զնա. որ ի նախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգքն անուանէին:
14 Եւ ապա եւս իշխանն Աղուանից Եսայի նենգապատիր լեալ՝ առ ի նմանէ ըմբռնի ի ձեռն նորա հանդերձ համազգեօք իւրովք, ընդ նմին եւ այլ եւս տեարք եւ իշխանք աշխարհին Աղուանից կալեալ կապեցան ընդ ձեռամբ նորա, ոչ սակաւ ինչ արեան ճապաղիս հեղեալ եւս յայնմ աշխարհին:
15 Եւ այնուհետեւ զամենեսեան զնոսա, որք ի կալանս կապանաց եւ ի դիպահոջ առ նմա բերէին՝ եւ առեալ ընդ իւր խաղացուցեալ չուէ գնայ տանելով զնոսա առ ամիրապետն:
16 Ապա եւ զսպարապետն Սմբատ առեալ ընդ իւր տանելով յարքունական դուռն՝ կարծիս իմն նմա տալով, թէ միամտութեան նորա առ ի նմանէ փոխարէն բարեաց յամիրապետէն շնորհեսցի, տիրել տիրաբար բոլոր Հայաստանեայցս եւ առնուլ պարգեւս եւ պատիւս յարքունուստ. եւ այնպէս դարձեալ դառնալ յիւրական աշխարհս:
17 Այլ իբրեւ չոգան հասին ի դուռն արքունի եւ յանդիման ամիրապետին եղեն, ապա եւ զնա եւս ընդ այլոց կապելոցն հաւասարեալ եդին ի բանտի. եւ ոչ յիշեցան առաջի նոցա երախտիք միամտութեան նորա առ նոսա:
18 Իսկ ապա յետ ոչ բազում ինչ աւուրց հարցափորձ ի վերայ հասարակաց կապելոցն տերանց եւ իշխանացն Հայոց եւ Աղուանից ածէին, զի կա՛մ դարձցին յանօրէն յօրէնս նոցա՝ ուրացեալք զՔրիստոսի աստուածպաշտութիւնն եւ այնպէս բազում պարգեւս եւ պատիւս ի նոցանէ առնուցուն եւ յուղարկեսցին ի հայրենի աշխարհն եւ ի տունս իւրեանց. եւ կա՛մ սաստիկ խոշտանկանօք եւ չարչարանօք եւ անհնարին մահու հատանիցեն զյոյս կենաց նոցա:
19 Եւ վասն զի այսպէս զբոհմունս կտտանաց ի վերայ նոցա սաստիկ զարհուրմամբք զարթուցանէին օր ըստ օրէ՝ ժամանակ ինչ յերկարեալ զնեղութիւն անձկութեանն, ոմանք ի նոցանէ հաւանեալք բանիցն արքունի՝ դարձան յանաստուած աստուածածանօթութիւն նոցա. եւ ոմանք թէպէտ եւ ոչ առ ժամայն կրեցին թլփատութիւն, սակայն յանձին կալեալք՝ զի եւ նոքա եւս ի ժամ դիպող կատարեալ լնուցուն զկամս ամիրապետին:
20 Բայց մեծ սպարապետն Սմբատ՝ քաջապէս ընդդէմ ստութեանն ստուգութեամբ վառեալ ըստ զուարթածաղիկ ալեացն եւ կատարելագոյն հաւատոցն որ ի Քրիստոս՝ եւ ըստ յուսոյ կենացն յաւիտենականաց, որ միշտ յինքեան շտեմարանէր՝ բնաւ ոչինչ շեղեցաւ ի բանս հրամանաց նոցա, լաւ համարեալ մեռանել ընդ Քրիստոսի քան առ ժամանակ մի վայելել ի մեղս:
21 Եւ այնպէս ընդդէմ հարցողացն նա առնէր պատասխանի՝ անհնարին գոլ թողուլ նմա զօրէնս քրիստոնէական հաւատոց, զոր աւազանին շնորհօքն ընկալաւ պարգեւս բարեաց, քան պաշտել զօտարոտի օրէնս անօրէնս: Եւ այսպէս ոչ միանգամ կամ երկիցս, այլ բազում անգամ աներկիւղաբար առնէր ընդդիմութիւն նոցա.
22 Իսկ իբրեւ զփորձ նորայն կամաց առին եւ ծանեան զմիտս նորա անհրապոյրս՝ խորհեցան դառնաշխատ տանջանօք զնա կորուսանել:
23 Իսկ երկնաւոր այցելութիւնն պարտական մարմնոյ մահուամբ հաճեցաւ ազատել զնա ի յաւիտենական մահուանէ հոգւոյն. եւ իւրով մահու վախճանեալ՝ ոչ անկաւ զնովաւ ուրացութիւն սուրբ օրինացն Քրիստոսի. այլ լնոյր ի մարմնի իւրում զհանդէս մարտիրոսական պատասխանատրութեանն.
24 Զոր եւ բարձեալ իսկ զմարմինն նորա քրիստոնէական դասուց՝ սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք տարեալ եդին ի վկայարանի սրբոյն Դանիէլի մարգարէին, որ եւ ընկեցեալ իսկ լինէր նա ի գուբն առիւծուց:
25 Իսկ զկնի նորա պայազատէ զմեծ տէրութիւնն զայն աշոտ որդի նորա:
26 Բայց այլոց իշխանացն թուի ինձ եւ ոչ մի ինչ մնացեալ որք ոչ եղեն հեստեալք յաստուածակողմանն կամ ոչ շեղեալք յանօրէն օրէնսն Մահմէտի.
27 վասն զի պակուցեալք եւ զարհուրեալք յառժամանակեայ մահուն երկիւղէ՝ ոչ առին ի միտ զանմահ մահուն դառնութիւնն. եւ ոչինչ փոյթ արարեալ զսարսափելի աւետարանութիւնն Փրկչին Քրիստոսի, որ լսելի լինելոց է յահագին ատենին. «Թէ որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնա առաջի հօր իմոյ, որ յերկինս է»:
28 Բայց միայն Ստեփաննոս, որ Կոնն ի ռամկաց սովորական խօսից անուանիւր, եւ զկնի նախարարացն Հայոց կապանօք տարեալ եղեւ ի Բուխայէ ի դուռն արքունի, ուր եւ վկայեացն իսկ բազում հարանօք տանջեալ վասն խոստովանութեան անուանն Քրիստոսի, որ պսակեալ ի Հօրէն լուսոյ՝ գրեաց զանունն իւր ի դպրութիւն կենացն, որ եւ կատարեցաւ ի վեց հարիւրերորդի ութերորդի թուականին Հոռոմոց:
Գլ. 27
0 Յաղագս պայազատութեան Աշոտոյ որդւոյ Սմբատայ, եւ դարձի նախարարացն Հայոց ի գերութենէ:
1 Յայսմ հետէ ապա եթէ թեթեւ թուեսցի քեզ զառ ի ծերունեացն անցեալ բան ի պարզագունիցն չափաբերապէս հանդիպեցայց.
2 վասն զի հաճեցաւ բանս ոչ երկրորդել միւսանգամ զհետեւանս զրուցաց Շապհոյ Բագրատունւոյ եւ մերումս ժամանակի պատմագրի, որ յայտապատում իսկ արարեալ է զրոյցս պայազատութեան որդւոյ Աշոտոյ սպարապետին Սմբատայ զիշխանական պատմութիւնն, եւ զթագաւորացն զհանգամանացն զկարգս, եւ կամ զդարձ գերելոցն ի Բուխայէ զՀայաստանեայցս իշխանաց եւ նախարարաց յիւրաքանչիւրն սեպհական իշխանութիւնս ածեալ կացեալ հաստատեալ.
3 եւ թէ ո՛յք ի նոցանէ հոյակապք եւ հարուստք եւ ուժեղակք ընդդէմ հակառակորդաց հինից գտան. եւ կամ ո՛յք յումեքէ եղեն հարստահարեալք, եւ կամ զվախճան նոցա յիւրաքանչիւրումն տեղ:
4 Զի թէպէտ ստուգութիւն սահմանական բանի բացատրութեան եւ զբոլորովին բաժանումն ապացուցից ոչ կարացեալ ըստ քերթողական հրահանգացն համառօտաբար ընձեռել. սակայն ըստ իւրումն ժամանակի ընտանի գոլով նորա զրուցացն ամենայնի՝ գեղջուկ բանիւ բաւական քեզ տայ պատճառս տեղեկութեան:
5 Արդ այսպէս ես աստանօր զբովանդակն ի նա թողացուցեալ՝ եւ որ ինչ հարկաւորաբար այժմ ինչ պիտոյ է ճառիս պատմութիւն, զայն եւեթ համառօտ քեզ ընձեռութիւն առնելով, փորձեցայց սակաւուք իբր ներածութեան եղանակաւ
6 որպէս վերագոյն ասացաւ, ի մանկութենէ մինչեւ ցերեւոյթս երիտասարդութեանն զԱշոտոյ՝ որդւոյ Սմբատայ սպարապետի, զզօրութիւնս եւ զքաջութիւնս եւ զպատերազմունս եւ զհրոսմունս յայլս եւ զայլոց եւս ի նա՝ բաւական բերցի քեզ առ ի Շապհոյ պատմեալքն:
7 Իսկ յորժամ փոխանակ Սմբատայ հօր իւրոյ պայազատէ զսպարապետութիւն Հայոց, գրեթէ ամենեցուն քան զնա նախագունիցն վեհագոյն ճանաչիւր. վասն զի ընկալեալ զմեծարանս՝ ի բաց արհամարհէր զանարգանս եւ միշտ ի հրահանգս բարւոյ կրթութեան զինքն վարժէր, եւ բարի ազդումն իւրոյ հոգւոյն տայր՝ ընդ ամենեսեան կալեալ սերտ սէր. եւ ոչ ի հակառակութիւնս ինչ կամ ի կռիւս ընդ թշնամիսն մաքառեալ, քան թէ բարեզգեաց բանիւք եւ բարի օճանաւ ածեալ զնոսա յուղղութիւն եւ ի կամս իւր:
8 Իսկ զպաճարանս սնոտի շահուց վնաս իւր վարկեալ եւ առատաձեռն առ ամենեսեան գտեալ՝ յինքն զբազմաց միտս յանգուցանէր սիրալիր սրտիւ, որպէս զի յայսմ սակի ամենեքեան իսկ նմա հաճեալ հաւանեալ էին:
9 Եւ այսպէս ապա զկարգ սպարապետութեան քաղաքավարեալ՝ մինչեւ համբաւ բարւոյն ի դուռն արքունի հասանէր:
10 Ապա ոստիկան ոմն ի Հայս առաքեալ, որ ԱլիԱրմանի անուանիւր՝ ըստ հրամանի ամիրապետին իշխան իշխանացս Հայոց զնա կացուցանէր, բազում զզգեստիւք եւ արքունական պատուով ճոխացուցեալ՝ ի նա հաւատալով զսակս Հայոց եւ զամենայն բեկար արքունի:
11 Եւ այսպէս պատուականագոյն եւ առաջին նա գտեալ եղեւ քան զամենայն նախարարութիւնս Հայոց. եւ ամենեքեան դաշինս ընդ նմա դնէին՝ որպէս արդարեւ ընդ թագաւորական զարմի:
12 Այլ եւ ի մտի ամենեցուն եդեալ, զի թէ դէպ ինչ պիտոյից գտցի՝ նաեւ ի տոհմ իւր արժանի լիցին մատչել ի թագաւորութեան ցեղս՝ զնոսա որոշել յայլոց նախարարութեան ցեղից:
13 Բայց զայսու ժամանակաւ ահագին իմն շարժմանց եղելոց ի Դվին քաղաքի, բազում սասանութիւնս եւ փլուզմունս տանց եւ պարսպաց եւ ապարանից լինէր, եւ առ հասարակ քանդումն եւ դղրդումն առնոյր քաղաքն. այլ եւ մահ յոլովից մարդկան ի վերայ հասանէր. եւ այնպէս ահագին իմն լինէր վտանգ տագնապին՝ մինչեւ ոչ ոք մնալ ընդ յարկաւ, այլ ի հրապարակս եւ ի փողոցս ելեալ հաշեալ հառաչէին:
14 Իսկ ցրտաշունչ սառնամանիք ձմեռայնւոյն առաւել բերէր զլքացումն հեծութեան, զի յոլովք մսեալք եւ ծայրատեալք լինէին:
15 Իսկ սուրբ հայրապետն Զաքարիա ուժգին աղօթիւք եւ պաղատանօք մշտնջենամռունչ եւ աղերսալի աղօթս առ բարեգութն Աստուած մատուցանէր, եւ երկնային ազդեցութեամբն ի բաց բառնայր զաստուածասաստ բարկութիւնն՝ անվնաս զեկեղեցի Քրիստոսի պահեալ ի բազմաբեր ցասմանէ վտանգին:
16 Բայց իշխանք եւ նախարարք, որք ըմբռնեալք գերեցան ի Բուխայէ՝ զայսու ժամանակաւ մի ըստ միոջէ ի կարգ անկեալ չուէին յաշխարհ տէրութեան իւրեանց եւ ի սեպհականութիւնս եւ ի տունս.
17 եւ ապա մերկացեալ յանձանց իւրեանց զակամայ ուսմունս պիղծ օրինացն Մահմէտի՝ զքրիստոսաւանդ օրէնս հայրենիս առ հասարակ բարձրացուցեալ բերէին յանձինս իւրեանց, ոչ ի ծածուկ երկիւղիւ ինչ՝ այլ իբրեւ ի վերայ բարձր տանեաց քարոզէին զՔրիստոսի աստուածպաշտութիւնն:
18 Ընդ որս հաճեալ Տէրն՝ բնակեցոյց յուսով զնոսա, յորում եւ օրհնութեամբ Տեառնն օրհնեցան եւ նովիմբ գովեցան. հերկեցին հերկս եւ ո՛չ ի վերայ փշոց: Եւ ապա ձայն խրախճանաց ցնծացելոց ի յարկս նոցա լինէր՝ եւ ձայն հարսին եւ փեսայի:
19 Ծնան որդիս եւ արարին պտուղ, եւ բնակեցան իւրաքանչիւրօք ի ժառանգութեան իւրեանց: Եւ այց արար Տէր նոցա եւ աջողեաց ի բարութիւնս:
Գլ. 28
0 Յաղագս խաղաղութեան երկրին Հայոց, եւ միաբանութեան նախարարացն:
1 Յայսմ ժամանակի Վասակ հայկազուն, որ Գաբուռն յորջորջէր՝ վասն զի փեսայացեալ էր Աշոտոյ իշխանաց իշխանի, իշխան ապա Սիւնեաց զնա կացուցանէր՝ յարքունուստ նմա առնելով պատիւ. որ բազում ճոխութեամբ վարեալ զիշխանական պետութիւն իւր, տիրելով միանգամայն Սիսական ազգին:
2 Բայց զմեծ սպարապետութիւնն Հայոց տայ Աշոտ եղբօր իւրում Աբասայ, որ էր այր քաջանձնեայ եւ թիկնաւէտ, առոյգանձն եւ գեղեցիկ հասակաւ, կորովի եւ աջողակ ի պատերազմունս. որ եւ աջակցեալ իսկ եղբօր իւրում Աշոտոյ զամենեսեան հնազանդէր ընդ լծով ծառայութեան. ի բազում կողմանս բազում անգամ արութիւն ցուցեալ՝ եւ հռչակաւոր եւ հոյակապ ի մէջ բազմաց երեւեալ:
3 Բայց յետ վախճանելոյ Աշոտոյ մեծի եւ հռչակաւորի իշխանի տանն Արծրունւոյ եւ դնելոյ զնա ի շիրիմս հարց իւրոց՝ պայազատէր զիշխանական պետութիւնն զայն Գրիգոր որդի նորա ընդ նորա, որ Դերենիկն անուանիւր:
4 Եւ էր նա այր սէգ եւ զգաստ եւ սօս ի գնացս ոտից, եւ զօրաւոր արդեամբք եւ բանիւ, եւ տնօրինէր միշտ յամենայն բարեձեւութիւնս բերիլ:
5 Եւ վասն զի փեսայացեալ էր նա Աշոտոյ իշխանաց իշխանի, սակս այնորիկ հայրախնամ կամօք եւ խոհական սիրելութեամբ միշտ խրատ բարեաց նմա մատուցանէր. որ եւ ի սկզբան անդ ընկալեալ՝ հլու եւ զգօն մտօք հաւանէր ընդունիլ եւ յոտին զբոլոր թշնամիս ի սադրելոյ նորա կացուցանէր.
6 եւ շինութեան եւ խաղաղութեան պարապեալ՝ յապահովս ի բնակութեան իւրեանց պատրաստէր զհայրենի տէրութիւնն իւր ի բոլոր հինից:
7 Բայց յետոյ ի կամս անձին զինչպիտութեան բերեալ՝ ոչ անսայր բանի խրատու աներոյ իւրոյ որպէս յերէկն եւ յեռանդն, եւ չլինէր նմա այն յաջողումն ինչ ի բարութիւնս:
8 Բայց մեծ իշխանն Սիւնեաց Վասակ, որ ըստ փաղաքշականին Իշխանիկ անուանիւր՝ յաւէտ իմաստութեամբ եւ հեզահամբոյր հանդարտութեամբ եւ հաւանութեամբ մեծաւ հնազանդէր Աշոտոյ իշխանին իշխանաց, եւ խրատու նորա զունկն մատուցանէր խնամով՝ իբրեւ զօրէնս միշտ ի սրտի իւրում պահելով: Եւ ի ձեռն այնորիկ յաւէտ իմն ընդարձակագոյն զտուն տէրութեան իւրոյ յարդարէր ի բոլոր բարեմասն լրութիւնս. եւ կայր բազում խաղաղութեամբ ըստ ամենայն հանդիսի բարեպաշտութեան:
9 Բայց միւս եւս իշխանն Սիսական՝ Վասակ, որ Գաբուռն փաղաքշաբար անուանիւր՝ յայսմ ժամանակի վախճանեալ եւ եդեալ ի շիրիմս հարց իւրոց, պայազատէ զհայրենի տէրութիւնն Գրիգոր որդի նորա ընդ նորա, որ Սուփանն յորջորջէր:
10 Սա իմաստութեամբ եւ աջողաձեռնութեամբ եւ շինութեամբ բազմաւ անդր եւս քան զպայմանն լնոյր զչափ հարց իւրոց:
11 Բայց առաւել յեկեղեցեաց Քրիստոսի ի շինութիւն եւ ի նորոգութիւն զինքն վերաբերէր:
12 Իսկ մեծ եւ սուրբ հայրապետն Զաքարիայ իբրեւ եկաց յառաջնորդութեան անդ իբրեւ ամս քսաներկու՝ վախճանեալ դնի ի քնարանի հարցն սրբոց:
13 Ապա իշխանն իշխանաց Աշոտ՝ ընտրեալ զայր մի պատուական յընտանեաց տանն կաթողիկոսարանին, Գէորգ անուն՝ որ էր ի գիւղաքաղաքէն Գառնւոյ, հրամայէ ձեռնադրել զնա յառաջնորդութիւն տանս Թորգոմայ:
Գլ. 29
0 Յաղագս թագաւորելոյ Աշոտոյ իշխանաց իշխանին, եւ սպանման Գրիգորի Արծրունւոյ:
1 Այլ ինձ աստանօր ոչ արդեօք այլ ինչ է բանս սիրելի քան թէ դեգերիլ ի բանս գովեստից, որ վասն Աշոտոյ իշխանաց իշխանին են հետեւմունք:
2 Վասն զի ի տիս հասեալ միջակութեան՝ քաջահասակ էր նա եւ անձնեայ եւ թիկնաւէտ եւ զուարթերես եւ մրայօն նկարէն իմն, եւ նիշ արեան յաչսն ունելով՝ որպէս զյակինթ կարմիր ի մէջ մարգարտի ծագեալ, եւ վայելչացեալ գեղեցկութեանն ալեօք.
3 մեծիմաստ եւ քաղցրաբան, եւ առ կերակուրս խրախճանաց պարկեշտ. ոչ խանդացեալ նորա ընդ լաւագոյնսն եւ ոչ արհամարհեալ զնուաստագոյնսն, այլ հասարակաց ի վերայ տարածէր զզգեստ խնամոց իւրոց: Եւ լծակօք իմն կշռէր նախ զիւր եւ ապա զամենեցուն կենցաղս. միանգամայն իսկ ասել, եթէ որ ինչ մարդկութեանս է պիտանի ոչ ինչ կասեցուցանէր:
4 Զայսպիսիս ապա տեսեալ քաջատոհմիկ պերճութիւն իշխանացն եւ նախարարացն Հայոց՝ խորհուրդ միաբանական առեալ՝ թագաւորեցուցանել զնա ի վերայ ինքեանց, զեկուցանեն ամիրապետին ի ձեռն ոստիկանին Յիսէի՝ որդւոյն Շեխայ:
5 Զոր եւ սիրալիր սրտիւ զարժանահայց խնդիրն ընկալեալ՝ առաքէ ապա Աշոտոյ թագ թագաւորական. զոր եւ բերեալ իսկ ոստիկանին Յիսէի՝ ընդ նմին եւ այլ եւս զգեստս թագաւորականս, եւ պարգեւս եւ պատիւս, եւ երիվարս օդապարիկս զինուք եւ զարդուք մատուցանէին առաջի նորա:
6 Կոչեցաւ ապա եւ անդ մեծ հայրապետն Գէորգ եւ զհոգեւոր օրհնութեանցն գովութիւնս աստուածայինս ի վերայ կատարեալ փոխանակ օծման սրուակի իւղոյն՝ պսակեն զնա թագաւոր ի վերայ Ասքանազեան ազին:
7 Եւ այնուհետեւ բազում եւ երեւելի կարգս յարդարէր աշխարհի տէրութեան իւրոյ, յօրինուածս տանց, ազգաց, քաղաքաց, շինից, դաստակերտաց, եւ հարթ հաւասար ըստ իւրաքանչիւրոցն կատարէր կարգս լեռնականաց եւ ջերմահովիտ բարեխառն դաշտականաց,
8 եւ զամենայն տափարակ տեղիս՝ ագարակս եւ գոմս դնէր. եւ զմարմանդս յայգիս եւ ի բուրաստանս զարդարէր. եւ զամենայն որ ինչ օրէն է թագաւորութեան եւ որ ինչ ի թագաւորութեան եւ որ շուրջ զթագաւորութեամբ ոչինչ իւիք կասեցուցանէր. եւ գրեթէ հարստագոյն եւ խոհեմագոյն քան զամենայն թագաւորութիւնս գտանէր:
9 Եւ այսպէս ի նորոգատուր թագաւորութեանն բարձրացուցանէր զազգս Թորգոմեան:
10 Եւ ապա ձեռն զհիւսիսական կողմամբք արկեալ ի ծործորս մեծի լերինն Կովկասու, որ ի հովիտն եւ ի ձորս երկայնագոգս բնակեալք էին ազգք ընդ իւրեաւ հնազանդեցուցանէր.
11 այլ եւ զաղխատրոյզ բնակիչսն Գուգարաց եւ զելուզակուտ մարդիկ Ուտի գաւառի առ հասարակ ընդ ձեռամբ նուաճէր՝ ի բաց ի նոցանէ հերքելով զաւազակութիւն մարդադաւութեան, եւ իբրեւ օրինաւորս եւ հլուս զամենեսեան կազմէր, եւ առաջնորդս եւ իշխանս նոցա կացուցանէր:
12 Այլ եւ զթագաւորն Եգերացւոց ի սէր միաբանութեան ընդ իւր կապակցեալ՝ այնպէս նմա այցելէր, մինչ զի անընդհատ յորդիութեան սակի գոլով՝ մտերմաբար պարտավճար միշտ նմա ի ծառայութիւն բերէր:
13 Այլ եւ մեծ Կայսրն Յունաց՝ Բարսեղ, ոչ փոքր ինչ պայման խաղաղութեան եւ նուաճութեան եւ սիրոյ հաստատէր ընդ արքային մերոյ Աշոտոյ՝ որդի սիրելի զնա անուանելով եւ հաղորդակից կացուցանելով յամենայն թագաւորութիւնս տէրութեան իւրոյ:
14 Եւ այսպէս ապա լցեալ եւ կատարեալ լինէր բովանդակաբար բոլոր կարգս առաքինի գործոց ըստ կարգի այնց պարծանաց, զորս ընկալեալն էր:
15 Զայսու ժամանակաւ մեծ իշխանն տանն Արծրունի՝ Գրիգոր, որ Դերենիկն յորջորջիւր՝ ձեռն զգաւառօքն եւ զքաղաքօքն արկեալ զկողմամբք Հերայ եւ Զարաւանդայ՝ ի հնազանդութիւն ընդ իւրեաւ զկողմանսն զայնոսիկ նուաճէր:
16 Իսկ Իսմայէլեան ազգին գլխաւորք, որք բնականաբար սեպհականեալ էին զսահմանս քաղաքացն եւ գաւառացն այնոցիկ, թէպէտ եւ շրթամբք զհարթ հաւասարութիւն եւ զհնազանդութիւն առ իշխանն Գրիգոր ցուցանէին եւ յայտ առնէին. սակայն սիրտք իւրեանց հեռացեալք մեկուսի էին ի նմանէ:
17 Ապա յաւուրս աշնայնոյն մեծ իշխանն չուէր գնայր զկողմամբք Հերայ ի հանդիպումն գլխաւորի քաղաքին. եւ իբրեւ ել առ իշխանն՝ դաւաճանութեամբ ի ծածուկ զօրս ղօղեալ թագուցանէր ի խոխոմս յայգեստանին:
18 Եւ ի հանդիպիլ իշխանին՝ յանկարծօրէն յարուցեալ զօրքն Իսմայէլեան ի տեղւոջէ իւրեանց, ի թիկանց կուսէ իշխանին ի վերայ զեղեալ հեղան. եւ առ ժամայն հարեալ զիշխանն սրով սուսերի յերկիր կործանեցին:
19 Եւ այնպէս խարդաւանել յանօրինաց՝ բարձաւ մեռեալ. եւ տարեալ թաղեցաւ ի շիրիմս հարց իւրոց:
20 Իսկ զկնի նորա պայազատէ զիշխանութիւնն մեծ՝ Աշոտ որդի իւր, թոռն արքային Աշոտոյ:
21 Բայց զմնացորդս բանիցս այսոցիկ՝ զօրութեանց եւ քաջութեանց եւ մրցանաց եւ պատերազմաց եւ բազում բարի օճանից աւանիկ գրեալ ի գիրս Պատմութեանց Շապհոյ Բագրատունւոյ՝ բաւական քեզ կացուցանել տեղեկագոյն առնն բարեբաստութեան:
22 Իսկ Վասակ Սիսական իշխանն, որ ըստ փաղաքշականին Իշխանիկն անուանիւր, աստուածամերձ պողոտայիւ եւ բարեպաշտագոյն հանդիսիւ քաղաքավարեալ զկեանս իւր՝ վախճանի, եդեալ ի շիրիմս հարց իւրոց:
23 Եւ ապա եղբայր նորուն Աշոտ ընդ նմա պայազատէր զիշխանութիւնն զայն. այլ հեզահամբոյր եւ խաղաղասէր, բարեպաշտօն եւ երկիւղած յԱստուծոյ եւ ամենայնիւ յամենայն ի շինութեան զինքն պարապեցուցեալ հայրենի տէրութեան իւրոյ:
Գլ. 30
0 Յաղագս մահուան Աշոտոյ արքայի, եւ խռովութեան եղելոյ ի մէջ Աբասայ սպարապետի եւ Սմբատայ արքայորդւոյ, եւ վասն Գէորգայ կաթողիկոսի:
1 Բայց Աշոտ արքայ Հայոց յետ փայլեցուցանելոյ նորա զամենայն ուղղութիւնս եւ աջողութիւնս կարգաց եւ գործոց եւ գնացից Հայաստանեայցս, ապա հիւանդացաւ հիւանդութիւն մեծ, որ եւ մեռաւ իսկ:
2 Եւ մինչդեռ ի մահիճս անկեալ դնէր՝ ոչ սակաւ ինչ ընդ մարմնոյ խնամոց աճեցուցանել ջանայր եւ զհոգւոյն եւս իմաստութիւն:
3 Վասն զի առ ինքն զմեծ կաթողիկոսն Գէորգ կարդացեալ՝ եւ զփրկութենագործ զմարմին եւ զարիւն Տեառն թոշակ յետին առ ի նմանէ իւր ընկալեալ, ոչ սակաւ ինչ քան թէ զբազումս բաշխէր գանձն ոսկւոյ եւ արծաթոյ ի տնանկս եւ յաղքատս,
4 այլ եւ ի ձեռս հայրապետին հաւատայր զլիապատար գանձարանացն մթերս՝ եւ զերամակս ձիոց եւ զդասակս անդէոց եւ զհօտս ոչխարաց, ամենեւին բնաւին բաշխել յեկեղեցիս ուղղափառաց ի նուիրումն պատարագին սրբութեան, ուր ուրեք եւ ում զիարդ պիտոյ ինչ լինէր:
5 Եւ այսպէս ապա զպիտառոցեալ պէտս արտաքնոցն ի մաքրութիւն նորոգման ներքին մարդոյն անտեսաբար կենսացուցանէր. յետ որոյ բարւոք ծերութեամբ ըստ բուսոյ բարեզգեաց բարուց հանգեաւ ի Քրիստոս:
6 Եւ վասն զի ի ճանապարհի յիջեւանս ի Քարսպառն կոչեցեալ տեղ ապառաժի եղեւ նորայն վախճան, բարձեալ ապա դիակիր դագաղօք՝ տարան զնա ի թագաւորանիստ աւանն Բագարան, ոսկեհուռն հանդերձիւք եւ ոսկեզօծ վառիւք զդագաղսն զարդարեալ. եւ խումբք զօրաց զինուք եւ զարդուք, ընտրանօք եւ նշանակօք շուրջ պաշտպանեալք մեծի կաթողիկոսին, եւ այլ եւս կղերց եկեղեցւոյ առաջի եւս գնացեալ՝ զխաչակրօն սաղմոսերգութիւնս եւ զձայնս օրհնութեանց նուագէին:
7 Իսկ երեք որդիք նորա՝ գահերէցք տան արքունի, եւ այլ եւս բարեկամք հետամտէին զկնի դագաղացն բայց միայն ի Սմբատայ, որ իշխան իշխանացն Հայոց էր. զի նա ի կողմանս Գուգարաց ի նուաճել զազգսն զայնոսիկ գնացեալ էր՝ ոչ ժամանեաց յամբոկ գործոյն:
8 Եւ այսպէս հասեալք ի տեղին՝ անդ էր ապա տեսանել կուսանս ողբերգակս եւ արտօսրաթոր կականումն եւ աշխարանս տիկնացն եւ տանտիկնացն, եւ այլ եւս բազմութեան ռամկացն եւ անռամկացն: Եւ ապա կազմեալ տապան թագաւորական՝ եդին զնա ի քնարանի հարց իւրոց:
9 Իսկ զկնի այսորիկ չուէ գայ հասանէ ըստ համբաւոյն հասելոյ՝ Սմբատ որդի արքային ի սեպհական կալուած Երազգաւորից Շիրակավան բազում վշտահար հեծութեամբ. զոր երթեալ եւ ի մխիթարութիւն զնա համոզեալ մեծի կաթողիկոսին՝ դադար վշտացն տայր, ոչ փոփոխել յընդրի իւր բարրական բնութենէն: Գայր առ նա ապա եւ մեծ իշխանն Վրաց՝ Ատրներսեհ ի ցաւակցաբար վշտակցութիւն:
10 Եւ վասն զի Աբաս սպարապետն Հայոց եւ եղբայր արքային Աշոտոյ ի կողմանս պետութեան Վանանդայ առկայացեալ կայր, առ նա նախ ըստ օրինի հրահանգաց խոտորեալ մտանէր խօսել զբանս սփոփանաց եւ նորայն եւս տխրականաց սգոյ. զոր պատուասիրաբար եւ բարւոքապէս ընկալեալ՝ ոչ կամէր նմա յառաջ կոյս եւս առ Սմբատ չուել գնալ, ելս ի մտի դնելով, թէ գուցէ իմանալ դոցա՝ դաւ դրժողութեան նմա երկաքանչիւրոցն ի նոցանէ լինիցի, ոչ կարէր առնուլ զորս կամէրն, վասն զի յինքն զթագաւորութիւնն հնարէր նուաճել:
11 Յորմէ պատասխանի լսէր յաւէտ անտեղի գոլ զոչ երթալն, եւ առանց իմիք փաստից եւ պատճառք յուզմանց շփոթից եւ աղմկաց.
12 որում թոյլ տուեալ՝ չուէ գնայ հանդիպի Սմբատայ, եւ թագաւորական զգեստուց զգեցմամբ զսեւաթոյր զգեստու նորա զգեցումն ի բաց թօթափէ: Եւ ինքն մեծամեծ եւ պատուական ընծայիւք ի Սմբատայ մեծարեալ՝ դառնայ կրկնակի առ սպարապետն Աբաս,
13 որոյ զչարեալ սաստկապէս ի քսութենէ ոմանց, եթէ չար զնմանէ առ Սմբատ խորհեալ՝ կալեալ կապէ զնա երկաթի շղթայիւք եւ դնէ ի բանտի ի բերդին Կարուց:
14 Եւ յայնմ հետէ ապա յերկաքանչիւրոց անտի աղմուկ շփոթի սաստկացեալ զմիմեամբք զեղոյր, եւ գռութ սպայից յինքեանս կուտեալ Սմբատ եւ Աբաս՝ եւ մարտ մարտուցեալ, ոչ սակաւ խուժան աւերանաց զաշխարհաւն հեղոյր:
15 Անդ ի մէջ կացեալ կաթողիկոսն մեծ՝ զխաղաղութիւն ընդ միմեանս խօսել խորհէր, եւ հայցէր զԱտրներսեհ արձակել ի տեղի իւր եւ զհրաբորբոք բարկութեանն տեղացումն ի բաց տրոհել ի միջոյ:
16 Իսկ սպարապետն խորամանկեալ՝ եւ հաւանական իմն ցուցեալ միտս, ասէ. «Տացէ ինձ այսրէն Ատրներսեհ զերկու ամրոցսն, զոր յափշտակեալ իսկ է ի ձեռաց Գուրգենայ քեռառն իմոյ, եւ զԴաւիթ զորդի իւր գրաւական ինձ յայսմ հետէ՝ եւ ես թողից զնա խաղաղութեամբ»:
17 Եւ յայդմ բանի յետկար երդմանն կնքեալ՝ տայր ցհայրապետն մեծ:
18 Եւ ապա իբրեւ առ զխնդրելին իւր, դարձեալ դաւաճանեալ ի դրժող դիւէ անտի՝ ոչ թողոյր զԱտրներսեհ, քամահեալ եւս զմիջնորդութիւն կաթողիկոսին մեծի:
19 Ընդ որ տխրական տրտմութեամբ եւ դառնութեամբ սրտի զգածեալ հայրապետն մեծ, եւ խոժոռեալ խռովութեամբ մեծաւ՝ ել գնաց անտի ի գաւառն Շիրակ:
20 Իսկ սպարապետն իմացեալ՝ թերեւս խուժան հինից սաստկացեալ առ դուրս հասեալ կայ, երթեալ մտեալ դադարէր ընդ ամրոցաւ պարսպին ի ներքոյ պատուարին:
21 Ապա այնուհետեւ Սմբատայ զօր մեծ գումարտակ արարեալ՝ ասպատակ սփռէր ի վերայ աշխարհակոյտ շինիցն Աբասայ շուրջ զամրոցաւն, ուր գաղթ գաւառին ղօղեալ դադարէր՝ յաւարի առեալ զզէնսն արի արանց եւ զքաջ երիվարաց եւ իբրեւ յարգելան բանտի ի դիպահոջ զնա ի բերդին կացուցեալ:
22 Բազում աւուրս ստէպ ստէպ զայս առնէր, յորմէ ապա իբրեւ վտանգեալ եւ ի տագնապի տարակուսանաց մղեալ եւ հետի աղագս այլ ինչ ոչ մարթացեալ գտանել՝ ի հեզութիւն եղբօրորդւոյն վստահացեալ պատանդս առ ի նմանէ խնդրէ զորդի նորին զիւրն համանուն, եւ զԱշոտ՝ զորդի Շապհոյ եղբօր իւրոյ, զի եւ նա եւս առ նա զԱտրներսեհ հանեալ տայցէ:
23 Իսկ խաղաղասէրն յամենայնի ոչ վրիպէր ի խնդրոյ նորա տալ զպատանդսն. եւ առեալ ածեալ յանձանձեալ զԱտրներսեհն՝ առաքէ մեծապատիւ շքեղութեամբ յաշխարհն իւր:
24 Եւ ի դառնալ իւր անտի՝ իսկ եւ իսկ ապա թագ արքայութեան նմա բերեալ մատուցանի յիշխանէ անտի Իսմայէլեանն Ափշնէ, որ յԱտրպատականի՝ ի հրամանէ ամիրապետին իւրեանց. ընդ նմին եւ ոսկիակուռ զգեստ, եւ նժոյգս իբրեւ օդապարիկս ի զարդս եւ ի զէնս ոսկիակուռս պճնապայծառս,
25 որում ապա ընդ առաջ ի թէատրոն անդ ելեալ՝ դարձեալ դառնան յեկեղեցին սուրբ եւ հայրապետն Գէորգ ընդ նոսա: Եւ անդ աւարտեալ ի վերայ զնուիրական աղօթսն՝ եւ ածեալ ի գիծս եւ ի գիրս եւ ի նկարս տեսականս զոսկեճամուկ զգեցութիւնսն, եւ եդեալ ի գլուխ զթագ թագաւորութեան նորա՝ ելանէր ի հոգեւոր առագաստէ անտի պայազատել զբնաւ Հայաստանեայսս:
26 Վասն որոյ ապա սպարապետն Աբաս յաւէտ իմն զչարեալ եւ խանդացեալ ընդ իրս կաթողիկոսին՝ իբր զնա գոլ պատճառ իւրում զրկութեանն եւ Սմբատայ թագկապութեանն, եւ ապա չարայաչաղ մախանօք առ ինքն զքիլսն չարաբանս ի բասրանս նորա ձգէր. որք ի տանէ բուսեալք եւ դիւի չարի մատնեալք զերասանակ հոգւոյ իւրեանց՝ զճարակ հրոյ բանս բամբասանաց զսրբոյ կաթողիկոսէն խոխոտեալ յօդէին:
27 Եւ վասն զի սոյն սոքա նախ քան զայս զանօրէն լեզուս իւրեանց ածեալ էին զերկրաւ, եւ զոմանս ապիդատս զուգակցեալ զրաբան չարիմացութեանն՝ կարծէին կարել կատարել զանկումն սրբոյ կաթողիկոսին:
28 Եւ վասն զի ընդ այն ժամանակս փայլատակեալ պայծառանայր սուրբ այրն Աստուծոյ՝ Մաշտոց, որ ի Սեւան կղզւոջ, որ զփառացն Աստուծոյ անշիջանելի լուսոյ ճառագայթումնն յինքն նկարէր, աստուածային ծաւալմամբ եւ սրբափայլ կրօնիւք կենդանականօք եւ հոգիախաղաց զօրութեամբք ի տեսականի անդ զանտեսն տեսանէր. սակս այնորիկ ամենեցուն աչք ի նա հայէին յաղագս տրոհել եւ ճանաչել մարթելոյ նորա զհոգեւորացն մասանց ընտրութիւնս ստուգագէտ իմացուածիւ:
29 Իսկ սպարապետն ի մտի եդեալ, թէ գուցէ հրապուրել զայրն Աստուծոյ կարասցէ եւ ընդ ինքեան ի խորհուրդս չարութեան միաբանել՝ գրէ ապա թուղթ առ նա, նախ ներբողումն զնմանէ, եւ ապա ամբաստանութիւն յոյժ բծամիտ իմն զկաթողիկոսէն. որպէս թէ չէ պարտ քեզ լսել նորայն անպտղութեան գործոցն խաւարի՝ եւ զվկայութիւնս եւս կորստական չարացն յուշ արարեալ:
30 Այլ եւ գուշակեալ եւս զնա ինքն ի պատիւ հայրապետութեան փոխանակ նորա կացուցանել, միայն թէ հաւանեսցի ի ժողովս չարացն գալ հասանել եւ միաբանել:
31 Զոր եւ ընթերցաւ՝ զայրացաւ յոգի իւր եւ ոչ կամէր առնել պատասխանի.
32 բայց զի մի՛ լռութեամբ նորա չարքն զօրասցին ի չարութիւնս իւրեանց՝ գրէ ապա օրինակ զայս:
33 «Եկն եհաս ի վերայ հրամանք Հզօրիդ պատկառելիք, զոր եւ ընկալայ սիրով հոգւոյ ըստ սննդակից գոլոյ ինձ ի մանկութենէ օրինաց Աստուծոյ եւ ըստ հաւատոյ հարազատութեան դաշնաւորեալ ի հաւատակցութեան ձեր, որ ըստ Պօղոսի սիրունդ էք եւ ոչ ատեցեալք - անկեալ երկիրպագի խորանին խոնարհութեամբ:
34 Բայց եթէ ինքնուրոյնութեամբ հրեշտակական կարգիս ընդ այլինչ շաւիղ տարեալ թողացուցանէ զանուր հարկացն անհասութեամբ՝ մի՛ թուիցիմք այնուիկ լծընկէցք. զի Աստուածային բանն առ ի մէնջ պահանջէ հնազանդիլ Աստուծոյ առաւել քան մարդկան:
35 «Յետ այսորիկ ապա ամենայն գլուխք պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն էր զմեծէ հայրապետէն եւ զփոխանորդէն Քրիստոսի: Ցորքան նափորտն սրբութեան փակէ զնա շուրջանակի, եւ հարստացեալ փառաւորեալ է կոչմամբն Աստուծոյ, եւ առաքելական արգասեօք փոխանակ Աստուծոյ է. եւ զայս անուն անուանեմ զօր հանապազ:
36 Ապա խստութեամբ եւ ամբարտաւանութեամբ եւ չափ չգիտութեամբ եւ զրադատ առնելով նզովիւք պատուիրեալ էիք եւ զիմ նզովս պատկեր կալեալ նորա անզգամութեանն՝
37 եւ այդոցիկ երաշխաւորեմ ես առաջի Աստուծոյ, գիտելով զնորա զանչափ բարեբարոյսն, որ պայմանաւ հրամանի Սուրբ Գրոց մինչ առաջի ունիմք՝ վաղվաղակի զիջանի եւ կատարելանայ, մանաւանդ մինչ զանց է արարեալ զաստեօք ի մանկութենէ եւ ի ծերութեան դար հասեալ:
38 «Բայց իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ՝ ինքնահրաման բարձի զխտրոց սուրբ Հարցն, որ ի մէջ մեր եւ ի Քաղկեդոնականացն, վասն որոյ աղօթահայց ապաշխարութեամբ եւ առաջի անկմամբ պատառեցի նովին սուրբ ձեռօք զձեռնադրեալսն զինէն կարծեօք:
39 Բայց ամենայն դիտաւորութիւն թղթիս զմեղաց իմն ակնարկէր զբասրանս սոցա. նոցա բանտարկեալ սատանայի վարդապետութեամբ, որ մարդասպանն է ի սկզբանէ կամ ոգեսպան եւ բանսուտ եւ որոմնացան. եւ որ զիս եւս զարթուցեալ էիք, թէ չէ պարտ լռել քեզ:
40 Արդ՝ ա՛յս մի ինչ տեսեալ լիցի քեզ՝ տէր իմ, զի անհնար է զյանցանս իմանալ իբր զճանապարհս օձի ի վիմի գնացելոյ. եւ հաստատուն վկայ՝ մարգարէն, ասելով. «Քննեցին զանօրէնութիւն եւ պարտասեցան ի քննել զքննութիւն»:
41 Գիտեմ եւ հաստատեալ եմ ի Տէր, որ թերատեսեալ զմեղս՝ նիւթեալ է հիւանդին զմահ եւ ատել զեղբայրն յորժամ առ ռամիկս իցէ. իսկ առն երեւելոյ եւ ի բարձրագոյն աստիճանի կացելոյ սակաւ ինչ սասանութիւնք՝ մեծամեծք են վնասք հասարակաց գայթակղութեան աղագաւ, թող թէ աղտեղագոյն աղետք աղծապղծութեան, որ թէ լինին:
42 Բայց ես այր մեղաւոր եւ վատթար, եւ անօրէնութեանց իմոց բարձրացելոց քան զգլուխ իմ եւ ծանրապէս բեռնացելոց ի վերայ իմ, ոչ կարեմ նախանձել զնախանձ Տեառն Աստուծոյ ամենակալի եւ գերանաւ կուրացելոյս զմութն այլոց սրատեսել:
43 «Եւ արդ բազում արտասուօք եւ հառաչմամբ սրտի գրեցի, զոր միանգամ գրեցի:
44 Աստուած զշաւիղս արդարութեան ցուցցէ ձեզ գնալ ընդ նա, եւ կատարեսցէ զկամս ձեր ի կամս իւր. խօսեսցի ի սիրտս ձեր զարդարութիւն եւ զիրաւունս՝ մի՛ դրդուիլ անքննօղ լսելեօք, որ ոչ վայելէ ձերում գլխաւորութեանդ, եւ զձերդ ձեզէն տեսէք:
45 Այլ իմ մեռցի եւ կորիցէ անուն եւ յիշատակ յերեսաց երկրէ, եւ խաւարեսցին բիբք աչացս եւ մի՛ տեսցեն զլոյս, եւ փակեսցին ականջքս եւ համր եղիցի հովեալ բերանս եւ լեզու իմ ի քիմս իմ կցեսցի, եւ մէգ եւ մառախուղ մեղաց եւ ստուերք մահու պատեսցէ զբոլոր անձնս, եթէ ինչ շարժեցայց կամ զգացայց տեսանել կամ լսել կամ խօսել զարդարոյն զանիրաւութիւն՝
46 զապիրատութիւն ի բարձունս խօսելով, զլեզուս ածել զերկրաւ՝ պարտոխաթափ եղեալ եւ ղօղանջել ի սուր շրթունս:
47 Քա՛ւ լիցի ձեռս ամբառնալ յօծեալն Աստուծոյ եւ քրէական մեղօք վտարանդի լինել անթողլովն եւ անբժշկելովն:
48 Քա՛ւ լիցի ինձ լինել Կորխ եւ Դադան հակառակ ընտրելոյն Աստուծոյ. ապա թէ ոչ՝ բացցէ երկիր բերան իւր եւ կլցէ զիս կորստեամբ ընդ բանակն Աբիրոնի եւ կենդանւոյն իջցեմ ի դժոխս:
49 Իմն ա՛յդ է. եւ յայդմանէ զիս ոչ ոք կարէ փոխել ոչ գեհենին երկիւղիւ եւ արքայութեանն խոստմամբ, եւ յատեանն գոլով՝ հեղցի թարախեալ արիւնն սրտիս առ յանդիման նզովելով զանգոսնողսն, որք զձեզն խռովեցուցին:
50 Ի վերայ այդր ամենայնի յուշ լիցի ձեզ եւ արձանագրեալքն յԱստուծոյ օրէնքն, յորում գրեալ է, թէ «Յայտնիքն որդւոց մարդկան եւ ծածուկքն Տեառն Աստուծոյ. եւ վասն որոյ եւ հաստատեաց օր, յորում ինքնին դատելոց է զգաղտնիս մարդկան ի ձեռն Յիսուսի Քրիստոսի:
51 «Եւ արդ՝ դուք անդր թողէք զի վերդ քան զձեզ եւ մի՛ ի կարծս դատէք, եւ մի՛ ըստ խօսից յանդիմանէք՝ մինչեւ եկեսցէ Տէր, որ լուսաւոր առնէ զգաղտնիս խաւարի եւ զիւրաքանչիւրն զգործն հրով փորձէ. զի կարծիք եւ թուիք եւ նմանութիւնք եւ ստուերք են սնոտիք արտաքոյ ճշմարտութեանն եւ չհամարին վկայութիւնք յիրաւացեաց ատենի ըստ պահանջելոյ Աստուծոյ, թէ յերկուց եւ յերից վկայից հաստատեսցի ամենայն բան. որ եւ արտաքնոցն իմաստնագունից յոյժ հաճոյ թուեցաւ, որ գողացեալ զմերն ի մէնջ եւ այլակերպ արարեալ եւ այլաբանութեամբ յառաջ բերեալ իբր իւրեանց սեպհական, միայն զտեսսն պատուիրեալ անշուշտ՝ որպէս հարօր ի վար կամ դեղատու ի դեղոցի:
52 Արդ՝ աղաչեմ ոչ լռել կամ անհոգ լինել՝ այլ իրաւանց ուշ ունել. զի որպէս մարդկան կարծիք եւ համբաւք են ձեր նմանիք տկարացեալք փակեալ թուին ըստ սղալանաց:
53 Բայց եթէ դէպ լինիցի եւ ի հայրապետութիւն կոչել յորդորէք եւ դուք՝ եւ չլինի փաստ մեղացն,
54 ո՞վ ոք լրբենի երեսօք կարէ յառաջ գալ եւ վկայ անօրէնութեան լինել, թողում ասել ի վերայ ընտրելոյն Աստուծոյ: Վասն այսորիկ իսկ եւ հրաման Հոգւոյն Սրբոյ զանյայտսն ի հոգիս իւր թողացուցանէ.
55 մի՛ ապա լիցի ձեզ խռովականս ինչ առնել եւ խստութեամբ ընդդէմ խթանի աքացել, զի յաւէտ ի բաց տանի ի բոլոր շնորհաց այդպէս խորհելի հաւատ: Եւ չօրհնեցաւ իշխանն Բագարատ, որ զայդպիսիսդ խորհեցաւ յոչինչ պէտս, որում ամենեքեան իսկ գիտակք եմք կորստեան կորստականացն:
56 Ժողովք թէ հրամայէք լինիլ՝ մի՛ լիցին ժողովք չարաց պաշարողաց քինահան հրոսողաց, որք որպէս յայնժամ ժողովեցան ընդ Աննայի եւ ընդ Կայիափայ վասն Տեառն եւ արդ վասն օծելոյ նորա. այլ զայն, զոր ստացաւ իսկ զբանէ Տէր ի վիճակ ժառանգութեան իւրոյ, ըստ որում մարգարէն դասաւորէ՝ ասելովն, «Ժողովեցարուք ի լեառն Սիօն՝ քահանայք եւ ծերք արդարակորովք, քարոզեցէք պահս եւ պաղատանս. սրբեցէք զեկեղեցի լալով եւ կոծելով, զի այց արասցէ ձեզ Աստուած».
57 ըստ որում եւ արարին ձեզ Նիկիական սուրբ Հարքն տրեխաւորեալք ոտիւք հետեւեալք ի բանակետղ սրբութեան, եւ զամն ողջոյն արձանացեալք պահօք եւ աղօթիւք՝
58 կերան հաց նեղութեան զչորաբեկն եւ ջուր տառապանաց արբին ի գետնատարած խշտիս ընդ երկիր կցեալ՝ բազում զղջմամբ եւ հեծութեամբ զԱւետարանն սուրբ միջնորդ կացուցեալ, զի մի՛ արասցեն ըստ կամս ինչ. յորս հայեցաւ Աստուած եւ լուսաւորեցոյց նոցա զարժանն: Նոյնպէս եւ այլք ամենեքեան:
59 «Արդ՝ ես անարժանս հաւանեալ եմ ի խորհուրդս ուղղոց եւ ի ժողովս բարեսիրաց գալ հասանել, եւ զերկս աշխատութեան նոցա կատարել տարեւոր աղօթիւք եւ ճգամբք, եւ նոյնն Աստուած հզօր եւ կենդանի է առնել զհաճոյս իւր.
60 եւ յաւելում յանդգնել ի ստիպողացն անզգամութիւն՝ եւ երաշխաւորեմ, զի թէ Աստուած զիարդ եւ է ոչ այցելէ՝ զիս ընդ չարագործսն եւ ընդ մծղնեայսն որոշեցէք ի նախատինս յաւիտենից. միայն թէ ժողովն ըստ տեսութեանս իմոյ եղեցի:
61 Այլ վասն լեզուաց մի՛ ինչ ընդ միտ ածեալ զարհուրիք, զի լեզու ոչ եթէ նորոգ ինչ սրեալ է ի դառնութեան եւ լարեալ աղեղն թիւր պատրաստական ի ձգել զնետս հեռոյ եւ հակառակութեան, հարկանել սպանանել, որք ուղիղն են սրտիւք: Եւ դեւք չարք ընթանան՝ ծարաւելով զպատիւ սրբոյ խորհիլ մերժել հնար իմացութեամբ որդւոց մարդկան բարկացելոց:
62 Արդ՝ այնք լեզուք են, որով մարգարէք դատափետք եղեալ թոպեցան ի սուր սուսերի սատակեալք. փարիսական յորդորն եւ Հրէիցն ճուչն է, որով եւ յԱստուածն Բան համարձակեալ՝ կորեան յաւիտեանս յաւիտենից.
63 քահանայիցն մոլեգնութիւնն է, որով աստուածամարտքն եղեն.
64 Յուդայի կատաղումն է, որ խցեալ աչօք դիմեաց եւ չկորոյս զերեսուն արծաթին եւ մատեաւ ի տեղի իւր.
65 այն իմացուածք են եւ խոհական հանճարքն, որք յԱստուած եւ ի Կայսր գիտացին պարտաւոր առնել զՈրդին Աստուծոյ, եւ օրինօք մատնեցին դատաւորին ի կորուստ անձանց իւրեանց:
66 Յիշեցէք զվկայսն Ստեփաննոսի եւ զՅակոբայ Տեառն եղբօրն եւ զՆարկեսոսին զերեսին, եւ մի՛ խաբիք. զի առնել գիտեն որդիք մարդկան կամ կամաւ կամ մոլորութեամբ բանսարկուին: Վասն որոյ եւ գրեալ իսկ պահին չարութիւնքն անօրէն վկայիցն ի զգուշութիւն առ յապա եղելոցս. որք որպէս զածելի սուր սրեցին զնենգութիւն՝ սիրել զչարութիւն քան զբարութիւն եւ զխօսս կործանման:
67 Վասն որոյ պաղատանս մատուցանէ մարգարէն՝ ապրիլ ի մարդոց չարաց, որք սրեցին զլեզուս իւրեանց իբրեւ զօձ եւ թոյնք իժից ի ներքոյ շրթանց նոցա:
68 Յաւելում եւ զայս եւս՝ որ անձնամատն գարշելի՝ չէ վկայ եւ ոչ կարէ գալ յառաջ յատեան ուղղոց, այլ բացէ ի բաց հալածի: Քանզի զպիղծ դէմսն երեսք կնոջ պոռնկի արարեալ եւ ելեալ ի թուոյ արանց, եւ խոստովանեալն առ քահանայն չէ վկայ՝
69 ըստ սիւն հոդոսական կարգին, նախ քան զկատարումն ժամանակի սուրբ կանոնաց, եւ խորտակեալ ապաշխարութեամբ եւ առնել քաւութեանն իւրոյ վկայս՝ զառաջնորդս եկեղեցւոյ:
70 «Արդ՝ եկեսցեն ապաշխարեսցեն նախ մեղաւորքն խորգով եւ մոխրով՝ կրօնաւորեալ սրտի մտօք, եւ ապա յետ ժամանակին հաւատարիմ բանք նոցա լինիցին:
71 Այլ եւ եպիսկոպոսք ընտրեալք եւ արդարք՝ ոմանք ի հեռաստանէ եկեսցեն, յորոց վերայ ոչ լինիցին կարծիք ատելութեան. նոյնպէս եւ հարք սուրբք եւ աւագք թող քննեն իբրեւ կամին եւ հաւատարմանան զերդ եւ է. եւ ապա յետ այնորիկ ամենայն իրօք, որք կարծեն զսուրբ սեղանն եւ զսուրբ աթոռն փրիսայով պատել՝ յիւրեանց ոգիս պատեսցեն իբրեւ զսուգ առեալ վասն անկման փեսային, որ զՔրիստոս փոխանակէր ի մուտս սրբութեանց հարսին եկեղեցւոյ. եւ շատ այլ ինչ աւելի քան ըստ արդար իրաւանցն, զոր սարսափեցի գրել:
72 Ապա յայնժամ լինի հրամայեալս ի ձէնջ. թէ զայլ ոք ընտրել կամենայք, որում չէ հնար լինել՝ բայց եթէ բուռն զօրութեամբ եւ կամ կամակոր մտօք ընդ Աստուծոյ կռուել:
73 Բայց արդ՝ դուք թիկունս տուք Աստուծոյ ըստ իմումս խորհրդակցութեան, զի առ հանդերձեալսն դատաստանք ձեր քաղցր եղիցին առաջի տիեզերական ատենին. եւ փառս եւ պատիւ ընկալջիք յԱստուծոյ ընդ երկայն աւուրս»:
74 Արդ՝ իբրեւ ընթերցաւ զայս յետկար նամակի՝ յոյժ զամօթի հարեալ, ստեաց չարաթոյն նենգողացն. զի ուր եւ գրեաց նա զայսպիսիս՝ ոչ ուստեք ըստ կամաց ընկալաւ պատասխանիս, այլ բազում յանդիմանակաց մեղադրութիւնս:
75 Մանաւանդ զի ոմանք եւս ի խրոխտապանծ մոլենախանձ զրաբանողացն աստուածասաստ իմն գոգցես բարկութեամբ հարեալ կորեան.
76 զի ուրումն ի նոցանէ ապիրատ շրթունք որդնեռաց լքեալ՝ ի բազմաց տեսութիւն գոլով եւ ինձ իսկ գլխովին, սատակեցաւ.
77 իսկ ուրումն որովայնն հաշեալ եւ հարեալ ընդ հարկաւոր պիտոյսն գարշութեան խառն ի վայր վայթի: Իսկ անձնամատնն ջերմամբ մեծաւ եւ տապախառն հրով վառեալ՝ եւ խաղաւարտ ի վերայ եռացեալ մեռանէր:
78 Իսկ մնացեալքն ապա դիմեցին մեղայասացութեամբ առ ոտս հայրապետին տագնապաւ՝ տարակուսեալք եւ դողացեալք յիրաւացի պատուհասէն, որք եւ թողութիւն գտին: Այլ եւ սպարապետն մեծ սարսափմամբ սրտի զարհուրեալ՝ երկնչելով յերագահաս դատաստանացն Աստուծոյ, բազմահառաչ պաղատանօք եւ արտասուօք անկեալ առ ոտս հայրապետին՝ հայցէր թողութիւն մեղանչական մոլորութեանն,
79 զոր եւ ընկալաւ իսկ աննախանձ սրտի սիրով ըստ հաւատարիմ խնդրողին՝ արժանի թողութեան եւ օրհնութեան զնոսա առնէր հաւատոց կատարելութեամբ:
80 Եւ այսոքիկ մեծաւ երկիւղիւ առ ի յինէն գրով դրոշմեալ ձեզ եղեւ յիշատակ առ յապա. զի հայեցեալ յելս գնացից կորստականացն պատուհասից՝ մի՛ ոք զնոյն անցս չարչարանաց եւ զձաղանս եւ զձաղկանս խոխոտիցի կրել որպէս եւ նոքայն, որք ընդ Յուդայի անկեալք գնացին ի տեղիս իւրեանց:
Գլ. 31
0 Յաղագս խռովութեան Ափշնի ոստիկանին ընդ Սմբատայ արքային, եւ ապստամբութեան Դվին քաղաքի:
1 Բայց Սմբատայ հաւաստապէս հաստատեալ թագաւորութիւնն՝ հնարէր ըստ Պօղոսի ընդ ամենեսեան յարդարել զխաղաղութեան սիրոյն պայման: Եւ նախ ըստ հայրենի կարգացն ուխտի ոչ զատէր զինքն ի սիրընթաց մտերմութենէ կայսերն Հոռոմոց Լեւոնի՝ ընծայիւք բազմօք եւ նուիրական պատարագօք զնա մեծարեալ ըստ հեզահամբոյր հանդարտութեան իւրոյ:
2 Վասն որոյ եւ Կայսր ոչ եթէ փոքր ինչ քան թէ մեծամեծս նմա ընձեռէր պարգեւս եւ պատիւս գեղեցիկ զինուց եւ զարդուց եւ ոսկէհուռ հանդերձ զգեստուց, եւ ըմպակս եւ բաժակս, եւ կամարս ականակապս ի համակ ոսկւոյ. այլ եւ մեծ քան զայն այն էր, զի որդի սիրելի Կայսր զՍմբատ իւր անուանէր՝ սիրալիր դաշամբք ուխտից:
3 Իսկ իբրեւ զայս ամենայն լսէր թագատուն Սմբատայ՝ ոստիկանն Ափշին, եւ զհաստատուն անշուշտ սիրոյ միակամութիւն նորա ընդ Կայսեր՝ ի խոր խոցեալ եւ խանդացեալ ընդ իրսն, եթէ գուցէ դաւ ինչ նմա ի նոցանէ լինիցի՝ առ եղծանել հատանել փութայր զկապ միաբանութեան սիրոյ նոցա: Վասն որոյ զօր բազում գումարեալ խորհէր չուել գալ հասանել ի Հայս:
4 Զոր վաղվաղակի արքային Սմբատայ զգացեալ զչարիմաց խարդաւանս Ափշնի՝ վաղվաղակի հորդան տայր զօրաց իւրոց նախարարակոյտ բազմութեամբ եւ քաջամարտիկ արանց պատերազմողաց եւ աջողակ զինաշարժից իբրեւ արանց երեսուն հազարաց, եւ գնայր ընդ առաջ նորա մինչեւ ի գաւառն Ռոտոկայ մերձ յԱտրպատական:
5 Եւ մինչ չեւ մերձեալ հասեալ էր ի զօրս թշնամեացն՝ պատգամս ի ձեռն դեսպանի առ Ափշին առաքէր.
6 «Ընդէ՞ր՝ ասէ, զչարեալ դիմեալ գաս յոչինչ պէտս. զի թէ սէր ընդ Կայսեր եդի՝ եւ այն եւս վասն ձեր օգտի, զի թերեւս որ պիտոյ է ամիրապետին մեծի եւ զքո եւս դիւրեաւ զպէտս ի Յունականաց անտի գտանել մարթացից, եւ ի նպաստ օժտութեան ձեզ ընծայել զերեւելի հանդերձից եւ զարդուց եւ զսպասուց վայելս. այլ եւ վաճառականաց, որք ընդ դենիդ քո՝ բացեալ ճանապարհ, զի արասցեն մուտ յաշխարհս նոցա եւ ի նոցա լիութենէն փարթամացուսցեն զձեր գանձարանսդ»:
7 Իսկ իբրեւ այսպիսի հեշտալիր բանից ոճ լուաւ Ափշինն եւ ետես, զի ընտիր ընտիր եկեալ սպառազէնս հասեալ առ դուրս մերձ կային՝ այնուհետեւ ի պատգամաւորութիւն սիրոյ զչարին բանս փոփոխէր:
8 Եւ ապա երկաքանչիւրք նոքա յերիվարս ահիպարանոցս աշտանակեալք եւ հանդիպեալք միմեանց, եւ բազում պատիւս եւ պարգեւս թագաւորականս իրերաց ընծայեալ՝ նա դառնայր գնայր յԱտրպատական:
9 Իսկ արքայ Սմբատ ընդ կրունկն դարձեալ՝ հասանէր ի մայրաքաղաքն Դվին:
10 Եւ վասն զի ըստ առաջնոյ կիտին եդելոյ ոչ ետես զնոսա հնազանդեալս ի ծառայութիւն ինքեան եւ զսակ արքունի հարկաց եւ մաքսից նուազեցուցեալ, ապա դուռն եւս քաղաքին փակեցաւ ընդդէմ նորա.
11 նա պաշարեալ ուժգնապէս զնոսա եւ բազում աղխատրոյզ շփոթմունս եւ աւարառութիւնս եւ տնկակոտորութիւնս եւ հրացանութիւնս զնոքօք զեղեալ՝ ստէպ ստէպ զերկեամ մի զայս առնէր. յորմէ ապա նեղեալ տագնապեալ տարակուսեալ եւ զմիմեամբք ելեալ:
12 Այնուհետեւ հանդիսադիրք մարտիցն եւ գլխաւոր ոստիկանք եւ հրամանատարք քաղաքին՝ եղբարք երկու, որոց անուանք Մահմէտ եւ Ումայի՝ արտաքս ելեալ գիշերի փախստեայք լինէին. զոր եւ զգացեալ եւ զհետ կրթեալ զօրացն եւ ձերբակալ արարեալ՝ ածեն արքային:
13 Եւ նորա տոռամբք կապանաց եւ վարոցօք զնոսա տանջեալ եւ առեալ ի նոցանէ բազում գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ՝ առ կայսր Լեւոն երկաթի շղթայիւքն զնոսա առաքէ: Անշուշտ նուաճեալ այնուհետեւ զքաղաքացիսն ընդ լծով ծառայութեան իւրոյ,
14 եւ ինքն ձեռնթափ լեալ՝ ի գիւտս աշխարհաց զամենեսեան յանձանձէ ածէ համագունդ եւ ընդ իւրեաւ նուաճէ, զոմանս հեշտականաւ բանիւ եւ զոմանս արդեամբք յինքն յանկուցեալ: Ըստ որում եւ մեծ կուրապաղատն Վրաց եւ համախոհք իւր՝ գեղեցիկ կարգաց ուղղութեամբ հաւանեալք եւ հնազանդեալք լինէին: Իսկ զոմանս ձեռներէց զօրութեամբ հարստահարեալ զընդվըզեալսն եւ յոտին կացուցեալ:
15 Եւ այսպէս ձգտեալ աճեցուցանէր զշաւիղ տէրութեան իւրոյ յարեւմտից հիւսիսոյ մինչեւ ցԿարնոյ քաղաք, եւ անդր եւս քան զԿղարջս՝ քերեալ մինչեւ առ ափն ծովուն մեծի, եւ մինչեւ ցսահմանս Եգերացւոց եւ մինչեւ ցստորոտ մեծի լերինն Կովկասու, զԳուգարացիս եւ զԾանարս մինչեւ ցԴուռն Ալանաց, առեալ եւս յինքն եւ զամրոց դրան պահակի նոցա. եւ անտի ի հարաւակողմն կոյս՝ զԿուր գետով մինչեւ ի քաղաքն Տփխիս. եւ զՈւտի գաւառ մինչեւ ի քաղաքն Հունարակերտ եւ մինչեւ ի Տուս եւ ի Շամքոր:
16 Եւ այսպէս ընդարձակեալ զսահման տէրութեան իւրոյ, որ ընդ լծով արքունի սակից եւ բեկարաց եւ մաքսից կացուցեալ՝ զզէն քաջութեան մարտի իւրոյ նշան յաղթութեան կանգնէր:
Գլ. 32
0 Յաղագս սասանման Դվին քաղաքի, եւ գրելոյ Մաշտոց վարդապետի առ քաղաքացիս գիր մխիթարութեան:
1 Զայսու ժամանակաւ ահագին իմն յեղակարծումն ժամու սաստիկ շարժմանց եղելոց ի գիշերի ի Դվին քաղաքի՝ բազում սասանումն եւ սարսափումն եւ դղրդումն եւ կործանումն զբնակչօք քաղաքին զեղեալ, հիմն ի վեր տապալէր: Վասն զի առ հասարակ ի վայր փլուզեալ զպատուար պարսպացն եւ զապարանս գլխաւորացն եւ զտունս ռամկաց՝ իբրեւ զերիզուտ վայրս առապարաց յական թօթափել տեսանէր.
2 այլ եւ զաստուածաշէն եկեղեցիս կաթողիկոսարանին եւ զայլ եւս հաստահեղոյս վկայարանս՝ դղրդեալ քանդեալ աւերեալ ի վայր հոսէր. որ գրեթէ իբրեւ զփապարս վիմուտս դերբկաց սարսափելի տեսողացն երեւէր:
3 Այլ եւ հեղձամղձուկ յարկածածուկ հողաթաւալ, հողահեղձոյց սատակումն դիակոյտ բազմութեանն, որ կարծրագոյն քարեղէն եւ անկարեկիր միտս էր ստացեալ՝ յարդարէր զնա ի բազում ողբ եւ յարտօսրաթոր կականմունս:
4 Թողում ասել զազգակիցս եւ զկարեկիցս եւ զլծակից հարազատութիւն մարդկան, որոց կականումն եւ ողբումն եւ աշխարումն գուժից ճչոյ եւ կանչոյ եւ կառանչոյ, եւ աղիողորմ ձայնք երգեցիկ կուսանաց եւ սեւազգեաց կանանց, եւ արանց վշտահար հեծութեամբ սգացելոց՝ մինչեւ յերկինս բարձրացեալ հասանէր:
5 Իսկ զբազմութիւնսն դիականցն ոչ բաւեալ տալ գերեզմանաց՝ զբազումս ի վիհս եւ ի խորափիտս եւ ի դարափլակս ընկեցեալ ծածկէին:
6 Եւ այսպէս ահ բարկութեանն ահափետ զամենեսեան առնէր՝ պաշարմամբ զգածեալ զմնացեալսն:
7 Զայսպիսի լուեալ զաստուածասաստ բարկութիւնն սրբոյ առնն Աստուծոյ Մաշտոցի, որ բնակեալն էր ի Սեւան կղզւոջ բազմահանդէս ճգնութեամբ՝ գրեալ թուղթ առ գանեալսն մնացական օրինակ զայս.
8 «Զհամաշխարհականդ խորտակումն, զոր բուռն զօրութեամբ մանրեալ ճմլեաց աստուածային հնձանահար ի բարկութեան մեղաց մերոց բազմացելոյ՝ գիտացի, հաւատացեալ եւ սիրուն տեա՛րք իմ եւ սիրելի եղբարք, զյանկարծակի հասեալդ ի վերայ զհնձանահարութիւն դառն արտասուաց եւ զօրհաս անտանելի տուգանաց մահու, որ դարձոյց յողբ զխնդութիւն ձեր:
9 Վասն զի հուր եկեր միանգամայն եւ փշրեաց զմայրս մարդկեղէն անտառաց. եւ ահա լայնութիւն ծովու եւ բարձրութիւնք լերանց ոչ բաւեցին արգելուլ զարագաթեւ հրամանն:
10 Աւա՛ղ դառն լուսոյ աւուրն կործանման, որ մինչդեռ ի սեղանս վայելչութեան իւրեանց կերակուրք ի բերանս էին՝ բերանսեցան ի բարկ բախման անչափ աղէտիցն:
11 Վասն զի լքին ծնօղք զծնունդս իւրեանց եւ տղայք աղէտիւք հրաժարեցան ի ծնողաց: Գերեզմանք նոցա տունք նոցա եղեն, եւ ի յարկս իւրեանց իբրեւ ի դամբանի թաղեցան:
12 Աւա՛ղ ի վերայ չարչարեցելոցդ եւ հնձեցելոցդ առ հասարակ հարցդ եւ եղբարցդ. զի թակարդափակեաց Տէր զբազմութիւն ազգաց ժողովրդեան իւրոյ անեւերոյթ սուսերաւ՝ ի միում վայրկենի ժամու վանեալ եւ իբրեւ զջուր հեղեալ ցամաքեցոյց, կամ իբրեւ զծուխ սպառեաց եւ աչախիլ խաւարաւ զամենեսեան զմեզ ծածկեաց:
13 Երանի՛ աչաց, որք ոչ տեսին զնոր եւ զանլուր դատապարտութիւնն, զոր ընկալաք եւ հատուցաւ մեզ. զի որ երբեմն ի միասին սիրալիր խնդութեամբ խրախամտեալք բերկրէիք՝ ծնողօք եւ եղբարբք եւ զարմիւք եւ զաւակօք հնչեցուցեալ Տեառն զբարբառս օրհնութեան, այժմ անտանելի տարակուսանօք յանկարծահաս խաւարազգած մթութեամբք տոչորեալ՝ եւ ստուեր անգամ ոչ թողաւ մխիթարութեան եւ ոչ յոյս ինչ ելից զձեզ փոխանորդութեան եւ լուծման ըստ կենացս, բայց միայն Աստուծոյ եւեթ մարդասիրութիւնն՝ ըստ որում եւ գիտէք իսկ:
14 Զի ոչինչ կայ հոգ Աստուծոյ՝ քան թէ միայն զմարդկան ուղղութիւն եւ փրկութիւն. վասն զի մեք մոռանամք զԱստուած, եւ զմեզ ինքն: Այսպէս ապա ընդոստուցեալ զարթուցանէ ըստ իւրում ողորմութեանն եւ մարդասիրութեանն
15 . քանզի այսպէս հաւանիմ զտանջելն Աստուծոյ, զոր ասեն Գիրք, որով խրատէ զչարացեալ անզգամութիւնս մեր:
16 «Դարձեալ՝ մի՛ զարմանայք վասն անքննելի նորայն դատաստանաց, թէ զիա՞րդ կորուսանիցէ զարդարն ընդ ամբարշտին:
17 Նախ եւ առաջին՝ զի ոչ ոք է արդար եւ ոչ մի, վասն զի ամենեքեան խոտորեցաք ի միասին եւ անպիտանացաք. ապա չէ ինչ կարի չար, եթէ մահն՝ որում պարտապան եմք, այն մեզ վրիժաբար հասանիցէ:
18 Յետ այնորիկ ապա որպէս զարեւն եւ զանձրեւն եւ զամենայն բարութիւնս ի միասին վայելեն արդարք եւ մեղաւորք, այսպէս եւ զբաժակ պատուհասին ի միասին ըմպեն. իսկ իւրաքանչիւրոց պատիւն եւ պատուհասն առ հանդերձեալ օրն պահի:
19 Արդ՝ վասն զի այսպէս մինչեւ ցմեզ հաստատեալ են իրաւունք Արարչին՝ անաչառ վարելով առ ամենեսեան, ընկալարուք զակամայսդ որպէս կամաւոր. որով յայտնի լիցի իմաստութեան եւ գիտութեան եւ հաւատոց ձերոց հանդէս:
20 Եւ զպարտական գոհաբանութիւնդ ձեր մատուսջիք նմա, որ մխիթարիչն է վհատութեան սրտից. որով եւ բնականդ իսկ էք նորա ընտանութեամբ ըստ քրիստոսական հաւատոցն եւ ուղիղ վարուց եւ առաքինասէր եւ ուղղափառ կարգաւ յերկիւղ Տեառն հաստատեալք:
21 Եւ նա տացէ ձեզ հոգի մխիթարութեան եւ յոյս բարեաց ի սիրտ սուրբ. եւ բնական սփոփանօք լցուսցէ զձեզ զմնացեալսդ ամենայն՝ զհօտ եւ զհովիւ, մոռացումն առնելով ծանր եւ մեծ վշտացդ: Եւ ըստ չարչարանաց ելից նոցա ի հովտէս տրտմութեան՝ հաւասար չարչարելոց վկայիցն Քրիստոսի հաշտեսցի, հանգուցեալ զհոգիս նոցա ի յարկսն լուսոյ, եղծանելով զգիր պարտեաց նոցա զբանից եւ զգործոց եւ զմտածութեանց, եւ դասաւորելով ի խոստացեալ բարիսն, որ պահի սիրողաց իւրոց որ յաւիտենից»:
22 Զայս բան բարեզգեաց ընթերցեալ առաջի բազմաց եւ լուեալ յունկանէ մնացելոց ժողովրդոցն յահէ սաստից Տեառն՝ ոչ սակաւ մխիթարութիւն յանձինս իւրեանց դնէին,
23 այլ եւ արժանի այնմիկ չար ամպրոպի զինքեանս վարկեալս արժանիս ընդ անօրէնս խառն ի նոսայն մեղաց՝ առ միմեանս ասելով. «Յիրաւի թէ եւ քրիստոնեայք եւս ի ծուխ բարկութեան հեթանոսաց թմրեալ պատժապարտ գտան.
24 վասն զի ոչ ելեալք ի Սեգովրայ խառնակեցաք ընդ Հագարացիսն եւ ուսաք զգործս նոցա, որ գտաւ իսկ ի գայթակղութիւն մեզ»:
25 Այլ արդ՝ այս սակս եղկելի տարակուսական աղետիցս քեզ բաւականացեալ, զի մի՛ առաւելն քան զայս պատերազմող լսելեաց անցցէ. այլ մեք զառաջակայսն տեսցուք:
Գլ. 33
0 Յաղագս մարտնչելոյ Ափշնի ընդ Սմբատայ արքայի, եւ կապանաց կաթողիկոսին:
1 Իսկ դաւաճանող Ափշինն այն ոստիկան, զորմէ կանխեալ ասացաք՝ իբրեւ ետես զպատշաճաբար յաջողուածս արքային Սմբատայ, որ եւ զբարձրաձեռն տիրելն հիւսիսականաց ազգացն, եւ ողոքել հրահանգել ի հնազանդութիւն իւր զգազանաբարոյ զգրոհսն, եդ ի մտի իւրում ոչ կալ նմա յայնմ հետէ ընդ իւր ի միակամութիւն սիրոյ եւ հնազանդութեան սակի խոստմանն.
2 այլ եւ ակնածեալ եւս թէ գուցէ ոչ լնուցու զսակ հարկացն, որ ի վերայ կայր: Եւ վասն այնորիկ աճապարէ հատանել խզել զվնասուցն պատճառաց կապուածս, որ զՍմբատայ էին նմա կարծիք.
3 եւ ապա վարանեալ ի գաղտնիս եւ առ ինքն զբազմութիւն զօրացն գումարեալ, իբր թէ յայլ իմն կողմունս նմա բան գնալոյ հասեալ կայ. եւ իբրեւ զշռինգն իմն յորդեալ ելեալ հարեալ զօրէն հեղեղաց՝ յողողել գերփել կործանել զեղեալ հիմունս լաւութեան, ոչ գիտելով զայն արքային Սմբատայ՝ մինչ գայր հասանէր ոստիկանն ի Նախջաւան:
4 Որ թէպէտ լուեալ զբօթն եւ հապճեպ ստիպով ջանայր առ ինքն զզօրս իւր գումարել. սակայն ոչ ժամանէր աճապարել ընդ առաջ նորա որպէս միւսանգամն, մինչ եկն եհաս ի Դվին քաղաք:
5 Իսկ արքային զթիկունս յամուր վայրս տուեալ եւ հրովարտակս ընդ ամենայն կողմանս սփռեալ՝ վաղվաղակի գային կուտէին տարմաբար համագունդ նախարարք Հայոց մեծաւ զօրու հանդերձ:
6 Այլ եւ ի հիւսիսականաց անտի ոչ դուն ինչ եկեալք ի կոչօնս արքայի՝ աղեղնաւորք կորովեաց եւ տիգաւորք նիզակաց, վառեալք ի զէնս եւ ի զարդս: Եւ ապա դէտակն ի վեր ամբարձեալ՝ ժողովէին ի գիւղն Վժան, որ ի ստորոտս Արագած՝ լերինն:
7 Իսկ մեծ կաթողիկոսն Գէորգ գնայր ընդ առաջ ոստիկանին, զի թերեւս ջանահնարն լինել նորա առ Ափշնին՝ զսիրտ քարեղէն նորա կակղել բաւեսցէ, եւ խնամարկել բանաւոր հօտի Տեառն: Զոր բարեբարոյ տեսութեամբ զնա նախ ընկալեալ եւ ըստ արբանեկութեան նեռինն յինքն զմիտս նորայանգուցեալ՝ յղէ զնոյն ինքն պատգամ առ արքայ Սմբատ դաւաճանութեամբ դաւոյ առ ինքն կոչեալ գալ զթագաւորն. ոչ գիտելով արդարամիտ եւ պարզ սրտիւ այրն Աստուծոյ կաթողիկոսն, թէ յորոգայթ իւր զարքայն ջանայ խոնարհեցուցանել եւ յափշտակութեամբ առ ինքն ձգել:
8 Իսկ իբրեւ մեծիմաստ խոհականն չառնոյր յանձն զերթալն ըստ սադրելոյ նախարարացն՝ դառնայր գնայր կաթողիկոսն առ ոստիկանն:
9 Եւ թէպէտ բազում անգամ ամենեցուն աղաչեալ զնա չկրկնել զերթալն առ չարաբարոյ հեթանոսն, սակայն չարգելաւ նա՝ իբր ոչ ստել զեդեալ ուխտն ընդ նմա:
10 Իսկ ոստիկանն իմացեալ զոչ դաւաճանելն Սմբատայ ըստ պատգամաւորութեան կաթողիկոսին՝ հրամայէ ունել դնել զնա ի շղթայս եւ ի ձեռնակապս երկաթիս,
11 եւ ինքն խաղայ գնա ի վերայ արքային Սմբատայ՝ մօտ առ նա կալեալ իբրեւ բանակետղ ի գիւղն Դողս:
12 Ապա յետ երից աւուրց գունդ կազմեալ գումարտակ եդեալ՝ ի կռիւ ընդ արքային կաքաւէր:
13 Անդ ապա ի քաջ արանց սուսերամերկաց եւ ի լայնալիճ աղեղնաւորաց նետից՝ ահագին ահափետ օրհասք մահու հասուցանէին Իսմայէլեան գնդին, եւ այր զախոյեանն իւր հարուածեալ յերկիր կործանէր՝ տապաստ դաշտիցն արկեալ. եւ զմնացեալսն ցանեալ ցրուեալ եւ փախստեայ զբանակաւն այլազգեաց արկեալ՝ հազիւ պահնակել պաշտպանել կարէին միայն զտեղի կացոցի կարաւանին իւրեանց:
14 Այնուհետեւ ապա ոստիկանն չար ի ծովածուփ ալիք կուտակելոցն եւ փրփրացեալ լեռնացելոց՝ շիջեալ հատանէր. եւ փոխանակ գազանական սաստիցն յաղերս մատուցեալ՝ հայցէր տալ ցնա զսակն արքունի եւ դնել ուխտ երդման սակս ոչ զատանելոյ ի նորայն միաբանութենէ:
15 Իսկ արքայն տնօրինեալ զաշխարհի զխաղաղութիւն՝ անյապաղ զխնդիրսն կատարէր եւ երեւելի պատուական օժտութիւնս ընծայից նմա մատուցանէր՝ ոչ սակս ինչ եւ առ ի նմանէ գտանէր ըստ թագաւորաց հրահանգաց պատիւս պերճութեան:
16 Եւ ապա յուղարկեալ գնայր ոստիկանն՝ ընդ իւր տանելով զմեծ կաթողիկոսն նովին շղթայիւք.
17 եւ անդ ի մէջ թշնամեացն՝ մարմնոյ նեղութեամբ բառնայր զբեռն ծանրատաղտուկ տառապանաց. ոչ որոշեալ նմա սպասաւոր ձեռնասուն զոք, որ պատրաստէր նմա մահիճ, կամ ջուր ի ձեռս արկանել, կամ անձեռոցս մատուցանել, կամ սկուտղ առաջի դնել, կամ ջուր ըմպելոյ առ ի զծարաւ բժշկել:
18 Եւ այսպէս ընդ սրբոց կապելոց չարչարեալ եւ արտասուօք միշտ թացեալ զանկողինս իւր՝ ի մշտնջենամռունչ սաղմոսս համակէր եւ անձանձրոյթ յաղօթս նահատակէր, միայն զի ոչ վրիպեսցի ի նաւահանգիստն կենաց հասանել:
19 Իսկ իբրեւ ամիսք երկու կատարէր ի բանտի անդ՝ ապա ոստիկանն Հագարացի գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ պահանջէր ի մեծ կաթողիկոսէն՝ անշուշտ նամակ երդման կնքեալ, որ զի թէ տայցէ՝ արձակեսցի ի կապարանէն եւ առաքեսցի պատուով յաթոռ իւր:
20 Իսկ սորա զգացուցեալ մեզ զհոգւով չափ զհոգն մեր եպիսկոպոսի դրան իւրոյ եւ այլ եւս կղերց եկեղեցւոյն՝ ըստ օրինի գերելոց յածիլ շրջիլ ընդ գլխաւոր նախարարս եւ իշխանս աշխարհիս, եւ ժողովեալ միանգամայն զխնդիր պահանջման ոստիկանին՝ վաղվաղակի առաքեցաք ըստ հրամանի արքայի Սմբատայ առ մեծ իշխանն արեւելից Համամ:
21 Վասն զի ոստիկանն ընդ այն ժամանակս հասեալ ի Փայտակարան քաղաք՝ ընդ իւր տանէր զմեծ կաթողիկոսն, յոր իբրեւ ժամանեալ՝ հապճեպով մերքն հասին առ նա:
22 Իսկ նա յինքն հայցեալ զհայրապետն առնոյր. եւ յառաքեալ գանձն առ յիւրմէն եւս յաւելեալ ի լրումն սակին՝ տայր տանիլ ոստիկանին:
23 Եւ հաւատոց պաշտպանութեամբ թեւակոխեալ փափաքմամբ իշխանն ի տեսանել զհայրապետն մեծ, եւ մարմնաւոր պիտոյից բովանդակապէս բաւականացեալ ի հեռաւոր օտարութեան եւ յարբանեկութեան պայմանի սպասաւորեալ՝ առաքէ զնա ի Հայս:
24 Զոր իբրեւ տեսին հօտքն զհովիւն բանաւոր ոչխարաց՝ մեծապէս առլցան խնդութեամբ բազմաւ. եւ յամենայն եկեղեցիս զպաշտօն բարեկարգութեան բարձրացուցեալ՝ անդադար զտէրունեան կանոն աղօթիցն կատարէին ի փառս Աստուծոյ:
Գլ. 34
0 Յաղագս ապստամբութեան Աշոտոյ իշխանին, եւ պատերազմելոյ Սմբատայ արքային ընդ Ահմատայ:
1 Զայսու ժամանակաւ Աշոտ՝ իշխանն մեծ Վասպուրական կողմանց եւ քեռորդի արքային Սմբատայ, խոնարհեալ ի նենգապատիր բարբանջանս ոմանց եւ հրապուրեալ երկփեղկեաց ի բաց զդաշինս ուխտին, որ ընդ Սմբատայ արքայի՝ քեռւոյ իւրոյ. եւ չուեալ գնաց առ ոստիկանն Ափշին իբրեւ ի պատճառս պարգեւաց նմա եւ յայտ ածել զհնազանդութիւն միամտութեան առ նա՝ ոչ նկատեալ նախ զչարն, որ ի գոյացութիւն իրին էր տեսանել:
2 Եւ երթեալ ապա բազում եւ երեւելի ընծայս ոստիկանին տարեալ մատուցանէր. եւ այլ եւս զկարասիս բարձեալ տարեալ միում միում նախարարաց նորա գաղտախթէր՝ մեծագունի ակնկալեալ բարձի եւ պատուի՝ եւ վերընկալուչ զնա առնելոյ ինքնիշխան կամաց. որ ոչ թերեւս աւելի քան որ ի ձեռս իւր էր՝ առեալ լինէր, բայց միայն պատուասէր զարդու զնա զգեստաւորեալ եւ յուղարկեալ՝ եկաց ի բաց, միայն զօրհասական վէրս յոգիս ընդունէր:
3 Իսկ արքայ Սմբատ միայն զլռութիւն պատուեալ՝ սպասէր առ ի նմանէն հաւանական միտս դարձի առ նա ստանալ եւ մերկանալ զամօթալի դէմս տգիտութեանն. այլ նորա անփոյթ զայս արարեալ՝ ոչ դառնայր ի բերս բարւոյն արկից:
4 Յետ սակաւ աւուրց ինչ եւ մեծ իշխանն Սիւնեաց ըստ սորին սակի զսոյն զայս գործեալ՝ երթայր եւ նա առ Ափշինն, յորմէ եւ նա թափուր իբրեւ զնա դարձեալ եկեալ:
5 Եւ ապա այնուհետեւ զղջացեալ զփեռեկտիլն ի միաբանութենէ արքայի՝ խաղապատելով աղերսէր՝ մի՛ ունիլ նմա ի բանի զյանցուածս իւր կամ մերժել յառաջին խնամոցն հայրաբուն սիրոյն:
6 Իսկ արքայ Սմբատ ոչ ինչ անջրպետ ի մէջ արկեալ նախկի այցելութեանն՝ գրկալիր սիրով առ ինքն յանձանձէր ածել՝ իբրեւ զորդի սիրելի մեծապատիւ պերճութեամբ զնա շքեղացուցեալ:
7 Յայնմ ժամանակի իմաստութեամբ եւ շնորհօք քաջութեամբ եւ ուժոյ պնդութեամբ երեւելի էր Գագիկ Արծրունի: Եւ զի էր նա աներ Աշոտոյ իշխանին մեծի, զորմէ բանս նախաճառեաց, յինքն ապա զիշխանն մեծ յանգուցանէր նանրական եւ նենգ խորհրդով սրտիւ, եւ ի պատճառս զբօսանաց սիրոյ զերեսին եղբարսն բասրեալ ածեալ ի միասին՝ զԱշոտ փեսայ իւր եւ զԳագիկ եւ զԳուրգէն, եւ ի միասին զնոսա կապեալ երկաթի կապանօք՝ դնէ ի բանտի: Եւ յինքն զտէրութիւն նորա գրաւեալ՝ իշխան առ հասարակ կողմանցն այնոցիկ կարգի հարստապէս ճոխութեամբ:
8 Իսկ արքայ Սմբատ թէպէտ եւ ընդ ակամբ հայեցեալ՝ ոչ կամէր զայն այնպէս լինել. սակայն եւ ոչ ընդ պատուհասից կորզան զիշխանացեալն Գագիկ հանէր. մանաւանդ զի միամտութեամբ սրտի հնազանդեալ նուաճէր ընդ լծով ծառայութեան արքայի:
9 Յետ այսորիկ արքայ Սմբատ իբրեւ ետես զմիատարր խաղաղութիւն մշտնջենաւորեալ ի Հայս եւ միաբան ընդ նմա լինիլ նախարարաց յուխտ սիրոյ, եդ ի մտի իւրում երթալ հարթել հաստատել եւ նուաճել զաշխարհն եւս Տարօնոյ եւ զկողմանս նահանգին եւս Աղձնեաց. զի մի՛ տարամերժեսցի սեպհականութիւն ազգացն այնոցիկ ի բնիկ տէրութենէ:
10 Վասն զի մեծ իշխանն Իսմայէլեան՝ Ահմատ, որ տիրեալ ունէր եւ Միջագետս Ասորոց մինչեւ ցՊաղեստին՝ ձերբակալ արարեալ զփեսայացեալն Արծրունեաց Ապլմախրայ, որ ի ծածուկ ունէր զհաւատս քրիստոնէութեան եւ փոխանակ բդեշխացն պայազատէր զաշխարհն Աղձնեաց՝ եւ ի բանտի զնա եդեալ՝ յինքն գրաւէր զսեպհականութիւն տանն եւ զբնակիչս Սիմ լերինն:
11 Իսկ յետ ամաց ինչ ապա վախճանէր եւ մեծ իշխանն Տարօնոյ Դաւիթ Բագրատունի. եւ փոխանակ նորա կացուցեալ ի տեղի եղբօրորդին նորուն Գուրգէն: Ապա եւ ընդ նմա եւս Ահմատայ մարտ եդեալ՝ մինչեւ սպանաւ ի պատերազմին:
12 Իսկ Ահմատն ոտն առ ոտն յառաջ մատուցեալ՝ միապետել ջանայր զկողմանսն զայնոսիկ.
13 եւ վասն զի որդի Դաւթի իշխանի մեծի՝ փեսայացեալ Շապհոյ եղբօր արքայի՝ եւ փոշիշն ամբաստանութեան նորա յաճախէր եւ չարութիւնն Ահմատայ մերկացեալ յայտ եկեալ էր, այնուհետեւ գումարտակ արարեալ արքայի զնախարարս Հայոց եւ համագունդ զամենայն զօրս իւր արս իբրեւ վաթսուն հազար, եւ գնայ չուէ երթայ հասանէ մինչ ի հանդէպ լերինն ըստ արեւելից Տարօնոյ՝ բանակետղ անդ կալեալ տեսանել զորպէսն:
14 Իսկ բիրտ բռնաւորն Ահմատ նստէր յարեւմտից Տարօնոյ՝ բանակետղ անդ կալեալ առ ափն Եփրատ գետոյ.
15 եւ վասն զի բան միակամութեան էր առ Ահմատայ ի գաղտնիս իշխանացելոյն Վասպուրականի Գագկայ՝ նենգապատիր խաբէութեամբ քաղցրացոյց ի կամս արքայի չուել գնալ անտի ի հարաւակողմ կոյս, հանդէպ քաղաքագեղջն Հողսայ, իբր թէ յայնմ մարզէ գոլ նոցա պատշաճ զգործ իրին վճարել խռովութեամբ կամ խաղաղութեամբ:
16 Իսկ արքայի ոչինչ կարծիք լրտեսի զնմանէ լեալ՝ գնայ ընդ նմա:
17 Իսկ նորա նախ վաղվաղեալ եւ զհրապոյրսն զայն զեկուցեալ Ահմատայ, եւ ի պայման պատշաճ ժամու կիտին եդելոյ հրաւիրէր գալ ի վերայ. եւ ինքն առաջնորդէր բազմութեան զօրացն ընդ լեառնակողմն՝ անջրդի, ապառաժ մացառախիտ, քարաժայռ, անպողոտայ, ափափայ գնալով զօրն ամենայն, զի յոլովք ի ծարաւս իւրեանց կթուցեալք սատակէին:
18 Եւ այլ եւս զօրքն ամենայն վայրագնաց ջլաձիգ խզմամբ տաժանեալ վաստակեալ լքեալ թալկացեալ թանձրադանդաղ ձանձրութեամբ եւ հատկլեալ՝ հազիւ հասանէին ի ջուր ինչ գեղջ մի Թուղխ անուն. եւ անդր գրեթէ իբրեւ զգանեալս եւ յօդալոյծս առ հասարակ անկեալ դնէին:
19 Իսկ Ահմատայ ըստ եդելոյ կիտին Գագկայ ստիպեալ զզօրս իւր մինչդեռ առաւօտն զգիշերն մերկանայր՝ հասանէին հրոսակք ասպատակին սփռեալ ի վերայ:
20 Անդ ապա ի հինէն հասելոյ ընդոստուցեալ իմն զօրացն լքելոց եւ հապճեպ վարեալ ի զրահս եւ ի զէնս եւ ի զարդս՝ եւ ձի կալեալ նախ ինքն իսկ արքայ յասպարիսի անցեալ առաքինանայր, ապա եւ այլք ոմանք զկնի ասպատակ տուեալ եւ ձի ի ներքս տարեալ՝ ընդ կրունկն զջոլիրս ռազմի թշնամեացն դարձուցեալ՝ հատկտուր առնէին:
21 Իսկ զայնպիսի արիաբար մրցմունս տեսեալ Գագիկն, որ բղխեալն էր առ ի յիւրմէն զհոտ մահու առ մղձկեալ սրտին՝ այլ իմն չար խորհրդոց արբանեկեալ եւ հէն հարեալ առ հասարակ բանակին՝ հրամայէր նախ զխորանն իւր յերկիր ընկենուլ եւ բեռնակրացն բառնալ գնալ ընդ կրունկն: Զոր տեսեալ բազմութեանն եւ իրաւացի զայն կարծեալ՝ ամենեքեան նոյնպէս առնէին:
22 Վասն որոյ տեսեալ զայն արքայի եւ իմացեալ, եթէ յայնմ հետէ ոչ յաջողի նոցա գործ պատերազմին՝ յետկոյս զինքեանս մղեալ ի փախուստ դառնային:
23 Անդ ապա անկանէր անփորձ եւ անկիրթ երիտասարդն՝ չքնաղագեղն Աշոտ՝ քեռորդի արքային, որ ի մեծ նախարարութենէ հայկականս գրոհի. ընդ նմին եւ այլ եւս տեարք պատերազմողք յաննշանից ոմանց յիսնից՝ աւելի կամ պակաս. եւ այլ զօրքն ցրուեցան գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:
24 Իսկ արքայն եկեալ դադարէր ի Բագրաւան գաւառ ի հանգուցանել զխոնջ աշխատութեան իւրոյ:
25 Բայց դրժադաւ իշխանն Գագիկ ջանայր զիրս նենգութեանն ի խորոջ սրտին ընդ գրուանաւ թագուցանել, ոչ գիտելով թէ չէ ինչ գաղտնի, որ ոչ գայցէ ի յայտ:
26 Եւ իբրեւ եկն նա ի Վան ի Տոսբ գաւառի՝ անդ ապա զուարճանայր զուարթանայր ի խրախ լինել ըստ խրախութեան սրտին, ըստ որում թէ սրտի բերկրեցելոյ երեսքն գուշակեն:
27 Իսկ ի վաղուեան անդ աւուրն պատմուճանեալ նորա արքունական զգեստիւ եւ հեծեալ ի ջորւոջ իւրում՝ ճախր առեալ ճեմէր յասպարիսի անդ:
28 Իսկ ապա Գագիկ եղբայր մեծի իշխանին Աշոտոյ երկու եւս համախոհ Ամատունի արամբք յանկարծակի ի վաղակաւորն յեցեալ եւ ի վերայ յարուցեալ իշխանապանծ խրոխտացելոյն՝ սրոյ ճարակ զնա տային: Եւ այնպէս յերկիր անկեալ վախճանեալ՝ թաղեցաւ ընդ հարս իւր:
29 Իսկ կապեալն Աշոտ՝ ելեալ հաստատէր եղբարբքն հանդերձ ի սեպհական իշխանութեան իւրում:
30 Բայց նախ քան զայս երկու իշխանքն մեծամեծք գլխաւորք եւ ալեւորք հերօք՝ Մուշեղ իշխանն Մոկաց եւ Գուրգէն իշխանն Անձեւացեաց, ատեան հակառակութեան ի մէջ իւրեանց բարկութեամբ բորբոքեալ՝ սաստիկ դղրդմամբ մարտ ընդ միմեանս եդեալ կռուէին. յորում պատերազմի սպանաւ իսկ Մուշեղ իշխանն Մոկաց ի Գուրգենայ:
31 Իսկ յետ երկեամ մի ամաց Գուրգենայ հեծեալ յերիվար սրավար եւ յորս բաջաղեալ՝ եղեւ նմա անցանել ընդ փոքր ինչ հեղեղատ, ուր ապա երիվարն վազս առեալ փռնգալով եւ անգուշեալ՝ յետս կոյս զիշխանն ընդոստուցեալ ընկենոյր. եւ բարձեալ զնա մեռեալ՝ տարան թաղեցին ընդ հարս իւր:
32 Եւ պայազատէ զտէրութիւնն զայն մեծն Ատոմ որդի նորա ընդ նորա:
Գլ. 35
0 Յաղագս դիմելոյ Ափշնի իշխանի ի վերայ Սմբատայ, եւ գերելոյ զընտանիս նորա:
1 Իսկ վշտասէր չարասէր ոստիկանն Ափշին՝ լուեալ զայսպիսի գործեցեալ ոճիրս եւ զդաւադրժող փախուստն Սմբատայ, եւ զլքումն եւ զլուծումն զօրաց Հայոց, եւ զնենգումն իսկ մեծամեծ աւագանոյն եւ զայլոցն եւս շեշտակի կտուրն ի միմեանց լինել՝ ի ճահ առեալ զայն ժամ դիպող եւ պատշաճ գոլ իւրոյ կամացն կատարման. եւ ի ծննդականութիւն չարի կառավարեալ զմիտս իւր՝ դիմեալ մռմռեալ յարուցեալ գայր իբրեւ զհեղեղատ սաստիկ. զի չար ուղխիւքն դղրդեալ ողողեսցէ զտունս Թորգոմեան եւ թափեսցէ ի թագաւորն զթոյնս իւրոյ դառնութեան:
2 Եւ չուեալ ընդ Ուտի գաւառ՝ գայ ի կողմանս Գուգարաց եւ Վրաց, զի նախ զնոսա նուաճեսցէ կամ զշփոթ ամբոխի ի մէջ արկցէ. զի մի՛ յաջողեսցի ուրեք երբէք փախուստ ի նմանէ Սմբատայ:
3 Եւ վասն զի նախարարք կողմանցն այնոցիկ ոչ բերան ընդ նմա յուխտ ապստամբութեան՝ եւ ոչ կարաց հպիլ բռնութեամբ յանմատչելի ամրոց նոցա, դարձեալ ել ի Հայս ընդ գաւառն Վանանդայ. եւ անդ խորհուրդ առեալ՝ հետամուտ զհետ կրթէր Սմբատայ:
4 Իսկ իբրեւ նա յամուրս քարաժայռ ձորոյն խորոփեաց Տայոց անկանէր, եւ գիտաց ոստիկանն, եթէ ո՛չ դաւով դրժողութեան նմա սասանել ինչ կարէ եւ ո՛չ պատերազմաւ ի հրահանգս կրթութեան վանել՝ ապա երթեալ պաշարէ զամուրն Կարուց ի Վանանդ գաւառի. վասն զի անդ ղօղեալ թագուցեալ զետեղեալ դադարեալ կային խարազն ազգեաց կրօնաւորեալ տիկինն Հայոց՝ կինն Սմբատայ եւ նու նորին իսկ, որ էր դուստր արքային Եգերացւոց, եւ այլ եւս կանայք ազատագունդ արանց:
5 Եւ պահնակ ամրոցին էր Քանանիտ յազգէն Գնդունի՝ Հասան անուն, յոյժ հաւատարիմ եւ հրամանատար ի վերայ ամենայն տան արքայի: Այլ եւ գանձք եւս՝ եւ կարասի բազում արքայի ի գանձարանս ամրոցին պահիւր. զոր իւր եւս ստուգեալ գիտաց Ափշինն յոմանց՝ իրազգաց նմա եղելոց. ուժգնապէս մոլութեամբ եւ պատնէշ պաշարմամբ պատէր զամրոցն:
6 Վասն որոյ ապա Հասանն խոհական իմացուածիւ՝ ուշ ի կուրծս արարեալ եւ գիտացեալ ոչ այլ ինչ իւիք փրկիլ նոցա յայնմանէ՝ որ բացեալ երեւէր դուռն կորստեան եւ կազդուրեալ ի կամս երկնաւոր այցելութեանն, խնդրէ յետկար երդման յԱփշնէ, զի տացէ նմա զամրոցն եւ առ ի նմանէ գտցէ աներկիւղութիւն արեան եւ ամենայն չար ամպրոպաց:
7 Իսկ նա վաղվաղակի աներկբայաբար զխնդրեալն յետկար վստահութիւն տուեալ՝ բացաւ դուռն բերդին եւ մտանէր Ափշինն:
8 Իսկ մարդիկ ամրոցին թէպէտ եւ խուճապեալք լինէին իբրեւ յահագին բեկանող գազանէ. սակայն նա ոչ ինչ որոշեաց զնոսա ի վտանգս տագնապի տարակուսանաց մահու կամ յարգել բանտի, այլ ի բաց զբազմութիւն ռամկին հանեալ՝ եւ ազատեալ ի բոլոր հինից միայն զտիկինն հանդերձ նուովն իւրով եւ զհրամանատար տանն արքունի զՀասանն, եւ զայլ եւս խուն ինչ ազատ կանայս. եւ զգանձս եւ զկարասիս առեալ ընդ իւր տանէր ի Դվին քաղաք՝ ոչ թերեւս մօտալուտ ինչ տագնապ տարակուսանաց զկնի տարելոցն ցուցեալ քան թէ յաւէտ իմն զմեծարանս պատուասիրութեան առ ի նմանէն ընկալեալ, որ յետ աւուրց ինչ թողոյր եւ զՀասանն գնալ առ թագաւորն իւր:
9 Իսկ արքայ Սմբատ դարձեալ եկեալ յամրոցն Կարուց եւ տեսեալ, թէ այն ինչ յափշտակեալ էր ի թշնամեացն՝ ոչ աղաւաղէր զինքն ի յուսոյ երկնաւոր փրկութեանն. այլ լիաբերան գոհութեամբ Աստուծոյ կամացն հաւատայր տալ զգիւտ կենաց նմա եւ զանգիւտ կորուստ՝ թշնամւոյն:
10 Եւ վասն զի ըստ ձմերային ժամանակին ոչ կարաց անդ որոշել կայանս՝ գնաց անտի յամուրս Երասխաձորոյ ի գեօղն Կաղզուան:
11 Իսկ անդ ապա յետ երկոցունց կողմանց դեսպանք զկնի դեսպանաց տարուբերս առնէին Սմբատայ եւ Ափշնին. եւ ատեան հարցափորձի ի մէջ առեալ՝ ի միմեանս հարկանել թափել ջանային զմեղադրութիւն իրին գործելոյ:
12 Ապա խնդրէր ոստիկանն պատանդս յարքայէ զուստր նորա զաւագ՝ եւ զուստր Սահակայ եղբօր արքայի.
13 իսկ զդուստր Շապհոյ՝ կրսեր եղբօր արքայի իւր ի կնութիւն՝ իբր սաղապս իմն սնոտիս համարեալ զուխտ երդմանն Սմբատայ, եւ միայն զայս եւեթ խնդրել պատճառս վստահութեան եւ անվրդով խաղաղութեան:
14 Իսկ արքայ ոչ տեսեալ զհարթայարմար միաբանութիւն նախարարացն ընդ ինքեան՝ եւ ոչ այլ ինչ իրին ելի աղագս գտեալ, այլ ակամայ կամօք ի կամս նորա դառնայր՝ տալով զԱշոտ որդի իւր եւ զՍմբատ եղբօրորդի իւր ի պայման պատանդաց, այլ եւ զդուստր Շապհոյ կրսեր եղբօր իւրոյ ի կնութիւն նմա: Զոր իբրեւ առն կալաւ եւ զհարսանեացն պարս պարեցին եւ զկաքաւսն կաքաւեցին՝ ոչ կամեցաւ գնալ ի դառնաշունչ ձմերային ժամանակի:
Գլ. 36
0 Յաղագս կաթողիկոսութեան Մաշտոցայ վարդապետի, եւ Յովհաննու Պատմագրի:
1 Յայսմ տեղ վախճանէր մեծ հայրապետն Գէորգ ի գաւառն Վասպուրական. զոր տարեալ համախումբ քահանայիցն եւ իշխանաց աշխարհին՝ եդին զնա ի քնարանի Ձորոյ Վանաց, որ ի Տոսբ մերձ յեկեղեցին, ուր եդեալ իսկ էր սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ զգաւազանն իւր եւ զսեղան տէրունական խորհրդոյն, զոր նախ քան զհաստատելն եկեղեցեաց սրբոց ի Հայս ընդ իւր շրջեցուցանէր:
2 Իսկ իբրեւ ձմերային սգաւորութիւնն ի գարնանային բարեխառնութիւնն օդոց յեղանակէր զփոփոխումն, ապա ոստիկանն բազում հրահանգաց պատուեալ յուղարկեալ առ արքայ եւ զկինն արքայի՝ առ ինքն զՇապուհ զեղբայր արքայի կոչէր, եւ նախախնամեալ մեծարէ զնա, իբրեւ հարազատի, շնորհելով բարեվայելուչ պարգեւս եւ պատիւս:
3 Եւ նա յուղարկեալ զփեսայացեալն իւր Ափշին հանդերձ դստերբն իւրով եւ այլ եւս պատանդօքն եւ տիկնաւն եւ նուովն արքայի, եւ ինքն դառնայ առ արքայ Սմբատ:
4 Իսկ վասն զի հրաժարեալ էր ի կենաց աստի մեծ հայրապետն Գէորգ՝ ապա թագաւորն եւ համազգիք իւր զհոգենիւթ եւ զաստուածաշնորհ այրն Աստուծոյ՝ զՄաշտոց ընտրեցին ի հայրապետութիւն: Որ աստուածային ծաւալմամբ եւ հոգիախաղաց զօրութեամբ գրգեալ զհոգւոյն շարժմունս՝ իբրեւ պարարտ անդաստան բուսուցանէր զհոգեծաղիկ անուշահոտութիւնս.
5 եւ արտամերժեալ ի բաց ընկեցեալ զկատակս կերակրոց, մեկնէր հեռանայր եւս ի հասարակ կերակրոյ՝ ի հացէ եւ յըմպելոյ ջրոյ, սակաւապիտութեամբ լոկ բանջարով զհարկաւոր պէտսն վճարեալ:
6 Ընդ որ հաճեալ հաւանեալ թագաւորն եւ գահամեծար իշխանքն եւ պատուական արք ազատք ընդ գեղեցկայարմար խորհրդական գնացս նորա՝ կացուցին զնա յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի. զորոյ եւ զգովութիւն բարեբոյս բեղնոյ ընձիւղման նորա, որ ի պարարտ անդաստանի հոգւոջն երեւէր՝ ոչ է այժմ ճառել, այլ այլում տեղւոյ եւ ժամանակի թողլի է:
7 Բայց սուրբ այրն Աստուծոյ մինչդեռ սքանչելագործ գովելի վարդապետութեամբն իւրով շինէր եւ հաստատէր եւ յարդարէր ի կարգս բարեաց գնացից եւ գործոց զհօտս իւր հաւատացեալ՝ արտաքոյ բոլոր վշտակիր հեծութեան հանգեաւ ի Քրիստոս, ամիսս եօթն միայն կալեալ զաթոռ հայրապետութեանն:
8 Զկնի ապա հէքս ես եւ թշուառականս եւ պասքեալս ընդ հոգեւոր արբուցման խրատու Յովհաննէս, որ զսոյն զայս գրեցի գիրս՝ ոչ ըստ արժանեաց ածայ յաթոռ սրբութեան, թերեւս ոչ կարացեալ դիմակ գոլ հրամանի արքային եւ կամ այլոց եւս նախարարակոյտ բազմութեանն:
10 Զի թէպէտ եւ յաշակերտութենէ առն սրբոյն Մաշտոցի ի մանկութենէ իմմէ՝ այլ եւ ազգակից հարազատութեան նորա ըստ մարմնոյ. սակայն կուրացեալ գերանով մեղաց իմոց՝ ոչ բաւական զանձն վարկայ դնել ի նշմարել զշիղ յական եղբօրն, կամ յառաջագէտ լինել յատենագրութիւնս նորս Իսրայէլի:
11 Բայց դարձեալ զհնազանդութիւն յանձին բարձրացուցեալ, որ է մայր ամենայն առաքինութեան, եւ զունկնդրութիւն բարի գոլ վարկեալ քան զզոհ ընտիր եւս զոչ հակառակիլն՝ ածայ յայս, միայն թողլով ինձ յոյս յառաջնորդական հանդիսի զԱստուծոյ եւեթ մարդասիրութիւն:
12 Զայսու ժամանակաւ ի քաղաքագիւղն մեծ Երազգաւորս եկեղեցին, որ նախ յարքայէն Սմբատայ հիմնադրեալ եղեւ մերձ ի թագաւորական նորա ապարանս՝ բովանդակեալ շինութեամբ ի գլուխ ելեալ աստանօր. եւ ըստ օրինակի կարգաց աստուածայնոց զնորայն նաւակատիս պատուեալ բարձրացուցանէին ի պաշտօն ցնծութեան:
13 Եւ չքնաղ եւ երեւելի զարդուք ոսկեճամուկ հանդերձանաց եւ ի շղարշատեռ առագաստից զնա պճնեալ պայծառացուցանէր. եւ կամար եւս ի համակ ոսկւոյ ականակապ յարդարեալ եւ ի քրիստոսական տրապիզին եդեալ ածեալ:
14 Բայց մեծ կուրապաղատն Վրաց՝ Ատրներսեհ, անվրդով եւ անշուշտ ուխտ խաղաղութեան եւ սիրոյ միաբանութեան ընդ արքայի Սմբատայ պահէր ի բոլոր մասունս առ ի բովանդակ մտաց եւ ի զօրութենէ իւրմէ մեծաւ պատկառանօք իբրեւ հօր հնազանդ լեալ, կամ թէ եւս առաւել քան զայս՝ իբրեւ զծառայ ի տեառնէ իւրմէ կամաւ կրեալ զսահման երկիւղի չափաւոր մոլութեամբ եւ զաչս իւր մշտակարկառ յարքայ հարեալ համակեալ մեծաւ զգուշութեամբ, եւ նմա զանձն եւս հաւատացեալ:
15 Ընդ որ յաւէտ իմն հաճեալ հաւանեալ արքայն Սմբատ՝ բազմագեղ նախախնամութեամբ յինքն զնա ածէր յանձանձէր. ապա թագ կապեալ նմա մեծապատիւ ճոխութեամբ եւ գեղեցկայարմար զարդու, նաեւ զինու զարդարեալ ըստ օրինի թագաւորաց՝ կացուցանէ զնա թագաւոր Վրաց աշխարհին եւ երկրորդ իւրոյ տէրութեանն զնա հաստատէ:
16 Ուստի ապա ընկալեալ զյառաջադիմութիւն արքայական պատւոյն ոչ ինչ թերեւս վասն այնորիկ ամբարտաւանեալ քան թէ միշտ ընդ խոնարհս զիջանէր, հեշտ եւ համբոյր մտօք ի նոյն պայման զինքն յարադրաբար բերեալ արքայի Սմբատայ՝ տայ ըստ առաջին հանդիսադիր կարգացն բարեաց:
Գլ. 37
0 Յաղագս ազատութեան ընտանեացն արքայի, եւ պատրաստելոյ Ափշնի ի վերայ Սմբատայ, եւ սատակումն նորա:
1 Յետ այսորիկ ոստիկանն Ափշնի դարձեալ դաւանս յինքեան բերեալ յոմանց ուղղակարծ լեզուագարաց, եւ նենգապատիր խաբէութիւն ի սիրտ իւր նիւթեալ՝ սկսաւ շրջիլ զքաղաքօք ոմամբք իբրեւ նուաճեալ զնոսա: Եւ ապա գնայր չուէր հասանէր ի Տփխիս քաղաք, եւ անտի ապա իբր հողմավար փոթորկեալ յանկարծակի դիմէր գայր զկողմամբք Շիրակ գաւառի՝ դարձուցեալ զմիտս իւր ի հին մոլութիւն եւ յուսացեալ ի կախարդս գաղտնիս, թերեւս մարթասցէ դրժել դաւողական հնարիմացութեամբ զարքայն Սմբատ:
2 Իսկ թագաւորն ստիպով սուղ ինչ գունդ կազմեալ՝ սաստիկ տագնապաւ անկանէր ի կողմանս ամրոցացն Տայոց ի կալուածս կուրապաղատին Ատրներսեհի՝ սիրեցելոյն իւրոյ:
3 Իսկ ոստիկանն իբրեւ ետես, եթէ անհնար է արքայի դաւաճանիլ առ ի նմանէ, եւ զի միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս զփորձ առեալ էր՝ դարձեալ ապա յայնց բարուց թուեցուցանէր սակս բարեխորհրդութեան եւ սիրալիր գթոց զգալն իւր առ արքայ.
4 եւ ապա չուեալ գնայր ի Դվին մայրաքաղաք, եւ անդ առ ի հաւատարմացուցանել ջանայր զաննենգ սիրոյ զդաշինս. եւ փոխանակ իւր թողեալ զԴեւդատն զորդի իւր եւ զմեծ ներքինապետն, եւ ինքն հապճեպ տուեալ գնայ յԱտրպատական:
5 Անդ ապա ընդ յառաջ աճապարէր տիկինն մեծ՝ կինն Սահակայ եղբօր արքայի, զկնի իւր տարեալ ոսկի եւ արծաթ եւ կարասի բազում.
6 եւ հանդիպեալ ի Շարուր դաշտի՝ առաջի ընծայէր տրիտուր նմա զպատարագսն տարեալս ընդ իւր. եւ ընդգճեալ առաջի՝ արտօսրաթոր կականմամբ խնդրէր զորդեակն իւր զՍմբատ, զոր պատանդ իսկ առեալ էր յառաջագոյն ոստիկանին յարքայէն Սմբատայ. եւ առաջի դնելով նմա զեղուկ աւաղումն այրութեան իւրոյ՝ յայտ ածէր զաղէկոտոր խնամսն: Ընդ որ յաւէտ իմն ճմլեալ սիրտ ոստիկանին՝ ողորմեալ բարեխնամէր. վասն զի բազում անգամ մարդիկ որ չար են՝ երբեմն եւ բարի ըստ դիպուածոց ինչ լինին:
7 Եւ առեալ ապա զպատարագս ի ձեռաց տիկնոջն՝ տայ նմա զորդին իւր: Եւ նորա ընկալեալ զմեծապարգեւութիւնն՝ դառնայ ի տուն իւր:
8 Իսկ արքայ Սմբատ ի դառնալն իւր ի Տայոց երթայ հանդիպի ներքինապետին մեծի մերձ յամուրն Անի, յեզր Ախուրեան գետոյ ի պայման սիրոյ ընդ միմեանս բերեալք:
9 Ընդ որ յաւէտ հաճեալ ներքինապետն ի տեսանել զարքայ՝ խոստովանէր ոչ զոք թերեւս համեմատ նմա տեսանել.
10 եւ ապա համախորհ եւ համակամ եւ համագործ յայնմ օրէ եւ անդր ներքինապետն արքայի լինէր: Եւ բազում պարգեւս եւ պատիւս ընկալեալ ի նմանէ՝ գնայր ներքինապետն ի Փայտակարան քաղաք:
12 Իսկ որդի Ափշնի Դեւդատն կաց մնաց ի Դվին քաղաքի՝ ռոճիկս պատրաստեալ նմա թագաւորին Սմբատայ սուղ ինչ պակաս քան զամ մի:
13 Բայց ի գնալ ներքինապետին յարքայէ՝ զճանապարհայն ի հրապոյրս ցոփութեան բերեալ ի բանից բանսարկութեանց ոմանց, որք ի չարն հակամիտեալք էին, չուէ զօրու ծանու հրոսակ Գէորգայ նահապետին Սեւորդեաց, որ սակս Սեւ կոչեցելոյ հաւուն իւրեանց ազգն յայն անուն Սեւորդիք անուանէին,
14 եւ ապա յեղակարծումն ժամու հասեալ ի վերայ տարմաբար՝ թէպէտ եւ յարի արանցն քաջապէս պատերազմ ընդդէմ ներքինւոյն զինեալ. սակայն սակս յանկարծահասն գալոյ ոչ կարացեալ զդէմ ունել, ձերբակալ զԳէորգ առնէին հանդերձ եղբարբն իւրով, որ Արուեսն անուանիւր, եւ առեալ գնաց ի Փայտակարան քաղաք:
15 Բազում ապա հարցուփորձ մօտալուտ դահիճքն դառնութեան նոցա մատուցանէին՝ ջանացեալ դարձուցանել զնոսա ի քրիստոսանուէր օրինացն յանօրէն օրէնս Մահմետին իւրեանց:
16 Որում ոչ բնաւ տուեալ տեղի բանիցն եւ ոչ հաւանեալ աղաւաղել կամ փոխանակել զերկնաւոր կենացն զփրկութիւն ընդ անգիւտ կորստեանն եւ ընդ սնոտիասէր կենացս՝ սրով կատարեցան եւ զանուն իւրեանց գրեցին ի դպրութիւն կենաց:
17 Իսկ յետ այսորիկ ներքինապետն խուճապեալ եւ հատուածեալ յԱփշնէ եւ ընդ իւր առեալ զԱշոտ որդի արքայի, որ էրն իսկ ի պատանդի եւ ի դիպահոջ առ ներքինւոյն, այլ եւ զկին եղբօր նորին Մուշեղայ, զոր գերեալ տարեալ էր ի բերդէն Կարուց՝ վաղվաղակի գայ հասանէ առ արքայ Սմբատ եւ ետ նմա զորդի իւր հանդերձ նուովն:
18 Ընդ որ յաւէտ իմն խրախ լեալ սակս այցելութեանն Աստուծոյ եւ փրկութեան գերելոցն՝ պատուասիրապէս յինքն ածէր յանձանձէր զներքինապետն մեծաւ շնորհակալութեամբ եւ առատաձեռն ձրիւք եւ պատարագօք ընծայեալ զնա՝ յուղարկէ ի կողմանս Ասորեստանի:
19 Չուեալ գնացեալ ներքինւոյն ի սահմանս Եգիպտոսի՝ եւ անդ ըմբռնեալ սպանանի յամիրապետէն իւրմէ:
20 Զայս ամենայն լուեալ ոստիկանն Ափշին իբրեւ զանգայռագեղ գազան զայրագնութեամբ մռմռեալ ընդդէմ Սմբատայ՝ իբր թէ զնա գոլ խրատտու եւ պատճառ գործեցեալ իրին չարի ի ներքինւոյ իւրոյ, եւ մեծագոյն իմն ամպրոպ եւ ուղխ չարի ի վերայ խրոխտայր հասուցանել արքայի.
21 հրովարտակս ընդ բոլոր ոլորտս իշխանութեան իւրոյ սփռեալ, զի առ նա վաղվաղակի հասցեն արի արք, քաջք, երիվարօք, զինուք եւ զարդուք եւ լեգէօն հետեւակախումբ զօրօք:
22 Արդ՝ մինչդեռ եկեալ դիմեալ հասեալ ժողովեալ գումարեալ էին բազմութիւնք զօրացն, եւ հանդերձեալ էր ելանել չուել գալ եւ մղձկեալ սրտին զդառնութեան թոյնսն յարքայն թափել՝ յանկարծակի անկեալ յախտ դժնդակ ցաւոց, ջեռաւ փոր նորա եւ տրորեալ գոգոց նորա ի վայր քամեալ մղէին յորովայնէ անտի կոտորումն աղեաց նորա. եւ նախ քան զքակտիլ հոգւոյ նորա ի մարմնոյ՝ բղխեաց ի նմանէ հոտ մահու:
23 Եւ այսպէս հեղձամղձուկ սատակեալ՝ էջ ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ:
24 Ընդ նմին եւս եւ ի զօրաց անտի նորա ի նոյն ցաւս դառնիճ տաղտկութեան հարեալք բազումք սատակէին, եւ մնացեալքն ցանեալ ցրուէին յիւրաքանչիւր տեղիս:
25 Եւ այսպէս ապա աղօթահայց պաղատանք առ Աստուած թագաւորին Սմբատայ եւ բովանդակ ընդ մեզ եւս կղերց եկեղեցեաց Քրիստոսի՝ արտօսրաթոր խնդրուածք լսելի լինէր յականջս Տեառն զօրութեանց. եւ ոչ եկն ի վերայ մեր ոտն ամբարտաւանութեան նորա եւ ոչ մեղկաշօշափ ձեռք նորա կարաց դողացուցանել զմեզ. եւ ոչ ուրախ եղեւ ի կեանս իւր խաւարասէր թշնամին, այլ կորեաւ յունայնութեան յուսոյ. եւ հաւատացեալ հօտ Քրիստոսի հանդերձ հօտապետօք առաջնորդեալք՝ զօրացան ի նոյն ինքն ի հանդիսադիրն Քրիստոս, որ կամի, զի ամենայն ոք կեցցէ եւ ի գիտութիւն ճշմարտութեան եկեսցէ:
26 Իսկ Դեւդատն՝ որդի Ափշնի, իբրեւ լուաւ զսատակումն հօր իւրոյ՝ ելեալ գիշերի գաղտաբար, գնաց փախստեայ յԱտրպատական յաշխարհ:
Գլ. 38
0 Յաղագս Աշոտոյ եւ Հասանայ Արծրունեաց խռովութեանն, եւ մահուանն Աշոտոյ:
1 Զայսու ժամանակաւ մեծ իշխանն Արծրունեաց Աշոտ, որի բողբոջից բուսոյ Սենեքերիմայ արքայի՝ ելեալ զգնայր շրջէր զկողմամբք իւրոյ տէրութեանն փոքր ինչ գնդով. եւ հասեալ ի ձորակ մի, զոր Փորակ Լմբայ անուանեն՝ երեկօթս անդ առնէին յագարակի միոջ, յորում բնակէին Գաբաւոնացիք՝ ընդ յարկաւ շինուածի տանցն մտեալ զետեղեալ սակս ձմեռային ժամանակին:
2 Իսկ Հասանն Արծրունի՝ որդի Վասակայ ուրացելոյ զՔրիստոս եւ հօրաքեռ որդի նոյն իշխանին Աշոտոյ, բնակութիւն կայանի իւրոյ ունէր զամրոցն անուանեալ Սեւան:
3 Իսկ իբրեւ լուաւ զիշխանէն յայնմիկ Փորակի գալ յիջեւանս՝ դաւաճանեալ ի չար դիւէ անտի եւ կամաւոր կուրութիւն յինքն կրեալ, զօր ի գաղտնիս իմն կազմէր, սրիկայս պատրաստէր, աղեղնաւորս, շեշտաւորս, սուսերաւորս, վահանավառս կորովիս զէնս շարժեալ. եւ ինքն իսկ հուպ ընդ նոսին տրեխաւորեալ եւ յաղակարծս դիմեալ չուեալ գիշերի հասանէին ի վերայ իշխանին.
4 եւ պարայածեալ, պատեալ, շրջափակեալ, պաշարեալ պահէին զդրունսն տանցն, յորում օթագայեալն լինէր իշխանն Աշոտ իւրայօքն ի դիպահոջ իմն զնոսա բերեալ եւ ի ձեռս կարծեցեալ ըմբռնեալ:
5 Իսկ ապա Հասանն յեցեալ ի նիզակն զոր ունէր՝ եւ կիցս իբրեւ զայծեամն ընկեցեալ ի տանիսն, յորում իշխանն կայր՝ վազէր. եւ ի տրոփական դոփմանէ ոտիցն թնդեալ տանիքն եւ ի վայր փլուզեալ՝ հոսեալ անկանէր զկնի փլուզմանն Հասանն ի տուն անդ:
6 Իսկ ապա ի հագագասփիւռ ձայնէ խօսիցն Հասանայ՝ զնա ծանուցեալ եւ վաղվաղակի ըմբռնեալ ածէին զնա առ իշխանն:
7 Իսկ աղխատրոյզ շփոթմանն իրազգած եղեալ զօրացն Հասանայ՝ իբրեւ զծուխ ի մրրկէ հալածեալ եւ փախստեայ անհետ կորնչէին:
8 Եւ այսպէս զգուբն, զոր եւ փորեաց եւ պեղեաց Հասանն՝ ի նոյն ընկլուզաւ, զոր եւ գործեաց:
9 Իսկ իշխանն Աշոտ ի շղթայս կապարանի զնա արկեալ՝ եւ առեալ տարեալ յամրոցն Սեւան, ի դուրս առ ինքն զամրոցն տալ հայցէր:
10 Իսկ մայրն Հասանայ եւ եղբայր նորուն, որ առ ի մօրէ եւ ոչ ի հօրէ՝ բռնազբօսեալ՝ ոչ կամեցան տալ զբերդն, ոչ կարացեալ վստահ լինիլ ի խոստացեալ բանս իշխանին վասն ողջանդամ զկապեալն Հասան թողլոյ:
11 Ապա զգացուցեալ արքայի Սմբատայ՝ հարկ առնէր ինձ երթալ յամբոկ գործոյն, թերեւս կարողութիւն լիցի փակել զկորստական դուռն, զոր անձամբ անձին եբաց Հասան:
12 Իսկ իմ երթեալ չուեալ եւ համոզեալ զտիկինն վասն զամրոցն տալոյ եւ փրկելոյ զՀասան ի մահու երկիւղէ եւ ողջանդամ զնա լուծանել ի կապարանէն
13 ընկալայ ապա եւ յիշխանէն յետկար սաստիկ երդմանց՝ լուծանել թողուլ ողջանդամ եւ անվնաս զՀասան:
14 Իսկ ես իբրեւ առեալ ետու զամրոցն ի ձեռն իշխանին, ապա ի նանրական չար խորհրդոց ազատաց ոմանց հրապուրեալ՝ փորէ զաչսն Հասանայ, կուրացուցեալ զնա տգիտաբար ի կորուստ անձին իւրոյ. վասն զի որք երդմանց օրինաց եւ միջնորդաց առաջնորդաց հեստեալք եւ դիւրափոփոխք գտանին ի հակամիտութիւն հակառակացն բերեալ՝ այնպիսիքն մահու անձանց առիթք գտեալք, ոչ կարեն հաստատուն կեանս իւրեանց ստանալ:
15 Իսկ իմ զաւետարանական իշխանութիւնն ի գործ արկեալ եւ բանիւ սահմանականաւ կապեալ զիշխանն՝ տրտում թախձանօք անցեալ գնացի:
16 Ապա յետ ամի միոյ անցելոյ՝ տգիտութիւն յանդգնութեան արկաւ իբրեւ զօթոց զբարեվայելուչ եւ զպատկառող եւ զչքնաղատեսակ դիտակաւն Աշոտոյ:
17 Եւ այսպէս զվախճան կենաց ընկալեալ ի տիս երիտասարդութեան՝ սաստիկ սուգ տրտմութեան զմեօք զեղեալ յարդարէր:
18 Զկնի ապա եղբայր նորուն Գագիկ պայազատէ զիշխանութիւնն զայն մեծ. եւ զկրտսեր եղբայր նորուն զԳուրգէն կացուցանէ մարզպան Հայոց արքայն Սմբատ:
Գլ. 39
0 Յաղագս ոստիկանութիւն Յուսփայ եղբօր Ափշնի, եւ մահուան Շապհոյ եւ Դաւթի՝ եղբարց արքային Սմբատայ:
1 Բայց թագաւորն Սմբատ իբրեւ լուաւ, եթէ Յուսուփ պայազատէ զպետութիւնն զայն փոխանակ Ափշնի եղբօր իւրոյ, եդ ի մտի իւրում ոչ եւս դարձեալ դաւանս կրել ի խափանեալ երկիւղէն, եւ կամ դաշինս սիրոյ դնել ընդ այնոսիկ, որոց իրաւունք բարձեալ է յերեսաց նոցա եւ բնաւ հեռացեալ բան արդարի լեզուաց նոցա:
2 Ապա գրէ հրովարտակս եւ առաքէ դեսպանս եւ ընծայս գեղեցկայարմարս Իսմայէլեան ամիրապետի ի Բաբիլօն, եւ հայցէ ի բաց զինքն հատանել յազգէ յայնմանէ. որ իրաւունք Աստուծոյ տարամերժեալ տրոհեալ է ի նոցանէ, եւ ի բարուց անտի՝ որ ի չարն միշտ հակամէտ գտեալ:
3 Զոր իբրեւ ընթերցեալ զնամակն եւ լուեալ զպայման պատգամացն՝ վաղվաղակի խնդութեամբ, զոր խնդրեացն՝ կատարէր. եւ թեթեւաբեռն զսակն արքունի արարեալ եւ յինքն իսկ հրաւիրեալ՝ առ ինքն զմիտս թագաւորին կացուցանէր:
4 Եւ ապա երեւելի զգեստ արքունական, եւ թագ արքայական եւ կամար ականակապ ի համակ ոսկոյ, եւ սուսեր պատուական եւ երիվարս օդագնացս իմն, կազմուածով զինուց եւ զարդուց առաքէ Սմբատայ:
5 Զոր իբրեւ առ ընկալաւ՝ յոյժ ուրախ լեալ զուարթացեալ զուարճացաւ: Եւ այնուհետեւ ի կարգս այլոց եւս հնազանդելոց եւ նա եւս մտանէր ի կապուածս լծոյ ամիրապետին. եւ այսպէս անտարրապէս եւ անշուշտ ի կամս արքունականս զկամս իւր բերեալ նուաճէր:
6 Զայսու ժամանակաւ մեծ սպարապետն Հայոց Շապուհ՝ եղբայր արքային Սմբատայ, կիսակտուր կենօք վճարեալ զսնոտիասէր կեանս՝ վախճանեցաւ, յաւելեալ առ հարս իւր:
7 Եւ անդ ապա չուեալ եկեալ արքայ Սմբատ համագունդ իւրայօքն համազգեօք՝ եւ արարեալ կոծ մեծ ի վերայ նորա՝ եդին զնա ընդ հարս իւրում ի շիրիմս քնարանացն, որ ի քաղաքագեօղն Բագարանու:
8 Եւ ապա կացուցանէր արքայ Սմբատ զանձնագեղ եւ զբարեվայելուչ երիտասարդն զԱշոտ՝ որդի Շապհոյ, սպարապետ Հայոց փոխանակ հօր իւրոյ:
9 Իսկ նա ի սկզբան սպարապետական պայազատութեանն խորհուրդ բարեաց զանձամբ արկեալ՝ շինէ ապա զպճնապայծառ եկեղեցին Բագարանու, որ ի վերայ Ախուրեան գետոյ. եւ զարդարէ բազում եւ երեւելի սպասուք, եւ առնէ նաւակատիս աստուածային գոգցես պատշաճողութեամբ:
10 Զկնի ապա հիմնադրէ եկեղեցի ի քաղաքագեօղն Կողբ բազմածախ փարթամութեամբ, եւ ստիպով ջանայր գտանել եւ զկատարումն նորա, թէ տէր կամեսցի:
11 Յետ սակաւ ժամանակի ապա վախճան կրէր ի կենացս այսոցիկ եւ միւս եղբայրն արքայի Դաւիթ, որ էր իշխան իշխանացս Հայոց՝ այր համեստ եւ հարթ հաւասարութեամբ ի բոլոր գործառնութիւն բարեաց. ընդ որ եւ յաւէտ իմն սգացեալ արքայի եւ տագնապաւ տարակուսանաց մխեալ ի խորս խաւարին սգոյ՝ ի մշտնջենաւոր տխրութիւնս զինքն արկեալ. ուստի եւ մխիթարական կարգօք հաստատեալ իմ զնա ի յոյս կենացն անմահից՝ վերականգնեցի ի գլորմանէն յիրս գործոց թագաւորական յարդարմանց, հոգս տանիլ պիտառութեան կենցաղականացս, որ հաւատացաւ նմա յԱստուծոյ խնամել զհօտ իւր:
Գլ. 40
0 Յաղագս դիմելոյ Յուսփայ ի վերայ Սմբատայ, եւ խաղաղելոյ եւ մեծարելոյ զմիմեանս:
1 Բայց ոստիկանին Յուսփայ յաւէտ իմն չար թուեալ հատուածիլն ի նմանէ թագաւորին Սմբատայ, եւ իմաստուն կորովութեամբ կշռեալ զգործ իւր՝ ջանահնար լինէր յինքն դարձեալ դարձուցանել եւ միահաղորդ զնա առնել՝ որպէս երբեմն էր ընդ եղբօր նորա Ափշնի:
2 Եւ վասն զի նախ յամիրապետէ անտի հայցեալ առ ինքն զՍմբատ դարձուցանել՝ եւ ոչ եղեւ ունկնդրութիւն նմա եւ ոչ եհաս երազայոյս կարծեացն. այնուհետեւ ապա իբր ի կարգս խռովութեան վարեալ եւ թիկունս դարձուցեալ՝ զօր բազում գումարէ եւ չու յուղի անկեալ՝ գայր հասանէր ի Փայտակարան քաղաք. եւ անտի ելեալ վաղվաղակի ընդ Ուտի գաւառ՝ գայ մինչեւ ցՏաշրատափ:
3 Զայս իբրեւ լսէր արքայ՝ զօրաց բազմաց ի միասին հորդան տուեալ՝ երթեալ ունէր զկիրճսն եւ զնեղուցսն պողոտայիցն կողմանցն Աշոցաց եւ Տաշրաց, ոչ տալ նմա թոյլ հետի աղագաւ անցանել:
4 Իսկ ապա զայն տեսեալ Յուսփայ գաղտաբար իմն զարեւմտեայ կողմամբ լերին պարառոցեալ՝ ընդ ցածուն վայրս լերինն բարձանց անկանէր յայսկոյս ի գաւառն Շիրակայ. եւ անդ երեկօթս արարեալ՝ վաղվաղեալ ճեպեալ հասանէր ի Դվին քաղաք:
5 Իսկ արքայ իբրեւ յապագայս իմն իմացեալ զչուելն Յուսփայ ընդ արեւմտեայ կողմն լերինն, թէպէտ եւ հետամտէին զկնի, սակայն ոչ ժամանեալ հասանել՝ գումարտակ շինէր ի քաղաքագիւղն Արուճ, ի ծործորս Արագած լերինն:
6 Իսկ իբրեւ գիտաց ոստիկանն Յուսուփ զմերձ առ նա լինելն արքայի՝ առաքէ զմի ի պատուականաց իւրոց անտի ի քարտուղարաց՝ յԱսորի ազգէ եւ դենիւ քրիստոնեայ, յաւէտ իմն սիրալիր հեշտ եւ կամակ եւ համբոյր պատգամօք եւ բազում պատուասէր նախախնամութեամբ դաշինս ուխտից ազդեալ ի սիրտ արքայի. եւ զամենայն վախս եւ զբաղայս ի բաց ի խորհրդոց նորա տրոհեալ վտարեալ. այլ եւ զսակն արքունի ի կամս անձին նորա ըստ կարի եւ կամաց թողացուցեալ՝ միայն թէ ընդ նմա յուխտ խաղաղութեան հարթ հաւասար դարձցի:
7 Ապա զայնպիսի բարի լուրս լուեալ բարեզգեաց բանի պատգամաց եւ ախորժեալ ի կամս իւր՝ արարեալ հրաժեշտ բանից հեշտականաց փոխարէն պատասխանի մատուցանէ քարտուղարին ի բոլոր արգասիս սիրոյ ըստ նմին սակի. ապա յետկար երդմանց միմեանց կնքեալ տային:
8 Իսկ արքայ դարձեալ չուէ գնայ ի գլուխ գագաթան Երասխաձորոյ ի գիւղն Նախճրաձոր անդ ձմերել,
9 վասն զի ոստիկանին կա՛մ եղեւ զհիւսիսային դառնաշունչ ժամանակ ձմերային ցրտոյն ի Դվին անցուցանել.
10 եւ ապա յայնմ սառնասոյզ յեղանակի գեղեցիկ իմն եւ բազում առ միմեանս բերէին հարթ յարմարութիւն սիրոյ առատ ձեռաձրիւք ըստ պիտառութեան ձմերայնոյն:
11 Իսկ անդ ապա թագաւորն Վրաց Ատրներսեհ պատուասէր պայմանի եւ սրընթաց ոտիւք արագեալ ի տես արքայի Սմբատայ առ ի միասին տօնախմբել զօր մեծի պասեքի Զատկին՝ յուղարկեցաւ յարքայէ բազմաբաշխ եւ երեւելի ընծայիւք:
12 Իսկ արքայ Սմբատ չուէր գնայր յարքունական յապարանս իւր ի քաղաքագիւղն Երազգաւորս:
13 Եւ իբրեւ ի բաց եդաւ ձմերային ձիւնախաղխաղ սառնամանեաց ցրտութիւնն եւ գարնանային հարաւահողմն շնչեաց, զտեղին փոխաբերեաց ապա ոստիկանն Յուսուփ. բազում երիվարս սրավարս, սօսս եւ ահիպարանոցս պատրաստեալ՝ բազմազան պճնայարմար զարդուք եւ զինուք ոսկեսանձ ոսկենկար պաճուճանօք, այլ եւ թագ եւս յոսկւոյ Սոփերայ կազմեալ, եւ ի նմա յելուզեալ յեռեալ վարսակալ մարգարտատող տպազարդութիւնս, եւ այլ եւս ականս պատուականս եւ բազում եւ երեւելի զգեստս արքունականս ոսկեճամուկս եւ շղաշատեռն հրաշանկարս միանգամայն՝ առաքէ ի պատիւ մեծարանաց արքային Սմբատայ:
14 Այլ եւ Աշոտոյ՝ երիցու որդւոյ արքայի, նորանշան իմն պատիւ յարդարեալ իբր օդապարիկ իմն երիվար գեղեցիկ զարդուք եւ զինուք եւ պերճապաճոյճ երանգս զգեստուց, եւ կամար ականակապ ընդ մէջ ածեալ՝ եւ կացուցանէ զնա իշխան իշխանացս Հայոց:
15 Բայց եւ ես եւս, որ զայս գրեցի՝ պատուեցայ պատուասիրաբար յոստիկանէն զգեստուք ըստ օրինի կարգիս. եւ ջորի պաճուճաբար ոսկեզօծ զարդուք առաջի մատուցանելով ինձ:
16 Իսկ արքայի խրախ լեալ ի բարեձիր պարգեւս նորա՝ եւ ընկալեալ մեծաւ շնորհակալութեամբ, ոչ սակաւ ինչ քան թէ բազմամասնաբար յիւրմէն եւս նմա ընծայէր բարեվայելուչ եւ չքնաղատես եւ երեւելի զարդս հանդերձանաց, եւ նկարակերտ կազմուածս բազմականաց կարմրութեամբ որդանց, եւ ըմպակս եւ նուագս եւ կամար ի համակ ոսկւոյ՝ գործ Հռոմայական ճարտարաց, յերանգս գունակ գունակ ապակւոյ, առաւել եւս տասնապատիկ յաւելուածով քան զմիանգամայն իսկ ընկալեալն առ ի նմանէ:
17 Եւ ապա յուղարկեալ Յուսուփ յարքայէ՝ գնայ ի կողմանս Ատրպատականի:
18 Իսկ աշխարհիս Հայաստանեայց յաւուրսն յայնոսիկ այց արարեալ Տեառն եւ պատսպարեալ եւ յաջողեալ ի բոլոր բարութիւնս՝ բնակեցան իւրաքանչիւր ոք ի ժառանգութիւնս իւրեանց. եւ սեպհականեալ զերկիր՝ տնկեցին այգիս եւ արմատացուցին բուրաստանս ձիթենեաց եւ պարտիզաց. հերկեցին հերկս արտաքոյ փշոց եւ կթեցին պտուղս հարիւրաւորս. զեղան շտեմարանք ցորենոյ ի ժամանակի լրութեան հնձոց. լցան գուբք գինւոյ ի կութս այգեստանեայց եւ լերինք ցնծութիւն զգեցան, զի բազմացան ի նմա արօտականք անդեայք արջառոց եւ հօտք ոչխարաց:
19 Եւ գլխաւոր նախարարք մեր յապահովացեալք եւ հանգուցեալք ի հինից ասպատակաց՝ շինէին եկեղեցիս վիմարդ հաստահեղոյս ձուլեալ կրով՝ ի մենաստանս եւ յաւանս եւ յագարակս:
20 Բայց առաւել եւս քան զյոլովս Հայկազանցն գրոհի իշխանն Գրիգոր եւ նորին եղբարք՝ Սահակ եւ Վասակ, որք հայրենական սեպհականութեամբ տիրէին գաւառացն, որք շրջապատեալ կան շուրջ զեզերբ ծովակին Գեղամայ:
21 Եւ այսպէս վիճակ ցանկալի՝ լի պտղատածող արգասեօք պարարտութեամբ՝ առ հասարակ ամենեցուն տուաւ ձրի նորին շնորհօքն Աստուծոյ՝ եւ ի նորին յարմար կազմածոց տանէ Տեառն բղխէր աղբիւր բարեաց ըստ մարգարէին եւ ոռոգանէր զձորն վիճակաց:
22 Ի վերայ այսոցիկ բարեբաստութեանց թագաւորն Հոռոմոց Լեւոն ոչ ինչ սակաւ նախախնամէր զարքայ Սմբատ իբրեւ զորդի սիրելի անքակութեամբ ընդ նմա բերելով յուխտ միաբանական սիրոյ, եւ բազում ընծայս եւ պարգեւս եւ պատիւս ամ յամէ առաքէր:
23 Իսկ եւ Սմբատի շնորհակալութիւն բարերարութեանն արքայի Հոռոմոց առատաձիր պարգեւօք հատուցանէր զդարձ փոխարինին տասնապատիկ յաւելուածով՝ իբրեւ վեհագունի քան զինքն եւ հօր հարազատի:
Գլ. 41
0 Յաղագս պատերազմին Կոստանդնի Եգերացւոց արքային եւ ըմբռնման նորին, եւ ատելութեան Ատրներսեհի ընդ Սմբատայ:
1 Եւ զայսու ժամանակաւ թագաւորն Եգերացւոց Կոստանդին յայլանդակ բարս դժնեայս դաւաճանեալ, եւ ոչ ամբարձեալ զաչս յուղղութիւն քան թէ ի խորհուրդս չարութեան՝ զօրս գումարէ, խաղայ չուէ գնայ զհիւսիսային կողմամբք, որ ի ծործորս լերինն Կովկասու. միանգամայն իսկ եւ աշխարհն Գուգարացւոց եւ որք մերձ ի Դրունս Ալանաց բնակեալք են, զի եւ ընդ իւրով ձեռամբ զնոսա նուաճէ:
2 Եւ վասն զի ազգն այնոքիկ հաւանեալք եւ հնազանդեալք եւ նուաճեալք էին ընդ ձեռամբ արքային Սմբատայ, գրէ ապա թագաւորն Վրաց Ատրներսեհ վաղընդփոյթ առ թագաւորն Եգերացւոց, վասն զի փեսայ էր նորա, ցրել ի բաց քակել կորուսանել ի սրտէ զընդունայն, զապիրատ եւ զսնոտի խորհուրդն՝ եւ ոչ շամբուշ մտօք ընդ վեհսն քան զինքն հակառակիլ:
3 Իսկ իբրեւ լսելիք խցան նորա եւ բանից ունկնդրութիւն հեռացաւ եւ ոչ բերաւ ի խորհուրդս իմաստութեան, ապա արքայ Սմբատ զօրու բազմի դռութ իմն ի միասին տուեալ եւ ընդ իւր եւս առեալ զթագաւորն Վրաց՝ գնացին ի միասին հրոսակ ընդ յառաջ Կոստանդնի:
4 Նա իբրեւ ետես եթէ ոչ կարէ ընդդէմ նոցա կալ՝ ընդ կրունկն յամրոց վայրս ինչ դարձեալ որջանայ, հայցել ի նմանէ զհաշտութիւն:
5 Իսկ արքայ զաներ նորա՝ Ատրներսեհ, եւ զոմանս եւս յիւրոց նախարարաց առաքէ խօսիլ ընդ նմա ի խաղաղութիւն, որք իբրեւ հանդէպ միմեանց բերան եւ դեգերեցան ի բանս ինչ՝ յանկարծակի ըստ հրամանի Ատրներսեհի նախարարք արքայի ձերբակալ արարեալ զթագաւորն Եգերացւոց, ածեն առաջի իբրեւ զուլ մի յայծեաց՝ զայն, որ իբրեւ զառիւծ ի մորւոյ իւրմէ ելեալ վարանէր վատնել վարատել զազգս:
6 Իսկ արքայի Սմբատայ բազում ամրոցս յինքն գրաւեալ ի Վուրի աշխարհի, եւ կուսակալս կողմանցն այնոցիկ կացուցեալ՝ առեալ զԵգերացին Կոստանդին ընդ իւր ածէ, ի դիպահոջ կացուցեալ յամուրն Անի երկաթի շղթայիւք. սակայն ոչ քամահանօք ինչ, այլ կրկին պատուով առատացուցեալ նմա զամենայն հանդերձանս եւ ռոճիկս պիտոյից ըստ անդստին բարեբարոյ մտաց իւրոց:
7 Եւ այնպէս ապա ամիսս չորս միայն զնա պահէր յարգելանի:
8 Իսկ իբրեւ ետես զերկպառակութիւն Եգերացւոցն, որք շեշտակի ճեղքեալք, հանդերձեալ են զայլ ոմն բռնաւորագոյն քան զԿոստանդին կացուցանել իւրեանց թագաւոր՝ ստուգագէտ իմացմամբ, ոչ ինչ զանգիտէր փութանակի զնա արձակել եւ հաստատել ի կարգս առաջնոյ տէրութեան իւրոյ:
9 Մի՝ վասն զի փեսայացեալ էր նա թագաւորին Վրաց, իբրեւ ի շնորհակալուս զայն նմա առնէր. եւ երկրորդ՝ զի թերեւս իբր զձեռնասուն իւր յայնմ հետէ նա գտցի ի սակի հնազանդութեան յաղագս առ նա անցուցանելոյ զբազում երախտեացն տեսակս:
10 Եւ ապա զգեստաւորէ զնա թագաւորական զգեստու եւ դնէ խոյր ոսկի ընդելուզեալ մարգարտով ի գլուխ նորա, եւ ականակուռ ոսկի կամար ածէ ընդ մէջ նորա.
11 եւ այլ իմն վայելուչ կազմուածս ըստ ուղեւորութեան պիտոյից նմա յարդարէր. եւ զօր ի ձեռս գումարեալ՝ առաքէ զնա յաշխարհ տէրութեան իւրոյ:
12 Եւ իբրեւ չոգաւ հաստատեցաւ եւ միապետեաց զիւր սեպհական տէրութիւնն, ի բազում հնազանդութիւն եւ մտերմական ծառայութիւն համախոհութեան զինքն արքային Սմբատայ բերէր սակս հայրաբուն նախախնամութեան նորա առ նա՝ հեշտ եւ բաղձալի զայն իւր վարկեալ:
13 Բայց թագաւորն Վրաց յաւէտ իմն զչարեալ վասն արձակմանն Կոստանդնի՝ իբր ի պատճառս հակառակութեան զայն գործեալ, եւ յայնմ հետէ եւ անդր աննախանձ պարգեւատուին իւրում Սմբատայ ի գրգռութիւն մարտկաց զինէր, թէպէտ եւ ոչ յայտնի:
14 Իսկ Սմբատայ զարմացեալ ընդ թերի խորհուրդս նորա՝ ոչ ի բանի ունէր զնորայն կառավարութիւն կամաց որ ի չարն, այլ միշտ զինքն յաղթանակէր ի սէր նորա. վասն զի ոչ բերիւր յիմաստս նորա խռովասէր միտք:
Գլ. 42
0 Յաղագս չարութեան Հասանայ եւ Ատրներսեհի ընդդէմ Սմբատայ արքայի՝ առ ի սպանանել զնա:
1 Իսկ ոստիկանն Յուսուփ զայսու ժամանակաւ յապստամբութիւն զինքն զինեալ ընդդէմ ամիրապետին մեծի՝ ոչ սակաւ ինչ գործէր նախճիրս ընդդէմ նորա՝ ի բաց լքեալ ընկեցեալ եւ ի կոխումն գռեհաց տուեալ զհրաման արքունի. որում իրազգաց իսկ ամիրապետին գտեալ՝ վաղվաղակի հրովարտակս եւ դեսպանս յղէ ընդ բոլոր ծագս երկրի իւրոյ տէրութեանն, վրէժխնդրութիւն յարուցանել Յուսփայ՝ անիրաւ ապստամբին:
2 Ըստ սմին այսմ սակի ապա եւ առ արքայ Սմբատ յղէ զոմն պատուական քարտուղար իւր անշուշտ հրովարտակաւ, զի եւ նա եւս միջամուխ լիցի զօրու բազմաւ երթալ ի վրէժխնդրութիւն Յուսփայ, եւ խոստացեալ եւս թողուլ նմա զամի միոյ զսակն արքունի:
3 Իսկ թագաւորն թէպէտ եւ յաւէտ դժկամակ այսմիկ գտաւ վասն դաշանց սիրոյն, որ ընդ Յուսփայ եդեալ էր. սակայն ոչ կարացեալ լքանել ի բաց զարքունական հրամանն՝ ակամայ առ ականէ քարտուղարի զօր գումարէ, գունդ կազմէ, ի զէնս եւ ի զարդս պատրաստէ զամենեսեան՝ առաւել զինքն քան զյոքունս ցուցեալ ի վրէժխնդրութիւն ապստամբին. եւ արս իբրեւ հազար մի որպէս թէ թուեցուցանէր կարապետ առաջի իւր առաքեալ ընդ կողմն Վասպուրականի ընդ այն չուելոյ:
4 Եւ իբրեւ գնայր ի նմանէ քարտուղարն, ապա արքայ հրովարտակի ծածուկ առաքէ ոստիկանին Յուսփայ, իբր թէ ի թիկունս օգնականութեան նմա զայն զօր գումարեալ եւ ոչ ի պատճառս թշնամութեան ինչ ընդ նմա բերեալ:
5 Իսկ ոստիկանն թէպէտ եւ յընթեռնուլն զհրովարտակն անսայր բանիցն, սակայն ի սադրելոյ սպրդող չար լեզուաց հակամէտ ի չարն բերիւր: Եւ դարձեալ իբրեւ յամուր որջս ի չար խորհուրդս իւր բունեալ հին վիշապն՝ խնդրէր ժամ դիպող թափել զթոյնս յարքայն եւ ի նուաճեալս նորա, տապալել քանդել հրդեհել ճարակ սրոյ զամենեսեան տալ:
6 Բայց ոչ կամեցեալ յայտնել առժամայն զչարութիւնն՝ գրէ պատասխանի նամակին, որի վերայ ունէր զաւետիս կենաց եւ ի ներքոյ զդառնութիւն մահու:
7 Յետ այսորիկ ապա հաւանական իմն միտս Յուսփայ իւր ստացեալ եւ ի հարթայարմար հնազանդութիւն ամիրապետին բերեալ՝ զպետութիւն կալուածոյ նորա դարձեալ առ նա նուաճեալ տային:
8 Եւ այնուհետեւ ապա յերկոցունց կողմանցն՝ յամիրապետէ անտի եւ Յուսփայ ոստիկանէն, բան պատգամաց առ արքայ սաստկանայր, կրկին ուժգնապէս հայցեալ տալ զսակն արքունի. այլ եւ զանուր լծոյ ծառայութեանն ծանրաբեռն գրեալ:
9 Իսկ Սմբատ վասն զի բռնազբօսութեամբ զդէմ չկարէր ունել եւ զոճիրս վնասուցն առ ի նոցանէն առ ձեռն պատրաստ տեսանէր, ելս ի մտի դնէ՝ զի թէ զմիոյ ամի զսակն լնուլ բաւականասցի, եւ զամպրոպ չարութեանն առժամայն արտաքս տրոհեալ՝ զապագայսն ապա այցելութիւնն Աստուծոյ հոգասցի ըստ նախախնամող զօրութեանն իւրոյ:
10 Եւ ապա ընդ բոլոր աշխարհս տէրութեան իւրոյ հինգերորդել հրամայէ զամենայն երամակս ձիոց եւ զանդեայս արջառոց եւ զհօտս ոչխարաց՝ եւ տալ ի զրադատ տուգանս սակին, ի միտս իւր զայս միայն զետեղեալ բերեալ, զի թէ միովն յարքունուստ խաղաղութիւն գտցի, չորիւքն դիւրաւ զապրուստ անձանց մարթի վճարել:
11 Իսկ թէ ի բաց տարեալ տրոհի խաղաղութիւն, եւ ոչ ի հինգն եւս միանգամայն զտեղի առեալ պիտառոցի ինչ կցորդութիւն կենաց մարդկան: Եւ զայս ապա արարեալ զվճար՝ առնոյր այնմ ամի սակ:
12 Իսկ այսոքիկ ապա յաչս նախարարացն արքայի յաւէտ իմն ծանր համարեալ թուէր՝ զանգիտացեալ տգիտաբար զառ ի յապայսն որ գալոցն էր ձաղանս եւ ձաղկանս:
13 Ապա ոմն ի պատուական նախարարաց անտի՝ Հասան անուն, - որ իշխան եւ հրամանատար էր բո՛լոր տէրութեանն արքայի եւ չէր ոք բնաւ որ զձեռն նորա իշխէր ելանել, այլ եւ ինքն իսկ թագաւորն միշտ բանի բերանոյ նորա անսայր լսել, - սա ապա զԱկիտոփէլայն կրելով կիրս չարի եւ զձախող եւ զանազդակ իրաց բուռն հարեալ՝ զսպանութեան խորհուրդ խորհէր արքայի.
14 եւ չար անջրպետ ի մէջ արկեալ՝ քակէր յարքայէ զոմանս եւ յայլոց եւս նախարարացն Վանանդացեաց եւ Հաւնունեաց՝ զհամազգիս իւր զգլխաւորս իբրեւ արս հնգետասան: Եւ յիւր կորստեան կեղծաւորութիւնն բերեալ բանս ծածուկս ընդ թագաւորին Վրաց՝ հաստատէին սպանանել զՍմբատ, եւ փոխանակ նորա զնա կացուցանել հրամանատար Հայաստանեայցս, միայն թէ ընդ նոսա ի գործ չարի մասանցն բերցի:
15 Իսկ նորա ի նոցանէ վաղվաղակի հրապուրեալ՝ այնուհետեւ համագունդ միջամուխ լինէին ի բանս սպանութեան արքայի:
16 Եւ ապա զոմն Հաւնունի՝ զաներ Հասանայ, որ միաբանեալ էր ի չար խորհուրդս նոցա՝ քաջալերեալ յուղարկէին ի սպանումն արքայի եւ զայլ եւս համախորհուրդս ընդ նմա միաբանեալս. որք երթեալ չուեալ ի պատճառս ծառայութեան արքայի՝ եւ իբրեւ ընդ գրուանաւ զխաւարային խորհուրդս ծածկեալ՝ խնդրէին ժամ դիպող:
17 Իսկ թագաւորն Վրաց եւ երկրորդն Ակիտոփէլ՝ Հասանն, եւ այլ եւս միաբանեալքն ընդ նոսա իբրեւ հասին յայն օր պայմանի, զոր վասն խողխողմանն արքայի եդեալ էին ընդ Հաւնունւոյն զոր առաքեցինն, եւ կարծէին կարել կարկատել ինչ զզրաւ սպանման՝ առ մղձկեալ սրտիցն ոչ ժուժեալք, շտապով տագնապաւ ելանէին զօրու բազմաւ ի կողմանս գաւառին Շիրակայ:
18 Եւ իսկ եւ իսկ ապա Հասանն տայր զամրոցն Անւոյ ի ձեռն Ատրներսեհի եւ ինքեանք արձանացեալք դադարէին յարքունական յապարանսն Երազգաւորից. վասն զի արքայ Սմբատ էր ի սահմանս Տաշրայ:
19 Ազդ ապա յոմանց արքայի լինէր վասն գործեցեալ դաւաճանութեանն մի ըստ միոջէ՝ եւ վասն Ատրներսեհի եւ Հասանայ եւ նորին համախորհացն, որք առձեռն պատրաստ եկեալ հասեալ որջացեալք էին յԵրազգաւորս:
20 Իսկ իբրեւ իրքն ստուգապէս յայտ եկին, վաղվաղակի ստիպով հինի ճեպով հասանէ ի Շիրակ գաւառ: Ապա Ատրներսեհ եւ Հասանն տեսեալ, եթէ խորհուրդ սպանմանն ոչ ել ի գլուխ՝ ահ երկիւղի զնոսա պատեալ պաշարեալ էր. ստէպ ստէպ ապա յաւարի առեալ զորս ի ձեռն ըմբռնեցաւ, այլ եւ զկարասի բազում որ եդեալ պահէր յամրոցին Անի՝ փախստեայ յամուրսն Տայոց չուեալ անդ անկանէին:
21 Իսկ իբրեւ գուժ աղմկի աղաղակին ընդ ոլորտս տէրութեանն արքայի սփռէր, ամենայն պատերազմող մարտիկ զօրք անցեալ ի հանդիսի՝ զմի սիրտ առ հասարակ յինքեանս բերէին եւ զմի զինուորութիւն զինուորէին, եւ զմի զրահ ճշմարտութեան ագանէին, եւ միագօտեալ քաջագօտի պնդէին զմէջս, եւ զմահս իւրեանց իբրեւ զանշուշտ կեանս ի վերայ վրէժխնդրութեան թագաւորին համարէին:
22 Եւ այսպէս ապա համագունդ հասեալ ժողովեալ առ թագաւորն՝ չուէ գնայ ի դիմի հարկանել ոսոխին չարի եւ այլոցն եւս ապստամբ դառնացողաց:
23 Որ իբրեւ հասանէին յաշխարհս տէրութեան Ատրներսեհի, ամենայն այր առանձին գրեթէ ըստ Դաւթայ զինքն զինեալ ի նահատակութիւն՝ ոչ ի պարսաքարել զմինն միայն զբլուրն մսեղէն, այլ զբազում արամբք պատերազմողօք արեան ճապաղիս հեղուին: Որոց ոչ տուեալ թոյլ արքայի, թէ «Անձն, որ մեղիցէ՝ նոյն եւ կորիցէ», ի բաց տարեալ տրոհէր զսուրն յարանց անմեղաց, միայն զզրաւարարսն ի ձեռն տալ հայցէր:
24 Ապա Ատրներսեհ իւրովի իսկ զհրապոյրս չարիմացութեանն խոստովանեալ՝ զթողութիւն յարքայէ հայցէր:
25 Իսկ հեզահամբոյրն ցածուն մտօք ընկալեալ՝ զհաշտութիւն նմա ընձեռէր եւ զերէց որդի նորա ի պայման պատանդի առեալ ընդ իւր ածէ. եւ զդրժող զնախարարսն զիւր առ հասարակ ի նմանէ ի ձեռն առեալ եւ զամենեցուն զաչսն խաւարեցուցեալ կուրութեամբ՝ առաքէ ապա եւ զոմանս առ արքայն Հոռոմոց եւ զոմանս առ թագաւորն Եգերացւոց:
26 Եւ այսպէս աստուածական իմն գոգցես տեսչութեամբ հաստատէ կրկին զթագաւորութիւն իւր:
Գլ. 43
0 Յաղագս հակառակ թագաւորելոյն Գագկայ Արծրունւոյ, որ եղեւ պատճառ խռովութեան մեծի:
1 Զայսու ժամանակաւ գլխաւոր եւ գահերէց իշխանն Գագիկ Արծրունի աղերսահայց յարքայէ Սմբատայ լեալ՝ առ ինքն զքաղաքն Նախջաւան խոկայր դարձուցանել, իբր թէ ի հաւու եւ ի հօրէ նոցունց իսկ տան եւ ազգի պատշաճեալ՝ եւ նուաճեալ ունէր զնա. եւ զրկութիւն իւր զորոշումն քաղաքին առի յիւրմէ վարկանէր:
2 Իսկ արքայ վասն զի յառաջագոյն տուեալ էր ձիրս պարգեւաց Սմբատայ իշխանին Սիսականի, որ արտաքս բերէր միշտ զինքն յընդունայնակարծ հպարտութենէ եւ մտերմական ծառայութեամբ կատարէր զբոլոր սպասահարկութիւն նորա՝ ոչ կամեցաւ զձեռագիրն իւր ի ձեռաց իշխանին յափշտակել եւ ոչ զընծայեալսն նմա մեծարանս յանարգանս արհամարհանաց դարձուցանել:
3 Ընդ որ յաւէտ իմն իշխանին Գագկայ դժգմեալ՝ դրժողութեամբ չարահաւակ առ արքայ լինէր. եւ ապա բազում նուէրս ընծայից եւ պատարագաց պատրաստեալ՝ չուէր գնայր առ ոստիկանն Յուսուփ ի Պարսս: Եւ առաջի մատուցեալ զխորհրդականն իւր ընծայս՝ զզրկանաց ամբաստանութեան իւրոյ բան բարձրաբարբառ զօրացուցանէր զարքայէ:
4 Իսկ նորա ախորժաբար ընկալեալ՝ տայր նմա թագ արքայական եւ պատիւս եւ պարգեւս արքունականս, ի քակտումն միաբանութեան նոցա զայն հնարեալ գործել, զի դիւրադաւ լիցին այնուհետեւ երկաքանչիւրքն առ ի նմանէ դրժելոյ:
5 Սակայն ի ծածուկ իմն ըստ սողնոց սպրդեալ իբր ի ծերպս վիմաց՝ ոչ բերէր առժամայն ի զգայութիւն զգործեցեալ իրակութիւնն. բայց իբրեւ եկն թագակերպեալ իշխանն Գագիկ յաշխարհ իւրոյ տէրութեանն՝ ոչ սակաւ շփոթ տրտմութեան առ հասարակ զամենեքումբք զեղոյր. վասն զի իրազգացք լինէին խաւարասէր խորհրդոց ոստիկանին, որ զկորստական դուռն բանալ հանդերձեալ էր, զոր ոչ այլ ումեք քան թէ Աստուծոյ գոյր կարողութիւն փակել զնա:
6 Սակայն արքայ ծննդագործեալ ի միտս իւր՝ բարեաւն յաղթել չարին, ոչ կասեցուցանէր հատուցանել նմա զսակ սովորական ծառայութեանն՝ մինչեւ սպառ սպուռ մերկացաւ չարութիւն նորա:
7 Իսկ արդ իբրեւ բացաւ պատրուակն՝ զեկուցաւ մեզ մռմռումն եւ սպառնութիւնն վայրագն գազանի Հագարացւոյն, ըստ բարոյականի կամեցողի արքային Սմբատայ եւ այլոց եւս նախարարացն սադրելոյ, դէմ եդեալ ես տարադէմ գնացի ի Պարսս Ատրպատականի առ ոստիկանն դառնացող ընծայիւք եւ պատարագօք բազմօք յարքունի թանգարանաց երեւելի ոսկեճամուկ զգեստուք եւ ի նկարակերտ կանանց ոստայնանկութեանց բազում բազմականս կազմեալ, եւ բազում ձիս եւ ջորիս ի զարդս եւ ի զէնս յարդարեալ, այլ եւ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ:
8 Ոչ միայն զայսոսիկ՝ այլ ի տանէ սրբարանաց մերոց ըստ ձեռին բաւականի ընդ իս առեալ տանէի նմա ի նպաստ օժտութեան, զի թերեւս նախ քան զբղխումն թունից նորա եւ զխառատումն քարանց եկեղեցւոյ սրբոյ եւ զկորստական գերչութիւն ժողովրդոց Քրիստոսի՝ մարթացից հետի աղագս ինչ խաղաղութեան առ ի նմանէ գտանել, զի մի՛ սպառ սպուռ մայր Սիոն ըստ նմանութեան մօր անզաւակեսցի յորդւոց իւրոց:
9 Եւ թէպէտ եւ ի սկզբան բարով իմն ընկալեալ եւ արքունական պատուով եւ պաշտամամբ լաւագունիւ առ ի նմանէ մեծարեցայ, եւ յանձն եւս առեալ ամենայն իրօք զհաշտութիւն աշխարհի շնորհել եւ արքայի զխաղաղութեան կեանս. սակայն կարծեմ ի սադրելոյ նմա ի մերոց աստի պատճառս առեալ զընդունայնակարծ հպարտութիւն ապիրատութեան՝ ոչ թերեւս ըստ յառաջակայ բանիցն զխորհուրդն հարթութեամբ հաւասարէր:
10 Եւ այնուհետեւ մահացու խարդախութեամբ վտարանդեալ՝ ըմբռնէր զիս եւ ի դիպահոջ բերեալ ի խաւարչտին տեղւոջ եւ շրջապատեալ բազում պահնակօք, եւ դատափետ աղաղակն զիս պաշարեալ՝ յապուշ իմն զիս կացուցանէր:
11 Արդ՝ մինչդեռ այսպէս շարժեցեալ գայր ի վերայ իմ ընդունայնակարծ հպարտութիւն ոստիկանին, յանկարծակի զօրէն իմն օդապարիկ թռչնոյ գայր հասանէր առ նա մարզպանն Հայոց Գուրգէն՝ եղբայր թագաւորեցելոյն Գագկայ, անփորձ եւ անկիրթ մտօք համոզել զոստիկանն վասն յաշխարհս մեր գալոյ եւ ելանելոյ: Եւ ապա կորովութեամբ կշռեալ զերկրպագութիւն իւր նմա, եւ ի նմանէն ընկալեալ զպարտսն պատուին պայմանի՝ դառնայ անդրէն, հրաւիրակ յոստիկանէն առաքեալ եղբօրն իւրում գալ առ նա:
12 Իսկ յետ ամսոց ինչ ապա գայ հասանէ թագաւորն Գագիկ՝ ըստ խոստման բանիցն եւ զգործ կատարեալ եւ ըստ վարժից իմն եւ հրահանգաց կրթութեան զպարտս մտերմական սակին վճարեալ, եւ ի լիապատար թանգարանաց իմն նմա ընծայաբերեալ. ամենայն պատգամք բանի խորհրդոց նոցա առ իրեարս այս եւեթ գտանէր - հորդել յարդարել զչու ճանապարհին ի Հայս եւ առ հասարակ զիրերաց զվրէժ խնդրել յարքայէն Սմբատայ:
13 Ոչ իմացեալ, եթէ հուր հրդեհեալ յոր կողմ եւ կարէ նիւթ լուցկեաց գտանել՝ անաչառապէս ճարակի յայրել եւ յապականել: Եւ ապա կրկին թագիւ առ ի նմանէ պսակեալ եւ այլ եւս պատուասիրութեամբ մեծարեալ՝ դառնայ, հանդերձեալ զինքն ի կարապետութիւն գալստեան ոստիկանին ի Հայս:
14 Բայց ես ակնակառոյց իմն ի գալուստ թագաւորին Գագկայ լինէի, զի թերեւս ի սադրելոյ նորա լուծումն ինձ ի կապարանէն լինիցի՝ որպէս եւ քրիստոնէական պարտն պահանջէ. այլ ակնկալութեան ոչ հանդիպեալ՝ այլ եւս չարաչար ըստ մեղաց իմոց կապեցայ:
15 Իսկ իբրեւ գարնանային հարաւահողմ զձմերայնոյն ժամանակ ցրտութեանն ի բաց մերկանայր, ապա ոստիկանն գումարտակ զօրու բազմի կազմեալ՝ չուեալ խաղայ գայ հասանէ յաշխարհ մեր, անհաշտ խռովութեամբ սրտին մռմռեալ՝ զկնի իւրեւ զիս կապանօք տանելով:
16 Եւ ապա դիմեալ հասեալ ի Նախջաւան քաղաք, եւ անդ աւուրս ինչ զետեղեալ՝ մինչեւ կարապետքն հրաւիրեալք՝ Գագիկ եւ Գուրգէն, գային հասանէին եւ գունդք գունդք լինէին:
17 Ապա զօրէն իմն հրոսակաց դիմէ ելանէ նախ զկողմամբք Սիւնեաց աշխարհին:
18 Իսկ գահերէց գլխաւոր իշխանն Սիւնեաց համազուն եղբարբքն իւրով եւ համագունդ զօրօք աճապարեալ ունէին զանցս մտիցն եւ զկիրճս ճանապարհացն արիական քաջութեամբ ըստ հոյակապ անուանակիր հռչակութեանն՝ զէն ի վեր առեալ, առնազէն վառեալ եւ զբազումս թաւալգլոր խաղացուցանէին:
19 Բայց վասն զի այցելութիւնն Աստուծոյ անտես արար զնոսա՝ ոչ զօրեցին զօրաւոր կատաղութեանցն թշնամեաց հերքել զնոսա. այլ փախստեայ յամուրս քարանձաւաց եւ ի ծործորս լերանց բարձանց անկանէին:
20 Իսկ անօրէնն ընդ կրունկն ի նոցանէ դարձեալ, զորս միանգամայն գտանէր յաշխարհէն փախստէից տեռազերծեալ եւ մնացեալ յետկոյս՝ զոմանս ճարակ սրոյ տային, եւ զայլս ոմանս ի գերութիւն վտարանդեալ:
21 Եւ այս լինէր յաւուրս տօնի մեծի պասեքի Զատկաց յերեքհարիւրերորդի յիսներորդի ութերորդի շրջագայութեան Թորգոմեանս համարոյ:
22 Իսկ ոստիկանն իբրեւ աւուրս երկոտասան անդ երեկօթս արարեալ՝ անցեալ գնայր զարեւելից հիւսիսով ի մայրաքաղաքն Դվին:
23 Եւ անդ ապա զետղ առեալ յեզր գետոյն Երասխայ՝ վաղվաղակի գայր հասանէր առ նա տէրն Սիւնեաց՝ Սուփան, անձնատուր լինելով ի սպասաւորութիւն ոստիկանին:
24 Ընդ որ յաւէտ իմն սխրացեալ՝ եւս քան զեւս զօրանայր ի գրգռութիւն չարութեան ընդ արքայի:
25 Եւ ապա ի խաբէութիւն մտաց զինքն զինեալ՝ առաքէ առ արքայ Սմբատ, զի թէ բոլորապէս զսակ ամին հատուսցէ նմա, զխաղաղութեան պայման անշուշտ նմա պարգեւեալ՝ անցեալ գնասցէ:
26 Իսկ նա թէպէտ եւ գիտէր ոչ ուրախ լինել ի բանս պատգամաց խաւարասէր թշնամւոյն. սակայն ի մեղադրութենէ աստուածայնոց եւ մարդկայնոցս արտաքս զինքն որցեալ՝ տայր վաղվաղակի զխնդիրն իբրեւ կշիռս վաթսուն հազար դահեկանաց: Զոր իբրեւ առն ընկալաւ, իսկ եւ իսկ զհետ երթեալ ճեպէր Սմբատայ՝ մինչեւ յաշխարհ Վրաց տարեալ մղեալ հանեալ զնա, մինչեւ անկանէր մերձ յանմատչելի յամուրսն Կղարջաց:
27 Իսկ զիս արգելեալ ի քաղաքին: Դվին ի մետաղս բանտից եւ երկաթի կապարանաց՝ կրեցի այնուհետեւ ի դահճաց անտի մահահոտ իմն լուտանօք գանս եւ բանտս եւ գելարանս եւ արգելարանս ի խաւարչտին տեղւոջ եւ յանձուկ վայրս. այլ եւ ի վիրապս եւ ի վիհս խորոց ընկեցայ սաստիկ եւ դառն կտտանօք:
28 Եւ պահապանացն սաստիկ աղաղակն եւ ճուչն դատափետ միշտ ոչ հեռացեալ հասանէր ի լսելեաց իմոց յերեկոյէ մինչեւ ցառաւօտն, եւ սակս այնորիկ բարձեալ էր յինէն նինջ արտեւանաց եւ հանգիստ իրանաց իմոց:
Գլ. 44
0 Յաղագս անձնատուր լինելոյ Յուսփայ Աշոտի սպարապետի, եւ ազատութեան Յովհաննու կաթողիկոսի:
1 Բայց ոստիկանն Յուսուփ ի բոլոր յեղանակս ամարայնոյն իբրեւ զանգայռագեղ առիւծ մռմռեալ եւ յորս զինքն Սմբատայ պատրաստեալ՝ այնպէս ի բազում աւուրս դեգերէր:
2 Սակայն ոչ կարացեալ ստնանել ինչ նմա յայնմ նուագի սակս ի լերինս բարձունս ամրանալոյն եւ ի խորափիտ ձորս եւ յամուրս քարանձաւաց, ապա չուէ գայ դարձեալ ի Դվին քաղաք:
3 Անդ ապա ընդ առաջ եկեալ հասեալ լինի նմա չքնաղագեղ եւ առատամիտ եւ առատաձեռն ի պարգեւս բազմաց սպարապետն Հայոց Աշոտ՝ եղբօրորդի արքային Սմբատայ. ինքնակամ դիմագրաւ երթեալ հասեալ՝ անձնատուր լեալ եւ ի հնազանդութիւն Հագարացւոյն մտեալ:
4 Թերեւս զմտաւ ածեալ նորա զփարթամաշնորհն Յուսուփ, զի գոնէ թէ եւ նա եւս ըստ նորուն սակի գտցէ շնորհս առաջի երկրորդն Փարաւոնի եւ նոյնաբար դարձուցանել բաւեսցէ ի բարիս զբարս ոստիկանին չարի ընդ ազինս գրոհի տան իւրոյ. եւ կամ թէ ըստ անրջիցն տեսութեան թերեւս ստասցի ձեռն բաւական շտեմարանել զխորհրդական ցորեանն ընդդէմ սաստկացեալ սովոյն առ ի յապրուստ կենցաղական կարգաց նորա Իսրայէլի ի սովամահ կորստենէ անտի, որ հանդերձեալն էր լինել:
5 Բայց իբրեւ ետես զՀագարացին զայն Փարաւոն, որ ոչ գիտէր զՅովսէփ, եւ ի միտս առնոյր զհնարիմացութեան նորա զխորհուրդ առ ի չարչարել զազգս մեր, եւ զոր խնդրէր նա՝ այնմ ոչ եհաս, - զանգիտեալ այնուհետեւ ի մահացող խորամանկութենէ բռնադատին
6 միանգամայն իսկ եւ ի մահուան երկիւղէ, եւ ոչ ինչ ելի աղագս հատուածի գտանել մարթացեալ, - այնուհետեւ ակամայ կամօք հարկեցաւ ամենայն իրօք բերիլ ի կամս ոստիկանին արդեամբք եւ խորհրդովք եւ բանիւ մերձաւորութեամբ զկնի ընթացաբար բերեալ հետեւեալ ի կատարելութիւն կամաց նորա. սակայն եւ այնպէս՝ ոչ կարէր լիակատար յինքն յանգուցանել զվստահութիւն սրտի սաղապ եւ սնոտի խաբեբայն:
7 Իսկ ոստիկանն առկայացեալ որջանայր ի Դվին՝ զդառնաշունչ եղանակս ձմերայնոյն ի նմա անցուցանել:
8 Իսկ ապա այնուհետեւ հարկեցայ ես խնդրել ելս հրաման թողութեան յոստիկանէն՝ որպէս ոմն երբեմն ի սանդարամետէն Պրոտիրիադայ, եւ այս ոչ թերեւս ի զանգիտելոյ յառժամանակեայ մահուանէն որ ըստ Աստուծոյ, այլ զի սակս ոսկւոյ տնօրինէր եւ ի բազմաց օգնականութենէ բազումս հատուցեալ էի զզրադատ գանձուց պարտապանութիւն, եւ այլ ոչ եւս ունէի բնաւ բաւականի հատուցանել ինչ, եւ ոչ ոք էր՝ որ օգնէր ինձ. սակս այնորիկ յայս ածայ:
9 Եւ վերին օգնականութիւնն արտաքս զիս առ ի նմանէն կորզեաց, որոյ ձեռք իւր լի էր արեամբ. եւ սակս ահի ծանրասրտին Փարաւոնի փախեայ ըստ Մովսիսի ի Մադիամ եւ յերկրորդն Հեզաբէլայ ըստ Եղիայի ի Սարեփթայ Սիդոնեան:
10 Եւ վասն զի չարացն գերչաց չար հէնք սաստկապէս դեռեւս մածեալ ունէր զաշխարհս մեր. սակս այնորիկ եւ ես ըստ տէրունեանն հրամանի հալածեալ շրջեցայ ի քաղաքէ ի քաղաք ի կողմանս արեւելեայ Աղուանից առ մեծ իշխանն Սահակ երթեալ եւ առ թագաւորն նոցունց Ատրներսեհ, որ ըստ արեւելից հիւսիսոյ Կովկասու. զի եւ նոքա ի ժողովրդենէն մերմէ եւ խաշն արօտի մերոյ էին: Եւ ի նոցանէն ոչ ինչ սակաւ ծախս ռոճկաց ըստ իւրաքանչիւրումն սակի կարգէր մեզ պարտապանաբար վճարելով զպէտս ամենեցունց:
11 Եւ անտի ելեալ գնացաք ի կողմանս Գուգարացւոց եւ անդ բնակեցաք՝ ակն ունելով փրկութեան մերոյ ի Տեառնէ:
Գլ. 45
0 Յաղագս քաջութեանն Աշոտոյ եւ Մուշեղայ արքայորդւոց, եւ նենգութեանն Սեւորդեաց, եւ ըմբռնման Մուշեղայ:
1 Բայց իբրեւ եկն ոստիկանն ի Դվին, ապա եւ արքայ Սմբատ դարձեալ ի փախստէութենէ իւրմէ՝ գայ ի սեպհական կալուածս տէրութեան իւրոյ յԵրազգաւորս:
2 Իսկ իբրեւ դրունք գարնայնոյն բացան եւ աւուրքն ջերոտ զտեղի փոխաբերեցին՝ ապա ոստիկանն գունդս զօրաց բազմաց պատրաստեալ իբր հրոսակս արքային Սմբատայ, տայ ի ձեռս թագաւորին Գագկայ եւ յայլ եւս իւրոց նախարարացն եւ գաղտակծութեամբ առաքէ դաւողս ի վերայ նորա:
3 Իսկ Սմբատայ զգացուցեալ ոմանց զդրժող դաւաճանութիւնն, ապա եւ նա եւս տագնապելով ստիպեալ գումարէ զօր բազում եւ տայ ի ձեռս Աշոտոյ եւ Մուշեղայ որդւոց իւրոց եւ հրամայէ զգուշանալ ի ճանապարհացն:
4 Իսկ նոցա չուեալ եկեալ հասեալ ի Նիգ գաւառ՝ տեսին, զի ճամբար այլազգեացն բունեալ դադարեալ էր ի հովիտս հարթայատակ վայրի միոջ առ ստորոտով լերինն, ընդ որոց եւ թագաւորն եւս Գագիկ:
5 Արդ՝ իբրեւ այն այնպէս իմն նոցա ի դիմի հարկանէին՝ ակամայ կամօք ապա ի մարտ պատրաստեցան, ոչ գիտելով զնենգութիւն զօրաց իւրեանց՝ բնակչաց Ուտի գաւառի, որք են Սեւորդիք:
6 Անդ ապա Աշոտ եւ Մուշեղ նախ ինքեանք իսկ անցեալ յասպարիսի՝ շահատակեալ առաքինանային. եւ բազմահանդէս քաջութեամբ հատեալ զռազմ պարու նոցա զմիմեամբք արկանէին:
7 Իսկ իբրեւ խոր խոցեցաւ պատերազմն եւ ասպատակն խառն ընդ միմեանս հարան, յանկարծակի ապա զօրքն Ուտէացի ընդ կրունկն դարձեալ ըստ նենգապատիր խորհրդոյն՝ անդառնալի գնային ի կամս անձանց:
8 Իսկ վասն զի յայնմ կողմանէ զօրուն էր Աշոտ՝ յակամայ հարկեցաւ ընդ նոսին դառնալ յետս կոյս, զի ասպատակ այլազգեացն զօրացեալ սաստկանային:
9 Իսկ Մուշէղ ի մէջ թշնամեացն անկեալ՝ բազում անհնարին քաջութիւնս ցուցանէր մինչ ի զարմացումն զամենեսեան ածեալ. սակայն մենամարտութեամբն ոչ կարացեալ դիմակաց լինել բազմութեանն՝ ձերբակալ զնա արարեալ տանէին առ ոստիկանն:
10 Իսկ նորա զուարթացեալ զուարճացեալ ընդ ըմբռնումն թագաւորազուն մանկանն Մուշեղայ՝ խրախութիւնս բազումս յարդարէր զօրաց իւրոց:
11 Եւ յայնմ հետէ ապա նիւթ հրաբորբոք դառնութեան մտաց գտեալ զայնպիսի յաղթութիւն՝ հրակիզութիւնս բազումս սփռեալ տարածանէ ընդ ոլորտս երկրի մերոյ: Եւ ի միջօրէի իբրեւ ի գիշերի մութ եւ մէգ եւ մառախուղ եւ խաւար աղջամղջին պատեալ պաշարէր զԱսքանազեանս ազն. եւ ի լծակս կշռոց եդեալ զերկունս տագնապ տարակուսանաց՝ հակամիտեալ կուտեալ գտանէին ի վերայ մեր ծանրատաղտուկ անուր Հագարու առաւել քան զքարինս ձորոյն Նաքովրայ. վասն զի նետք հինից եւ տէգք Տեառն տեղացին ի մեզ:
12 Քանզի արմատ դառնութեան, զոր երբեմն խլեաց Տէր ի տանէս Թորգոմայ՝ կրկին շառաւիղեալ տնկեցաւ յիմանալի յայգեստանս մեր՝ ի փշահեղձ մացառս վերընծիւղեալ յեղծումն եւ յապականութիւն:
13 Եւ այնուհետեւ ահա սիրտ իմ տանջեալ տագնապի տարակուսանօք եւ հաշեալ մաշի փորիմ ի լալոյ, զի յանօրէնութեանց մերոյ այցելութիւն Տեառն անտես արար զմեզ. եւ ի սեւաթոյր տխրութենէ գործոց մերոց խեթիւ հայեցաւ ի մեզ արեգակն ճշմարիտ. եւ մատնեցաք ի ձեռս ծանրասրտի երկրորդն Փարաւոնի եւ դառն գործավարաց նորա, որք առաւել եւս քան զանուր կաւափաղաղ աղիւսագործութեանն վէ՛րս ի վերայ եդեալ՝ կործանեցին զմեզ անհնարին հարուածովք ի վերայ հարուածոց:
14 Վասն զի իբրեւ զմրրիկ հողմոյ շնչեալ ի մեզ մահառիթ Իսմայէլեան օդն դառնաշունչ եւ ըստ նմանութեան փոշոյ պտուտաբար ցնդեալ՝ ի բաց զմեզ տարագրեաց ի մեր բնակութենէ. եւ ըստ սաստկութեան ուղխից յորձանաց հեղեղեալ ողողեալ՝ արբոյց զհոգի յիմարութեան առ հասարակ՝ իբրեւ զոչխար ի սպանդ զմեզ վարատեալ:
15 Եւ արդ սակս այսորիկ որ յիմումս շտեմարանի մտացս է տեսութիւն շարժութեան՝ շլացեալ եւ ունայնացեալ, ոչ բաւէ բանիւ լնուլ զնպաստ խորհրդոյն ըստ զգալի աղէտիցս հասելոյ կալելոյ զմեզ:
16 Սակայն զհամարձակախօսն Եսայիաս յօժանդակութիւն ինձ բերեալ, զի իմաստասիրել եւ ողբալ ուսուսցէ զխղխայթս մերձաւոր հարուածոցս բարկութեան եւ խրատու ողորմութեան Տեառն.
17 «Զարթիր՝ ասէ, զարթիր եւ արի կաց. եւ դիտեա ինձ աստ՝ Երուսաղէմ, զոր արբերն զբաժակն կործանման, զբաժակն սրտմտութեան, զոր արբերն եւ թափեցեր. եւ ոչ ոք է յորդւոցն քոց, որ զքեզն մխիթարէ».
18 եւ ըստ միւսումն ակնկալեալ, թէ «Ո՞ ընդ իս տրտմեսցի, եւ ոչ ոք գտաւ մխիթարիչ ինձ».
19 եւ ըստ այլումն, թէ «Ո՞վ եղիցի տրտմակից ինձ. մի՛ թէ բեկո՞ւմն քո կամ սասանութիւն սովու եւ սրոյ»:
20 Զի արդարեւ իսկ ըստ նախագուշակ տեսողին՝ ոչ կարեն մխիթարել զմեզ որդիքն մեր՝ տարակուսեալք եւ գերեալք եւ հալածեալք եւ սպանեալք եւ ննջեալք ի կիցս ամենայն ճանապարհաց:
21 Եւ յիրաւի ի մեզ բղխեաց այսպիսի մահաշշուկ հոտ դառնութեան, զի որովք պատուեցաքն եւ վայելեցաք յօրհնութիւն քաղցրութեան կամացն Աստուծոյ, ոչ ծանեաք զնա արժանապէս՝ յորմէ զբարին կթեցաք. եւ ոչ գոհացաք զտուողէն մխիթարութեան, որով եւ պարտն պահանջէր: Եւ սակս այսորիկ ապա նոքիմբք եւ խրատեցաք, եւ ապա եօթնպատիկ հատուցան մեղք մեր ի ծոցս մեր:
22 Սուգ առնու եւ ընդ մեզ մարգարէութիւնն ասելով. «Հրէաստան կործանեցաւ եւ խոնարհեցաւ փառքն Սիօնի»:
23 Վասն զի թողան իսկ ի խնամակալութենէ Բարձրելոյն աստուածաշէն եկեղեցիքն Քրիստոսի իբրեւ զտաղաւար յայգւոջ եւ իբրեւ զհովանի մրգապահաց ի մէջ սեղխենեաց. եւ փայտատօք եւ մրճօք կործանեցին զդրունս նորա եւ հրկէզ արարին զսրբութիւն նորա, եւ պղծեցին զխորան անուան նորա. եւ ժառանգութիւն Տեառն կոխեցաւ ի գարշապարաց պղծոց եւ ի խոզական երկրապիշ անցաւորաց ճանապարհի. եւ անբիծ արեանց կղերց եկեղեցւոյ տարապարտ հեղաւ իբրեւ զջուր շուրջ զԵրուսաղէմաւ: Եւ ի տանէ առաւել քան յօտարաց բուսաւ արմատ դառնութեան.
24 զի կարծեցեալ սիւնք ոմանք ապստամբեցան ի Տեառնէ, եւ զինեալք զլեզուս իւրեանց նանրութեամբ եւ անօրէնութեամբ՝ խօսեցան խոտորնակս թիւրս առաջի իշխանաց մերոց. եւ խաբեբայք եւ պատրիչք փոխաբերեցան ընդ արանց արդարոց եւ ստուգաբանից. եւ յաչս զօրավարաց մերոց եւ գլխաւոր իշխանաց անարգեցան ստոյգ հովիւք հօտի Տեառն: Եւ ստացան հովիւս բազումս ի գայթակղութիւն իւրեանց.
25 եւ սակս այսորիկ ստացաք նախատինս յարանց ստոց եւ անզգամաց. եւ եղաք ի կատականս ծաղու ազգաց, որք շուրջ էին զմեօք. եւ հօտք հանդերձ հովուօք յափշտակեցաք ի խստաց ապստամբողաց ի գերութիւն մատնեալք եւ վաճառակուր լեալք:
26 Իսկ այլք ոմանք սուրբ ձեռօք եւ ամբիծ սրտիւք զբազում գանից եւ գելարանաց եւ կապանաց եւ խոշտանգանաց եւ բանտից եւ անհնարին նեղութեանց զփորձ առին, եւ բարձան յերեսաց անիրաւութեանց այնոցիկ, որք բարձրացուցին իսկ զանարգանս մոլորութեան յանձինս իւրեանց.
27 եւ դիակունք ծառայից Աստուծոյ գէշ թռչնոց երկնից արկան, եւ մարմինք սրբոց Բարձրելոյն ի կերակուրս գազանաց տուան: Եւ ոչ ոք գտաւ որ յինքեան բերէր զնախանձ Տեառն ամենակալի եւ ի բաց տարեալ տրոհէր ի տանէ Տեառն զմշակսն անօրէնութեան. եւ կամեցողք այսպիսեացս ապա յիրաւի զանարգութիւն մոլորութեան յանձինս իւրեանց կրեցին:
Գլ. 46
0 Յաղագս կոտորելոյ Յուսփայ զանձնատուր իշխանսն, ընդ որս եւ զՄուշեղ:
1 Եւ արդ՝ ես այսուհետեւ դարձեալ դարձուցից անդրէն զբանս իմ յողբս եւ թախծեալ սրտիւ ոչ դանդաղեցայց ի խորհուրդ առնուլ ի մերոցս վտանգաւոր կրից զթռուցեալ գերանդին ընդ օդս՝ ի Զաքարիայ առածութեանցն, զսուրն երկսայրի՝ զսրբեալն արեամբ որդւոց երկրիս մերոյ՝ զբազմախողխողն զառաքեալն ի վրէժխնդրութիւն գողոց եւ գողակցաց, ստոց եւ ստերդմանց,
2 ըստ որում եւ տեսեալ իսկ եղեւ մեզ յերեսաց հարաւոյ բորբոքեալ չարիք եւ յոգնածախող տանջանարանք յորդիս ժողովրդոց մերոց. որք եւ հարան իսկ եւ խղխայթեցան սովով եւ սրով եւ խարդաւանական դրժողութեամբ մինչ ի մարմին եւ յոսկերս եւ յուղեղս թափանցանց բերեալ:
3 Մի՛ անտեսեսցի ինձ աստանօր եւ միւս մարգարէութիւնն, որ իբրեւ զինձ պատահեալ ասէ յուղւոջ այնոցիկ, որք չարութեամբ են զգածեալք՝ իբրեւ յայնժամ ուրեմն երբեմն զկռամոլ Ասորեստանեայսն:
4 Յառաջ կացցէ ինձ աստ եւ Մովսէս՝ այրն Աստուծոյ, որ զհատուցումն գործոց վրիժուց մերոց հրապարակագոյժ առնէ յաւուր վրիժուց խնդութեան մերոյ՝ փայլակնաբար իմն սրեալ սուսերին ի վերայ հասանիլ եւ յագուրդ ոչ առնուլ առ ի յուտել զմարմինս վիրաւորաց գերելոց գլխոց իշխանաց մերոց:
5 Զի որք երբեմն ի բարձրագոյն աստիճանս նստէին եւ ի խորանս պետականս վերամբարձ ճոխանային, արդ աւադիկ խարդաւանեալք դիւրադաւ եղեն եւ պարտաւորք մահուն տուգանաց ի չար ոստիկանէն:
6 Վասն զի զոմանս եւ ի մետաղս բանտից բերեալ՝ տակաւին դատէր սրով եւ սովով եւ գանիւ. իսկ զոմանս, զոր եւ պատուաւորս առ ի յինքենէ թուեցուցանէր տեսողացն՝ զնոսա ի ծածուկ խարդաւանէր մահու պարտաւորութեամբ: Ըստ որում նախ դատեալ դրժեացն ի գաղտնի զիշխանն Գրիգոր, զՀայկազունսն զարմիւ եւ զքեռորդին արքային Սմբատայ, որ ըստ նախապատմեալ իմոյ բանին անձնտու լեալ էր ի ծառայութիւն նմա, զոր դեղըմպութեամբ մահու ողողեալ զորովայն նորա՝ այնպէս տագնապաւ տարակուսից վախճանէր. տարեալ թաղեալ զնա ի ձեռակերտ իւր ի սրբարանին Սուրբ Շիմոնեայ:
7 Սոյնպէս եւ զքաջարի մանուկն Մուշեղ՝ որդի արքային Սմբատայ, որ ըստ նենգ գործելոյ ի բնակչաց Ուտի գաւառի ձերբակալ եղեւ, եւ զնա եւս ի նոյն տանջանս հարեալ եւ զդեղ մահու արբուցեալ՝ վճարէ ի կենացն. զորոյ բարձեալ զմարմինն սպարապետին Աշոտի՝ առաքէր հանգուցանել ի քնարանի նախնական հանգստարանացն ի Բագարան:
8 Սոյնպէս եւ զզուարթածաղիկ տիօք զերիտասարդն Սմբատ՝ զեղբօրորդի Սմբատայ, որ ինքնակամ դիմագրաւ դիմեալ ի ծառայութիւն Հագարացւոյն, եւ զնա եւս նովին դրժողութեամբ դաւոյ կորուսանէր ի կենաց աստի. զոր տարեալ թաղեցին ի Դարօնս ընդ հարս իւր:
9 Եւ վասն այսորիկ իսկ ի բերան առեալ իմ զսուգ սիրելեացն՝ եւ ձայն ի շրթանց գուժեալ լալոյ եւ պաղատանաց, կոծիմ կոծ ողորմ. վասն զի ըստ մեղաց մերոց վախճանեցան աւուրք մեր ամօթով եւ կորեան յունայնութեան յուսոյ:
10 Իսկ ապա եւ զայլս եւս ոմանս ազատագունդ որեարս ըստ սմին սակի սպառէին, զորս ոչ է ինձ այժմ ասել մի՛ ըստ միոջէ: Եւ գրեթէ ի պատուաւորաց անտի ի մեծամեծացն յանձնտուր նմա եղելոցն եւ ընդ ձեռամբ անկելոցն ոչ ոք ապրեցաւ ի չարախտավատ եւ ի խարդաւանական մահուն տուգանաց, բայց միայն խոհեմամիտ թագաւորն Գագիկ եւ չքնաղագեղ սպարապետն Աշոտ, որ ուշ ի կուրծս արարեալ եւ իմաստայեղց մտաց խորհրդեամբ տեսեալ միանգամայն իսկ զելս գնացից տերանց եւ եղբարց առաջի իւրեանց, եւ յայնպիսի անհնարին մահուց զանգիտեալ՝ ամենայնիւ յամենայն բերեալ, հարան ի կամս ոստիկանին ի կատարելութիւն բանի եւ խորհրդոց իւրեանց ճեպեալ զանձինս:
11 Այլ եւ պատանի մանուկն Վասակ եւս՝ որդի Աշոտոյ գահերէց իշխանին Սիւնեաց, որ անձնտուր իւրովի լեալ ոստիկանին՝ եւ ապա ի դիպահոջ զնա արարեալ:
12 Իսկ յաւուր միում իբրեւ գիշերն նսեմանայր՝ յանկարծակի զվաղակաւորն պողովատիկ ի գործ առեալ՝ զպահապանսն դիաթաւալ կացուցանէր. եւ ապա հարուստ մի անցեալ գնացեալ եւ կախեալ ընդ պատուար պարսպի քաղաքին՝ փախչէր:
13 Իսկ իբրեւ ձայն պահնակացն զօրացեալ լինէր՝ եւ հրոսակս զկնի պատրաստէին. մինչ յայս մինչ յայն՝ նա ի փողոցս այգեստան այն անկեալ, երթայր գնայր ի հայրենի ամրոցս աշխարհին իւրեանց:
14 Ապա այնուհետեւ չարութիւնն զգաղտնի պատրուակն մերկացեալ՝ զոմանս ի պատուական ազատաց բազմախողխող երկաթոյն տային կերակուր. իսկ այլք ոմանք փախստեայ ի ծործորս եւ ի ծերպս վիմաց տարեալ մղէին: Եւ ապա սարսեալ ամենայն աշխարհն սորեցին յայրս, թաքեան յանտառս, ելին ի քարանձաւս:
15 Իսկ ապա կանայք եւս պատուականք տիրուհիք ըմբռնեալք ի գերչաց անտի առաւել եւս բարձին զբեռն ծանրութեան մարմնոյ նեղութեանց՝ ոչինչ յիշեալ զանուն փափկութեան մայրենի ազատութեան:
16 Այլ ոմանք ի դիպահոջ բերեալք ի խաւարչտին տեղիս՝ գրեթէ քրձազգեացք եւ խոշորազգեստք եւ կաշկանդեալք չքաւորութեամբ եւ կարօտեալք աւուրն պարենի. եւ ոչ թերեւս ազատ փափկացեալ լինէր քան զգեղջուկ վշտացեալ:
17 Եւ այլք ոմանք մարք յղիք ի տուգանս անհնարինս մահաբերեալք՝ գերեզմանք լինէին մանկանց իւրեանց:
18 Իսկ այլք չարախտավատ դառնութեամբ մահու սպառեալ զկեանս իւրեանց՝ ոչ ինչ ընդհատ երեւէին յայնցանէ, որ ոչ ճաշակեցին զաշխարհս:
19 Եւ այսպէս ոչ գտաւ լուծեալ կապարան դստերաց երկրի մերում, եւ ոչ թօթափեալ փոշի գլխոյ անդստին իսկ ի վշտմբեր տիկնաց, որ իբրեւ զաճիւն հնոցի մածեալ ունէր: Այլեւ եղկելի տուգանօք եւ հեծութեամբ բազմաւ տանջեալ.
20 եւ սուգ զգեցան սապատք զարդուց նոցա. եւ խանգարեցան սպասք երախանաց նոցա. եւ սարդի ոստայնք ձգեցան ի սենեակս առագաստից նոցա. եւ ծխոտեցան իսկ միանգամայն սրահակք եւ սրսկապանք նոցա: Եւ այսպէս ապա զօրացեալ մահու եւ կլեալ զբազումս: Արտօսր հոսեալ՝ կալաւ զամենայն երեսս երկրի:
21 Այլ այսոքիկ քեզ բաւականացեալ՝ ես ի կարգ պատմութեանն դարձայց, ոչ թողլով կիսակտուր զբանիցն ոճ:
Գլ. 47
0 Յաղագս Սահակայ եւ Վասակայ գործոցն, եւ անգթութեանցն Յուսփայ:
1 Յայսմ վայրի Հայկազուն եղբարքն հարազատք Գրիգորոյ զրաւամահ եղելոյ յոստիկանէ անտի՝ Սահակ եւ Վասակ զփոյթ պնդութեան յանձինս բարձրացուցեալ ի ժամանակս հալածանաց եւ գուն գործեալ, զի գոնէ հնարս մարթասցեն գտանել եւ ի դերեւս ի նեղչացն ելանել եւ ամրանալ ի սեպհական ամրոցի տէրութեանց իւրեանց, եւ ոչ գնալ չուել յաշխարհս օտարաց մինչեւ անցցէ, ասեն, բարկութիւն Տեառն:
2 Եւ ապա նաւակառոյց լեալք սրավար թիակօք իբր ի տապանի ինչ՝ երթեալ ղօղեալ ամրանային ի Սեւան կղզւոջ հանդերձ քրիստոսակրօն եւ ճգնաւոր մարբն իւրեանց եւ կանամբք եւ որդւովք եւ ազատագունդ բանակով. վասն զի զրահեղեղ յորձանուտ պղտորութեան Իսմայէլեան հինիցն եւս քան զեւս սաստկացեալ բախէր զաւազահիմն տուն բնակութեանս մերոյ:
3 Իսկ ապա ազդ լեալ այն կանանցախօս դառնահամբոյր Հագարացւոյն եւ զօրս գումարեալ՝ առաքէ ի վերայ նոցա: Եւ իբրեւ հասին յեզր ծովակին՝ սուր թշնամւոյն պատնէշ պաշարմամբ շուրջ զնոքօք պատեալ:
4 Եւ ապա ի մտի եդեալ ի միասին սիրելի եղբարցն, թէ գուցէ լքուցումն ինչ նոցա ի թշնամեացն լիցի եւ ի ջրապատ անդնդոցն ոչ գտանիցի տեղի փախստեան եւ մատնեսցին ի ձեռս հեթանոսական բռնադատացն եւ նոցա տղմուտ չարութեանն. եւ այնուհետեւ զձեռս նաւաստեացն զօրացուցեալ, եւ նաւեալ չուեալ գնացեալ մարբն հանդերձ եւ առ հասարակ ընտանեօք եւ աղխիւ եւս՝ որչափ ձեռն բաւականին կարէր կրել, անկանէին հապճեպիւ յամուր գաւառն Միափորոյ:
5 Իսկ Իսմայէլեան զօրապետին մտեալ ի կղզի ամրոցին՝ զմնացեալ կապուտ աւարին ոչ սակաւ ինչ քան թէ բազումս ժողովեալ՝ ի դիպահոջ թողոյր. եւ ինքն ասպատակ սփռեալ՝ դիմէր կրթէր անցանել զհետ նոցա:
6 Որոց ընդ կրունկն դարձեալ առ ի դիմի հարեալ թշնամեացն, եւ բազում վիրաւորս ի նոցանէ խածատեալ եւ ճարակ սրոյ տուեալ՝ ի փախուստ զնոսա դարձուցանէին, եւ ինքեանք չուեալ երթեալ գնացեալ ղօղեալ դադարէին յանձաւախիտ ամրոցս մայրեացն Գարդմանայ եւ Արցախայ՝ ակնկալեալ այցելութեան Տեառն:
7 Անդ հանգեաւ ի Քրիստոս պարկեշտասուն եւ սրբափայլ կրօնիւք մեծն ի ճգնաւորս մայր նոցունց եւ քոյր Արքային Սմբատայ՝ որ յետ ամաց ինչ դառնալոյ եւ տիրելոյ նոցա ի վերայ սեպհական եւ հայրենի իշխանութեան՝ տարեալ հանգուցանէին զմարմին նորա ի քնարանի իւրում մերձ ի ձեռակերտ եկեղեցի իւր ի Շողագայի:
8 Իսկ անօրէն ոստիկանն տեսեալ, եթէ կուսակալք եւ կողմնապահք իւր ձեռն թափք լինին յաղթութեամբք մեծաւ յամենայն կողմունս երկրիս մերոյ՝ եւ ոչ ոք է որ ի դիմի նոցա հարկանի, այնուհետեւ ասպատակ չար հինից ընդ ամենայն կողմանս սփռէր ի Սիսական ազգս եւ ի յայնկոյս Տաշրայ եւ Կանգարաց եւ յեզր ծովակին Գեղամայ:
9 Եւ ապա զթագաւորն Գագիկ հանդերձ իւրովքն եւս նախարարօք եւ բազում զօրօք առաքէ յամուրն Վաղարշակերտի, պատնիշիւ պատել պաշարել եւ առնուլ զնա. որք եւ երթեալ գնացեալ իսկ եւ ի բազում աւուրս մարտ ընդ ամրոցին եդեալ՝ ոչինչ կարէին ստնանել նմա:
10 Եւ թէպէտ եւ մարդիկ ամրոցին բազում վիրաւորս ի թշնամեաց տապաստ արկանէին. սակայն նոքա ըստ հրամանի ջերանելւոյն ոչինչ իշխեցեալ անցանել՝ նստեալ պահէին զամրոցն ի բազում աւուրս:
11 Իսկ այն զօր, որ ի կողմանս առաքեցան յապստամբող յոստիկանէն՝ իբրեւ զհուր կայծակնահարեալ ընդ ոլորտս երկրիս մերոյ ի վեր բարձրացուցին զբոցն տոչորիչ առ ի ցնդել եւ ի հնձել եւ ի մաշել զԱրամեան ազգիս բնակիչս, եւ միանգամայն իսկ ազատն եւ անազատն, զօրաւորն եւ պատերազմողն, յիսնապետն եւ դատաւորն, խորհրդականն եւ քննիչն, իմաստունն եւ հանճարեղն, ծերն եւ տղայն, մեծն եւ փոքրն մատնեցան ի ձեռս բռնադատ գերչացն. ըստ մարգարէութեանն, թէ«Խաբեբայք տիրեսցեն ձեզ»:
12 Եւ այսպէս նախանձ Տեառն զօրութեանց եցոյց մեզ յաւուրս վրէժխնդրութեան մերոյ զինչ լինելոց էր յապա ժամանակի:
13 Եւ ապա ամենայն ոք ողբակից ինքեան առեալ աստանօր զԵրեմիաս եւ հայցեալ ծով զգլուխս իւրեանց եւ աղբերս արտասուաց զաչս, զի մի՛ լքանիցին ողբալ գուժել կոծել զանցս անհնարին աղէտիցն. վասն զի հէնք Իսմայէլեան ասպատակացն իբրեւ զհրդեհս յանտառս եւ ի շամբս վառեալ, այսպէս սփռեալ տարածեցին զճարակս բոցոյ ի մէջ ժողովրդոց մերոց. եւ գտաւ ամենայն գլուխ ի ցաւս եւ ամենայն սիրտ ի տրտմութիւն:
Գլ. 48
0 Յաղագս անօգնական մնալոյ Սմբատայ արքայի, եւ անձնատուր լինելոյ Յուսփայ, եւ փախստեանն Գագկայ:
1 Զայս ապա տեսեալ եւ զմտաւ միանգամայն ածեալ թագաւորն Գագիկ հանդերձ եղբարբն իւրով Գուրգենաւ, իբր թէ ի ձեռանէ նոցա եւ ի կարապետելոյ այս ամպրոպ չարութեան եւ ոճիրք դառնութեան զեղեալ շուրջ զեկեղեցեաւ Քրիստոսի եւ զԱստուծոյ հաւատացեալ ժողովրդովք. այլ եւ զիւրեանց եւս անձանց խարդաւանական մահու կարծիս ի մտի եդեալ եւ զանգիտեալ երկիւղէ բռնադատին. այնուհետեւ աստուածային իմն գոգցես երկիւղիւ կշտամբեալ եւ յանդիմանեալ զանձինս իւրեանց,
2 եւ զղջացեալ ի սիրտս իւրեանց՝ ապաշխարեցին ապաշխարողական կարգօք, եւ ի մտի եդեալ հատուածիլ գնալ յաշխարհ տէրութեան իւրեանց: Սակայն առ ժամայն ոչ յաջողեցաւ նոցայն խորհուրդ:
3 Ապա այնուհետեւ զնոյն բարեաց իմացուածս յայտ ածեալ արքային Սմբատայ, եւ միաբանեալ ընդ նմա ծածկաբար՝ խնդրէին ժամ դիպող զիմաստս խորհրդեանն կատարել, եւ զգործեցեալ չարութեանն գեղեցիկ բարեպաշտութեամբ հանդիսիս ի բաց մերկանալ յանձանց:
4 Բայց արքայ Սմբատ չուեալ երթեալ ղօղէր յամրոց վայրս Երասխաձորոյ՝ ակնկալեալ ցածուցանել թերեւս զբորբոքեալ տոչորումն չարին, որ մածեալ ունէր զԱսքանազեանս ազն:
5 Վասն զի ի բանի արարեալ զմեծ եւ զխոհեմ եւ զհանճարեղ իշխանն Հայոց Գրիգոր՝ խնդրէր զխաղաղութիւն յամիրապետէն առ հասարակ հօտին Քրիստոսի, եւ շիջուցանել զհարեալ հուրն յանօրէն ոստիկանէն:
6 Իսկ իշխանն մեծ թէպէտ եւ գուն ի վերայ գործեաց ոգւով չափ, բայց զի արքունական դուռն այն ժամանակս շփոթեալ էր յապստամբացն Եգիպտացւոց ըստ հնարիմաց իշխանին խնդրոյ՝ ոչ կարացին ժամանել յօգնականութիւն արքային Սմբատայ:
7 Բայց եւ արքայն Հոռոմոց Բարսեղ իբրեւ լուաւ զայս ոճիրս չարի զմեօք մածեալ՝ բազում զօրու հորդան տուեալ գալ յօգնականութիւն Սմբատայ՝ յանկարծակի ժամանեալ նմա ելք հասարակաց կենաց մարդկան եւ վախճանեալ, թագաւորէ ընդ նորա եղբայր նորուն Աղէքսանդր: Եւ ապա շփոթ աղմկի զնովաւ շուրջ պատեալ յապստամբողաց արանց՝ եւ նա եւս ոչ կարաց ժամանել յօգնականութիւն:
8 Այլ եւ համազունք եւս արքային մերոյ՝ իշխանք եւ կուսակալք եւ պետք ոմանք սպառեալք իսկ էին ի խարդաւանական մահու յոստիկանէ անտի՝ ըստ նախապատում իմում բանի: Եւ ոմանք ի հարկէ, եւ այլք ոմանք առանց հարկի պատճառանաց՝ մերձաւորք եւ հեռաւորք յաւէտ հեռի եղեն ի նմանէ արդեամբք եւ խորհրդեամբք, եւ ծանեան զօտարս քան զնա: Եւ զորս նայն սիրէր բարեկամութեամբ՝ քեցեալ ի բաց բերան ի նմանէ, խառնեալք ընդ թշնամիսն:
9 Իսկ ոմանք ընդվզեալք՝ եւս եւ ի վերայ յարուցեալք յարձակէին ընդդէմ նորա նախատանօք առ ի մահ ըստ սադրելոյ Հագարացւոյն, որպէս երբեմն առ մերոյն Տրդատայ:
10 Զայսոսիկ եւ եւս առաւել քան զսոյն զմտաւ ածեալ արքայի, եթէ չոգաւ իւրաքանչիւր ոք զհետ հաճոյից իւրոց չարաց, ապա բառնայր յոյս փրկութեան նորա առ ի մարդկանէ՝ եւ միայն երկնաւոր այցելութեանն սպասեալ:
11 Այնուհետեւ երթեալ յամրոցս քարանձաւին ի Կապուտայ, որ ի ձորն Երասխայ՝ անդ դարեալ դադարէր. վասն զի անառիկ իսկ էր նա ի մարդկանէ: Եւ Վասն զի ձեռն Իսմայէլի սպառ սպուռ առաւել քան զկարն ի վերայ ծանրանայր,
12 զկնի ամի միոյ ապա թշնամւոյն պատնէշ պաշարման պատեցաւ շուրջանակի զամրոցաւն. եւ այնուհետեւ ըստ հրամանի ջերանելոյ ոստիկանին ռամիկն գրգռէր զաղմուկն ի պատերազմ եւ ի սպանութիւնս բազմաց՝ իբր ի բեկանող գազանաց ահագին իմն թնդմամբ ձայնի:
13 Իսկ մարդիկ ամրոցին անձնընտիր լեալք եւ կորովութեամբ կշռեալ զձգտումն մեքենայից, եւ զնետաձիգս ի լայնալիճ աղեղանց եւ զքարինս ի պարսատկաց, յաւէտ իմն եւ անհնարին խողխողումն ի վերայ մարտիկ զօրացն հասուցանէին:
14 Եւ Վասն զի ընդ ձեռամբ Հագարացւոյն բազումք էին զինուորեալք ի հաւատացելոց Քրիստոսի, զնոսա միշտ զինեալ՝ տայր ընդդէմ պատերազմի ամրոցին, յիւրսն խնայելով:
15 Իսկ զայն ոճիրս տեսեալ արքային Սմբատայ եւ զկորուստ քրիստոնէից, որ իբրեւ մօտալուտ իմն դահճաց լինէին խողխողեալք, այնուհետեւ զմահ մարմնոյն նպատակ ինքեան առաջի դնէր, եւ անձամբ անձին վճիռ հատեալ եւ փրկութեան այլոց հոգացող գտեալ՝ զիւր փրկութիւնն անտես արար: Եւ ըստ Յովսէփու մարգարէաբարբառ բանին առ Տէր՝ պարտ վարկաւ, զի ինքն միայն մեռցի, եւ մի՛ ամենայն ժողովուրդն կորիցէ. եւ ըստ Եղիազարու՝ լաւ համարեալ զմահ քաջութեամբ, քան զկեանս խղճիւ:
16 Եւ ապա յետկար երդման ուխտի յոստիկանէն խնդրեալ՝ դէմ եդեալ էջս առ նա առնէ. Եւ այնպէս փրկէ առ հասարակ զքրիստոսադրոշմ ժողովուրդն ի տարապարտ մահուն վտանգէ զընդ իւրով ձեռամբ կացեալսն յամրոցին, այլ եւ որք ընդ ձեռամբ Հագարացւոյն էին զինուորեալ քրիստոնեայք:
17 Իսկ ոստիկանն դաւաճանող ըստ խորամանկն սատանայի՝ որպէս երբեմն ընդ Եւայի, նոյնպէս եւ աստ ընդ խորհրդական առնն կաճառէր բարեհամբոյր բանիւ. Եւ նախ ոսկէհուռ մետաքսէիւք եւ լակոնացի զարդուք եւ շղաշատեռ վառիւք զնա զարդարեալ եւ զխարդաւանս ջաղխջախս նմա հնարէր մատուցանել առ ի հաւատարիմ զուխտ երդմանցն իւրոց նմա ցուցանել:
18 Այլ եւ ըստ ագահութեան իւրոց մտացն ի ցանկութիւն ընչից հարեալ վարանէր ի միտս իւր, թէ գուցէ գտանիցի ինչ արքայի ի պահեստի՝ եւ այսպիսի բարեպաշտութեամբ յայտ եկեալ՝ առցէ: Եւ իբրեւ զծառ բարեպտուղ զծածուկ չար հնարս իւր յօրինեալ՝ հաճոյ կարծէր նմա թուեցուցանել, խորամանկելով ըստ որդւոյն կորստեան:
19 Այլ հանճարեղն ունկնդիրն ոչ հաւատայր զանձն նմա, զի ուշիմ մտաց ընտրութեամբն գիտէր զքծնումն քաղցրագոյն եւ զկատարումն դառնագոյն:
20 Եւ այսպէս զվրիժագործ բարս խարդախս առ փոքր ինչ դադարեալ՝ գնայր ի գաւառն Շիրակ. եւ այնուհետեւ ապա ըստ դարանակալ օձին Դանայ ի դերեւ ելանէր խոկացեալ դաւաճանութիւնն:
21 Իսկ զայսպիսի աղէտս տարակուսից ի մտի եդեալ իմաստնոյն Գագկայ, եւ թէ ամօթ պաշարեաց զընդունայն վաստակսն, եւ լուծաւ սիրտ թագաւորին, եւ լքան սիրտք իշխանացն, յանկարծակի ի ձի աշտանակեալ՝ փախստեայ անկանէր յաշխարհն իւր: Զի թէպէտ եւ զթագաւորել Հայոց ոստիկանն նմա հաւատայր, սակայն նա խորհրդական իմաստիւ գիտէր զպատրուակ մահացան դրժող դառնութեան մտաց նորա. զի որ կամաւոր կուրութիւն յինքն կրէ՝ ոչ երբեք եկեսցէ յառողջութիւն:
Գլ. 49
0 Յաղագս պաշարման ամրոցին Երնջակայ, եւ փառաւոր նահատակութեան երջանիկ արքային Սմբատայ, եւ սքանչելեացն որ եղեն ի վերայ նորա:
1 Իսկ յետ չուելոյն Գագկայ՝ ապա ոստիկանին եկեալ ի Դվին քաղաք եւ զրահետ վարեալ տարապարտ ի վերայ արքային Սմբատայ, յայնմ հետեւ խոկայր նմա զդաւաճանութիւն անհնարին մահու. եւ ընդ կեանս զմահ խառնեալ՝ ի բանտ արգելոյր, եդեալ զոտս նորա ի պաշարումն երկաթի շղթայից. եւ դժոխըմբերելի իմն զտուն բանտ ի նմա պատրաստեալ ի միգի, ըստ բանին Յոբայ՝ տարածանէին զանկողինս նորա, եւ զտիւ՝ գիշեր նմա եդեալ. լոյս մերժեցաւ յերեսաց նորա ի նսեմութենէ կայանին:
2 Եւ այս առարկութիւն չարչարանաց եւ կապանաց եւ խոշտանգանաց գրեթէ զամ մի բովանդակ ձգեալ ընդերկարէր:
3 Եւ զկնի այսորիկ ապա ոստիկանն իբրեւ զկատսայ յեռանդեան ի չար միտս իւր բորբոքեալ՝ գնայր չուէր յամրոցն, որ կոչի Երնջակ՝ ի խլել բրել եւ կորուսանել եւ յատակել. Վասն զի անդ ղօղեալ ամրացեալ կային տիկնայքն բարեպաշտօնք՝ մայր մեծ իշխանին Սիւնեաց Սմբատայ եւ կին նորուն՝ քոյր Գագկայ, եւ կին Սահակայ եղբօր Սմբատայ, եւ այլ եւս պատուականք յազատաց արք եւ կանայք:
4 Ապա առեալ ընդ իւր տանէր եւ զարքայն Սմբատ պարաւանդեալ ի շղթայս. եւ անդ ապա զամրոցաւն ահագին իմն մարտս պատերազմաց շուրջանակի պատէր՝ անդուլ եւ անդադար զգրգռումն աղմկին ի վերայ յաճախեալ:
5 Եւ ապա արքայի Սմբատայ զմահ անհնարին ըղձացեալ ոստիկանին՝ տակաւին սկսանէր ի կտտանս դատապարտութեան զնա դատել եւ ի բարկութիւնս վրիժուց հատուցման վառեալ, եւ կրճտեալ ի վերայ զատամունս՝ մատնէր զնա անօրէն դահճաց. յորմէ եւ տանջանս չարաչարս գտեալ՝ թափէին ի նա զթոյնս դառնութեան իւրեանց: Եւ ի վերայ յաճախէին սպառազէնքն ի գան հարկանել եւ ի կոճեղս պնդել եւ գելոցօք վարակել եւ խորտակել:
6 Այլ եւ սաստիկ սովով եւ ծարաւով ծնկեալ եւ անաւագեալ՝ ոչ միայն զի դահիճքն արգելուին զհարկաւոր պէտս ճաշակոցն, քան թէ առաւել յիւրոց իսկ կամաց անսուաղացեալ՝ Աստուծոյ ընծայէր զպիտելի զճաշակսն, որպէս ուրեմն երբեմն Դաւիթ՝ ի ծարաւս իւր զջուրն, որ ի ջրհորոյն Բեթղահէմի, եւ այսպէս ոչ գոյր նմա ի նոցանէ եւ ոչ սակաւ ինչ մասն խնայութեան.
7 եւ եթէ էր երբեք ուրեք մեկուսի լինել եւ կամ ժամուց ինչ ի վերայ անցանել ի մենամարտիկն լինելոյ ընդդէմ դահճացն՝ զայն ի մշտնջենամռունչ յաղօթս եւ յաղերսալի գոհութիւնս եւ յօրհնութիւնս Քրիստոսի ծախէր: Եւ ըստ անշարժ հաւատոցն որ ի Քրիստոս՝ ապա եւ աստուածային գոհութեան խորհրդոյն արժանի գտանէր հաղորդիլ ի վերակացուէ ումեմնէ օրինացն Տեառն ըստ տեսչութեան Տեառն անդ հանդիպելոյ:
8 Իսկ իբրեւ ի վախճան անդ զնա տարեալ մղէին՝ տեսիլն տուեալ չարչարանաց նորա ի հայեցողսն առաւել ողորմելի եւ սարսափելի էր քան զգործսն գլխովին. Որ եւ յիշատակաւս իսկ ես կշտամբեալ ցնդիմ յարտասուս:
9 Վասն զի յոգնաբիծ եւ մարդախանձ գազանացն զնենգաւոր շունչ թունից օձին առեալ, որ ընդ նմին իսկ զմահ բղխէր արտաքոյ մարդկային ընտանի բնութեանս բերան: Եւ ապա զսէր դիւին ի վշտասէր չարասէր դեղ կորստեան փոխարկելով, եւ զիւր իսկ զանձեռոցիկն ի նմանէ ի զատ յափշտակելով՝ հարստապէս նովին իսկ լնուին զբերան նորա. եւ զփողսն վարոցօք ի ներքս տարեալ մղեալ՝ եւ գրեթէ մինչեւ ի ներքս յառագաստ սրտին զեղեալ լցեալ այնպէս իմն հնարէին արգելուլ զտուրեւառ շնչոյ կենդանութեան որ ի նմա:
10 Եւ ապա գելոց կապանաց արկեալ ի կզակսն եւ ի պարանոց նորա՝ պնդէին անհնարին առատկօք իբրեւ ի հիւսանց մամուլս. եւ բազում կարասիս յարաբարդեալ ի վերայ գլխոյ նորա, եւ աւելի քան զտասն այր ըստ նմանութեան վիմաց յոլովաբար ի վերայ անկեալ՝ այնպէս հեղձամղձուկ մեքենայիւք հնարէին զնա կորուսանել:
11 Իսկ իբրեւ յայնմ եւս մասին պարայածեալ եւ շունչ նորա ընդյերկարեաց՝ այնուհետեւ դարձեալ յանդամս ծածուկս եւ յարուութիւնս նորա տանջանս եւ չարչարանս անպատումս եւ անողորմս հասուցանէին մինչեւ ի շունչն վերջին:
12 Իսկ յետ այսպիսի անհնարին եւ դառն կտտանացն եւ խոշտանգանաց եւ քրտնահար աշխատութեանց՝ հատանէին սրով զգլուխ նորա՝ վճարեալ ի կենաց աստի, որ թագաւորեաց [ԻԲ] ամս:
13 Իսկ լին ապականութեամբ եւ անսուրբ պղծութեամբ ոստիկանն ոչ հրամայէ զնա թաղել եւ զմարմին նորա յերկրի տալ. այլ ի վերայ փայտի տարածեալ բեւեռակապ պրկէին ի Դվին քաղաքի: Զի որ թաղեալն էր ընդ Քրիստոսի մկրտութեամբ ի մահ, պարտէր նմա՝ զի ընդ նմին եւ խաչակցեսցի իսկ. եւ մի՛ մերժեսցի վկայօրէն համարձակութիւնն առ ի նմանէն, յորում եւ կայ մեծաց վարձուց հատուցումն:
14 Իսկ ի տեղւոջ անդ, յորում զերանելի եւ զերջանիկ թագաւորն բեւեռակապ ի փայտին բարձու պրկեալ էին՝ ոմանք ի հաւատացելոց եւ յանհաւատից եւս ասէին տեսանել լոյս ճառագայթաւէտ վառեալ իբրեւ զճրագ ճաճանչաւորն շողիւք հարուստ ի վեր քան զգլուխ թագաւորին կշռադատեալ հաւասար նմին. եւ որք ասէին զայս՝ ստուգութեամբ իմն հաւաստի զբանն առնէին:
15 Բայց մեք զայսոսիկ ի տեսողս անդր թողացուցեալ, եւ զորս աչօք իսկ տեսեալ է մեր՝ ոչ դանդաղեսցուք պատմել.
16 Վասն զի հող երկրին, յորում ի պատուական մարմնոյն աւիշքն որ անտի կաթեալ իջեալ էր, բազում բժշկութիւնս հիւանդաց եւ վտանգելոց եւ ախտաժետաց կատարէր:
17 Եւ սակս այսորիկ նշանաց ոմանք ի հեթանոսաց անտի ի հաւատս քրիստոսականս զանձինս վերածէին, եւ աւազանին լուսով վերստին ծնանէին ի Հոգին Սուրբ Աստուծոյ:
Գլ. 50
0 Յաղագս առման եւ հարուածոցն ամրոցին Երնջակայ, եւ քաջութեան եւ արիութեան Աշոտոյ որդւոյ Սմբատայ, եւ թագաւորել նորին:
1 Բայց ոստիկանն անօրէն արձանացեալ եւ մարտ զամրոցաւն զԵրնջակաւ եդեալ՝ ոչ հեռանայր անտի մինչեւ գաղտաբար յինքն գրաւեալ յափշտակէր զամրոցն: Դուռն կորստեան կենաց բնակելոցն ի նմա բանայր եւ զբազումս ի նոցանէ բազմախողխող երկաթոյն տայր կերակուր. եւ զայլս ոմանս ըստ չարատանջ իմաստիցն իւրեանց Սոդոմականացի գերութիւն վարէին:
2 Իսկ զհռչակաւորսն եւ զերանելիսն ի կանայս զբարեպաշտօնսն եւ զգերիմաստ մայրն Սմբատայ իշխանին Սիւնեաց, եւ զբարեպաշտուհի կին նորուն հանդերձ ստնդեաց իւրովն որդեկաւ, եւ զկին եղբօր նորուն Սահակայ՝ Սիւնեաց տեառն, գերեալ յամրոցէ անտի՝ վտարանդեալ պահէ ի Դվին քաղաքի բազում նեղութեամբ եւ տառապանօք, որպէսզի ոչ ոք ի նոցանէն երեւեալ լինէր՝ թէ ո՛ր տիկինն իցէ եւ ո՛ր նաժիշտն:
3 Եւ որ նախ քան զայս գրգեալք եւ գգուեալք էին ի գահաւորակս իւրեանց՝ այժմ մատամբք իւրեանց վաստակէին եւ զպէտս ոգէպահին այնուիկ վճարէին. Վասն զի առան գանձք նոցա եւ աւար հարան զարդք եւ կազմածք տանց նոցա:
4 Եւ այսպէս կոծ եւ աղաղակ եւ կականումն եւ ճիչ բազում յարքունական ապարանս նոցա լսելի լինէր:
5 Իսկ իբրեւ գոյժ աղմկի աղէտին հասելոյ լսելի լինէր յականջս բարեացապարտ իշխանին Սմբատայ եւ եղբօր նորուն Սահակայ՝ միումն ի կողմանս Վասպուրականի եւ միւսումն ի կողմանս Գուգարաց, թէպէտ եւ արիաբար զմի զինուորութիւն զինուորէին ի վերայ թշնամեացն դիմել եւ գրաւաթափ գերելոց ընտանեացն լինել. սակայն ոչ կարացեալ վաղվաղակի գումարտակս զօրաց կազմել եւ ոչ ի հեռաստանէ աճապարել յամբոկ գործոյն մինչեւ ի մետաղս բանտից արկեալ պնդակազմ զպահպանութիւնն պատրաստէին:
6 Անդ ապա տիկինն մեծ՝ մայրն Սմբատայ, եւ որդեակ նորուն իսկ իշխան վախճանեալք թաղեցան ի միասին առ դուրս մայրաքաղաքի եկեղեցւոյն Դվնայ:
7 Իսկ զկանայս երկոցունց նոցա՝ բարձեալ տարան ի Պարս Ատրպատականի ի դիպահոջ ամուրս իւրեանց կացուցեալ:
8 Իսկ բազմահանդէսն այն եւ աջողակն ի հրահանգս կրթութեան վարժից մարտի Աշոտ՝ որդի արքային Սմբատայ, բազում ընթացութիւնս եւ նահատակութիւնս քաջութեանց ուժեղակ մրցութեամբ ցուցանէր ի ժամանակի հալածանացն, եւ անցանէր զանցանէր զամենեքումբք արիաբար հանդիսիւ, որք կենօք եւ աւուրք զուգահաւասար նմա էին:
9 Սա նախ քան զկատարումն վկայօրէն վախճանի հօր իւրոյ՝ գրեթէ իբրեւ զարծուի սաւառնաթեւ սլացեալ ընդ օդս, այնպէս սրավարեալ խոյանայր զկնի գիշատեալ այլազգեացն, որք ասպատակ սփռեալ տարածեալ էին ընդ երեսս երկրի մերում. եւ նախ քան զամենայն ինչ ի փոքր մի վայրկեան ժամանակի յինքն առ հասարակ գրաւեալ նուաճէր զբոլոր իսկ ամրոցս տէրութեան հօր իւրոյ, զոր առեալ կալեալ էր ոստիկանին:
10 Եւ զորս միանգամ պահնակս անդ ի Սառակինոսացն գտանէր՝ ի սուր սուսերի մաշէր. եւ պատուարօք եւ պահնակօք եւ բազում ռոճկօք զամուրսն ամրացուցեալ՝ եւ ինքն զհետ թշնամեաց կրթէր ուր եւ ասպատակք իսկ հինից Իսմայէլականացն գտանէին: Եւ ամենայնիւ յամենայնի աներկիւղաբար սրտի գրեթէ զԵղիական պատերազմն յարդարէր ընդդէմ հակառակամարտիցն հանդերձ հարազատ եղբարբն իւրով Աբասաւ:
11 Եւ ապա կառավար կալեալ զմիտս իւր՝ առ Աստուած հայէր. եւ հասեալ ի վերայ Իսմայէլեան զօրուն, որ նստէրն իսկ ի Բագրաւանդ գաւառի՝ սրոյ ճարակ զամենեսեան զնոսին տայր.
12 Եւ զգլխաւոր երէցս նոցա ձերբակալ արարեալ՝ հրամայէր տիկ ձեւացուցանել եւ կախել զպարսպաց ամրոցացն առ ի տեսիլ եւ յահարկութիւն բազմաց:
13 Եւ ինքն ապա չուեալ գնացեալ ի Շիրակ գաւառ, եւ ի վերայ հասեալ զօրուն, որ ի նմա որջացեալ զետեղեալ կային՝ եւ զայն եւս առ հասարակ ընդ սուր հանեալ եւ զմնացեալսն վարատեալ վատնէր:
14 Եւ անտի դարձեալ իբր զօդապարիկ իմն երթեալ չուէ զկողմամբք Գուգարաց՝ եւ զայնս եւս ամրոցս իւրոյ տէրութեանն առ հասարակ յինքն գրաւէր նուաճէր:
15 Եւ ապա անտի յեղակարծումն իբրեւ զորոգայթ իմն ի վերայ հասանէր զօրուն Հագարացւոց, որ ի մայրաքաղաքին Վրաց կային ի Տփխիս. եւ անդ զոմանս սրոյ ճարակ տայր եւ զայլս ի պատուականաց ձերբակալս արարեալ՝ երկաթի կապանօք ի մետաղս բանտից պահէր. զի ընդ այնոսիկ քրիստոնէից փոխանակեսցէ՝ գրաւաթափ առնելով, որք ըմբռնեալ իսկ էին ի ձեռն չար ոստիկանին:
16 Եւ ապա անտի առեալ զաւար եւ զկապուտ բազում՝ դառնայ ի գաւառն Տաշրաց. եւ լուեալ եթէ զօր Իսմայէլեան ղօղեալն ստեալ դադարեալ կայ յամուրս խորաձորս Աղաստեւոյ, եւ ապա այնուհետեւ անձնընտիր զզօրս իւր արարեալ իբրեւ արս երկերիւր՝ եւ երթեալ գռոյթ իմն ի վերայ զօրու Հագարացւոյն տուեալ անհնարին մարտ քաջութեան՝ առ հասարակ զնոսա սրոյ ճարակ տայր. Եւ առեալ զկապուտ կողոպուտն դառնայր ի բանակն իւր:
17 Եւ իսկ եւ իսկ չուեալ երթեալ առ յաւէտ սիրելի իշխանն իւր Գուրգէն եւ անդ ի միասին զհասարակացն հոգս խորհրդաբար տեսեալ՝ ապա երթեալ գնայր զկողմամբք ամրոցացն Արշարունեաց:
18 Եւ յայնմ հետէ ոչ եւս յաւելին ելանել ապականիչքն յաշխարհ տէրութեան նորա:
19 Զայն տեսեալ թագաւորին Վրաց՝ այլ եւ զօրացն իւրոց, եթէ այց արար նմա Տէր եւ պատսպարեաց նմա եւ յաջողեաց ի բարութիւնս, ապա այնուհետեւ հարթ հաւասարութեամբ ի մի կամս եւ ի միտս զինքեանս բերեալ եւ թագ նմա կապեալ՝ թագաւորեցուցանէին զնա փոխանակ հօր իւրոյ, յինքնակալութեան իմն պայմանի պատուոյ զնա համարեալ, եւ Աստուծոյ ամենակալի զապագայսն յանձնարարեալ:
Գլ. 51
0 Յաղագս քաջութեանց Գագկայ արքայի, եւ դառնաղէտ հարուածոց երկրի մերում, եւ նահատակութեանց բազմաց:
1 Յայնմ վայրի ապա եւ թագաւորն Գագիկ հանդերձ վայելչագիտակ եւ բարեպաշտօն եղբարբն Գուրգենաւ ոչ սակաւ ինչ քան թէ բազում մարտս տագնապից ի վերայ պատրաստէր թշնամեացն, որ ջոլիրս առեալ էին ըստ հրամանին Յուսփայ ի կողմանս Ատրպատականի:
2 Եւ այսպէս առնաբար քաջութիւնս յանձին իւրեանց տպաւորեալ հանդերձ սպասելար եւ պայազատ գնդիւն՝ զբազումս ի Հագարացւոցն թաւալգլոր խաղացուցանէին: Ոչ միանգամ՝ այլ եւ բազում անգամ ստէպ ստէպ զայս արարեալ՝ առ ստորոտով աշխարհին Կորդուաց եւ Ռոտակաց եւ Ատրպատականի. յորմէ խուճապեալ թշնամեացն իբր յահագին իմն ձայնէ բեկանող գազանաց՝ արգելեալ գտանէին ի սաստիկ ասպատակէ հինիցն:
3 Այլ եւ զՍիսականացն տերանց եւ ազգաց ոչ սակաւ ինչ աղմուկ շփոթից շուրջ պատէր յոստիկանէ անտի. որք եւ ամրացեալք իսկ ի խոխոմս խորոցն ձորոց եւ յամուրս քարանձաւաց՝ բազում արշաւասոյր հէնս ի վերայ թշնամեացն հասուցանէին, եւ գումարտակս սփռեալ՝ արեանց ճապաղիս հեղուին:
4 Զայս ամենայն ոյժ պնդութեան տեսեալ չար ոստիկանին ըստ ամենայն կուսակալութեանց, եւ ահագին իմն զայրագնաբար մռմռեալ մղձկեալ սրտիւ ի թեթեւագոյնս անդր զթոյնսն թափէր: Եւ այնուհետեւ ապա հետամուտ լեալ եւ զհետ մտեալ՝ իւրաքանչիւր ոքի կուսակալաց այլազգեաց ըստ իւրաքանչիւրոց կողմանց ի փախուստ ի նոցանէ դառնային՝ ռամիկն եւ անռամիկն, մինչեւ ոմանք ի մերոց անտի հատկլեալ շնչով հազիւ թէ ճողոպրել կարէին ի սրոյն, որ լցեալն էր արեամբ: Վասն զի կարիք մեղացն զօրանային յանդամս ամենեցուն առ ի պտղաբերս առնել զմեզ մահու:
5 Իսկ մեծամեծ աւագանոյն ձորոց եւ լերանց եւ անապատից եւ քարաժեռաց եւ ամրոցաց պարապէին. Եւ այլ եւս խառնիճաղանճքն եւ բոկոտն եւ մերկանդամ եւ թափառական ի սով եւ ի ծարաւ եւ ի լքուցումն հարեալք եւ հաշեալք՝ ցան եւ ցիր լերանց եւ դաշտաց բերէին.
6 ոմանք ի ձմեռնային սառնասոյզ ձիւնախաղխաղ սառնամանեացն մրսեալք ծայրատէին եւ հեղձնուին. իսկ այլք յամառնային հիւղական յորդաբորբ ջերմութենէն տոչորմամբ կիզեալք այրէին եւ խորովէին:
7 Իսկ տկարացեալքն ի հապճեպ փախստենէն մատնեալք ի ձեռս դրժողացն՝ անխնայ անողորմ սրոյ նոցա տապաստ արկեալ՝ ոռոգանէին արեամբ զերեսս երկրի. իսկ ոմանք գրեթէ զանբան անասունս ի գերութիւն վարէին. եւ բազում ներգեւեալ արս եւ կանայս եւ մատաղ մանկտի իբրեւ զգառինս ի մէջ գայլոց ածեալ ի սպանդ վարէին:
8 Իսկ զոր պարտն վարկանէին վաճառակուր լինել՝ զայն արտաքոյ տարեալ տրոհէին յայլոցն՝ զորդի ի հօրէ, զեղբայր յեղբօրէ, զկին յառնէ, եւ զմայր ի դստերէ եւ զհարսն ի սկեսրէ, եւ զստնդիակիցն ի մօրէն ի ստենէ ի բացի գրկացն յափշտակեալ:
9 Եւ անդ էր ապա տեսութիւն ողորմելի եւ ողբք անհանդուրժելիք եւ լալումն անտանելի եւ բախումն կրծից եւ կքումն արտեւանաց եւ դողումն անձին եւ սարսափումն սրտի եւ ճչումն կոծոյ եւ ցտումն գեղոյ եւ խզումն հերաց:
10 Իսկ զոչ պիտանացուսն ի գործ վաճառաց եւ կամ Սոդոմայական արբանեկութեանց ի մետաղս եւ ի բանտս եւ ի շղթայս տարեալ մղէին՝ սաստիկ տանջանարանօք խոշտանգեալ, եւ ըստ Հոմերական օտար կանոնին ի փարթամէն եւ ի փանաքէն զնոյն կշիռ միապէս պահանջէին գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ:
11 Եւ միանգամայն իսկ զմեծս եւ զփոքունս ի մի տանջանս մահու դատապարտեալ սպառէին սպանմամբ յաշխարհէ աստի. եւ զայլս եւս ոմանս ըստ Սողոմոնեան տզրկին առ սակաւ սակաւ զարիւնս նոցա ծծէին՝ աղճատեալ չարիմաց խորհրդով ագահութեան, յագուրդ ոչ ունելով:
12 Իսկ զայլս ոմանս մահացան դեղըմպութեամբ խարդաւանեալ՝ որպէս թէ ողորմութիւն զայն ի նոցանէ լեալ այնոցիկ, յորս ներգործէին զչարս. եւ զայլս հնարիմաց խեղդանօք հեղձամղձուկ սատակէին.
13 եւ զոմանց զսարսափելիս իմն ընդ կեանս խառնեալ, զի մինչդեռ եւս յոտանաւոր նոցա կալով՝ կենդանւոյն ի կրծիցն ի վայր դահիճքն սրով զորովայնն հերձուին, եւ մինչչեւ զշունչն աւանդեալ էր՝ ի դուրս զլերդն կորզէին, մասունս տալով զայն իւրաքանչիւր ումեք իբր ի կատարումն ինչ լիութեան պիղծ պաշարմանն իւրեանց:
14 Իսկ այլք ոմանք, որք թեթեւ համարեալք եւ անտեսեալք էին յաչս նոցա՝ համարձակութիւն սակս այնորիկ առեալ իբրեւ զլռիկ կէին եւ գնային, զորոց զհետ մտեալք վաղերբք եւ ասպարօք եւ նրանօք՝ իբրեւ զտունկս ոստաքանց արարեալ ծայրատէին, եւ անպիտանս առնէին ի ձեռաց եւ յոտից եւ ի բոլոր անդամոց: Իսկ այլ ոմանց պարանս առատկաց յերկոսին կողմանս ի գլուխս եւ յոտս նոցա եդեալ՝
15 եւ բազում ուժեղակ մարդկամբք այսր անդր ձգձգեալ՝ մինչեւ լուծանել միջոյն. եւ ապա երկսայրի սրով բախեալ՝ միջով չափ ընդ երկուս բաժանէին:
6 Իսկ զի դեռ եւս շնչոյն ի նոսա գոլով առ տապոյ վտանգին, կամ յայլոց եւս ձեռաց ապրելոյ ըստ գլխոյ կուսէ մասնն կանգնէր՝ կայր փոքր մի ի վերայ հատածի միջոյն եւ խոխոտէր խօսել կա՛մ զանցս ինչ աղէտին, կա՛մ ըստ հայցուածոյ ինչ նմա ոմանց. թէպէտ եւ վտանգն շութափութիւն լեզուին տուեալ՝ ոչ բաւէր զբանն ինքնակատար յայտնել:
17 Իսկ զոմանս հրամայէր, զի կապեսցեն յանխնայ եւ հատուածեսցեն մտրակօք արջառաջլաց ի կողս եւ յորովայնս թափանցանց վիրաւորեալք.
18 եւ մինչ շունչ նոցա կենդանի էր ի նոսա՝ արկանէին յերկիր եւ քարշէին:
19 Իսկ կիսոց զունչս եւ զականջսն հատանէին, եւ զմասունս մարմնոյ նոցա կոտորէին, եւ զմատունս նոցա ծայրաքաղ առնէին. եւ զոմանս յետ անհնարին հարուածոց ի կոճեղս պնդէին՝ եւ պրկեալ կային զծակօք յոտսն յերկոսեան, մինչ զի անհնարին լինէր նոցա նստել կամ ընկողմնել եւ զխոնջ տապոյ աշխատութեանն սակաւ ինչ բժշկել:
20 Էին ի նոցանէ եւ յոլովք ի բազմաց, որք վասն առ ի Քրիստոս հաւատոցն բազում անգամ ի հարց եւ ի փորձ արկանէին, պարգեւս եւ պատիւս բազումս պերճութեան խոստանային, եւ պաճուճազարդ պատմուճանս եւ երեւելի զարդս նոցա պատրաստեալ յարդարէին առ ի խտտղել ական տեսանելոյ. եւ պատուաւորաց ոմանց գանձս եւ գերդաստանս առաջի մատուցանէին՝ միայն թէ զսնոտի պաշտամունս նոցա պատուեալ պաշտեսցեն:
21 Այլ Քրիստոս, որ յանձինս նոցա զարթոյց զկամս կենարարս եւ զյոյս սքանչելի հանգստեան՝ նոյն ինքն հրովն աստուածայնով զնոսա ջեռուցեալ ի սէրն սուրբ Աստուծոյ, եւ միջամուխ հաւատով ընդդէմ նոցա վառեալ, զի ապականեսցեն ի բաց զչարիմացութիւն չարին, եւ լուասցեն զկապուտակ ներկուածս նախանձու հակառակորդին, եւ հատցեն զարմատս ագահութեան ի հոգեւոր պատերազմին:
22 Եւ այսպէս ապա զամենայն սատանայական դիւթութեանցն պաշտամունս առ ոչինչ համարեալ՝ ոչ շեղեցան ի շղուաբարոյ շոգմոգութիւնս նոցա, եւ ոչ զարհուրեցան յահագին սպառնալեացն եւ ի տանջանարանաց, զոր պատրաստէին նոցա:
23 Եւ իբրեւ այսպէս առ հասարակ սոքա զգաստացեալք լինէին ի պատասխանատուութեան աւետարանի փառացն Քրիստոսի, եւ զլուեալն յունկանէ իբրեւ ի վերայ բարձր տանեաց քարոզէին՝ «Թէ քրիստոնեայք եմք եւ անօրէն օրինացդ ձերոց ոչ կարեմք հնազանդել». այնուհետեւ զանդատապարտսն իբրեւ զդատապարտս վարեալ եւ վճիռ մահու ի դատաւորաց անտի ի վերայ նոցա եդեալ՝ սրով զնոսա առ հասարակ վատնէին. որք եւ ընկալան իսկ զբրաբիոն յաղթութեան՝ յԱստուած թագաւորեալք:
24 Իսկ յայլում վայրի դարձեալ այլք ոմանք ըմբռնեալք վարեցան ածան առաջի դատաւորաց:
25 Եւ իբրեւ հարցան ի նոցանէ, եւ բազում աղերսալի եւ հեշտալի բանս բարեաց պարգեւաց առաջի դնէին՝ միայն եթէ պաշտօն մակուրան Կուրանին Մահմետի հաւանեալ դարձցին,
26 նոքա ոչ պատասխանւոյ անգամ զդատաւորն արժանի գրեցին. այլ միայն ընդ միտս իւրեանց ընդ Աստուծոյ խօսէին՝ սրտիւ հաւատացեալք յարդարութիւն եւ բերանով խոստովանեալք ի փրկութիւն:
27 Եւ այնուհետեւ հարուածս ի թիկունս ի թշնամեացն ընդունէին, եւ ապտակս ի ծնօտս, եւ գան սաստիկ ի պարանոցս, եւ հանեալ մղեալ վարեալ տանէին յասպարէս կատարմանն:
28 Եւ ի մի ջոլիր զսուրբսն գնդեալ՝ եւ իբրեւ զպարիսպ շուրջանակի զնոքօք վաղակաւոր դահիճքն բագձաձեալ, այնպէս սուր ի վերայ եդեալ կոտորէին:
29 Իսկ արք ոմանք ի թշնամեացն յայնցանէ որ շուրջն կային՝ տեսեալ ի սրբոց անտի մանուկ մի զուարթատեսիլ եւ գեղեցիկ երեսօք՝ Միքայէլ անուն, յաշխարհէն Գուգարայ, որոյ չեւ եւս էր փաղփաղեալ բողբոջեալ մրադիր բոյսք մօրուացն ընդ ծնօտսն՝ եւ իբրեւ մարդասիրել ի նա խոկացեալ եւ բուռն հարեալ զնմանէն, յինքեանս կորզեալ ձգէին, զի մի՛ ընդ այլսն եւ նա կորիցէ:
30 Իսկ նա արտօսրաթոր կականմամբ զաչսն յերկինս համբարձեալ եւ զօրացեալ վերին օգնականութեամբն՝ ի բաց զինքն ի նոցանէ չոպեալ ճողոպրէր. եւ հապճեպ տուեալ եւ դիմագրաւ դիմեալ առ ընկերս իւր՝ առաջի սրոյն զգլուխ իւր կամաւորաբար մատուցանէր:
31 Եւ այսպէս ի բանաւոր ողջակիզումն զինքն Քրիստոսի նուիրէր ընդ այլ եւս անարատ պատարագացն եւ զենմանց ի հոտ անուշից Հօրն երկնաւորի:
32 Էին եւս յայնժամ եղբարք երկուք ի նախնեացն Գնունիք, որոց անուանքն միումն Դաւիթ եւ միւսումն Գուրգէն ճանաչիւր. որք եւ ըմբռնեալք ի գերչացն՝ ածան առաջի բռնադատի ոստիկանին:
33 Եւ իբրեւ հարց եւ փորձ ընդ նոսա լեալ եւ գրեթէ զկէս տէրութեանն իւրոյ տայ նոցա խոստանայր, այլ եւ բազում զգեստս եւ զարդս ոսկեճամուկս, եւ ծիրանիս եւ երեւելի լակոնացի եւ բեհեզս նոցա մատուցանէր, եւ կամարս եւ մանեակս ոսկեղէնս եւ նժոյգս սրավարս՝ ճոխապաճոյճս ի զէնս եւ ի զարդս. եւ ապա զձեռս իւր ի նոսա կարկառեալ եւ գիրկս զպարանոցօքն արկեալ եւ հուպ ընդ հուպ ի համբոյր մերձեցուցեալ զնոսա, այնպէս շոգմոգէր շողոմութեամբ բանիւ հնազանդել նորայն բանի եւ խնայել յարբունս մանկութեան իւրեանց եւ դառնալ յանօրէն օրէնս, զոր ինքն պաշտէր.
34 իսկ նոցա գեղեցիկ իմն մոլութեամբ ի զէն զինուորութեանն Քրիստոս ի զինքեանս վառեալ՝ համարձակաձայն բարբառով զբարւոք դաւանութիւնն քարոզէին առաջի ամենեցուն, «Թէ քրիստոնեայք եմք, եւ ճշմարտութիւնն Աստուծոյ, որ յինք զանմահութիւն ունի եւ ի լոյս անմատոյց է բնակեալ՝ ոչ կամիմք փոխանակել ընդ ձերում ստութեանդ, որ ոչինչ իսկ են եւ յոչինչ համարեալ»:
35 Իսկ իբրեւ այսպէս զխորհուրդ նոցա ի սէր նահատակադրին Քրիստոսի արձանացեալ տեսանէր թշնամին՝ հրամայէր այնուհետեւ սրով զնոսա սպանանել:
36 Իբրեւ ածան ի թէատրոնն իբրեւ զոչխար ի սպանումն՝ աղօթս մշտնջենամռունչս եւ պաղատանս աղերսալից անդր առ Աստուած մատուցանէին գրել զնոսա ի թիւ վկայից սրբոց, որք սիրեցին զօր երեւելոյ գալստեան նորա:
37 Եւ հանդերձեալ դահճացն զերէց եղբայրն կատարել սրով, նա աղաչանս նոցա մատուցանէր՝ նախ զկրտսերն քան զինքն տալ կերակուր սրոյն. ի մտի եդեալ եթէ գուցէ ի վերջ քան զնա մնալով՝ ըստ մանուկ տիոցն զարհուրեսցի ինչ յԻսմայէլեան սրոյն սպառնալեացն, վասն զի մրազարդ մորուքն ի ծնօտսն դեռեւս էր տիգեալ եւ ընծիւղեալ.
38 եւ դարձեալ յեղբայրն կոյս ասէր. «Եղբայր սիրելի, նախ դու ընծայաբերեցիր Քրիստոսի յուսոյն մերոյ՝ մատուցանելով զքեզ ինքն բանաւոր ողջակէզ եւ զենումն նուիրական նմա, որ վասն մեր եղեւ մեռեալ եւ վերագրեաց զմեզ ի կեանս»:
39 Իսկ նորա ոչինչ գրեալ զվիշտս եւ ոչ ի մտի եդեալ զանհնարին մահուն տուգանս՝ յօժարութեամբ դիմեալ ի սուրն,
40 այսպէս հատաւ գլուխ նորա՝ պսակեալ ի Քրիստոսէ անթառամ պսակաւն:
41 Զկնի ապա եւ երէց եղբայրն յետ բարւոք պատերազմին եւ կատարման ընթացիցն եւ պահպանութեան հաւատոցն ի նոյն միտս զինքն վառեալ՝ յանողորմ սրոյ անտի սպանանի ի կենացս եւ կենդանանայ յանդերանութիւնս անվախճան ուրախութեանցն վերին արքայութեան:
42 Այսպէս ամենեքեան սոքա սուրբք, որ առ ի յինէն պատմեցան՝ յիրաւի տարեւորական տօնախմբութեամբ պատուին միշտ յեկեղեցիս սրբոց, օր յիշատակի սոցա սահմանեալ Մարերի ամսոյ՝ որ [ԻԷ] օր:
43 Վասն զի շիջուցին զհարուածս տանջանաց եւ գրեցան յորդիս վերին Սիօնի. անխէթ հաւատով յաղթեցին խորամանկութեան նոցա եւ հատին կտրեցին զոստս մահաբեր պտղոց նոցա. զի չիք ինչ ահաւոր՝ ուր սէր Հօր է, եւ ոչ այն ինչ որ ցաւեցուցանէ՝ ուր փառքն Քրիստոսի են:
44 Եւ այսպէս ապա աստուածային իմաստութեամբն ի բաց մերժեալ յանձանց զամենայն ինչ, որ ապստամբ եւ վայրենի է, եւ սրբեալ զինքեանս ի մարդկանէ պղծոց եւ կորուսելոց՝ կենսացուցին իւրեանց զհարկաւոր մահ մարմնոյ, եւ կամաւորաբար ածան իբրեւ զոչխար ի զենումն. եւ փոքր նեղութեամբ վայրկենիս յահ եւ յերկիւղ Տեառն յղացեալ՝ երկնեցին եւ ծնան զհոգի փրկութեան: Եւ սուրբ խնդրուածք նոցա իջուցին զհրեշտակս ի փրկութիւն իւրեանց, եւ նովին խոնարհութեամբ հասին երկնաւոր բարձրութեանն:
45 Լուան աւետիս ի հեռաստանէ, եւ զուարթագին սրտիւ զտանջանս եւ զմահ իբրեւ զանմարմինս կոխեցին: Նմանեցան քաջ նահատակացն մահուն, եւ դիմեցին խաղաղութեամբ առ Աստուած ժամանեալք: Առին զյաղթութեան բրաբիոնն, եւ վերադասեցան յորդիս վերին Երուսաղէմի:
46 Որպէս սկսան քաջութեամբ, նովին եւ կատարեցին զհանդէս նահատակութեանն՝ լի երկնաւոր սիրովն, եւ արտափայլեցին իբրեւ զարեգակնի մէջ տիեզերաց, որոց եւ անուանք նոցա գրեալ են ի դպրութիւն կենաց:
47 Իսկ այլք ոմանք թշուառականք եւ կոխեալք ի սատանայէ՝ զարհուրեալք յառժամանակեայ մահուանէս, եւ դիւրացուցեալ ի սիրտս իւրեանց զի նանիր եւ զսնոտի խոստմունս նոցա՝ շուրջ զինքեամբք պատեցին զերկունս մեղաց մահու եւ ուղխիւք անօրէնութեան հեղեղեցին զանձինս իւրեանց. եւ վրիպեալք ի ճշմարիտ լուսոյն՝ խաւարազգած նսեմութեամբ կուրացան, մոլորեալք յարքունական պողոտայէն եւ քեցեալք ի բաց յստակ ծորանէ քաղցրութեան խորհրդոցն աստուածայնոց՝ զմրուր դառնութեան բաւականաբար արբին, որ վերջին է չարութեան եւ առաջին կռապաշտութեան: Եւ ուրացեալք ի հաւատոյ՝ չար եւս քան զանհաւատսն գտան, ոչ ինչ օգտեալք եւ ի խոստմանց ինչ նոցա գոնէ միայն ըստ մասանց կենացս. այլ երերածուփք եւ տատանեալք եւ թշնամանեալք էին՝ եւ յամենայն կողմանց հարեալ եւ վատթարեալ:
48 Եւ ազատ մարդիկք այնպէս ուրացութեամբն ձաղեալք եւ հասեալք ի խոր աղքատութիւնս, մինչեւ ի դրունս տնանկաց շրջել եւ հաց մուրանալ՝ եւ միայն զկորստական մոլորութեանն եւ անարգութեանն անուն ժառանգեալք:
49 Եւ ոչ գտաւ խոստովանութիւն ի շրթունս նոցա. իջին ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ՝ առիթք գտեալք հրոյն գեհենի:
50 Եւ այս գրեալ եղեւ յինէն առ ի կշտամբութիւն յանդիմանութեան այնոցիկ, որք խորհին ցանկացողք գործոց նոցա լինել:
Գլ. 52
0 Յաղագս յառնելոյ օտար ազգաց ի վերայ երկրի մերում, եւ անմիաբանութեան նախարարաց մերոց ընդ իրեարս
1 Բայց եւ ես տխրական տրտմութեան բանս ինչ աստ յառաջ բերեմ ասել. Քանզի դրացիք մեր եւ ազգք որ շուրջ զմեօք են՝ Յունականք եւ Եգերացիք եւ Գուգարացիք եւ Ուտէացիք, հիւսիսական ազգք բնակեալք առ ոտամբն Կովկասու, ի մտի եդեալ եթէ գուցէ յինքեանս հետի աղագս գտանել մարթասցին՝ ոստիկանն չար թէ երբեք շէն գտցէ զքաղաքս եւ զաւանս եւ զգեօղս. վասն այնորիկ ի խլել եւ ի բրել, կորուսանել եւ յատակել ջանացան առ ստորոտով իւրաքանչիւր աշխարհաց իւրեանց.
2 եւ ապա խառն ընդ նոսին եւս աւազակք եւ սրիկայք ելին ի մարտս ընդ երկրի մերում. եւ բազում ինչ այն էր՝ որ ի նմանէ անցք ընդ աստուածաշէն եկեղեցիս անցանէին յեղծումն եւ ի խոպանումն եւ յապականումն վարակեալ:
3 Եւ զբազում զաշխարհս իբրեւ զանապատ՝ անկոխ անջրդի ցուցեալ տապալէին. եւ գրեթէ իբրեւ զերկիր, որ ոչ անց մարդ ընդ նա եւ ոչ բնակեցաւ ի նմա որդի մարդոյ՝ այնպէս զապատն անապատ առնէին:
4 Եւ վասն ընդ միմեանս բախելոյ բազում ճապաղիս արեան հեղեալ՝ դիակամբք լնուին զերեսս երկրի մերոյ, եւ առ հասարակ յաւարի առեալ կապուտ բազում՝ խաղացուցանէին յինքեանս ըստ իւրաքանչիւր աշխարհաց կշիռ:
5 Եւ այսպէս անմարդացեալ եւ անզաւակացեալ, խոպանացեալ եւ անշքեղացեալ այնուհետեւ աւանք եւ շէնք մեր եղեն իբրեւ զանդաստան մացառախիտ. Եւ ցամաքեցան բողբոջք բուսոց արտավարաց եւ արօտից. Եւ քաղաքք մեր կործանեցան առ ի չգոյէ բնակչաց, եւ երկրագործք մեր սպառեցան եւ սուգ զգեցան:
6 Եւ այսպէս ծածկեցին զմեզ անարգանք մեր, եւ ի մեզ բաւանդակեալ լցաւ մարգարէութիւնն Եսայեայ, եթէ «Երկիր ձեր աւերակ, քաղաքք ձեր հրձիգք, զաշխարհս ձեր առաջի ձեր օտարք կերիցեն՝ աւերեալ եւ կործանեալ յազգաց օտարաց»:
7 Իսկ իբրեւ այսպէս կրեցաք տագնապս տարակուսից ի հինից օտարաց, ի մերս ապա լինէաք ի թագաւորս եւ յիշխանս ակնկառոյց, այլ եւ ի պէտս եւ ի նախարարս երկրի մերոյ: Եւ յուսացեալ սպասէաք ոչ եւս ընդ փորձութեանն խառն վրիպիլ սոցա եւ անկանիլ. այլ ջան առաջի դնել եւ ելս նեղութեան հնարել, եւ վայելչաբար ի միասին կապակցիլ հասարակ եղբայրութեամբ եւ իբրեւ զմի այր միանալ. եւ ընդ Դաւթի պարսաքարել զնորս Գողիաթու մսեղէն բուրգն, կամ ընդ Գեդէոնի ըստ հոլովելոյ նկանակին սրով Տեառն վանել զճամբարս թշնամեացն. կամ ըստ Յայէլի թերեւս գոնէ յետ զկաթն արբուցանելոյ՝ ցցով վարսաւորել ընդ ծամելիսն Սիսարայ. կամ իբրեւ զՄակաբէ ի շուրջ պատեալ պատերազմէն փրկել,
8 եւ այսպէս ազատել զկաթուղիկէ եկեղեցի եւ լուծանել զլուծ ի պարանոցէ հաւատացելոց, եւ շահել զորդիս սպանելոց:
9 Բայց ոչ զայս եղեւ տեսանել մեզ, այլ զնորին հակառակն կրեցաք. Վասն զի նուազունքն քան զմեծամեծսն ձեռներէց լինել ջանային, եւ ծառայքն ըստ Սողոմոնի հնարէին, զի զտեարս տրեխաւորեալ՝ ի գետնի գնացուսցեն եւ ինքեանք ելցեն յերիվարս ահապարանոցս եւ առաթուր հարողս՝ խրոխտացեալք եւ սոնքացեալք մեծաւ ապստամբութեամբ:
10 Իսկ թագաւորք մեր եւ պետք եւ իշխանք, զորս ի բնէ նախարարութիւնքն էին՝ ջանային վարատել եւ խլել յիւրաքանչիւրոցն բնակութեանց, եւ ըստ ախորժից իմն ձեռական եւ նոր ստեղծանել պայազատս եւ սպասալարս:
11 Այլ եւ եղբայր ընդ եղբօր եւ ազգայինք ընդ ազգայինս ընդվզեալ ի նախանձ եւ ի չարակնութիւն եւ ի գրգռութիւն եւ ի կատարեալ ատելութիւն ընդ միմեանս բերէին:
12 Եւ այսպէս համագունդ ընդ միմեանս հարեալք՝ հակառակութիւն եւ ի կռիւ պայքարէին. եւ միշտ սուր յազդեր ունելով՝ բազում եւս քան զթշնամիսն հեղուին ի միմեանց զարեան ճապաղիս.
13 եւ առ հասարակ զքաղաքս եւ զգեօղս եւ զաւանս եւ զագարակս, այլ եւ զտունս իւրեանց քանդէին ձեռօք իւրեանց. եւ գրեթէ այն իսկ ոճիրք հակառակութեան գտան պատճառք հինիցն՝ եկելոց ի վերայ մեր, ըստ Սողոմոնի՝ թէ «Ատելութիւն գրգռէ զբարկութիւն»:
14 Եւ առ մեզ լցաւ միւս մարգարէութիւնն, եթէ «Անկցի այր ընդ այր, եւ այր ընդ ընկերի իւրում, ընդհարցի մանուկ ընդ ծերոյն, եւ անարգն ընդ պատուականին»:
15 Այսպէս ապա ամենայն առաքինի քաջողջութիւն եւ շինութիւն եւ խաղաղութիւն քայքայեցաւ, եւ եղծումն եւ ապականումն զտեղի փոխաբերեաց:
16 Եւ սակս այսորիկ ապա մարգարէն ընդ մեզ ողբակցէ զառաջին բարեզարդութիւնն եւ զվերջին ընդդիմակազմութիւնս, եթէ «Առաջ նորա դրախտ փափկութեան, եւ վերջ նորադաշտ ապականութեան»:
Գլ. 53
0 Յաղագս դառնութեան տարերց եւ սովոյ եւ հարուածոց թշնամեաց, եւ մարդակեր գազանաց:
1 Ըստ հարուածոցս դաժանութեանց եւ տարերքս եւս յեղափոխեցին ի մեզ զդառն առարկութիւն չարի. Վասն զի բարեխառն օդք հիւսիսայինք ի դառնաշունչ հողմ հարաւային շրջեցան. եւ քաղցր եւ հեշտալի գարուն ի ձմերային սգաւորութիւնս յեղանակեցաւ:
2 Յայնժամ երկրագործք մեր բազմայորդորք էին ի վաստակս ձեռաց իւրեանց, իսկ այժմ լքեալք եւ ընդարմացեալք շտեալք. Յայնժամ շտեմարանք զեղեալք, իսկ այժմ դատարկացեալք եւ ամաչեցեալք.
3 անդ հօտք արօտականք ծաղկաւէտք խայտացեալ, աստ խամրեալ եւ յոյժ պակասեալ.
4 Յայնժամ դաշտք պարարտութեամբ լցեալ, իսկ այժմ տխրութեամբ.
5 անդ եւ հովիտք բազմացուցեալ ցորեան, աստ կարկտիւ եւ չար ուղխիւք հեղեղեալ.
6 յայնժամ անձրեւք քաղցունք եւ շահեկանք, իսկ այժմ անպիտանք եւ ջաղբք եւ թորթորեալք յապականել զհունձս եւ զկալս, թէ եւ գտանի ուրեք պտղեղութիւն.
7 անդ լերինք զցնծութիւն զգեցեալ, իսկ արդ անզարդացեալ առ ի չգոյէ արօտականաց:
8 Տասն լուծք եզանց գործեցաք, եւ սափոր մի մեզ տուաւ. սերմանեցաք եւ ոչ հնձեցաք. տնկեցաք եւ ոչ կթեցաք: Թզենի ոչ ետ զպտուղ իւր. որթ եւ ձիթենի ոչ ետուն զզօրութիւնս իւրեանց. թէ շտեմարանեցաք ինչ, եւ զայն եւս այլոց թողաք:
9 Եւ այսպէս անդրադարձեալ եղեւ մեզ տէրունեան բանն, զի մեք վաստակեցաք, եւ այլք ի վաստակս մեր մտին:
10 Եւ այսպէս ապա յամենայն յուսոյ բարւոյ զրկեալք՝ ծածկեցին զմեզ անարգանք մեր:
11 Եւ այսպէս ի յիշատակութենէ թշնամեաց եւ յանարդիւն անպտղութեանց՝ ապա եւ սովն եւս ի վերայ սաստկացեալ զօրանայր ուժգնապէս:
12 Վասն զի հուրն կայծակնացայտ որ տեղեացն ի մեզ, եւ սուրն անողորմ պատերազմացն որ միշտ ի մեզ բղխէր զհոտ մահու՝ մինչեւ յեօթն ամ ձգեալ ընդերկարեցաւ. Եւ վասն այսորիկ մնացեալքս պանդխտեցաք ի վրանս Կեդարու, եւ թափրացաք եւ ունայնացաք ի ստացուածոց եւ ի բոլոր պարենի ռոճկաց եւ ի չգոյէ կերակրոց:
13 Ապա այնուհետեւ սկիզբն առնոյր սովն կորստական եւ ապականէին առ հասարակ Այրարատեան աշխարհիս ծնունդք ի քաղաքս եւ ի գիւղս եւ յագարակս՝ իբրեւ զդիակունս գունատեալս եւ լքեալս դանդաչէին:
14 Եւ այլք ի փարթամաց առ սակաւ սակաւ զիւրեանց ստացուածս վատնեալք ընդ աւուրն պարենի՝ ի վերջին տնանկութիւն հասանէին եւ յաւէտ յաղքատութիւն եւ ի կարօտութիւն:
15 Եւ կէսք ի խոտաբուտ կեանս ի հարկէ սովոյն բերեալք՝ զմոլեխինդն եւ կամ զայլս ոմանս վնասակար բանջարս ըստ դիպաց իմն ճարակեալ՝ յապականութիւն մահու հասանէին. զի վտանգ սովոյն հասարակ շարժէր ի կարօտութիւն զամենայն ինչ ի կերակուր նոցա բերել:
16 Իսկ ոմանք զսիրելի որդեակս իւրեանց ընդ սակաւիկ ինչ ռոճկաց թշնամեացն վաճառեալ ի տագնապէ վտանգին՝ ոչ յիշեցան նոցա աղէկոտոր խնամք ծնողականաց:
17 Եւ կանայք պատուականք ի հարկէ կարօտութեանն զքօղումն ի գլխոց մերկացեալ եւ զհանդերձս յանդամոց՝ առանց ամօթոյ ի հրապարակս ելեալ, առ տագնապին մուրացիկ շրջէին:
18 Եւ ոմանք ծիւրեալք եւ ծնգեալք եւ ցամաքեալք ի տարակուսանս սովոյն իբրեւ զմեռեալ պատկերս դանդաչէին, եւ թօթափեալք այսր անդր սակս նքողմանն եւ ընդ միմեանս հարեալք՝ կործանէին զիրեարս:
19 Եւ այլք իբրեւ զդիակունս բազմակոյտս ի հրապարակս անկեալք եւ լքուցեալք՝ մինչ շունչ նոցա մերձ էր յելանել, աղաչէին զանցաւորս ոմանս, զի կարկառեսցեն նոցա նշխար ինչ կոտորոյ հացի, եւ այնպէս զրաւէին ի կենացս:
20 Իսկ եթէ ի մեծատանց ոք տալով ինչ տային նոցա ողորմութիւն՝ յետոյ յանողորմ բարս խստութեան ընդ մուրացիկսն դառնային, զի խղճէին եթէ գուցէ լինիցին եւ նոքա իբրեւ զնոսա:
21 Բարձեալ էր ապա յամենեցունց ի նոցանէ սեղան ուղղել. զի ոմանք առ սաստիկ կարօտութեանն զցորեանն՝ իբրեւ չէր աղացեալ կամ թրեալ՝ ուտէին. եւ այլք ի կրակարանաց զագահումն յափշտակեալ ուտէին:
22 Չարչարանաց էր կերակուրն՝ զոր թէ գտանէին երբեք, եւ արտասուաց արժանի՝ տարժանական եւ ողորմելի ճաշակքն:
23 Դողումն եւ սոսկումն եւ սարսափումն աստանօր զիս պատեալ պաշարէ ի բանէս, որ առաջի կայ ասել. զի մարդք հաւատարիմք ստուգեցին մեզ զբանս ճշմարիտ, եթէ մարք ոմանք զսովամահ որդւոց իւրեանց մարմինս ի կերակուր իւրեանց պատրաստէին.
24 եւ այլք զընկերակիցս իւրեանց գաղտակծութեամբ իմն իբրեւ զոչխար ի սպանդ վարեալ՝ կերակուրս իւրեանց պատրաստէին:
25 Եւ այս անդր եւս քան զվրէժխնդրութիւն Երուսաղէմի արժանի անհնարին ողբոց գործս ինչ տեսեալ լինի. Վասն զի ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկունս իւրեանց եւ եղեւ նոցա ի կերակուր: Եւ որ ի գիրկս գրկեալք եւ գգուեալք էին՝ գիրկս արկեալ աղբեւաց՝ թարթափեալք թաւալէին եւ ուտէին իբրեւ զկերակուր:
26 Կցեցան լեզուք դիացիկ մանկանց ի քիմս իւրեանց ի ծարաւս իւրեանց, զի ոչ գոյր նոցա դիեցումն ի մարց: Տղայք չորաբեկ հացիկ խնդրէին՝ եւ արտասուք ընդ ծնօտս նոցա թորէին, եւ ոչ ոք էր որ տայր նոցա. եւ այնպէս ապա պակասեալ թափեալ հանեալ զոգիսն ի ծոցս մարցն իւրեանց՝ ընկեցեալ ցրեալ ցնդեալ կային առ հասարակ ծնեալքն եւ ծնողքն ի մէջ քաղաքաց:
27 Այսպէս մատնեցան ահա որդիք ժողովրդեան մերոյ յապականութիւն ի յանօրէնութեանց մերոց եւ ճռաքաղ եղեան ի վայրկեան ժամանակի:
28 Բայց առաւել քան զայսոսիկ խռովչացն վտանգ խոշտանգանաց զնոսա կորուսանէր. զի ըմբռնեալք ի ձեռաց նոցա ի հարուածս անհնարին չարչարանաց տանջեալ լինէին, զի թէ գուցէ գտցի ինչ առ նոսա կերակուր,
29 եթէ գտանէր երբեք ուրեք՝ կրկնապատիկ ազգի ազգի տանջանս հնարիմացս ի վերայ նոցա ածէին: Ոմանց գաւազանս ընդ ներքին համսն վարէին, եւ այլոց փայտս սրեալ յերաստանսն ցցէին. եւ կիսոց զաճիւն հնոցի հրախառն ի ծոցս եւ ի գլուխս վայթէին.
30 ոմանց զներքին անդամսն եւ զծածուկ արութիւնսն կապեալ սամետէիւք՝ եւ նովիմբ զբարձաւանդակաց կախէին մինչ ի խզել խլել իսկ ի բաց համոյն, յորմէ եւ սակաւք ի բազմաց թէ ապրէին. եւ զայս ո՛չ միայն ի թշնամիսն՝ այլ եւ ի մարդս մերձաւորս եւ յընկերակիցս եւ ի ծանօթս էր տեսանել:
31 Եւ այսպիսի խոր խռովութիւն պատէր զքաղաքօք, եւ գիշեր լի մահուամբ զգիւղիւք եւ զգերդաստանօք: Եւ մարմինք մերկք ընկեցեալ կային ի փողոցս եւ ի հրապարակս եւ տեսիլ սարսափելի անարգութեան տային տեսողացն՝ որպէս զի ո՛չ եւս ոք կարէր տալ զնոսա գերեզմանաց:
32 Եւ այսպէս ապա շանց եւ շաղղակեր գազանաց եւ թռչնոց երկնից լինէին կերակուր. եւ յայնմանէ սովորութիւն կալեալ գիշամուխ գազանացն՝ յորդեցին զօրացան բազմացան աշխարհակեր գայլք, եւ այնուհետեւ փոխանակ դիականց զկենդանասէր մարդիկ իբրեւ զանբան անասունս ժանեօք մանրեալ աղացեալ ուտէին. եւ ի միասին հնձեալք լինէին ի ճիրանաց գազանաց անտի պատուականն եւ անարգն: Քանզի թմրութիւն մեղաց եւ զանմեղսն եւս ընդ միգով իւրով ածեալ ծնգէր. վասն զի ելք են հասարակաց ի տարերց աստի աշխարհէ, եւ սահմանեալ աւուրն հատուցման պահի պատիւն եւ պատուհասն:
33 Այսպէս տարածեցաւ մահ ի սակաւ աւուրս եւ լիզաջինջ արար զԱսքանազեան ազն. եւ առ ամենայն մարդիկ քարոզեալ երեւեցաւ չար ամպրոպացն արկածք, եւ ստուերք մահու մեղաց ծածկեցին զմեզ յոյժ. վասն զի ո՛չ կացաք յուխտի Տեառն՝ անփոյթ արար զմեզ:
34 Իսկ ես աստանօր պանդխտաբար ըստ հալածանաց ժամանակին նստեալ կայի ի մէջ Գուգարաց եւ Վրաց մերձ առ մեծ իմաստն Ատրներսեհ՝ թագաւորն կացելոյ յայնմ նահանգի. որ թէպէտ բազում հիւրամեծարութեամբ եւ առատաձեռն ռոճկօք առ ի նմանէն պատուասիրեցայ, սակայն ընդ յերկարեալ իմ պանդխտութեան անդ՝ որպէս երբեմն Իսրայէլ ի վրանս Կեդարու, յաւէտ իմն տրտմեալ տառապէի՝ ակնկալեալ եւ սպասեալ փրկութեան Տեառն Աստուծոյ:
Գլ. 54
0 Յաղագս գրելոյ Նիկողայոսի պատրիարգին Կոստանդինուպօլսոյ նամակ առ Յովհաննէս կաթողիկոսն, եւ նորա եւս գրելոյ առ Կոստանդին կայսր:
1 Ապա սակս սասանութեանց եւ վրդովմանց մերոց՝ լուեալ մեծի պատրիարգին Կոստանդնուպօլսի Նիկօղայ, գրէ թուղթ առ իս օրինակ զայս. «Վսեմականի աստուածասիրի եւ հոգեւոր Տեառն եւ յաւէտ սիրելի եղբօր մերում՝ Յովհաննու կաթողիկոսի Հայոց Մեծաց, ի Նիկողայոսէ ողորմութեամբն Աստուծոյ յարքեպիսկոպոսէ Կոստանդնուպօլսի եւ ի ծառայէ ծառայից Աստուծոյ՝ Տերամբ խնդալ:
2 Կարծեմ ոչ ինչ զանխուլ է՝ տէր իմ, ի քոյոյ յաստուածասիրութենէդ յոյժ տրտմութիւն եւ անպակաս ցաւք սրտից մերոց յաղագս Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից միահամուռ քոյդ հաւատացեալ հօտից, որ եհաս ի վերայ դառն տագնապ չարչարանաց եւ նեղութեանց ի Սառակինոս Իսմայէլեան բռնակալացն:
3 Զի թէպէտ եւ մարմնով մեկուսի եմք եւ աչօք ոչ տեսեալ զվտանգ հօտի ձերոյ. սակայն ի լսելն ի չարէն չարչարեալ զաշխարհդ ձեր՝ յոյժ կոծիմք անձամբք եւ յոգոց ելանեմք մեծաւ տրտմութեամբ:
4 Իսկ եթէ մեք հեռագոյնքս ի ձէնջ միայն ի լսելն այսպէս ընկալաք յանձինս մեր սուգ դառնութեան՝ ապա ո՞րչափ եւս առաւել դուք՝ հաղորդեալքդ ի չարչարանս ընդ հօտից ձերոց, եւ հալածեալքդ եւ գանեալքդ եւ հարուածեալքդ յանօրէն եւ ի պիղծ ապստամբացն եւ զի՞նչ պարտ է եւ պատշաճ է լինիլ, եւ կամ զի՞նչ այնչափ չարութեան իմանալ մխիթարութիւն, եւ ո՞րպէս ուղղութիւն զհետ եկեսցէ փարատել զառաջակայն՝ որ գալոցն է գայթակղութիւն:
5 Արդ եթէ պատշաճ թուեսցի սրբութեանդ ձերում, պարտ է նախ զաստուածային այցելութիւնն եւ զօգնականութիւնն յամենայն ժամ վերակարդալ, եւ ձեռս ի վեր ամբառնալ եւ բոլորով սրտիւ ի գութ ողորմութեան կոչել զամենակալն Աստուած քոյոյդ հօտիդ Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից,
6 եւ խորհել զհասարակացն օգուտ. եւ ապա մի՛ եւս այլ բնաւ անսալ կորստեան դոցա, եւ փոյթ յանձին ունել ամենայնիւ յամենայնի առ հասարակ զամենեսեան խրատել յաստուածային գիտութեան, եւ քրիստոսաւանդ բանիւն կապել եւ արձակել՝ որպէս եւ ընկալայք պատուէր իշխանութեամբ իսկ յերկինս եւ յերկրի, եւ դադարեցուցանել գոնէ ի հակառակութենէ չարութեանդ՝ որ ընդ միմեանս.
7 եւ մի՛ տալ թոյլ մնալ ի վայրենի գազանութեանդ, որք բարկացեալք եւ դիմեալք են ի սպանումն միմեանց, եւ դառնալ ի մարդկային մտածութիւնս եւ ի քրիստոնէական հանդարտութիւնս, որով բերի իսկ ի փրկութիւն մնացելոցդ մասանց մարդկան Հայոց աշխարհիդ եւ Վրաց եւ Աղուանից:
8 «Զայս նուաստութիւն իմ յառաջագոյն փութացաւ գրով ճեպել տալ ձեզ սուղ ինչ պատճառ յորդորման սիրոյ:
9 Ըստ սմին սակի առաքեցաք թուղթ եւ առ կուրապաղատդ առ աւագն Ափխազաց՝ խրատելով առ ի լսել խրատուդ ձերոյ եւ մոռանալ զընդ միմեանս հարումնն, եւ նայել ի սէր ի միաբանութիւն եւ ի հաշտ խաղաղութիւն ընդ միմեանս եւ ընդ հասարակ իշխանս Հայոց եւ Աղուանից, եւ միանալ միաբան եւ մարտնչել ընդդէմ ամբարիշտ թշնամւոյն որդւոցն Ապուսիճայ. զի մի՛ հասարակ ձեզ կորուստ եղիցի եւ որ ընդ ձեօք այլ եւս մերձաւորաց ազգաց սասանումն բերցի:
10 Եւ արդ՝ պարտ է ձերում սրբութեանդ բերան ի բերան եւ թղթով եւ պատգամօք եւ եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ սրբովք արամբք գուն գործել եւ ի բաց ի միջոյ բառնալ զչար հակառակութիւնս դոցա, եւ առանց բանի պղերգութեան հետեւել յայդպիսի մատակարարութիւնս՝ եւ մաղթել դառնալ ի լաւագոյնսն եւ առ փրկական խորհուրդս եւ գործս:
11 Զի այդպէս միախոհք եւ միաբանք լինելով՝ մի՛ եւս կարողասցի ինչ ի վերայ աշխարհիդ ձերոյ ապականիչ չար:
12 Եւ մինչ այդ այդպէս ի ձէնջ կազմիցի, ապա եւ ինքնակալ եւ աստուածապսակեալ թագաւորս մեր ի դէպ ժամանակի պիտոյից առաքեսցէ զօր բազում յօգնականութիւն ձեզ. զի եւ կուրապաղատդ եւս եւ աւագն Ափխազաց եւ իշխանք եւ մեծամեծք Հայոց միաբանեալք մերոյն զօրաց՝ մեծաւ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ձերով մեծ քահանայագործութեամբդ պատերազմեալ ընդ թշնամիսն կարծեցեալ կորստեան արբանեկին սատանայի՝ վերագոյն գտցին:
13 «Յայնժամ ապա եւ մեղանչականութիւն հակառակութեան, որ ընդ միմեանս եդին ապիրատութեամբ՝ եւ դուք եւ մեք առ հասարակ դոցա թողութիւն շնորհեսցուք:
14 Եւ զիւրաքանչիւրոցն իրաւունս յիւրաքանչիւրսն ընձեռեսջիք՝ որպէս եւ վայելէ իսկ ձերում սրբութեանդ. զի յառաջագոյնն իսկ ի կարգս քահանայավարութեանն իւրաքանչիւր ոք տարեալ հաստատեսցի:
15 Յայսմհետէ խաղաղութիւնն Քրիստոսի հաստատեսցի ի ձեզ՝ եւ սրբափայլ աղօթք ձեր եղիցի ընդ նուաստութեանս մերում»:
16 Իսկ իմ ընթերցեալ զայս եւ ընկալեալ սիրովն Քրիստոսի՝ ի սոյն միտս եւ ի սոյն խորհուրդս համոզեալ հաստատեցի զթագաւորն Վրաց՝ մինչեւ խոստովան եղեւ զհետ երթալ խաղաղութեան եւ սիրոյ եւ միատարր միաբանութեան ընդ ամենեսին՝ ընդ իշխանս եւ ընդ տեարս աշխարհիս Հայոց եւ Վրաց, անշուշտ յետկար երդման ինչ այդմ մասին տուեալ:
17 Իսկ ապա լուեալ եւս զտառապանս տրտմութեան ամպրոպաց, որ տեղացաւն իսկ ի վերայ ժողովրդեան Տեառն՝ առի սուգ սաստիկ, եւ ակն իմ իջոյց զարտասուս զհոսանս ջուրց:
18 Վասն զի տեսի բարձեալ զվայելչութիւն ի տանէ Տեառն եւ պղծեալ զսրբութիւն նորա ի հեթանոսաց, եւ զի քահանայք նորա հաշեն եւ հառաչեն եւ յոգւոց ելանեն: Եւ յիշեալ զօր տառապանաց անջատման իմոյ, որ իբրեւ զցանց ձգեալ էր իմոց սրտիցս, զտկարացեալ զօրութիւն իմ սակաւ ինչ կազդուրեալ եւ գօտեւորեալ՝ չուեցի գնացի յաշխարհն Տարօնոյ. եւ անդ ի մերձաւորաց իմոց եւ իշխանաց եւ ժողովրդոց գտեալ մխիթարութիւն տառապանաց վշտաց իմոց՝ արծարծեցաւ յիս հոգի իմ:
19 Բայց հակառակորդն մեր, որ կոխեաց զսրբութիւն Տեառն՝ դեռեւս արձանացեալ նստէր ի մայրաքաղաքն Դվին. եւ մռմռեալ անհնարին դառնութեամբ՝ շրջէր խնդրէր հայցէր, թէ զո՞ կլանիցէ.
20 եւ ընդ բոլոր ծագս երկրի մերոյ ասպատակ զզօրս իւր սփռէր, եւս առաւել զմիտս իւր, որ էր ի ծննդականութեան չարին՝ ի թագաւորն Գագիկ քան յայլս ոմանս հնարէր թափել: Որոյ եւ իրազգած իսկ լեալ նորա նենգապատիր արբանեկութեանն չարի՝ եւ տեսեալ զեկեալ հասեալ առ դուրս մերձեալ հէնսն, այնուհետեւ ապա զգաղթ ընտանեաց իւրայոցն եւ զկապուտն գանձարանաց, այլ եւ համագունդ իսկ զամենայն աշխարհակոյտ խառնիճաղանճս տէրութեան իւրոյ ի ծործորս ամուր լերանցն Մոկաց եւ Կորդուաց չուեալ ղօղեալ բունեալ թագուցանէր:
21 Եւ ինքն եղբարբն իւրով եւ սպասալար գնդիւն վառելովք՝ արձանացեալ դադարէր ի միջերկրեայս, անդ զգուշացեալ յանգայռագիղ գազանէն, ի պատրաստի միշտ ունելով զմիտս իւրեանց. ընդ որս էր մեծ իշխանն Սիւնեաց Սմբատ՝ սպասելով յաստուածուստ խաղաղութեանն:
22 Բայց սպարապետն հայոց Աշոտ դեռեւս ի մէջ ուղխիցն չարութեան կայր առկայացեալ, եւ ոչ կարացեալ կարող զհատուածիլն ի Յուսուփայ: Վասն զի միշտ ի վերայ նորա զհայեցուածսն իւրեանց զգուշաբար պահէին ի ծածուկ:
23 Սակայն սպարապետն՝ գերիմաստ արտագրութեամբ ըստ կամս ոստիկանին ամենայն իրօք զկեանս իւր նուաճէր, միայն զփրկութիւն անձինն առ ի նմանէն տնօրինեալ հոգայր:
24 Բայց Աշոտ որդի Սմբատայ, զոր թագաւորեցուցին Վրաց արքայն եւ զօրք իւր ի վերայ Հայաստանեայցս, այսր անդր յամուրս աշխարհի տէրութեան իւրոյ տարուբերէր. բազում մրցմունս եւ արիական քաջութիւնս ընդդէմ բոլոր թշնամեացն մարտիւ կարգէր՝ ոչ միայն ընդ Սառակինոսացն, այլ եւ ընդ Վրաց եւ ընդ Գուգարաց, որք ապիրատս զնմանէ խորհէին: Իսկ իմ ապա տեսեալ զծփական եւ զանդուլ հինից արշաւանս՝ մինչդեռ եւս էի ի Տարօն գաւառի, գրեցի թուղթ առ Կոստանդին կայսր Հռովմայեցւոց՝ օրինակ զայս.
26 «Գերաբուն եւ ինքնակալ կայսր Հռովմայեցւոց՝ Օգոստոս Կոստանդիանոս յԱստուածուստ պսակեալ եւ պերճացեալ մեծ եւ բարեյաղթ թագաւորք տիեզերաց, աստուածասէրք եւ բարեպաշտք. ի հանդիսի կենացս հասարակաց լուսաւորութեանց վերակացուք եւ հանուրց եղելոցս ճշմարիտ խաղաղարարք. երկնացեղիկ ինն դասուցն համեմատք եւ շինութեան հոգեւորի առիթք. այսքանեաց եւ այսպիսեաց ազգաց եւ ազանց ստուգապէս առաջնորդք՝ աստուածային արդարեւ արմաւենիք ի տան Տեառն տնկեալք:
27 Ողջոյն ձեզ եւ խաղաղութիւն եւ խնդութիւն բազում եւ սէր հաստատեսցի յայսմիկ Կաթուղիկէ Եկեղեցւոյ, որ թէպէտ եւ ի թշնամեաց աստի գերեալ եւ իբրեւ զանապատ անջրդի խոպանացեալ ըստ նմանութեան մօր անզաւակացաւ յորդւոց, սակայն կայ եւ մնայ ի սէր փառացն Աստուծոյ:
28 Ողջոյն եւս յինէն ի Յովհաննիսէ Հայոց Մեծաց նուաստ կաթողիկոսէ.
29 շնորհք խաղաղութիւն բազմասցի ըստ Աստուծոյ Հօր եւ Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի:
30 «Այլ եւ որ ընդ իս իսկ եպիսկոպոսունք եւ բովանդակ ուխտք սրբոյ եկեղեցւոյ, որք եւ գանեալք իսկ եւ հարուածեալք եւ չարչարեալք եւ հալածեալք եղեալք ի մահառիթ եւ ի նենգաւոր շնչոյն Ամաղեկայ, որ բղխեացն զմարդախանձ չարին զչար մախանսն եւ ըստ վայրենի մոլորութեան իւրոյ տեղեաց ի մեզ զամպրոպ դառնութեան եւ զսրտմտութիւն բարկութեան վրիժուց անհնարից.
31 սակայն մեք կալցուք յանձինս մեր զշնորհս ուրախութեան եւ սիրոյ Տեառն, եւ ըստ որում աղաչէրն Պօղոս՝ նախ քան զամենայն արասցուք աղօթս մշտնջենամռունչս եւ պաղատանս աղերսալիս եւ խնդրուածս հաշտարարս եւ գոհութիւնս արժանընկալս յաղագս անյաղթ եւ ինքնակալ եւ աստուածապսակեալ թագաւորացդ՝ կեալ ձեզ յամայր ամս ըստ պտղոյ արդարութեան կենաց եւ ճշմարիտ խաղաղութեան երկնաւոր թագաւորին, եւ ըստ վայելուչ եւ գեղեցիկ տիեզերաբնակ բնակութեան պալատանդ կայսերականի:
32 Զի պատրաստաբար եւ հանդարտաբար եղիցի գնալ ձեզ ի խորհուրդս կենսակիրս եւ աստուածամերձս, եւ ամենայն աստուածպաշտութեամբ եւ նազելի սրբամտութեամբ եւ ստոյգ ուրախութեամբ եւ մեծաւ խնդութեամբ ծաղկաւէտեալ ձեզ զկէտ հանդիսի աստուածավայելուչ հանգստեան ձերոյ. ըստ որում եւ ընկալայք իսկ պարգեւ ի բարեսիրութենէ այտի ձերմէ ըստ արժանի քաջնափայլ պերճութեան եւ առաքինազօր կրօնից ձերոց, որով հաւատացեալդ իսկ էք եւ սիրուն, եւ սրազինեալ եւս ընդ ուս ի հատուցումն վրիժուց ամբարշտաց:
33 Աստուծոյ սպասաւո՛ր եւ մեզ ի բարիս բարեացապա՛րտ եւ ինքնակալ քրիստոսապսակեալ կայսր Հռովմայեցւոց. զոր այժմս համարձակեալ հարկեցայ անցանել հրաշափառապէս պատմութեամբ ընդ արկածս նեղութեանս, որ հասին մեզ յաղագս մերոց տարակուսելոցս է, վասն որոյ եւ խօսիմք իսկ.
34 խորհուրդ խօսողացս ի ձեզ հային յուսով խնդութեան, եւ այն եւս մեղմով եւ հեզիկ որպէս եւ ուսաք իսկ. «Եթէ մի՛ ոք լուիցէ արտաքոյ զբարբառ նորա». Վասն զի աստուածամերձ լսելիք ձեր ոչ ձայնի կարօտանան առ ի զգալ՝ քան թէ երկնային իմաստութեանն ի ձեզ տպանալոյ ի շարժմանէ նորին ճանաչել զհայցեալն:
35 «Եւ արդ՝ շնորհ ունիմ այնմիկ, որ պատրաստեալ զօրացոյցն զօգոստական եւ զինքնակալ թագաւորսդ յապաւինութիւն մեզ.
36 վասն որոյ եւ զգացուցանեմ զհայթայթանս համբաւոյ նեղութեանս մերոյ ի ներող լսելութիւնդ բարեպաշտացդ:
37 Վասն զի յամենայն զօրութենէ իւրմէ յուզեցաւ ի վերայ մեր մախանք գաղտնականք թշնամւոյն ճշմարտութեան. եւ իբրեւ զսեղեխ չարավավաշ տռփանօք յանդգնեալ յարձակեցաւ յանարատ առագաստ հարսին եկեղեցւոց առ ի յապականել զժառանգութիւն Տեառն եւ պղծել զտաճար սուրբ նորա, այլ եւ յարագել ի կոխումն եւ ի կործանումն եւ յընկճումն եւ ի կորուստ ժողովրդեան Տեառն, եւ ծասքելով ուտել զնորս Իսրայէլ եւ աւերել զտեղի փառաց անուան նորա:
38 Եւ քանզի յայտնի էր ամենայն ազգաց պահպանական պարիսպ ամրութեան երկիւղի ձերոյ ընդդէմ թշնամեաց՝ եւ ի հովանի թեւոց ինքնակալացդ պատրաստաբնակութեամբ կայաք որպէս ի վայելուչ քաղաքի, յայնժամ ապա եւ առագաստ հարսին եկեղեցւոյ ոչ աղտեղացաւ ի բնակողէն Կեդարու, որ ատեացն իսկ զողջոյն սրբութեան. եւ բռնութիւն մարտակցին Բելիարայ զխաղաղարար փեսայն ոչ կարաց հեռացուցանել:
39 Իսկ իբրեւ անփոյթ գտաք ի ջատագով լինել ձեր եւ զանխուլ եղեւ թոյնք դարանակալ օձին Դանայ յիրաւադատ մեծութենէդ եւ ոչ խնդրեցաւ պարտապանութիւն վրիժուց չարախօսին մերոյ. դարձեալ միւսանգամ սկսաւ անիծեալն տարապարտ սողել, զեռալ, սպրդել՝ զանձն ի ներքս արկանել ի հոգեւոր ցանկապատ յայգեստանս Տեառն զօրութեանց.
40 եւ հուրն, որ երբեմն արհամարհեցաւն եւ շիջաւ՝ սկսաւ վերստին արծարծել եւ բոցակէզ հրդեհս մեծամեծս գործել: Եւ դրժողք խարդախք գտան Քրիստոնէական հաւատոցս որ ի Քրիստոս, եւ յարուցեալ հալածանս ընդդէմ եկեղեցւոյ սրբոյ՝ արարին իբրեւ զխուղս մրգապահաց, եւ իբրեւ զանտառս փայտից փայտատով կոտորեցին զդրունս նորա եւ այրեցին ի հուր զսրբութիւն Տեառն, եւ պղծեցին յերկրի զխորան անուան նորա,
41 եւ զենին զենումն անօրէնութեան, եւ զոհեցին զոհս պղծութեան ի յարկս արդարոց, եւ արհամարհեցին զյուսացեալս ի Տէր Աստուած. եւ ի կերակուր գազանաց եւ ի գէշս թռչնոց երկնից արկին զդիակունս մարմնոց սրբոց Բարձրելոյն, եւ տարապարտ արիւնք կղերց եկեղեցւոյ իբրեւ զջուր հեղան շուրջ զԵրուսաղէմաւ:
42 Այլ եւ զքաջութիւնս պատերազմող ձեռաց լքուցեալ սպանմամբ մեծաւ եւ արեամբ թօթափեցին. եւ զնախարարութիւնս Թորգոմեանս ազգի, զքաղաքականս եւ զգեղջուկս առ հասարակ վարատեալ վտարեցին դառն տաժանմամբ:
43 Զոմանս մատնեալ ի բանտ եւ ի շղթայս եւ յանտանելի մետաղս չարչարանաց. իսկ զոմանս ծախեալ ծարաւի սրով. եւ զայլս չարաշուք դրժողութեամբ գերեալս վաճառակուր լինել. եւ մնացեալքն ի չար արբանեկութենէ չարացն մեծամեծք եւ փոքունք ցան եւ ցիր ցնդմամբ սփռեալք ընդ երեսս երկրի՝ ղօղեալք եւ թագուցեալք ի լերինս յայրս եւ ի փապարս մերկութեամբ եւ սովով եւ սասանութեամբ եւ դողմամբ ահի,
44 եւ դառնաշխատ քրտամբք յերկունս մահու վտանգեալք՝ եւ իբրեւ զխռիւ ինչ ի հողմոյ տարաբերեալք դանդաչեն իբրեւ զկիսամեռ ի վտանգէ նեղութեանց:
45 Եւ յայսմ ամենայնի ձեռն Ամաղեկայ ոչ վաստակեցաւ զբազմախողխող երկաթն արեամբ արբուցանել, զի ի նենգաւոր շնչոյն իւրոյ մահ բղխէ յամենեսին: Զոմանս կորստական եւ մահացու դեղոց արբուցմամբ ի ծածուկ խարդաւանէ. իսկ զոմանս հրկիզութեամբ առկայթեալ մաշէ.
46 եւ զայլս հեղձամղձուկ սատակմամբ վճարէ. եւ զոմանս սրախողխող դառնութեամբ տապաստ արկեալ՝ մինչեւ ի սպանելոց անտի լցեալ եղեն հիմունք երկրի մերում:
47 Զի՞նչ բան ապա աստ յառաջ բերից յաղագս Սմբատայ Բագրատունւոյ եւ բոլորից արեւելեայցս գլխաւորի, որ հոգեւորապէս արժանացաւ անուանիլ ի ձէնջ որդի ձեզ ծառայն ձեր. զի առ բարեգործն այն եւ խնամակալն եկեղեցւոյ եւս չարահատոյց քան առ ամենեսեան գտաւ չար թշնամին:
48 Վասն զի ըստ մեղաց մերոց մատնեցաւ խնամածուն այն հօտին Քրիստոսի ի մետաղս անզգամին եւ ամբարշտի. եւ վտանգեալ տագնապեաց չարաչար չարչարանօք զնա, որ ի ծերութիւն պարարտութեան հոգեւոր խաղաղացուցեալ էր զԱսքանազեան ազգս յամենայն վրդովմանց չարի ի սադրելոյ ինքնակալ թագաւորացդ, եւ ժողովեալ զբանաւոր հօտս Քրիստոսի ի փառս եւ ի գովեստ Աստուծոյ:
49 Զի յարգելանս բանտից եւ ի խաւարային տեղիս եւ ի վիհս անհնարինս եւ յանձուկ վայրս եւ յաղէտս չարաչարս տագնապեալ տառապեցոյց զծերութիւն նորա:
50 Յետ որոյ ապա եւ դառն կոշկոճմամբ եւ փութամահ տանջանօք մատնեաց զնա ի սպառումն սրոյն ծարաւոյ: Եւ առ հասարակ մեք զրկեալք մնացաք ի խնամոց հաւատարիմ ծառային ձերոյ: Եւ ահա այժմ մարտք ի ներքուստ եւ արհաւիրք ի վերուստ տագնապէ զմեզ. եւ խորհրդական որդիացեալն ձեր չէ ի միջի որ խրատէրն եւ յարդարէրն ի մարտս զամենայն ձեռն պատերազմողաց:
51 Սեդեկիայ ի գերութիւն վարեցաւ՝ եւ Զօրաբաբէլ ոչ ուրեք է, որ նորոգէ զպետութիւն դղրդեալ աշխարհիս Հայոց:
52 Ազայէլ հրաւիրեալ է ի կոտորել զԻսրայէլ, եւ պատերազմ զմեզ շուրջ պատեալ եւ պաշարեալ. Մակաբէ խարդաւանեալ ի դահճաց չարագունից՝ ոչ զօրէ փրկել զմեզ ի վտանգէ նեղչացս: Անտիոքոս բռնադատէ թողուլ զՔրիստոնէական օրէնս կարդաց մերոց. եւ Մատաթէաս չէ կենդանի, որ ընդդիմակռուէ ընդդէմ չարամարտ բռնաւորին:
53 Եւ այսպէս եկեղեցի Քրիստոսի խոպանացեալ եղեւ եւ իբր այրութեամբ իմն անխնամ եւ անհոգացող մնացեալ եւ լռեալ ի տօնից տարեկանաց. եւ հօտք Քրիստոսի միանգամայն իսկ զրկեալք ի հայրենի օժանդակէն եւ ի սեպհական վերակացուէն:
54 Եւ եղկելիք եւ աշխարելիք մնացեալք աշխարհս արեւելեան միշտ շարժմամբ հեծէ, եւ աշխարանս ողբերգականս արտասուաց բերէ զյաւէտախաղաց արկածս չարիս այսմիկ հասելոյ կալելոյ զմեզ եւ զգայութիւն դառն կտտանացս:
55 Զի՞նչ ապա զիմ նուաստագունի Յովհաննու նեղութիւնս բերից ի համար, զի ոչ իսկ համարիմ զանձն արժանի արդարոցն լինել չարչարակից. սակայն որ ըստ մեղաց իմոց սաստկացաւ ի վերայ իմ վտարանդումն եւ նեղութիւն եւ փրկութիւն ի փորձութեանցն՝ որ կամաւ զիս առաջի եդի՝ հարկ առնեն այսոքիկ ըստ Պօղոսի պարծել զտկարութեանն, զի ժուժկալութեամբ ոմանք ընկալեալք զվտանգաւորսն՝
56 բազում տառապանօք տագնապեցայ ի ձեռաց որդւոցն Հագարու խաւարային բանտիւ եւ ընկեցիկ լինելով ի գուբ տղմոյ, եւ կապեալ երկաթի շղթայիւք եւ գելանիւ եւ գանիւ եւ այլ եւս պէսպէս հնարիմացութեամբք, որ բաւական էր քաղել հանել զշունչ իմ յինէն:
57 Այլ թէպէտ եւ այր մի տառապեալ եմ ես, սակայն յոյսն մեր Քրիստոս, որ զօրութեամբ ճանաչի եւ ոչ տեսլեամբ պատմի՝ ապրեցոյց զիս ի մարմնոյ աստի մահու եւ դարձոյց զգերութիւն իմ եւ որք ընդ իսն են՝ որպէս զուղխս ի հարաւոյ. եւ արտաքս կորզեալ եհան ի ժանեաց վիշապին,
58 եւ ընդ Եղիայի փախստեայ եղէ ի Սարեփթայ Սիդօնեան ի մարգարէազրաւն Յեզաբէլէ. եւ ընդ Պօղոսի վանդակաւ կախեցայ ընդ պատուար պարսպին Դամասկեայ եւ փախեայ յազգապետէ Արետացւոյն:
59 Եւ կրեալ զայս ամենայն ըստ արժանի իմում՝ եւ ըստ տէրունեանն հրամանի հալածեալ ի քաղաքէ ի քաղաք, ահա հասեալ կամ առ դրունս հզօրագունիցդ եւ ի վեհագունից ինքնակալ թագաւորացդ,
60 ի հեռաստանէ աստի խնդրել ողորմութիւն ի բարեպաշտիկ եւ ի ներողամիտ խնամածութենէդ ձերմէ՝ ոչ միայն ինձ, այլ եւ բոլոր Ասքանազեանս գրոհի. շահել ձեզ զորդիս սպանելոց ծառայիցն ձերոց, որք առ հասարակ արբաք զբաժակն բարկութեան ի հարաւային բռնութենէն. արբաք եւ քամեցաք զմրուր սրտմտութեան եւ զբաժակ խռովութեան ի թշուառացուցչացն մերոց:
61 Եւ աղաչեմ զսոյն, զի իմաստութեամբ եւ բարութեամբ շնչոյ ձերոյ համբարձջիք զձեռս ձեր ի վերայ ամբարտաւանութեան թշնամւոյն մինչեւ իսպառ եւ փրկեսջիք զվիճակ ժառանգութեան ձերոյ եւ լցուցանիջիք սփիւռ ծախիւք զտաճար մեծ վայելչութեան Աստուծոյ բարձրելոյ, որ գերեալ եւ կապուտ կողոպուտ մնաց յապստամբաց աստի:
62 Եւ հալածեալ զգազանս չարաչարս եւ զգայլս յափշտակողս եւ զհեթանոսս ապստամբս եւ զբարբարոսս վայրենիս՝ նուաճեսջիք զկողմանս զայսոսիկ, զոր ստացայք ի սկզբանէ ի ձեռն քաղցր օրինաց ձերոց, որ լի է ողորմութեամբ:
63 Եւ թօթափեսջիք զմեզ ի հողոյ աստի. յոր եւ մածան մէջք մեր, եւ լուծէք զլուծ ի պարանոցէ մերմէ, որ ի ձեռն բռնակալիս այսմիկ ծանրացաւ մինչեւ ի մահ. եւ սրբեսջիք զայս աշխարհ եւ զքաղաք, որ ի հակառակութիւն եւ ի նախանձ արկաւ ի պղծոց եւ ի կորուսելոց եւ ի չարաչար իշխանաց ատելեաց Աստուծոյ.
64 եւ ըստ մարգարէականին ժառանգեսջիք զերանութիւնսն, հատուցանելով դստերն Բաբիլացւոց թշուառականին՝ զորս եւ նա մեզն հատոյց:
65 Վասն զի եւ ըստ սմին իսկ պատճառի ընտրեաց իւր Աստուած զանձինս բարեյաղթ թագաւորացդ, զի որք սիրենն զԱստուած ի ձեռն բարերարութեան կամաց ձերոց խաղաղութիւն տացի նոցա, եւ խաղաղաւէտ կենդանութեամբ զպարտական ծառայութիւն հատուսցեն ինքնակալացդ, եւ խաղաղութեամբ ժամանեսցեն առ Աստուած:
66 Եւ այսոքիկ վասն հասարակ բանաւոր հօտի հաւատացելոյ ինձ ի Տեառնէ մաղթանք աղերսանաց առաջի ձեր եդաւ.
67 իսկ անձին առանձին այս ինչ է, զոր առ քրիստոսապսակեալ եւ բարեյաղթ թագաւորսդ ունիմ ասել. նեղութիւն եւ անձկութիւն եւ հալածանք եւ չարչարանք եւ սով եւ սուր եւ գերութիւն եւ հարաւային բռնութիւն տանջեալ տագնապեաց զծերութիւնս իմ:
68 Արդ՝ ի գետս Բաբիլացւոց նստեալ տոչորիմ բազում արտասուօք, յորժամ յիշեմ զգերութիւն Սիօնի. եւ ի խնամս ողորմած եւ ինքնակալ Կայսերդ ապաստանեալ հասեալ կամ առ ոտս ձեր հայցեմ.
69 ոչ զոր ոչ լեալ նախ քան զայս բնակութիւն եւ կայանք աթոռակալացն սրբոց, որ յառաջ քան զիսն էին, այլ զոր ի սկզբան հաւատոյս ի հովանի թեւոց ի նախնեաց ձերոց ունէին զբնակութիւնս եւ յապահովացեալք ի զօրութենէ տէրութեան սուրբ խաչիդ եւ ի նախախնամող ողորմութենէ անյաղթ թագաւորացդ՝ արածէին անվեհեր փութով զհաւատացեալ հօտն յիւրաքանչիւրումն ժամանակի անզբաղապէս սրտիւ եւ աներկեւանն հաւատով.
70 զոր եւ ես ինքն զնոյն հայցեմ՝ բարեխօս ունելով զկենսատու խաչդ փրկական:
71 Մի՛ զրկեր զիս եւ որ ընդ իսս են յերկրպագութենէ աստուածընկալ նշանիդ եւ հանդիպման աստուածակարգ թագաւորացդ:
72 Եւ անձուկ յոյժ ունիմ ի բազում ամաց գալ առ ձեզ, թէպէտ եւ արգելայ մինչեւ ցայժմ:
73 Այլ եւ զկայանս հանգստեան կենաց խաղաղականաց ընձեռել իմոցս ըստ օգոստական պերճ եւ պանծալի հզօր թագաւորութեանդ, զի թերեւս յԻսմայէլականաց աստի արտաքս զերծեալ եւ ի հովանի թեւոց ձերոց ամրացեալ եւ առկայացեալ՝ արածեսցուք որ ի մեզ հօտս է Աստուծոյ. եւ առ հասարակ մշտնջենաւոր աղօթս մատուսցուք առ Աստուած վասն խաղաղութեան եւ յապահովութեան եւ բարեհաստատութեան ինքնակալ եւ տիեզերաքարոզ թագաւորացդ:
74 Եւ օգնականութեամբ ձերով մեծաւ եւ փառօք եւ շնորհօք պատրաստեսցուք զՀայաստանեայցս ժողովուրդ՝ կազմեալ նախ Տեառն եւ ապա ձեզ կամօքն Աստուծոյ:
75 Վասն զի այս ինչ յայտնի է առաջի փառաց աթոռոց ձեռոց. զի եթէ նուազ հովիւս հօտից բնակիցիմ ընդ հովանեաւ զօրափառ սուրբ նշանիդ եւ ընդ խնամակալութեամբ ինքնակալ թագաւորացդ, ո՞րչափ եւս առաւել հօտս Աստուծոյ եւ ժառանգութիւն Քրիստոսի զհետ շաւղաց իմոց հետեւին,
76 եւ հորդան տան ընդ խաշին արօտի այդմ տիեզերական ոչխարացդ բանականաց ելանել, եւ առ հասարակ հետազօտել ընդ Հռովմայեցւոցդ իշխանութեամբ՝ որպէս Իտալիայ եւ ամենայն Ասիայ:
77 Իսկ որք ոչ գայցեն եւ արտաքս ի գաւթէ հօտի Տեառն ելանիցեն, այնպիսիքն կրեսցեն դատաստանս ի ձէնջ՝ ո ոք եւ իցէ. եւ ես անպարտ եւ արտաքոյ մեղադրութեան մնացից:
78 «Եւ արդ՝ երկնաբերձ եւ լուսաշաւիղ ճառագայթաւէտ սուրբ նշանդ, որ արեգակնապէս ընդ երկնայնոցն ի մէջ տիեզերական եւ փառաւոր քաղաքիդ այդորիկ բնակեալ է, զբնակութիւն պալատան ձերոյ փրկեսցէ յամենայն կորստենէ ապականացու հնարիցն չարի. զի ոչ մրրիկ ինչ ծովանման վերասցի ի ձեռն ծփական ալեաց օտար հինից. եւ ոչ ուժգին հողմն ինչ անօրէն արձակեսցի եւ ածիցէ ձմեռն ապականութեան.
79 եւ ոչ կոհակք լեռնանմանք եւ ոսոխք գովելեացդ կարասցեն երկիւղիւ շարժմանց լուծանել կամ դրժել զԱրքայդ քրիստոսաւանդ, որ ի ծագաց մինչեւ ի ծագս տիեզերաց բարձրացեալ եւ փառաւորեալ է անունդ ձեր.
80 այլ մեծապէս խնդասջիք եւ ուրախ եղիջիք ի գեղեցիկ հանգստեան ձերում լրութեամբ խաղաղութեան եւ ցնծասջիք ի փրկութեան ձերում՝ մի՛ եւս սասանել յողորմութենէ Բարձրելոյն.
81 եւ ժամանեսջիք յօրհնութիւն քաղցրութեան նորա, որ պսակեացն զձեզ հրաշալի փայլուն պսակաւ ի քարէ պատուականէ. եւ բարձրասցի արդարութիւն ձեր ի զօրութեանն Քրիստոսի. եւ մեք փառաւորապէս օրհնեսցուք զանուն քո՝ ինքնակալ եւ բարեյաղթ բարեացապարտ Թագաւոր, օգոստոս Կոստանդիանոս՝ կայսր Հռովմայեցւոց»:
Գլ. 55
0 Յաղագս գնալոյ Աշոտոյ արքայի առ կայսրն, եւ նուաճութեան Յուսփայ յերեսաց արքային Գագկայ:
1 Իսկ իբրեւ ընթերցեալ եղեւ այս թուղթ առաջի Կայսեր եւ ի միտ էառ տակաւին, որ դեռեւս շուրջ զմեօք էին զեղեալ հարաւային չար արկածք եւ զդղրդումն եւ զկործանումն մեր եւ դարձեալ զելս կենաց բարեացապարտ եւ երջանիկ արքային Սմբատայ,
2 զոր մարտիրոսական հանդիսի վիճակացն համարէին լինել վերընկալուչ՝ ապա վաղվաղակի առաքէ ի խնդիր ինձ եւ թագաւորելոյն Աշոտոյ արքայորդւոյն զոմն Թէոդորոս Վասլիկոս բազմահարկի պատուասիրութեամբ եւ ընտանեբար սիրոյ հարազատութեամբ՝ ընդ ուշի եւս կապեալ զսէր կատարման հօր իւրոյ Բասլի, որ ընդ հօր նորա Սմբատայ էր. եւ փութացուցեալ երթալ ի միասին տեսանել եւ տնօրինել զհասարակացն օգուտս:
3 Եւ Վասն զի արքայորդի Աշոտ էր յամուրս տէրութեան իւրոյ դարեալ դադարեալ. իսկ ես ի Տարօն գաւառի զետեղէի՝ վասն այնորիկ նախ առ իս չուեաց եկն Վասիլիկոսն:
4 Իսկ իմ ապա զհրաւիրումն երթալոյ նմա յանձն առեալ՝ առարքայորդին Աշոտ յինէն յուղարկեցաւ: Որոյ երթեալ եւ զկայսերական հրամանն առաջի ընծայեալ՝ յօժարական կամօք կազդուրեալ Աշոտոյ, չուէ գնայ վաղվաղակի զճանապարհայն: Եւ բազում հիւրամեծասիրութիւնս եւ արքայական պատիւս յիջաւանս այնր պողոտայի գտեալ՝ երթայ ապա ի հանդիպումն մեծի Կայսերն:
5 Եւ անդ առ ի նմանէն մեծավայելուչ գահիւ պատիւ առեալ քան զամենայն գահերէցս՝ ընկալեալ զփառաց փարթամութիւն՝ ոչ իբրեւ զայլս ոմանս պատուաւորս, այլ իբրեւ զթագաւորազուն բողբոջ՝ գրեթէ ընդ իւրով իսկ Կայսր զնա հարթայարմար ցուցանէր եւ թագաւորական հրահանգաց հանդիսիւ ճոխացուցանէր:
6 Ապա միանգամայն իսկ եւ ուստր զնա մարտիրոսի եւ որդի սիրելի Կայսր իւր անուանէր. եւ զարդարէր զնա ծիրանազգեաց փառօք եւ երեւելի ոսկեհուռն հանդերձիւք եւ ոսկետտուն վառիւք եւ կամար ականակապ ընդ մէջ ածէր ոչ միանգամ կամ երկիցս՝ այլ բազում անգամ նոքա զայս արարեալ,
7 եւ երիվարս սրավարս եւ ահիպարանոցս գեղեցիկ զինուք եւ զարդուք առաջի կացուցանէին, եւ այլ եւս բազում ըմպակս եւ սպաս եւ բազում կազմուածս ոսկեղէն եւ արծաթեղէն նմա պատրաստէին:
8 Այլ եւ իւրոցն եւս նախարարաց զկնի տարելոցն ոչ սակաւ պատիւ պերճութեան տային, եւ բազում հռոգս եւ առատաձեռն ռոճիկս նոցա յարդարեալ կազմէին՝ մինչեւ ի դարձ նորա այսրէն:
9 Իսկ իմ չուեալ գնացի ի գաւառն Դերճան. եւ ամսօրեայ աւուրս ինչ ի նմա զետեղեալ՝ թէպէտ եւ ստէպ ստէպ հրաւիրակն կոչէր սիրալիր կամօք երթալ ի պալատն առ Կայսր, սակայն ես ոչ կամեցայ, զմտաւ ածեալ թէ գուցէ գտցի ոք եւ ընդ ակամբ հայեսցի զանդ երթալն իմ ի Քաղկեդոնիտսն յարակցել ինձ համարեալ:
10 Եւ ապա այսպէս ոչ կամեցայ գնալ ի գայթակղութիւն մտաց տկարաց: Ապա ըստ ըղձակերտ իմոյս կամաց չոգայ յայրն սուրբ, յորում եւ նախ իսկ սուրբ կինն Մանի եւ ապա զկնի երիցս երանեալ Լուսաւորիչն մեր է ի նմա բնակեալ:
11 Ուր եւ տկար մարմնովն զանմարմնոցն բերեալ յինքեան զվարս՝ յաղթեցին բռնութեան կարեաց եւ անդր քան զհրամանն զհանդէս առաքինութեանն լցին սրբափայլ կրօնիւք կենսականօք. եւ անհամեմատ երանութեանցն արժանացեալք՝ փառաց պարծանօք պսակեցան ի Քրիստոսէ:
12 Տեսի եւ անդ փոքր ինչ փորուած այրի ի ծործորս քարանձաւի միոյ դժուարամուտ դրամբք եւ անհամբոյր առ ի բնակել սակս քարաժեռ խոշորութեանն. յորում եւ տէրունեան սեղան ի նմա կանգնեալ միշտ Քրիստոսի բնակելոցն ի նմա նուիրականաց պատարագաց:
13 Զկնի ապա ահիւ սրտի չոգայ կացի ընդ քարաժեռ վիմին. յորում եւ լուսաւորութեանս մերոյ Առիթն երկօրեայ ի նմա առկացեալ սպասէր կատարման սրբոյն Մանեայ. եւ անդ ամենազօր տէրութեանն Քրիստոսի երկրպագեալ՝ չոգայի բարեհամ աղբերիկն, յորմէ զովացեալ սուրբքն լինէին ի տապոյ քրտնահար երկոցն եւ հոգեւոր մշակութեանցն.
14 որ եւ երաստոյ վիմօք պարփակեալ շուրջանակի եւ դրամբք պատուեալ: Եւ յորոյ տեղւոյ մատռուակեալն իսկ էր յարբուցումն իւր սուրբ եւ անբիծ ձեռն Գրիգորի՝ ի նմին տեղւոյ եւ ես թշուառականս ափոց կամօք իմովք արժանի գտայ ճաշակել ջուր յաղբերէ փրկութեան Նորոգողին զմեզ, զորոյ եւ զաթոռն իսկ ընկալայ՝ երանի՛ թէ եւ զօրինակն:
15 Առի հող օրհնութեան եւ ի փլուզեալ դարակէն, յորում պատուական զանձն հոգեւոր ի հովուաց էր ծածկեալ. յորոյ վերայ շինեալ էր եկեղեցի նախ քան զայս իմով հրամանաւ ի մահարձանաց ինչ կրով ձուլածոյ:
16 Տեսի անդ ի ծործորս եւ յամուրս քարանձաւաց բնակեալ արս կուսակրօնս խարազանազգեացս գետնախշտիս բոկագնաց խոշորաճաշակս մշտամռունչ յաղօթս եւ յաղերսալի պաղատանս՝ աշակերտք արդար վաստակոց եւ ծնունդք առաքինութեան:
17 Եւ սոքա ոչ թերեւս միախուռն ի միասին բնակեալք, այլ ցան եւ ցիր առ ստորոտով լերինն կալեալ կայանս. որք եւ բազմաշխատ քրտամբք երկոց իւրաքանչիւրոք զհարկաւոր պէտս մարմնոցն վճարէին:
18 Եւ իմ ապա այսպէս ի նոցանէն օրհնեալ՝ չոգայ ի գիւղն Թորդան՝ ի տեղի զբօսանաց պարտիզկանն սրբոյն Գրիգորի, յորում գանձք իմաստութեան եւ անմահութեան ծածկեալ կան, այսինքն՝ կենդանի ոսկերք սրբոցն, որք անցին ընդ կարգս աշխարհիս ամենայն ճշմարտութեամբ եւ յանմատոյց լուսոյն փայլեցին իբրեւ զարեգակն,
19 եւ հրով Հոգւոյն վառեալք ջահազարդեցան ղամբարափայլ անշէջ լուսով ի փառս Աստուծոյ: Եւ անդ երեկօթս արարեալ եւ երկրպագութիւն տէրունեան հատուցեալ՝ հատի նշխար ի ծառոյ անտի հացւոյ, զոր սրբոյ Լուսաւորիչն էր տնկեալ իւրովք ձեռօքն:
20 Եւ ապա ընդ կրունկն անդրէն ի լեռանակողմն ի մենաստանսն դարձեալ եւ ամիսս իբրեւ ինն ընդ նոսին աղօթակցեալ՝ հրապուրեցայ ի շողոմարար շոգմոգեալ բանից մերոց թագաւորացն, եւ դաւաճանեալ ի խոստմանց նոցա բարեաց որ ըստ Աստուծոյ՝ դարձայ յերկիրս Հայոց:
21 Ոչ ինձ ապա ըստ խոստմանն հատուցումն ինչ ի նոցանէն տեսեալ. այլ նանրացեալ խորհրդովք եւ խաւարազգած մտօք խոտորեցան զկնի ապիրատութեան եւ դղրդեալ սասանեցաւ ողորմելի աշխարհս մեր ի մերոց աստի:
22 Եւ ես կրկին կարօտէի տարաբնակ լինել ի բնակութենէ աստի, եւ առ նոյն սուրբ այրի բնակիլ, թէ մահ տեղի տայ կատարել. այլ այս երբ Տէր կամեսցի:
23 Բայց մինչդեռ քարբն դառնաշունչ ի Դվին քաղաքի որջացեալ կայր եւ համակէր միշտ ի չար խորհուրդս խածանել չար թունօք իւրովք զթագաւորն Գագիկ, կամ թէ համագունդ իսկ զամենայն նախարարսն ընդ նմա, եւ արկանել սպառ սպուռ յեղծումն եւ յապականութիւն.
24 այլ նա յուսացեալ ի Տէր ոչ սակաւ ինչ ձայն ամբոխի աղխատրոյզս շփոթից ի վերայ նորա ածեալ բրդեալ հեղոյր կուսակալաց եւ գործակալաց նոցա եւ զօրաց եւ զօրապետաց ըստ այնմ մարզէ Հերայ եւ Զարեւանդայ, եւ Մարանդայ եւ Նախջաւանայ. եւ գրեթէ ի բազում աւուրս ասպատակաւորաց նորա եւ զօրաց եւ զօրապետաց ընդդէմ զինեալ մարտիւ քաջութեան՝ արեան ճապաղիս հեղոյր:
25 Իսկ ապա զայն ամենայն ուժ պնդութեան տեսեալ չար ոստիկանին, որ իբրեւ զանարգ ոչ եւ զարհամարհեալ միշտ առ ի նմանէն առ ոտն հարեալ լինէր՝ խանդացեալ ընդ իրսն եւ զայրացեալ մրմռեալ յոյժ, անցեալ դիմեալ երթեալ դիզէր առ ինքն զանթիւ զօրաց կարաւանս.
26 գնայր գայր հասանէր զկողմամբք Մարդաստանի եւ Տոսբ գաւառի՝ մեծամեծս փքայր ջնջել ջարդել ջաղխել հարկանել խորտակել բազկել եւ ի միջոյ ի բաց կորուսանել եւ ի սուր սուսերի մաշել միանգամայն իսկ զտոհմ եւ զզարմ եւ զզաւակ:
27 Իսկ իբրեւ զայն ամբոխ բազմութեան Տաճկաստան զօրացն տեսին տարմաբար եկեալ հասեալ ի վերայ, եւ զմտաւ ածեալ զիւրայոց եւս ոմանց թուլասրտից ձեռս լքեալս առ ի պատերազմել, եւ եթէ ոչ ուղիղ գան ի հարթ հաւասարութիւն. այնուհետեւ առաջի ածեալ զոչ կարողելն կատարել եւ կալ ընդդէմ նոցա պատերազմաւ՝ ապա չուեալ գնացեալ առ գաղթն՝ եւ եւս զնոսա զգուշաբար իմն ամրապահեստ առնէին.
28 եւ ինքեանք առ հասարակ զմի զինուորութիւն զինուորեալ եւ վառեալ ի զէնս եւ ի զարդս ելանէին ի ստորոտ ամուր լերանց եւ խորաձորս եւ յամուրս քարանձաւաց, եւ այսր անդր սրավարեալ սեթեւեթեալ սլացեալ երթային գային ընդ հետամտելոյ թշնամեացն զկնի նոցա:
29 Իսկ ի տարուբեր երթեւեկութեանց նոցա կոհակաց ի կոհակս առ ի յարշաւասոյր շլացութեանցն՝ որ ըստ Սողոմոնին «Իբրեւ զուլս այծեմանց վազս առեալ ընթանային ի վերայ լերանց Բեթելայ»՝ ոչ կարէին զկնի նոցա բերիլ գրոհք թշնամեացն, եւ ոչ զկամս անձանց զինչպիտութեան իւրեանց կատարել:
30 Եւ գրեթէ իբր յափշտակութեամբ իմն յիմարեալք խելացնոր կարծեօք իբրեւ ամիսս երկուս՝ ապա անցեալ թողեալ ի բաց գնացեալ երթային զհարաւային կողմամբքն Ռոստկայ գաւառին ի Հեր եւ ի Սաղամաս, եւ անտի ի քաղաք Ատրպատականի ի տեսչութենէն Աստուծոյ:
31 Բայց սպարապետին Աշոտոյ անդուլ եւ անդադար մշտնջենաւոր միամտութիւն ծառայութեանն ոչ յիշեցան չար բռնադատին Յուսփայ եւ ոչ վստահացուցին զանսաղապ սիրտ նորա, զի միշտ ի խորհրդոց չարաց արբանեկէր:
32 Եւ իբրեւ հանդերձեցաւ նա ելանել զկողմամբք Վասպուրականի՝ ապա զմեծ եւ զբարեպաշտ տիկինն՝ զմայր սպարապետին, եւ զերկուս եւս զքորս նորա ընդ կողմն Նախջաւանայ յուղարկէր ի Պարսս Ատրպատականի, ի դիպահւոջ զնոսա կացուցեալ ըստ պայմանի պատանդաց:
33 Զկնի սուղ ինչ աւուրց ապա եւ զինքն իսկ զսպարապետն Աշոտ ի դուռն կոչէր ստիպով սաստիկ. որոյ եւ վաղվաղակի իսկ չուեալ գնացեալ առ ահի ընտանեկացն՝ պատուասիրաբար զնա ընդունէր եւ առատաձեռն ռոճիկս նմա կարգէր եւ պարգեւս եւ պատիւս նմա յարդարէր:
34 Բայց թագաւորն Գագիկ եւ համազունք իւր եւ նախարարք իբրեւ տեսին զզրահեղեղ ուղխս չարին չորացեալ ցամաքեալ եւ անցեալ գնացեալ՝ առ հասարակ փառաւոր առնէին զնախախնամօղն Աստուած.
35 եւ ապա դառնային յիւրաքանչիւր գաւառս ի քաղաքս եւ ի գերդաստանս եւ ի գիւղս եւ ի տունս՝ ոչ ինչ վնասեալ ի հինէ չար ոսոխին, բայց ի սակաւուց ինչ՝ որք պարաւանդեալք ի թշնամւոյն ոչ կարացին ժամանել անկանել յամրացեալ գաղթն:
36 Նա եւ մեծիմաստ եւ բարեխորհուրդ եւ արդարակորով իշխանն Անձեւացեաց՝ Ատոմ, ոչ սակաւ զօրութեամբ մատուցանէր թիկունս օգնականութեան թագաւորին Գագկայ. եւ ինքն ըստ իմաստայեղձ խորագիտութեանն՝ մանաւանդ թէ աստուածային իսկ այցելականութեամբ ի բաց տարեալ մղեալ վարատէր յաշխարհէ եւ ի տանէ հօր իւրոյ զբոլոր ուղխս չարութեան չարալլուկ չար հինիցն առանց բանի պատերազմաց.
37 եւ յամենայն ի հրացայտ չարութենէ հրաբորբոքն Յուսփայ ամրապահեստ լինէր ի հովանի թեւոցն Աստուծոյ:
38 Այլ եւ իշխանն Մոկաց՝ Գրիգոր, եղբարբ իւրով Գուրգենաւ բազումս յարդարէր ընծայէր զսակ հարկի ծառայութեան առաջի Գագկայ ի հալածանս անդ. եւ ինքն խորափիտ եւ դժուարաժայռ եւ ամուր աշխարհաւն իւրով փրծանէր ողջ ամբողջ ի գերչացն նեղչաց:
Գլ. 56
0 Յաղագս դառնալոյ Աշոտոյ արքայի ի հայրենիս իւր, եւ թագաւորելոյ Աշոտոյ սպարապետի, եւ պատերազմին սոցա, եւ խաղաղելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի զնոսա:
1 Արդ՝ իբրեւ զայս ամենայն լուեալ արքայորդին Աշոտ, մինչդեռ էր ի Հռովմայեցւոց տէրութեանն՝ ապա մեծաւ շնորհակալութեամբ եւ բարեխորհուրդ ծառայական խոստմամբք խնդրէ հրաժեշտ դառնալոյ անդրէն ի հայրենի տէրութիւնն ի Կայսերէ՝ յայտ արարեալ նմա թէ այց արար Տէր եւ յաջողեաց ի բարութիւն աշխարհին Հայոց:
2 Իսկ կայսր Կոստանդին ըստ ժամանակի լրութեան բարւոյն սիրալիր սրտիւ հաւանեալ խնդրոյն Աշոտոյ, ապա եւս յոգնապատիկ պատրաստէր նմա պարգեւս եւ պատիւս եւ բազում կարասիս եւ երեւելի զարդս եւ զէնս եւ նժոյգս ոսկեղէնս եւ ոսկէսանձս, եւ բազում եւս գանձիւք զնա փարթամացուցեալ, եւ բազում զօրավարս եւ զօրս Հռովմայեցիս ի ձեռս նորա գումարեալ՝ յուղարկէ յիւրական աշխարհս:
3 Որոյ չուեալ երթեալ անցեալ զբազում օթեւանօք, եւ եկեալ հասեալ յաշխարհ իւր՝ զբազումս նուաճեալ ի հնազանդութիւն ինքեան կացուցանէր. եւ ի բազմաց նորընծայ իմն հիւրամեծարութեան ակն կալեալ սպասէր:
4 Իսկ վասն զի մեծ դաստակերտն Կողբ դիմագրաւ ընդդէմ նորա գտանէին չարութեամբ՝ ոչ երբեք հաւանական միտս ի հնազանդութեան սակի ստացեալ, վասն այնորիկ իսկ ի գերութիւն Յունականացն զնոսա մատնէր:
5 Եւ ապա Աշոտոյ սպարապետին Հայոց ի սմին իսկ յայսմ ժամու եղեւ իսկ եւ իսկ դառնալ յոստիկանէն Յուսփայ՝ եկեալ հասեալ մտեալ ի մայրաքաղաքն Դվին:
6 Եւ քանզի խորամանկ ոստիկանն խորհրդաբար ի մտի եդեալ՝ սուր հակառակութեան ի մէջ նոցա արկանել, այսպիսաբար նանրական մտօք թագ կապեալ սպարապետին Հայոց եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ՝ առաքէ յաշխարհ իւր. որ գրեթէ գիրկ ընդ խառն ի դիմի միմեանց հարան՝ ինքն եւ հոմանուն իւր արքայորդին:
7 Իսկ իբրեւ եկն եւ ետես զաշխարհս առ հասարակ սպառեալ սատակմամբ եւ զայլս վաճառակուր լեալ եւ զմնացեալսն ցան եւ ցիր անկեալ եւ սփռեալ յօտար ազգս, եւ սիրելի դաստակերտն իւր վանեալ վարատեալ եւ գերեալ յարքայորդւոյն Աշոտոյ եւ ի Հռովմայական զօրացն, եւ զայլս եւս զգերդաստանս նորա եւ զգեօղս յաւարի առեալ. ապա այնուհետեւ երկաքանչիւրքն նոքա իբրեւ զօտարածին թշնամիս ընդ միմեանս ի գրգռութիւն մարտից մարտուցեալ՝ ջանահնար լինէին զմիմեամբք ելանել ի հակառակութիւնս եւ ի կռիւս:
8 Եւ վասն զի ի վերայ երկոցունց նոցա թագաւորական անունս կառուցեալ եդեալ էր ի նախանձ չարակնութեան յաչաղման ընդ միմեանս բերեալ, վասն այնորիկ առաւել ընդվզեալ զչարէին՝ իւրաքանչիւրօք ի նոցանէ զիւրն խնդրելով կացուցանել:
9 Յայսմ վայրի եկն ապա մեծ իշխանն Սիւնեաց Սմբատ ի Վասպուրական կողմանէ անտի առ արքայորդին Աշոտ. եւ բազում պատուասէր եւ սերտ հարազատութեամբ ընկալաւ զնա՝ մեծապանծ պատուով շքեղացուցեալ:
10 Եկն եւ մեծ Հայկազունն Վասակ՝ եղբայր մանկազրաւ իշխանին Գրիգորոյ, եւ զնա եւս ի նոյն պատիւ պերճութեան վայելչական կարգօք մեծարէր:
11 Եւ ապա հոմանունքն երկոքեան, որք զթագաւորական անուն ժառանգեալք էին՝ առաւել եւս սաստացուցանէին ի մէջ իւրեանց զաղմուկ խռովութեան:
12 Իսկ իմ ապա ըստ դիպաց ինչ ի ժամ դիպօղ ժամանեալ եկեալ հասեալ ի հեռաստանէ հալածանացն, եւ տարուբերեալ եւ համոզեալ ի մէջ նոցա՝ զվայելուչ եղբայրական լծակցութիւն պատրաստել ի մէջ նոցա ջանահնար լինէի: Ըստ որում ապա յունկնդրութիւն ինձ եկեալք երկաքանչիւրքն եւ հաւանական միտս ստացեալ՝ ի պայման միաբանական եւ խաղաղաւէտ սիրոյ հաստատեցի նոցա:
Գլ. 57
0 Յաղագս յառնելոյ ի վերայ արքային Աշոտոյ Վասկայ, եւ Աշոտոյ եւ պարտելոյ ի սմանէ:
1 Իսկ ապա թագաւորն Աշոտ արքայորդին չուէր գնայր երթայր հասանէր ի կողմանս Գուգարաց մերձ յամրոցն մեծ, որ ի լեզու Վրաց Շամշուլդէ, այսինքն՝ Երեք նետն անուանի. Վասն զի հօր նորա զազգսն զայնոսիկ շուրջ զամրոցաւն սեպհականացուցեալ էր իւր եւ զեղբարս երկուս՝ Վասակ եւ Աշոտ ի տոհմէ Գնթունեաց բերդապահս եւ վերակացուս նահանգին այնմիկ կացուցեալ:
2 Իսկ սա զնոյն հնազանդութեան կարգ առ ի նոցանէն առ իւր պահանջէր գալ ի մտերմութիւն ծառայութեան:
3 Եւ վասն զի նուազունս եւ սակաւս անդր գտանէր ռոճիկս զօրացն. վասն այնորիկ զզօրսն իւր ի մօտակայ գաւառն առաքէր երթալ հոգալ գտանել զապրուստ իւրեանց՝ մինչեւ անդրէն ընդ կրունկն ինքն դարձցի:
4 Եւ ինքն ապա վայելուչ եղբարբն Աբասաւ եւ երկերիւր յիսուն արամբք երթեալ առկայացեալ դարէր դադարէր մերձ յամրոցն՝ որ կոչէր Սակուրէթ:
5 Իսկ Վասակ եւ Աշոտ իբրեւ տեսին զայն, թէ կարաւան սպային սպառ սպուռ առ ի նմանէ պակասեալ է եւ առ ի յումեքէ հուպ ընդ հուպ չիք նմա օգնականութիւն. այնուհետեւ սոնքացեալք ստուարացեալք եւ կիցս ընկեցեալք՝ միանգամայն իսկ գումարտակ զզօրս իւրեանց առնէին ծածկաբար, ընդ ինքեան ունելով եւ զսիրելիսն իւրեանց յանբոկ գործոյն զսպայազօրսն Տփխեաց եւ զծործորոցն Կովկասու, եւ իբրեւ արանց աւելի քան զչորեք հազարաց սուսերամերկաց վահանաւորաց նիզակաւորաց վաղակաւորաց. եւ ապա յեղակարծումն ժամու ի վերայ հասեալ՝ ասպատակ սփռէին:
6 Իսկ զայնպիսի նոցա տեսեալ սաստիկ հէնս եւ գռոյթս բազմութեան զօրաց զիւրեամբք շուրջ պատեալ՝ ապա բազմապաղատ արտասուօք յօգնականութիւն զբարձր բազուկն Տեառն Աստուծոյ կարդային, որ կարողն է միով զհազարսն հալածել.
7 եւ կնքեալ զինքեանս նշանաւ խաչին՝ ահագին իմն դղրդմամբ ճակատս մարտից ընդդէմ յարդարէին եւ արիաբար առնաբար առնազէն ասպազէն ի վերայ շահատակեալք՝ առ ի քթթել ական վաղվաղակի հերձեալ ընդ մէջ զջոլիրս ասպարափակ ռազմին բազմութեան ընդ կրունկն դարձուցանէին. եւ երկերիւրօք միայն արամբքն զչորեք հազար սպառազէնս նոցա ջնջեալ ջարդեալ վանեալ վարատէին:
8 Զոմանս ի սուր սուսերի եւ ի սլաքս նետից եւ ի տէգս նիզակաց հաշեալ մաշեալ սատակէին. զոմանս իսկ ձերբակալ արարեալ զՍառակինոսսն սատակէին. եւ զոմանց զունչս եւ զականջսն կտրէին.
9 իսկ ի քրիստոնեայս խնայեալ կապուտ կողոպուտ արարեալ զնոսա թողուին երթալ գնալ ի բաց, եւ գրեթէ ոչ ոք ի նոցանէ ճողոպրեալ գտանէր, բայց միայն Վասակն սակաւ արամբք փախստեայ անկեալ յամրոցն Շամշուլդէ:
10 Արդ՝ այս այսպէս իրագործեալ, քանզի որպէս նկանակն Գեդէոնի դարձեալ հոլովեալ ի բանակն այլազգեաց եւ լիզաջինջ զնոսա արարեալ՝ ինքն Աշոտ եղբարբն իւրով դառնայ գնայ խնդութեամբ եւ յաղթութեամբ բազմաւ եւ մեծաւ աւարաւ զկողմամբք Վրաց աշխարհին առ յաւէտ սիրեցեալն իւրեանց իշխանն Գուրգէն:
11 Բայց հեզահամբոյր իշխանն Սիւնեաց ընդ կրունկն յարքայորդւոյն դարձեալ յԱրագած լեռնէ անտի՝ չուէ հանդիպի եղբարց իւրոց երեցունց՝ Սահակայ Սիւնեաց տեառն եւ Բաբգէնի Վասակայ. Վասն զի նոքա դեռ ընդ դեռ եկեալ անցեալ էին յաշխարհ տէրութեան իւրեանց ի փախստէնէ անտի հրոսակի նոցա Յուսփայ:
12 Եւ ապա վայելչաբար սիրով ի միասին միախորհուրդք զմիտս կառավարեալք՝ տիրէին ի վերայ սեպհական իշխանութեանն իւրեանց. գուն ի վերայ գործել շինել եւ նորոգել զհայրենի տէրութիւնն՝ զանկեալն եւ զկործանեալն ի թշնամեաց:
13 Այլ եւ կանայք եւս երկաքանչիւրոցն եղբարց գրաւեալքն ի գերութեան՝ զերծեալք ի ձեռաց գերչացն, յետ երկեամ մի գային հանգչէին ի գահս եւ ի սենեակս տերանց իւրեանց:
14 Բայց եւ Հայկազուն եւս եղբարքն Սահակ եւ Վասակ՝ բնաբար կուսակալք գաւառացն որ շուրջ զեզերբ Ծովակին Գեղամայ, յայսմ ի սոյն աւուրս եկեալք ի հեռաստանէ հալածանացն՝ տիրէին պայազատեալք զաշխարհս տէրութեան իւրեանց:
Գլ. 58
0 Յաղագս պատերազմելոյ Աշոտոյ արքայի ընդ Աշոտոյ, եւ պարտելոյ ի նմանէ:
1 Իսկ թագաւորն Աշոտ՝ - վասն որոյ այժմ բանս ճառէր վասն նորա - լուեալ զմիւս թագաւորէ հոմանուն իւր հօրեղբօր որդւոյ, եթէ ոչ եկաց մնաց ի սահմանեալ ուխտին որ ի մէջ նոցա, այլ ընդ իւրով ձեռամբ նուաճեալ կացոյց զաւանս եւ զագարակս որ շուրջ զՎաղարշապատ քաղաքաւ,
2 սակս այսորիկ հետաքրքիր լեալ ի թշնամութիւն ընդ միմեանս եւ ամբոխս մարտկաց եւ հոյլս հինից պատրաստեալ՝ մինչդեռ Աշոտ անկասկածաբար կայր նստեալ ղօղեալ ի գիւղն որ Վաղավերն անուանի - յեղակարծումն ժամու յառաւօտին պահու յանկարծօրէն ի վերայ ժամանեալ՝ ջոլիրս ջախջախս ջարդոցաց ի վերայ զօրու նորա ածէր.
3 եւ միաձի միահանդերձ զինքն եւ զհասարակ գունդն վարատեալ փախստականութեամբ՝ առ հասարակ յաւարի առնոյր զամենայն կապուտ կողոպուտ նոցա եւ զզէնս եւ զզարդս եւ զձիս եւ զջորիս բազում յոյժ: Եւ ինքն դարձեալ չուեալ ի Վաղարշապատ քաղաք առկայացեալ արձանանայր ի նմա: Իսկ միւս եւս Աշոտ չոգաւ նստաւ ի Դվին քաղաքի:
4 Իսկ ես ապա ժամանեալ անդ ի մէջ նոցա՝ ոչ սակաւ ինչ բանս յանդիմանութեան եւ լուտացօղ ապառում խռովութիւն ի վերայ արքայորդւոյն ածէի արտօսրաթոր տոչորմամբ սակս այնպիսի մահահոտ դրժողութեանցն զոր արար:
5 Եւ թէպէտ բողոք բարձեալ ջանահնար լինէի բառնալ ի միջոյ նոցա զչար սերմանացանի որոմնն, զի մի՛ գտցի ի նոսա խմորք ցաւոց - որ թէեւ առ ժամայն տեղի տուեալ բանին հաւանական սնուցանէին կամս ի հաշտութեան սակի -սակայն ոչ կացեալ մնացեալ ի բանսն բարեզգեացս, այլ վաղվաղակի ի չար մախանս դարձեալ հակամիտէին, եւ այնպէս տակաւին ընդ միմեանս դատէին կշտամբութեամբ չարի եւ բորբոքեալ նախանձու:
6 Եւ ապա երկաքանչիւրք նոքա հետամուտք լեալք միմեանց եւ զմիմեամբք պարայածեալք՝ առ հասարակ դղրդեալ սասանեալ աւերեալ քանդեալ կործանեալ լինէր սեպհական տէրութիւն աշխարհին իւրեանց. եւ զմեծութիւն եւ զփառս իւրեանց ազգի օտարի տուեալ՝ ի փարթամութիւն այլոց եւ յաղքատութիւն ինքեանց տարածեցին զճանապարհս իւրեանց: Եւ այսպէս զերկեամ մի ելուզակօրէն զկնի իրերաց դռոյթս տային:
7 Իսկ ես աւա՛ղ եղկելի անձին իմոյ կարդայի, զի բազում անգամ բնակեաց անձն իմ ընդ այնոսիկ ոյք ատէին զողջոյն, վասն զի ես էի խաղաղարար եւ յորժամ խօսէի՝ նոքա մարտնչէին ընդ իս:
8 Իսկ թագաւորն արքայորդին գնացեալ առնու ի կնութիւն իւր զդուստր իշխանին մեծին Սահակայ, որ Սեւադայն յորջորջէր. եւ անդ զպարսն պարեալ եւ կաքաւսն յօրինեալ՝ առաքէ նմա ոստիկանն Յուսուփ թագ արքայական եւ զզարդս զգեստուց պատուականս եւ պայծառս եւ վայելուչս, եւ ձիս ոսկեսանձս պատուական զինուք եւ զարդուք, եւ հեծեալս յօգնականութիւն նմա գունդ Իսմայէլեան:
9 Իսկ նորա պսակեալ թագիւն, որ առաքեցաւ յոստիկանէն՝ եւ բազում կարասիս եւ գանձս նա ոստիկանին առաքեալ՝ առեալ ապա եւս ընդ իւր զզօրս իշխանին Սահակայ աներոյ իւրոյ՝ գայ չուէ հասանէ ի դուռն Դվին քաղաքի, վասն զի ի նմա իսկ առկայացեալ կայր միւս թագաւորն հոմանուն նորուն. եւ գումարտակ զօրս ապա սփռեալ տարածանէին ի մարտ:
10 Իսկ ես ի խաղաղութիւն միշտ խօսէի ընդ իւրաքանչիւրսն՝ որպէս միանգամայն եւ երկիցս եւ երիցս:
11 Բայց արքայորդին Աշոտ ի բազմութիւն զօրացն ապաստանեալ եւ ի քաջութիւն ինքեան նա յուսացեալ՝ ամբարտաւանս եւ բարձրագոյնս փքայր. ընդ որս ոչ թերեւս հաճեալ Տեառն,
12 եւ իբրեւ մարտն ընդ միմեանս բաղխեալ ըստ գրգռութեան յուզմանն Գրիգորոյ աներոյ արքայորդւոյն եւ որդւոյ իշխանին Սեւադայի՝ ի փախուստ առաջի նոցա դառնային զօրք Աշոտոյ արքայորդւոյն, եւ զբազումս ի զօրացն սրոյ ճարակ տային ըստ Իմաստնոյն բանի, թէ Տէր ամբարտաւանից հակառակ կայ.
13 ապա գնացեալ չուեալ երթեալ արքայորդին առ մեծ իշխանն Վրաց Գուրգէն եւ զօրս բազումս ի նմանէ գումարտակեալ՝ դարձեալ գայր հասանէր ի Վաղարշապատ քաղաք: Եւ յայնմ նուագի ապա ոչ տուաւ նոցա առ ի յինէն թոյլ մարտիւ ընդ միմեանս հարկանիլ, այլ բաղխեալ իմ զգործարանս իմաստից նոցա՝ խրատու բարւոյ զունկն մատուցանէին, յօգտութիւն սիրոյ ընդ միմեանս իմաստութեամբ բերեալք:
14 Զայսու ժամանակաւ ապա իշխանն Սիւնեաց Սահակ, որ սեպհականաբար պայազատէր զգաւառսն առ ծովեզերբն Գեղամայ՝ վախճանեալ փոխի ի կենացս, թողլով իւր ուստր մի մանկիկ տղայ փոխանորդ. եւ դնեն զնա ի քնարանի առ դուրս ձեռակերտ եկեղեցւոյն իւրոյ ի գիւղն Նորատունս:
Գլ. 59
0 Յաղագս պատերազմելոյ Աշոտոյ արքայորդւոյն ընդ Մովսէսի իշխանին եւ յաղթելոյ նմա:
1 Բայց թագաւորն Աշոտ արքայորդին չուեալ գնայ առ մեծ իշխանն Սահակ աներ իւր. եւ ապա զկնի իւր զնա համագունդ հանդերձեալ իւրովքն զօրօք երթայ գնայ յՈւտի գաւառ առ ի հնազանդել զբիրտ ապստամբութիւնն Մովսիսի, զոր իւր իսկ կացուցեալ էր զնա իշխան եւ հրամանատար ճուաղաբարոյ ազգացն այնոցիկ Ուտի գաւառի:
2 Անդ ապա մեծ քորեպիսկոպոսն, որ պայազատէրն իսկ զմասն Գուգարաց մերձ ի Դրունս Ալանաց՝ գայր հասանէր զօրու բազմաւ ի թիկունս օգնականութեան թագաւորին:
3 Իսկ Մովսիսի տեսեալ զբազմութիւն զօրացն տարմաբար հորդան տուեալ ի վերայ նորա՝ ապա եւ նա գումարտակ մեծ առնէ յանդուգն եւ անճոռնի զօրաց, գրեթէ իբրեւ զյորձանս ինչ ուղխից ընդ զառ ի վայր հեղեալ, որք եւ ընդվզեալ փութային հանել մերժել զթագաւորն իւրեանց:
4 Իսկ նա պատգամ առ Մովսէսն յղէր, զսառուցեալ հպարտութիւն բարուցն ջեռուցանել՝ եւ գալ ի հնազանդութիւն եւ կեալ ի խաղաղութեան եւ ի հանդարտութեան:
5 Բայց նա յաւէտ իմն խրոխտ խստութեամբ զպատասխանիս պատգամացն դարձուցանէր:
6 Ապա խոհեմ եւ ուշիմ թագաւորն հանդերձ իշխանաւն Սահակաւ կուռ վառեալ զզօրս իւրեանց յաղեղն եւ ի սուսեր եւ ի տէգ նիզակաց՝ արս ընտիրս հոյակապս, առաջինս եւ ահեկինս կազմէին. եւ չուեալ իբրեւ զհրոսակ իմն վաղվաղակի հասանէին յափն ձորոյն, յորում ամրացեալ կայր Մովսէս համագունդ իւրայօքն զօրօք. եւ անդ ապա ահագին իմն դղրդմամբ շահատակեալ ահս պակուցանօղս ի վերայ նոցա հեղուին:
7 Իսկ զայնպիսի ոյժ պնդութեան տեսեալ զօրացն Մովսիսի՝ յանկարծակի ցան եւ ցիր այսր անդր յարձակմամբ փախստէիւ հեռանային ուրոյնանային՝ միայն թողլով զՄովսէսն:
8 Ապա եւ ինքն վաղվաղակի խուճապեալ ելեալ ի ձորակէն յարեւմուտս կոյս հապճեպով փախստեայ գնայր անկանէր յաշխարհն Սիւնեաց առ իշխանն Սմբատ. զի թերեւս ի սադրելոյ նորա հետի աղագս գտանել մարթասցի իւրայոցն տարակուսանաց:
9 Եւ մինչդեռ թագաւորն առկայացեալ յՈւտի գաւառի համոզել նուաճել զխստապարանոց աւազակուտ մարդիկ աշխարհին, յանկարծակի դիմեալ չուեալ գնացեալ Մովսէսն ի Սիսական կողմանցն՝ ի մտի դնէր երթալ առ մեծ քորեպիսկոպոսն Ծանարաց եւ բարւոյ խոստմամբ միաբան ընդ իւր զնա կացուցանել եւ գրաւաթափ իւրոյ տէրութեանն լինել:
10 Զայն անցս աղէտի ընդ հուպ զգացուցեալ թագաւորին՝ վաղվաղակի զհետ աճապարել կրթի. եւ ձի ի ներքս տարեալ ի սաստիկ վառեալսն եւ ի կազմեալսն Մովսիսի եւ մօտ առ նա հասեալ եւ զագուցեալ գլխանոցն երկաթի վաղերբ դիպեցուցեալ՝ շեշտ ընդ մէջ ճեղքէր զամուր գլխանոցն, եւ յերկիր զնա հարստեալ. եւ ընդ կրունկն դարձեալ առեալ ընդ իւր զՄովսէսն տանէր, եւ խարեալ զաչս նորա խաւարեցուցանէր կուրութեամբ. վասն զի որ կամաւ կուրութիւն յինքն կրէ՝ ոչ երբեք կարէ նա գալ յառողջութիւն:
11 Իսկ իբրեւ այս այսպէս ի կամս անձին եղեւ իրագործեալ, ապա չուէ գնայ առ թագաւորն ի գաւառն Շիրակ եւ սիրալիր սրտիւ առ ինքն կոչէ զեղբայր իւր զԱբաս, զոր իշխան իշխանաց էր կացուցեալ, եւ զիշխանն Վրաց Գուրգէն զնորուն աներ՝ չեւ եւս գիտելով զոր առ ի նոցանէն էր նմա նիւթեալ դաւաճանութիւն չարակնութեան նախանձու: Եւ հանդիպեալ միմեանց ի գիւղն Որմանի՝ մեծապատիւ զնոսա առնէ ըստ օրինի թագաւորաց բազմապարգեւ բարութեամբք:
12 Եւ վասն զի ոչ լինէր յաջողեալ նոցա յայնմ տեղի բանալ նոցա զդուռն կորստական ըստ երկնային այցելութեանն՝ յուղարկի՝ ի նոցանէն. եւ եկեալ առկայանայ առանց իմիք կասկածանաց ի քաղաքագիւղն Երազգաւորս:
13 Իսկ նոցա ի ձեռն պատրուակի սիրոյ զդաւելն թագաւորին խորհեալ եւ հնարս որոգայթից նիւթեալ՝ յանկարծակի ի վերայ յարձակէին բազկել զնա անյայտաբար:
14 Իսկ ապա փոքր ինչ յառաջ իրազեկ լեալ թագաւորն եւ ստիպով առեալ ընդ իւր զուստր Աբասայ եղբօր իւրոյ եւ զգաղթն Երազգաւորից եւ հազիւ ի խարդաւանական որսորդութեանցն ճողոպրեալ՝ չուէ գնայ յՈւտի գաւառ:
15 Իսկ նոցա եկեալ եւ ոչ գտեալ մարթեցուցանել զոր կամէինն՝ ամօթ զանձամբ արկեալ եւ յետկոյս մնացական գաղթն յաւարի առեալ՝ դառնային:
16 Եւ յայնմ հետէ ապա սաստիկ թշնամութիւն ի մէջ նոցա զեղեալ լնոյր յայսպիսի խորհեցեալ մահահոտ չարութենէ:
17 Բայց Վասակ, որ սեպհականաբար պայազատէր զտէրութիւն Գեղարքունւոյ՝ կարծիս իմն երկիւղի զարքայէ ի մտի եդեալ՝ խնդրէր առ ի նմանէ յետկար երդման, զի անկասկած լիցի ի մտանելն առ նաեւ յելանելն.
18 զոր իմ իսկ ընկալեալ յարքայէ զնամակն՝ եւ տուեալ առ Վասակ: Ապա չուէ գնայ առ թագաւորն. եւ յառաջնում նուագին իբրեւ զհամամիտ գործակից եւ զեղբայր սիրելի հաւատարմացուցեալ իւր ընդունէր զնա պատուով մեծաւ:
19 Իսկ զկնի ապա հրապուրեալ յոմանց, որք ասէինն թուղթս առ նա գտեալ զմիւս թագաւորին Աշոտոյ եւ Գուրգենայ աներոյ իւրոյ ի ձեռն սուրհանդակի միում լի ամենայն խորամանկ խորհրդովք. սակս այսորիկ կալեալ կապէ զնա երկաթի կապանօք եւ դնէ յամրոցի անդ, որ Կայեանն կոչի:
20 Իսկ ես թէպէտ եւ սաստկագոյն բան յանդիմանութեան ի վերայ ածեալ թագաւորին՝ պաշարեցի զնա կշտամբութեամբ մեծաւ վասն ստելոյ ուխտին երդման եւ կապելոյ զՎասակն եւ ընդ իւրով ձեռամբ զտէրութիւն նորա նուաճելոյ. սակայն նա ի Վասակ զվնասն տարեալ մղեալ հանէր եւ փոքր ինչ աւուրս ժամ եդեալ՝ յանձն առնոյր արձակել ի կապարանէն եւ հաստատել զնա յաշխարհ տէրութեան իւրոյ:
21 Սակայն եւ ես սակս այնորիկ թոյլ առժամայն տուեալ՝ զի մի՛ թերեւս ըստ մանկական բարուցն գազանական ինչ ստասցի կամս, եւ զանկազմն դրժեալ գործեսցէ իր, որ եւ այսպէս ապա այլում տեղւոյ զայսոսիկ թողի հոգալ՝ երկնաւոր այցելութեանն յանձն արարեալ:
Գլ. 60
0 Յաղագս ընդվզելոյ Սահակայ իշխանին յԱշոտոյ արքայէն, եւ ըմբռնելոյ ի նմանէ, եւ յաղագս գործոց ինչ այլոց իշխանաց:
1 Զայսու ժամանակաւ ոմն Հագարացի, Փարկինի անուն իւր՝ ոստիկան ի Հայս յամիրապետէն անտի առաքեալ եւ ընդ իւր բերեալ թագ՝ դնէր ի գլուխ թագաւորին Գագկայ՝ երեքկին զնա պսակեալ ի վերայ Հայաստանեայցս, եւ այլ եւս բարեվայելուչ զարդուք զնա շքեղացուցեալ:
2 Ապա եւ թագաւորն եւս ոչ սակաւ ինչ պատիւս եւ պարգեւս առատաձիրս նմա շնորհէ. այլ եւ ամիրապետին եւս բազումս առաքէ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ զկէսն ի սակն արքունի եւ զայլսն ի նպաստ օժտութեան:
3 Բայց ոստիկանն Յուսուփ յաւէտ իմն ընդ այսոսիկ զչարեալ՝ ահագինս կրճտէր զատամունսն ի վերայ թագաւորին Գագկայ, սպառնացեալ լի ապականութեամբք եւ մօտալուտ բանիւք:
4 Բայց հոյակապ իշխանն մեծ Սահակ, որ որդիացուցեալն էր փեսայութեամբ զթագաւորն Աշոտ, հրապուրեալ ի բանս թովչաց ոմանց չարախորհաց՝ ընկլոյզ զիմաստութիւն իւր մեծ, եւ ապա սկսաւ չարիս իմն ի վերայ թագաւորին նիւթել, իբր յօտար թշնամւոյ:
5 Եւ իբրեւ սառնամանիք ցրտութեան ձմերայնոյն ի բաց եդաւ, ապա երկաքանչիւրք նոքա զօրաժողով լինէին ի մարտ ընդ միմեանս պատերազմել. եւ այնուհետեւ հասեալք ի մի վայր ի գեօղն Ախայեանս՝ ճակատս ռազմի մարտկաց ընդդէմ միմեանց պատրաստէին:
6 Ապա մեծամեծք աւագանւոյն յանդիմանեալ զերկաքանչիւրսն՝ իբրեւ զհպարտս եւ անձնասէրս զնոսա լինել եւ սկիզբն զինքեանս ամենայն լաւութեան եւ քաջութեան ցուցանել. եւ այսպէս համոզեալ՝ ի մէջ նոցա դաշինս հաստատեն խաղաղութեան: Եւ ապա բազում ուխտ երդմանց գրով կնքեալ տան իրերաց քրիստոսադիր կիտիւն եւ միջնորդութեամբ սրբոյ նշանի խաչին:
7 Եւ ապա թագաւորն ընդ կրունկն դարձեալ վաղվաղէ չուէ գնայ ընդ դուռն Դվին քաղաքին. եւ անդ բազում արեան ճապաղիս ի նոցանէն հեղեալ եւ առ հասարակ յաւարի առեալ զնոսա՝ հնազանդեցուցանէր զամբարտաւան եւ զբիրտ ապստամբութիւն նոցա ընդ լծով ծառայութեան իւրոյ:
8 Աստ ուրեմն ապա մեծ իշխանն Սիսական տոհմին՝ Սմբատ, երիս եւս եղբարբքն հանդերձ ցասմնական իմն սրտիւ դժգմեալ ընդ Հագարացւոյն, որ յայնժամ զգաւառն Գողթան բռնակալեալ պայազատէր՝ խնդրէին առ ի նմանէն յինքեանս դարձուցանել զսեպհական իւրեանց ամրոցն Երնջակ եւ զառ ստորոտով նորա զգաւառն, զոր Յուսփայ ոստիկանին առեալ տուեալ էր ի ձեռս Գողթան բռնակալին. այլ նա իբրեւ յարքունուստ զայն նմա շնորհեալ համարէր եւ ոչ առնոյր յանձն տալ:
9 Իսկ ապա երկաքանչիւրքն կողմանք զօր գումարեալ գունդ կազմեալ՝ իբր հրոսանուէր իմն դղրդմամբ մարտ ընդ միմեանս հարկանէին:
10 Եւ իբրեւ ջոլիր ռազմին կազմեցաւ եւ ասպատակն զմիմեամբք սփռեցաւ եւ գունդն Հագարացւոյն աղմկեալ յետկոյս հարան մերձ ի պարտել, անդ ապա զօրն Գաբաւոնացի իշխանին Սմբատայ, որ ի թիկանց կուսէ կային Վասակայ եղբօր նորուն ի ձախակողմ թեւոյն յանկարծօրէն խորհրդեամբ չարի համագունդ ընդ Վասակայ ձի ի ներքս տարեալ եւ առ հասարակ ի վերայ յարուցեալ դիաթաւալ զքաջն եւ զկորովին Վասակ արկանէին. եւ ինքեանք թիկունս առ ի գնալ դարձուցեալ՝ չուէին ի Նախջաւան քաղաք:
11 Իսկ զդիակ գեղեցիկ երիտասարդին բարձեալ եղբարցն ի տեղւոջէ ճակատուն՝ տարեալ եդին ընդ հարս իւրեանց, արարեալ կոծ մեծ ի վերայ նորա:
12 Բայց թագաւորն Աշոտ իբրեւ զկամակատարս զԴվին քաղաք իւր պատրաստեաց, ապա թիկունս առ ի գնալ ի նոցանէ դարձուցեալ՝ չուէ յաշխարհն Վրաց եւ անդ ընդ իւր զթագաւորն Վրաց Ատրներսեհ առեալ՝ երկաքանչիւրք նոքա ի մարտ ընդ իշխանին Գուրգենայ մտեալ՝ խնդրէին զիւրաքանչիւր վրէժս. զորս նենգապատիր չարակնաբար գործեցին նմա ահս ապիրատս եւ աշխարհաւեր կործանումն:
13 Եւ թէպէտ միւս եւս թագաւորն Աշոտ եւ եղբայր արքայորդւոյն Աբասայ գրոհ իմն ի Գուրգէն տուեալ հաւաքէին. սակայն ոչ կարացեալ ըստ օրինի մարտից զդէմ նոցա ունել՝ ի հովիտս խորափիտս եւ յանտառախիտ խորաձորս ամրացեալ լինէին:
14 Բայց անձկութիւն վայրացն ոչ թերեւս սպառ սպուռ զասպատակ հինին ի նոցանէն կարողանայր արգելուլ. այլ միշտ զբազմութիւն վահանակիր զօրուն իբր ասպարափակս իմն ընդդէմ նոցա տուեալ եւ ի յաղեղն եւ ի սուսեր վառեալ՝ բազում վիրաւորս տապաստ ի նոցանէ արկանէին, մինչեւ խօսէին նոցա ի հնազանդութիւն եւ ի խաղաղութիւն. եւ զորս ի ձեռանէ նոցա բերաւ աւերումն եւ սասանումն աշխարհին՝ կրկին տուժիւք զնա նորոգեալ:
15 Եւ մինչդեռ այնպէս զսահման խաղաղութեան մերձ էին ընդ միմեանս հաստատել՝ իսկ եւ իսկ ժամանեալ գուժկան յՈւտի գաւառէ առ թագաւորն Աշոտ հասանէր, ասելով նմա զելս իշխանին Սահակայ աներոյ իւրոյ յՈւտի գաւառ եւ զուժգնապէս յաւարի առնուլն առ հասարակ եւ զյափշտակութիւնն ի նոցանէ ամրոցացն որ ի Ձորոյփոր՝ տանել զգաղթ յաշխարհին յամրոցս իւրոյ տէրութեանն եւ զիւր արձանանալ եւ կալ նստել զլեռնակողմամբ գաւառին:
16 Զայս լուեալ ամենահարուստ եւ բազմահանճար թագաւորն Վրաց Ատրներսեհ՝ լքեալ թողու ի բաց որ առ ձեռն կայր պատրաստ զգործն Գուրգենայ քեռորդւոյ իւրոյ՝ իբր պարապոյ գոլ զայն հոգ եւ այլում տեղւոյ թողլի է, եւ վաղվաղակի պատրաստաբար իմն յուղարկէ առ ի յիւրմէ զԱշոտ թագաւոր Հայոց յանբոկ գործոյն իշխանին Սահակայ:
17 Բայց նորա զզօրս իւր յետ զթիկամբք իւր թողեալ եւ ընտրեալ արս իբրեւ երեք հարիւր միայն սաստիւ հապճեպով գան հասանեն ի Ձորոյփոր: Եւ տեսանեն նախ զԿայանն կոչեցեալ բերդ յափշտակեալ իշխանին Սահակայ, եւ որ. ի նմա կայրն ի դիպահւոջ Վասակ տէր Սիւնեաց հանեալ արձակեալ զնա ի տուն հօր իւրոյ, եւ զայլ եւս ազատ կանայսն որ ի նմա ըստ սակի գերելոց, սա անց վարատեալ՝ եւ պահնակս զիւր յամրոցն կացուցեալ:
18 Ապա եւ զմիւս ամրոցն, որ էր մերձ ի նա՝ եւ զայն եւս գրաւեալ տագնապաւ տարակուսից եւ սրոյ ճարակ զբերդապահնակսն տուեալ՝ եւ խաղացուցեալ զգաղթ բնակչաց երկրին առ հասարակ աղխիւ իւրեանց յամուրս տէրութեան իւրոյ, եւ զարտորայս նոցա, որ մերձ էր ի հունձս՝ տարաժամ զայն հնձեալ գերանդիւք եւ հրաբորբոք հրկիզեալ. զի մի՛ կռուիցին կալ զետեղեալ ի նմա ոտք թագաւորին բնակութեամբ:
19 Արդ՝ իբրեւ զայնպիսին տեսանէր տաղտկալի տառապանս եւ զաղմուկ շփոթի զեղեալ հեղեալ զաշխարհաւ տէրութեան իւրոյ՝ այնուհետեւ ոչ զանգիտեալ ի բազմութենէ զօրաց իշխանին եւ ոչ զնուազունս իւր գունդ ի մտի եդեալ, չուէ գնայ ի հանդիպումն նոցա: Վասն զի բանակեալ զետեղեալ կային ի ծործորս լեռնակի միոյ ըստ արեւմտեայ կուսէ ձորոյն Տաւըշոյ, վարանեալ յափշտակել եւ ձգել յորոգայթս իւրեանց զթագաւորն:
20 Եւ անդ ապա գտեալ բլրակ մի, որ ունէր զինքեամբ քարաժեռ շրջապատ, ի նմա ելեալ բանակէր զօրն ողջոյն եւ զգիշերն ամենայն:
21 Եւ պատգամ ապա զմի ոք եպիսկոպոսացն առ իշխանն Սահակ առաքէր ասելով. «Ո՞րպիսի ինչ չար, կամ զի՞նչպիսի ինչ վնաս առ ի յինէն քեզ բերաւ արդեամբք, զի փոխանակ այնր՝ արժանի ի քէն գտայ այսպիսւոյ իմն ծանր աղէտի, զոր տեսի գործեցեալ, եւ ոչ յետկար երդմանն քո ածէր զքեզ ի զղջումն. կամ ընդէ՞ր այժմ զրախնդիր լինիս հեղուլ զարիւն իմ առանց բանի պարտապանութեան:
22 Բայց արդ՝ դարձ ի բարկութենէ այտի եւ դարձո ի բարիսն զ՛ի նանիր թագուցեալ որոգայթ ապականութեանդ. եւ միայն զերկու ամրոցս զոր յափշտակեալ է քո՝ այսրէն տուր ինձ եւ զգաղթ աշխարհիս դարձո. եւ յայնմ հետէ եղիցի միատարր խաղաղութիւն ի մէջ մեր՝ որպէս հօր հարազատի եւ որդւոյ սիրելւոյ»:
23 Իսկ իշխանն զայսպիսիս լուեալ բան պատգամի եւ ոչ պատասխանւոյ թերեւս արժանի համարեալ. այլ եւս քան զեւս մռմռեալ՝ առ եպիսկոպոսն ասէր. «Դու նիստ աստ յիմում խորանի եւ ես առ նա սրով իմով չուեալ գնացից՝ վաղվաղակի զպատասխանին պատգամաց նմա հատուցից»:
24 Եւ զայս ասացեալ՝ գումարտակ զբոլոր զօրսն իւր առնէր աւելի քան զութ հազար արանց. եւ յառաջ կոյս մղեալ եւ հանդէպ բլրակին հորդան տուեալ, յորոյ վերայ կայր թագաւորն՝ հրամայէր հետեւակամարտ գնդին վահանափակ լինել, որ տեսութիւն իմն բերէր յինքն որպէս զանպարտելի պարիսպ. եւ ի թիկանց կուսէ նոցա զհեծելազօր գունդն պատրաստէր՝ սպառազինեալս եւ վառեալս ի զէնս եւ ի զարդս.
25 եւ առաջապահքն առաջի վահանափակ սպային սրավար երիվարօք խաղացեալ՝ յայսկոյս յայնկոյս երթային գային:
26 Իսկ յելանել արուսեկին փայլատակունք ի մերկապատեան վաղակաւորացն բազմութենէ հատանէին ե՛ւ ի սաղաւարտացն ե՛ւ ի թիկնապահ ե՛ւ ի լանջապահ պղնձի տախտակացն ե՛ւ ի պահպանակացն բարձիցն եւ բազկացն:
27 Իսկ զայնպիսին տեսեալ բազում զօրս կուռս վառեալս զիւրեաւ զեղեալ թագաւորն՝ ապա եւ նա զհարիւրսն զիւր յետկոյս թողեալ, որ լքեալքն էին յերկայն ուղոյ ճանապարհաւն, միայն երկերիւրօքն իջանէր ի բլրակէն ընդդէմ նոցա:
28 Եւ անդ ապա տարածեալ զյետկար երդմանն իշխանին առաջի երեսաց Աստուծոյ՝ այսպէս եւ յինքեան ասէր. «Եթէ ես ինչ սխալեցի, կամ ստեցի այսմիկ երդման՝ հատո Տէր Աստուած զվնաս ստութեան իմոյ ի գլուխ իմ. եւ եթէ իշխանն ստունգանեաց սմա՝ ի նա հատուցեալ զվնաս իւր, փրկեա զիս ի տարապարտ մահուանէս, զոր նիւթեալ ածեն ի վերայ իմ»:
29 Եւ ապա զյետկար քարտին ի գրաստս խաչին սրբոյ կապեալ, զոր սովորն էր միշտ առաջի իւր շրջեցուցանել, յանկարծակի զմի զինուորութիւն երկերիւրք նոքա զինուորեալք եւ ի ձայն բարձր աղաղակեալք՝ ձի ի ներքս տանէին:
30 Եւ նախ ինքն իսկ յասպարիսին շահատակեալ եւ յական թօթափել իբրեւ հողմ ինչ զնոսա փոթորկեալ՝ եւ ոչ մի ոչ մնաց ոք ի տեղիս ճակատուն. եւ ոչ բնաւ իսկ երկուք ի միասին ի նոցանէն գտանէին, այլ ցան եւ ցիր սփռեալ գլուխս կոհակացն եւ ընդ հովիտս եւ ընդ խորաձորս եւ ընդ անտառախիտ մայրիս, ոչ թերեւս առ ի նոցանէն վրիպեալ ոք ի փոքու է մինչեւ ցմեծն, բայց միայն երկուք նոքա՝ իշխանն Սահակ եւ Գրիգոր որդի նորուն, զոր ձերբակալ արարեալ տանէին:
31 Եւ ապա զամրոցն առ հասարակ զԳարդմանայ թագաւորն ինքն գրաւեալ եւ զբովանդակ աշխարհն յիւր անուն նուաճեալ հնազանդէր:
32 Իսկ ապա ի նանիր պակուցումն իմն երկիւղի մահու ի մտի եդեալ թագաւորին, զի թէ թողից, ասէ՝ զիշխանն եւ զորդի նորուն, զմահն իմ այս գուշակէ. եւ եթէ ի դիպահոջ զայդպիսի երեւելի արս կացուցից եւ զերծ յայլոց ձեռաց լինիցի դոցա, զոր օրինակ Վասակայն, եւ այնպէս անշուշտ մահ իմ առ դուրս կայ:
33 Եւ այնպէս անխորհուրդ երկիւղիւ զգածեալ՝ կուրացուցանէ զաչս երկոցունց նոցա, ոչ առեալ ի միտ զայցելութիւնն Աստուծոյ, որ յայնմ նուագին զնա ապրեցոյց, թէ կարող եւս է նոյն Աստուած ոչ տալ թոյլ դարձեալ դաւանս կրել ի խափանեալ երկիւղէն:
34 Եւ այսպէս գործեալ իր դառնութեան՝ անվստահ զսիրտ ամենեցուն կացոյց՝ ի բացէ ի նմանէն տրոհեալ:
Գլ. 61
0 Յաղագս ապստամբելոյ Յուսփայ, եւ ոստիկանութեան Ըսբուքայ, եւ գործոց նորին:
1 Բայց փոքր ինչ յառաջ քան զայս ոստիկանն Յուսուփ ապստամբութեամբ բազմաւ ընդվզեալ յԻսմայէլեան ամիրապետէ եւ ի պարարտութենէ պորտոյն անգուշեալ՝ առաքէ ապա զոմն ի նախարարաց իւրոց ամիրապետն անհուն իմն զօրօք հրոսակ նմա, որ թէպէտ եւ զմի նուագ եւ զերկուս ընդդէմ զինեալ՝ հարուածս ի վերայ արքունի զօրացն հասուցանէր. սակայն ոչ կարացեալ զդէմ ունել՝ ձերբակալ զնա առնէին, խաղացուցեալ տարեալ կապանօք վարեալ առ ամիրապետն:
2 Եւ այսպէս յայց ելեալ շնորհացն Աստուծոյ՝ փրկեաց զթագաւորն Գագիկ ի գազանական չարաբարոյ սպառնալեաց նորա:
3 Բայց իբրեւ կալան զՅուսուփ ըմբռնեալ լինէր յամիրապետէ անտի. ապա ոմն ի ծառայիցն յաւէտ իմն ի պատուաւորաց՝ Սբուկ անուն, որ իշխան եւ հրամատար էր ամենայն տան նորա, բռնազբօսաբար տիրէր աշխարհի տէրութեան Յուսփայ:
4 Եւ յետ սակաւ աւուրց ապա եւ յամիրապետէն իսկ փոխանակ Յուսփայ ոստիկան հաստատեցաւ: Եւ ապա նա եւս առաւել քան զՅուսուփ ըստ նմին սակի դնէր ուխտ միաբանական խաղաղութեան ընդ Աշոտի, եւ Շահանշահ զնա անուանէր:
5 Բայց ոստիկանն Սբուկ դեռեւս ոչ մոռացեալ ի սրտէ զմախանս չար թունիցն, զոր ի թագաւորն Գագիկ հնարէին միշտ թափել՝ յետ ոչ բազում ինչ աւուրց հորդան իւրոյ զօրուն տուեալ, առաքէ զկողմամբք Ճուաշ գաւառի:
6 Որ թէպէտ բնակիչք գաւառին իրազգած յառաջագոյն չար հինին լինէին. սակայն ոչ կարացեալ սպառ սպուռ գաղթիլ յամրոցսն, նոքա իբրեւ զկայծակն ի վերայ հասեալ եւ ասպատակս ընդ երեսս գաւառին սփռեալ՝ բազում աւարառութեամբ կապուտ կողոպուտ առնէին.
7 այլ եւ զոչ կարացեալսն աճապարել անկանել յամրոցս վայրացն ի գերութիւն վարէին զներգեւեալ արսն եւ զկանայս եւ զմատաղ մանկտի:
8 Իսկ ապա զայն տեսեալ թագաւորին Գագկայ եւ ըստ հանճարագիտութեան իւրում ի մտի եդեալ զոչ կարօղելն կալ ընդդէմ Սբուկայ մարտիւ պատերազմի՝ ի հնազանդութեան պայման ընդ նմա զբանս իւր փոխաբերէ:
9 Եւ ապա զոմն Գէորգ Հաւնունի ի կրօնաւորական կարգէ բազում ընծայիւ քեւ պատարագօք առ ոստիկանն Սբուկ առաքէ, խնդրելով զհաշտութիւն առ ի նմանէ. որոյ առեալ եւ ընկալեալ՝ տայ յետկար երդման ոչ եւս յաւելուլ կալ ի նոյն ոխո՛ր միտս ընդ թագաւորին:
10 Եւ դադարեալ այսպէս ասպատակ հինին՝ հարթայարմար հանգչէին յաշխարհ տէրութեան թագաւորին Գագկայ ի կայս հանգստեան իւրեանց՝ յապահովացեալք յարտաքնոց յայնցանէ հրոսակաց:
Գլ. 62
0 Յաղագս ապստամբութեան Վասակայ եւ նուաճելոյ ընդ ձեռամբ Աշոտոյ:
1 Բայց յետ այսորիկ ստուգեալ մերկացեալ երեւէր ապստամբութիւնն քանանիտ Գնթունւոյն Վասակայ, որում հաւատացեալ էր պահպանութիւն ամրոցին Շամշուլտէի. եւ ի դերեւ ելանէր նորայն խոկացեալ դաւաճանութիւն եւ թիկունս Աշոտոյ դարձուցանէր, որ Շահանշահն անուանէր. եւ անձնատուր ի Գուրգէն իշխան Վրաց լեալ՝ նմա զմեծ ամրոցն տալ խոստանայր, միայն թէ իւրում նահանգից տայցէ նմա այլ եւս ամրոցն Կրուստ քան զնա:
2 Իսկ նա զհայցեալն ի Վասակայ վաղվաղակի կատարեալ եւ յետկար երդման կնքեալ տայ տանել նմա. որոյ հաւատարիմ բան ի յերդմանն եղեալ եւ ելեալ յամրոցէն չուեալ գնայ առ իշխանն Գուրգէն:
3 Եւ վասն զի նախ քան զայս սպանաւ Աշոտ եղբայր Վասակայ ի սպայակոյտ զօրացն Վուրի աշխարհի. սակս այնորիկ ի ձեռն ձեռասուն կրտսերացն իւրոց հաւատայ զամրոցն ի չուելն իւրում:
4 Իսկ ի հանդիպիլ սորա իշխանին Գուրգենայ՝ իսկ եւ իսկ առեալ զնա ընդ կրունկն անդէն դարձուցանէ, ածելով ի դուռն ամրոցին առ ինքն տալ հայցէր:
5 Իսկ պահնակք ամրոցին ոչ կամեցան տալ նախ քան զառնուլն առ ինքեանս զՎասակ:
6 Եւ իբրեւ մարտ ընդդէմ մարդկան ամրոցին իշխանն յարդարէր, վաղվաղակի ապա պահնակքն զգացուցին Շահանշահի. եւ նա աճապարեալ գայ յանբոկ գործոյն:
7 Եւ իբրեւ եկն ի տեղին՝ ի բաց քեցեալ եղեւ Գուրգէն ի դրանէ ամրոցին: Բայց պահնակքն եւ ոչ առ նա եւս կամեցան տալ զամրոցն՝ մինչ չեւ առ ինքեանս առեալ իցեն զՎասակ. իսկ նա պատնէշ պաշարման շուրջ զամրոցաւն եդեալ ի ժամ դիպող առնուլ սպասէր:
8 Բայց Գուրգենի բազում երդմամբ զպահնակսն հաւանեցուցեալ վասն զՎասակ տալ ցնոսա՝ հրաւիրեցան ապա զօր առաքել, զի առ նոսա զամրոցն տայցեն:
9 Իսկ իշխանին առաքեալ իբրեւ արս երեք հարիւր քաջակորովս աղեղնաւորս եւ վահանաւորս եւ սուսերաւորս, որք իբրեւ հասին զվայրս մտից գաղտնի դրանն բացեալ նոցա՝ առ հասարակ յամրոցն զեղան:
10 Իսկ մարդիկք ամրոցին՝ իմացեալ զմահառիթ նենգաւոր շունչ պատրանաց նոցա զոր հանդերձեալ էին կատարել, եւ ի բաց զներքնաբերդն լքեալ թողեալ, ի վերնաբերդ անդր համագունդ հորդան տային՝ սաստիկ մարտ ընդ զօրուն Գուրգենայ եդեալ, զի թերեւս արտաքս զնոսա կարասցեն կորզել:
11 Իսկ Աշոտոյ ոչ գիտելով զգործ իրին՝ այսպէս նմա կարծեցեալ թուէր, իբր թէ ընդ միմեանս մարդիկ ամրոցին ընդհարեալք մարտնչին: Եւ ապա ինքն իսկ արտաքուստ ի ներքս մարտ ընդ վերնաբերդն դնէր.
12 Իսկ նոցա բացագանչութեամբ ձայն վերուստ ի վայր զգացուցանէին արքայի զառարկուածսն իրին, իբր թէ վասն նորա առ ի նոցանէն այն բան պատերազմի ընդ սպային Գուրգենայ իրագործի:
13 Իսկ նա ձայն առ նոսա արձակէր, զի «Թէ վասն իմ, ասէ՝ նկրտիք յայդպիսի մրցմունս, ասէ, ընդէ՞ր ոչ ինձ բացցի դուռնդ՝ զի ես մտից եւ դիւրեաւ վճարեցից զայդ հանդէս եւ բազմապարգեւ զձեզ արարից ի բոլոր բարութիւնս»:
14 Եւ ապա բացաւ նմա դուռն ամրոցին՝ եւ մտեալ իսկ եւ իսկ առ հասարակ զզօրն Գուրգենայ ձերբակալ առնէ: Եւ յետ փոքր ինչ աւուրց առ հասարակ զամենեսեան զնոսա անպիտանս առնէ յաչաց եւ յընչոց եւ յականջաց:
15 Եւ այնուհետեւ ապա հիւսիսական ազգքն այնոքիկ ընդ ձեռամբ նորա նուաճեալ հնազանդէին ի ծառայութիւն, եւ ըստ աջողակ այցելութեանն Աստուծոյ երթալով երթայր եւ զօրանայր:
Գլ. 63
0 Յաղագս ապստամբութեան Ամրամայ իշխանին, եւ պարտելոյ ի նմանէ Աշոտոյ շահնշահի:
1 Յետ այսց եղելոց եւ գործեցելոց իրաց՝ դարձեալ անտի Շահաննշահ կոչեցեալ գայ հասանէ յՈւտի գաւառ. եւ անդ ապա զնուաճեալսն ընդ ինքեամբ զաղխատրոյզն բանիւք համոզեալ, եւ եթէ ոք սիրէր զայտումն խորհրդոց ապիրատութեան՝ նշմարէր զայն. եւ որպէս սանձիւք ոմամբք բարեզգեաց բանիւք ի բաց ճնշեալ զխեցբեկագոյն բարս նոցա՝ ածէր ընդ ինքեամբ ի հաստատուն խորհուրդս:
2 Եւ ապա զօր ի նոցանէ գումարեալ՝ չուէր գնայր երթեալ հասանէր ի կողմ Կոտայս գաւառի. եւ իսկ եւ իսկ հրովարտակ յառաջընթաց անտի առաքէր առ միւս եւս կոչեցեալն Աշոտ, որ թագաւորեալն էր՝ որդի հօրեղբօր նորուն. զի նախնականն իւրեանց բնականօքն շարժմամբ բարոյականին առ ի յօգտակար վայելսն ճեպիցին գալ հանդիպիլ միմեանց սիրոյ եւ խաղաղութեան արգասեօք, եւ տիրական կեանք նոցա հասարակաց մի՛ անխնամեսցին, եւ աշխարհ նոցա մի՛ եղիցի խոպանացեալ սպառ սպուռ փշաբեր եւ մացառախիտ եւ լինել ի դադարս ելուզակաց:
3 Սապէս եւ առ իս եւս յետկար գրոյ տուեալ, զի մի՛ դանդաղիցիմ երբեք երթալ դիւրել պատրաստել ի մէջ նոցա զքաջավայելուչ խաղաղութեանն պայման. եւ մի՛ տայցեմ թոյլ զթագուցեալ հաղբսն եւ զվատթարութիւն խռովութեանն յինքեանս շաղաշարել:
4 Իսկ թագաւորն Աշոտ եւս հաւանական միտս ստացեալ եւ սիրով սրտի զբանն ընկալեալ եւ վաղվաղակի չու յուղի անկեալ՝ երկաքանչիւրք մեք չոգաք ի հանդիպումն անուանեցելումն Շահանշահի:
5 Եւ անդ ապա իմով թելադրութեամբ եւ բանի խրատու, որ դիմեալ ի լսելիս լսողացն հանգչիւր՝ զպաշարումն մառախլապատ եւ միգապատ ափշութեան մտաց չարին յանձանց ի բաց մերկացեալ՝ ամենայն իրօք յարակցէին յինքեանս զկատարեալ խաղաղութեանն դաշինս առհաւատչեայ երդմամբ զնոյն հաստատել:
6 Եւ իսկ եւ իսկ երկաքանչիւրք նոքա՝ եկեալ հասեալ ի դուռն մայրաքաղաքին Դվնայ եւ անդ զմոլորութիւն պաշտօնէիցն հեթանոսաց յինքեանս գրաւեալ՝ ընդ ձեռամբ նուաճէին եւ բազում կայտիռս եւ խնճոյս ցնծութեան զմիմեամբք զեղեալ. եւ ընդ կրունկն դարձեալ Շահանն կոչեցեալ շահ՝ խաղայ գնայ անդէն ի սիրեցեալն իւր յՈւտի գաւառ:
7 Եւ մինչդեռ զճանապարհայն երթայր, ձայն գուժի աղմկի ընդ առաջ եղեւ նմա ի նմին իսկ յայնմ մարզէ. զի Ամրամն այն անուանեալ՝ որ ըստ ուժեղականութեան Ցլիկ ի բազմաց յորջորջէր, եւ զնա իսկ էր կացուցեալ Շահաննշահ հրամանատար ի վերայ գործոյ աշխարհին, իսկ նա չարիմացութեամբ ի մութ թաթաւեալ եւ այլապէս զինքն կերպարանեալ՝ ի բաց որոշէր ի հնազանդութենէ Շահանն կոչեցեալ շահի,
8 եւ լքեալ խոտեալ անարգեալ զբնիկ տէրութիւն իւր՝ հաճէր հաւանէր մտանել ընդ լծով ծառայութեան անբնիկն Գուրգենայ, որ իշխան իշխանաց էր Գամրաց աշխարհին. նա եւ զայլս եւս զբոլոր նախարարութիւն այնմ նահանգի դռոյթ ընդ ինքեան տուեալ ի նոյնն յարդարէր ապստամբութիւն:
9 Եւ ապա առ ձեռն պատրաստ զամրոցն Տաւըշոյ առեալ՝ ի նմա ամրապահեստ առնէր զընտանիս տան իւրոյ. զի ինքն եւ իւրքն պարապորդ գտեալ՝ ժամանեսցեն ամբառնալ զինքեանս յանբոկ գործոյն եւ զթագուցեալ հաղբսն դիւրեաւ վճարել:
10 Իսկ Աշոտ երթեալ չուեալ գնացեալ հասեալ յաշխարհն Ուտիացւոց եւ տեսեալ, զի առ հասարակ յետս կոյս առ ի նմանէն մղեալ անցեալ զանցեալ եւ թիկունս դարձուցեալ էին, եւ ոչ ոք այնուհետեւ գտաւ նմա օգնական՝ բայց ի սակաւուց ոմանց աննշանից:
11 Այսպէս ահա բացածանօթացեալ նմա աղէտք իրին՝ ապա դէմ եդեալ տարադէմ գնայ չուէ առ թագաւորն Եգերացւոց, վստահս սրտի տուեալ աներկբայ յուսով առեալ զնախնի սիրոյն դաշինս, զի թերեւս պտուղս ախորժելիս նմա առ ի նմանէն հնձեսցի: Իսկ թագաւորն Եգերացւոց զհանդիպումն Աշոտոյ բազմաբաշխ ձեռաձրիւք եւ սիրալիր սրտիւք ընկալեալ՝ ամենայնիւ յամենայնի յարակցէր նմա ի բոլոր սրտէ եւ յանձնէ եւ ի զօրութենէ:
12 Եւ ապա զմեծն տուեալ նմա օգնականութիւն եւ զօր բազում գումարեալ՝ գրեթէ իբր օդապարիկ իմն երիվարօք եւ երկաթակուռ զրահիւք եւ զարհուրեցուցիչ սաղաւարտիւք եւ լանջապանակ երկաթագամ տախտակօք կրծից եւ վահանօք ամրօք եւ ի զէնս եւ ի զարդս եւ ի տէգս նիզակաց վառեցելովք՝ տայ զայն ամենայն ի ձեռս նորա, զի նոքօք հանդերձ վրէժս ի թշնամեացն առցէ:
13 Իսկ նա վաղվաղակի սպայակոյտ գնդիւն տարմաբար իմն եկեալ հասեալ եւ իբրեւ զմի այր զբազումս ընդ ինքեան խրախուսեալ՝ կարծէր կարել կարկատել մօտ ընդ հուպ զելն իրին եւ զզէն զինուորութեան իւրեանց առ ձեռն ի թշնամիսն թափել:
14 Այլ Ամրամն այն՝ Ցլիկն յորջորջեալ, եւ ընդ նմա այլ եւս ապստամբ սրիկայքն զօր բազում յօգնականութիւն իւրեանց յամենայն ուստեք գումարտակ արարեալ՝ որջացեալ ամրացեալ կային ի մէջ անտառախիտ մայրեացն առ ափն Կուր գետոյ:
15 Իսկ Աշոտոյ իբրեւ ոչ յաջողեցաւ մարտ ընդդէմ թշնամեացն յարդարել դնել, ապա եւ ինքն հորդան իւրոյ զօրուն տուեալ՝ անխորհրդաբար անկանէր յանձուկ եւ ի նեղուց վայրս ամրոցի միոյ. զի ոչ ումեք լինէր հնարել անել ի տեղւոջէ անտի առնել սակս շուրջանակի մացառախիտ մօրացեալ թաւալոցացն, բայց ի միոյն յայն ի նեղ եւ յանձուկ վայրացն՝ որ մտինն:
16 Եւ այսպէս կամաւ իբրեւ ի բանտ ըմբռնեալ՝ ոչ բաւէին կարել արտաքուստ ի ներքս առնուլ ռոճիկս յուտել, կամ ջուր ի զովացումն, կամ խար երիվարաց. եւ ի խորհրդոցն անհաստատութենէ նեղեալք տառապեալ տագնապեալ տարակուսեալ լինէին առ հասարակ զօրքն ամենայն:
17 Եւ այսպէս զմիտս իւրեանց թուլացուցեալ՝ բանս գաղտնիս յունկն թշնամեացն արկանէին. զի զԱշոտ կալեալ կապեալ տայցեն նոցա, եւ իւրաքանչիւր նոքա առանց ամենայն վնասուց ելեալ չուեալ գնասցեն յիւրաքանչիւր տեղիս:
18 Այսմ իրազեկ Աշոտի լեալ եւ ահիւ բազմաւ ըմբռնեալ՝ առ ինքն լռելեայն զմերձաւորսն եւ զխորհրդածուսն իւր կապակցէր դաշանց երդմամբ. եւ իբրեւ օդապարիկ իմն սրավար երիվարս պատրաստեալ՝ յեղակարծումն ժամու զմէջ գիշերաւն հեծեալ հատեալ ընդ մէջ սպայակոյտ զօրուն անցեալ գնաց՝ դէմ եդեալ յամրոցն, որ կոչի Կաքաւաքար, եւ անտի ուր յաջողեսցի երթալ:
19 Զայն տեսեալ թշնամեացն եւ զկիրճն մտիցն տեղւոյն այնմ պաշարմամբ կալեալ՝ առ հասարակ զզօրսն կապուտ կողոպուտ առնէին, մինչ զի ոչ մի ոք ի նոցանէն կարէր ճողոպրել. բայց միայն մարդասիրեալ ի նոսա, որպէս եւ քրիստոնէից իսկ կարգք պահանջեն զի մի՛ ոք մեռցի ի նոցանէն եւ մի իսկ:
20 Եւ ապա յայնմ օրէ հետէ եւ անդր ոչ յաջողեցան հետեւանք արշաւանաց Աշոտի որպէս յերեկն եւ յեռանդն:
21 Թուի ինձ եթէ զողջախոհութիւնն զայն՝ զոր նախն էր ստացեալ, յանմաքուր բղջախոհութիւն փոխարկեալ եւ զքաղցրութիւն պաշտամանն Աստուծոյ յանձնէ ի բաց վարատեալ, եւ ըստ օրինակի Փարիսեցւոյն զանբարտաւան կամս կամեցուցեալ իւր, վասն այնորիկ թերեւս դատապարտեալ անկանէր՝ ոչ ժամանեալ ի կատարս փրկութեան իւրոյ:
Գլ. 64
0 Յաղագս բարեկարգութեան արքային Գագկայ, եւ արձակելոյ Յուսփայ ոստիկանին եւ չարութեանց նորա:
1 Բայց թագաւորն Գագիկ՝ աստանօր իբր զվճիտ իմն միտս զգաստս ստացեալ ինքեան մաքուր խորհրդով, զանգոյսս ի գոյ ածէր եւ զմերձակայն իւր կեանս յօգուտ բազմաց դաստիարակէր. վասն զի նկարէր միշտ ի սրտի իւրում ի չարութենէ անխզելի մնալ եւ առ նմանութիւն ստացողին մերձ գոլ, եւ ըստ առաքելական բանին. «Եթէ հնար ինչ լիցի՝ ընդ ամենայն մարդկան զխաղաղութիւն ունել»:
2 Այսպէս ապա սովորակի իմաստութեամբն հաճէր հաւանեցուցանէր զբագձաձեալ դրացիս իւր եւ զմերձաւորս՝ լաւակամ համամիտ համախոհութեամբ ի սէր իւր եւ ի հնազանդութիւն կապակցելով եւ բարգաւաճանս հարուստս առ թշնամիսն ցուցանէր սիրելի եղբարբն իւրով Գուրգենաւ, եւ այլ եւս համազգեօք եւ առ ի յիւրմէն համապատուելովքն:
3 Զոմանց ձեռաձիր ընծայիւք զմիտս հաճեալ հաւանեալ ըստ համբաւոյ խաղաղութեան. իսկ այլոց խժականաց եւ անզգաստից ատեցողացն զբարիս յեղափոխ պատերազմաւ եւ մարտիւ ամբոխից ի դիմի հարեալ՝ ի հարկէ յոտին կացուցանէր:
4 Այլ եւ զահ երկիւղի ամիրապետին ոչ զանխլանայր, այլ ըստ ակամայ հարկիցն սակի հաճէր հաւանեցուցանէր պարտավճար լեալ բռնադատին. եւ առ վշտի վտանգին ուսեալ զհնարաւորութիւն, զի ապրուստ անձին եւ զբազմաց օգուտ գտանել մարթասցէ:
5 Եւ ամս հարուստ մի զայս արարեալ՝ սուրբ հիմունք Եկեղեցւոյ անվրդով մնացեալ կանգնէին. եւ շինութիւն եւ խաղաղութիւն եւ նորոգութիւն եւ յապահովութիւն աշխարհի բնաբար բերիւր. եւ լիութիւն եւ պտղաբերութիւն ի շնորհացն Աստուծոյ պարգեւէր, եւ իբրեւ յանքոյթ իմն նաւահանգստի, այսպէս զետեղեալ բնակէին ի կայս հանգստեան իւրեանց, եւ ըստ իմաստնոյն բանի. «Գովեցաւ իմաստութիւն յելս ճանապարհաց, եւ առ դրունս հզօրաց յաճախեաց զբարբառ իւր»:
6 Իսկ ապա յայնմ վայրի ոչ սակաւ ինչ խուժան շփոթից ի վերայ հեղոյր Հագարացւոյն բռնակալի՝ որ ամիրապետն անուանէր. Վասն զի հակառակորդ թշնամիք նորա յայտ եկեալք յԵգիպտական նահանգէն ի կողմանց Արաբացւոց եւ յայնմ մարզէ Թուրքաստանի մարտամբոխ հեծելազօրք եւ սրիկայք եւ սրավարք ի միասին հորդան տուեալք քինախնդիր լինէին՝ վրէժս ջանային առնուլ ի բռնադատէ անտի յաղագս նեղութեանն որ առ ի նմանէն նոցա բերիւր:
7 Եւ ապա շուրջ զթագաւորանիստ քաղաքաւն Բաբիլոնիւ եւ գրեթէ ի բոլոր աշխարհս տէրութեան նորա զեղեալք՝ բազում բախմունս պատերազմաց սաստկապէս յարդարէին. եւ հեղմամբ արեանց կոտորելոցն ոռոգանէին զառստորեւն զամենայն եւ զբազումս գերի առեալ տանէին, եւ զշէն զապատ գաւառաց եւ աւանաց անապատ առնէին:
8 Իսկ հրամանատարք եւ խորհրդածուք դրանն արքունի զայնպիսի հասեալ կալեալ աղէտս տեսեալ՝ զպատճառս վնասուն արկածից զմիմեամբք արկանել ճեպէին. եւ ապա կոյս մի ընդ միւսոյ կուսին մուրցացի ընդհարեալ, ապա եւ ռամիկ խռովչացն եւս ի հանդիսի անցեալ գրգռէին զաղմուկ. եւ ապա այնուհետեւ այր իւրաքանչիւր զսուր յազդեր կապեալ՝ բազում ճապաղիս արեան ի միմեանց հեղուին: Եւ յիրաւի թմբրութիւն չարեաց անզգամութեան նոցա զողկոյզս դառնութեան լեղւոյ ճմլէր ի հնձանս Սոդոմայ:
9 Աստ ապա ոմն խորհրդածու դրանն արքունի՝ որում անունն Մոնոս յիւրեանց լեզուն ճանաչէր, ի մէջ անցեալ խորհուրդ ընդ ամիրապետին դնէր հնարիմաց փաստաբանութեամբ, զի զոստիկանն Պարսից, Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից զՅուսուփ, զոր ինքնին իսկ էր կալեալ եւ ածեալ ամիրապետին, հայցէր արձակել ի պաշարմանէ բանտին եւ ի կապարանէն եւ ի նոյն առաջին գահ նահապետութեան հաստատել.
10 Վասն զի այր հանճարեղ է, ասէ՝ նա եւ այր պատերազմող եւ հոյակապ եւ ահարկու լսողացն զնա եւ տեսանողացն. եւ ասէ, թէեւ անցեալ է ընդ կորզան կրթանի խրատու ձերոյ առ ի չմեղանչել եւ ի չշեղել դարձեալ ապստամբութիւն. եւ նովաւ դադարին յարձակմունք եւ հէնք թշնամեաց ի կուսակալութեան պետութեան իւրոյ:
11 Եւ այսպէս համոզեալ զամիրապետն եւ զհրաման ընկալեալ՝ այնուհետեւ հանեալ արձակէ եւ առաքէ զնա գումարտակաւ զօրու յառաջին գահ կուսակալութեան իւրոյ: Եւ այսպէս ձեռնընդել Մոնոսն զՅուսուփն իւր առնէր՝ եւ համակամ համախոհ եւ կամարար իւր եւ օժանդակ ի թշնամիսն իւր թափել զթոյնս վրիժուց չարութեանն:
12 Իսկ նա իբրեւ զուռուցիկ փքոյ շփոթեալ՝ եւ վարգիչ իմն օդով սրավարեալ՝ եւ յորդաչու լեալ ընդ Միջագետս Ասորւոց եւ ընդ այլ եւս բազում օթեւանս անցեալ զանցեալ՝ գայ հասանէ վաղվաղակի յաշխարհն Կորդուաց:
13 Բայց թագաւորն Գագիկ վաղվաղ նախ ուրեմն իրազգած լեալ նորայն գալստեան՝ եւ առ հասարակ աշխարհի տէրութեանն իւրոյ հորդան տուեալ ի փախուստ՝ ընդ ինքեան առեալ տանէր զգաղթ կարաւանին եւ ամրացուցեալ զնոսա ի ծործորս լերանցն Կոգովտի եւ Ծաղկոտան՝ ի մտի դնէր զմխիթարութիւնն՝ որ առ ի նմանէ բերիւր: «Զի թէպէտ եւ սօսափեալք յեղափոխութեամբք շարժիցիմք՝ ասէ, սակայն ժողովուրդ Քրիստոսի ոչ անկցի թերեւս ի ձեռս գերչացն եւ ոչ տացին ի կերակուր գազանաբարոյ Իսմայէլական երկաթոյն՝ եւ ոչ վարատեսցի կանոնումն Քրիստոնէական օրինաց յանկանոն կրօնիցն Հագարու»:
14 Եւ այսպէս գաղթ կարաւանին ի թիկանց կուսէ կացուցեալ թագաւորն եւ եղբայր նորուն՝ Գուրգէն, ազատագունդ բանակաւն եւ հեծելազօր գնդիւն ի զէնս եւ ի զարդս եւ ի տէգս նիզակաց վառեալք՝ միշտ յառաջապահք լինէին՝ իբր անքթիթ իմն ակամբք եւ մեծաւ զգուշութեամբ:
15 Սոյնպէս եւ մեծ իշխանն Անձեւացեաց Ատոմ հանճարիմաստ խոհականութեամբ, վաղընդփոյթ նախահոգակ խորհրդով զաշխարհ տէրութեան իւրոյ ամբառնայր ի գլուխ ամուր լերանց աշխարհին՝ ամրապահեստս առնելով ի խորաձորս եւ ի խոխոմ վիհս փոսոց եւ ի ծործորս բլրոց՝ առաջապահս եւ նա՛ գաղթին լինելով իւրայօքն զօրօք բազմի վառելովք:
16 Բայց ոստիկանն Յուսուփ՝ փոքր ինչ աւուրս զետղ առեալ ի սահմանս Կորդուաց եւ չուեալ անտի՝ գայ հասանէ բանակի յաշխարհն Անձեւացեաց, ոչ թերեւս գրգռեալ ինչ անդ զաղմուկ չարութեան, այլ իբրեւ օձի զթոյնս ի բաց եդեալ՝ դեսպանս առ իշխանն Ատոմ առաքէր՝ տալ նմա զսակ հարկացն արքունի. եւ ըստ սովորական հրահանգացն տուեալ տալ զօժտութիւնս նորա՝ որպէս զի ընկալեալ երթայցէ գնասցէ ի բաց՝ անվտանգ եւ անվնաս զաշխարհն թողլով:
17 Իսկ նա ենթադրելով իմաստութեամբ զմերձակայ զրպարտութեանն բռնութիւն առ ի յօգուտ բազմաց դնել՝ ոչ եւս խնայէր գանձս եւ կարասիս եւ վաղվաղակի հատուցանէր նմա ըստ ձեռին բաւականի զմնասս հարկին կրկին յաւելուածով: Այլ եւ ընծայս ձեռաձիրս առատապէս պարգեւէր՝ եւ մնացելոցն հարկաց ըստ ծանունս խնդրողին պատանդս յազատատոհմէ տուեալ լինէր,
18 զոր առեալ ընկալեալ՝ չուէ գնայ ընդ կողմն լերինն Ականեաց ի գաւառն Աղբակոյ: Եւ տեսանէ անդ զաշխարհն ամենայն առ հասարակ թափուր եւ ունայն ի բնակչաց մնացեալ.
19 այլ եւ տեղեկացեալ եւս ստուգագէտ իմացուածիւ, թէ ոչ կարէ ժամանել հասանել չարիմացութեան խորհրդոյն՝ զոր յօդեալ եդեալ է ի մտի իւրում վասն թագաւորին Գագկայ, եւ այնուհետեւ ապա իբրեւ Հնդիկ իմն զսեւութիւն թխութեանն յանձնէն ի բաց մերկացեալ՝ յընտանի սպիտակութիւն սրտի զկամս իւր փոխաբերէր, եւ դեսպանս առ թագաւորն առաքէր մօտալուտ եւ դիւրագորով հաշտութեան.
20 սակայն ըստ ընչաքաղցն լինելոյ եւ օգտածարաւ ի բանի անդ զբազում ամաց զհարկս արքունականս՝ այլ եւ զօժտութիւնս եւս ընծայից առանձին հայցէր տալ նմա, յուշ եւս նմա արարեալ միանգամայն իսկ զերախտիս թագակապութեանն եւ ձեռներէցն զնա առնել առ ի տիրելոյ նմա զբոլոր Հայաստանեայս:
21 Իսկ թագաւորն ծանուցեալ զայտումն խորհրդոյն Յուսփայ, եթէ ոչ գոյ նմա կար հակամէտ լինել ի վատթարն եւ կամ ուղղել ինչ զնպատակ չարիմաց խորհրդեանն,
22 սակայն քաջավայելուչ իմաստիւ անխզելի զմիտս իւր ի չարութենէն պահնակեալ պատրաստէր. եւ վարանականօք ոմամբք ընտրելի առնէր զերկրորդն՝ տալ կրկին կամ երեքկին զսակ հարկին եւ զամենայն բեկարս արքունի եւ ոչ հարկանիլ ընդ միմեանս սրակոխ կոտորածիւ ի պատճառս քինախնդրութեան վրիժուց. «զի պտուղ պատերազմաց մահ է՝ ասէ, եւ մահու հրաւիրանք յատակս դժոխոց հայի»:
23 Եւ այնուհետեւ անխնայ զիւրն ստացուածս առաջի արկանէր, եւ առ հասարակ յամենեցունց ի մերձաւորաց եւ յազատաց եւ յռամկաց եւ յանռամկաց ժողովեալ արծաթ եւ ոսկի եւ կարասիս բազումս եւ ձիս եւ ջորիս՝ տայր տանել նմա առատ ձեռաձրիւք.
24 զոր առեալ ընկալեալ մեծաւ շնորհակալութեամբ՝ վաղվաղակի չուէ յուղի անկեալ գնայ զկողմամբք Հերայ եւ Զարեւանդ գաւառի ի նահանգս Ռստկաց: Եւ վասն զի ինքն ի մեծ քաղաքն դէմ եդեալ էր երթալ յՌա, որ ի Պարս անդ է՝ առաքէ զոմն Նսր անուն ոստիկան ի Հայս, որ Սբուկն ի բազմաց յորջորջէր. եւ ինքն կայ մնայ անդէն՝ մինչեւ ոստիկանս եւ պետս եւ գործակալս յարդարեալ կացուցանէ ի կողմանս Աղուանից եւ Ատրպատականի:
25 Ի սմին իսկ յայսմ ամի ազգքն ապստամբքն այնոքիկ, զորմէ կանխեցաք յառաջագոյն եւ ասացաք, օր վրիժուց հատուցման գտեալ եւ կալեալ զկիրճս ուղեգնացաց անապատին Հագարու, զոր ի նոցանէ տուն Աբրահամու ստաբանի, առ հասարակ ի սուր սուսերի զնոսա մաշէին՝ որ աւելի ասեն լեալ քան զերեսուն հազար ոգիս զկոտորելոցն,
26 եւ զկանայս ամիրապետին եւ զայլս եւս պատուաւորսն, որ սնավաստակ տքնութեամբ ուղեւորէին զանվարձ պողոտայն՝ զնոսա գերի առեալ տանէին. եւ զբազում կապուտս կարասեաց եւ զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ յաւարի առեալ՝ գնային իւրաքանչիւր յաշխարհ իւրեանց:
27 Իսկ փոքր ինչ յառաջ քան զպատմելս զայսոսիկ՝ մի ի պատուաւոր ծառայիցն Յուսփայ՝ Սբուկն անուն, այն որ զկնի արկանելոյն ի բանտ զՅուսուփն զոստիկանութիւն քաղաքավարութեան նորա կալեալ ճոխացուցանէր՝ նա սատակեալ մեռանէր յԱրտաւել քաղաքի. ուր եւ ժամանակ իսկ լինէր՝ Յուսուփն առնոյր զընդարձակ թանգարանսն գանձուց եւ կարասեաց նորա ի լիութիւն ընչաքաղցութեանն իւրոյ:
Գլ. 65
0 Յաղագս վտանգելոյ Սիսակեանց իշխանաց, եւ տագնապից Յովհաննու կաթողիկոսի:
1 Բայց Նսրն, որում Սբուկն փաղաքշաբար յորջորջէին եւ ոստիկան ի Հայս ի Յուսփայ առաքեցաւ, իբրեւ չուէ երթայ հասանէ ի Նախջաւան քաղաք՝ զետեղեալ ի նմա աւուրս ինչ սակս ի նմա կնոջ նորա գոլոյն, տեղի տայ հաշտութեանցն հեթանոսական սովորութեանց.
2 ապա վաղվաղակի ընդ առաջ լինի նմա Բաբգէն կրտսեր եղբայր Սմբատայ Սիսական իշխանին՝ անհաստատ իմն երեւմունս երազոց ի սրտի իւրում ստեղծանելով, զի թերեւս ի դնել նորա ուխտ ընդ մահու՝ առցէ ընկալցի յինքն զհայրենի ժառանգութիւնն, զոր միապետէրն իսկ եղբայր նորուն Սահակ, եւ զզրկանս զայս իւր վարկանէր:
3 Իսկ Նսրն առժամայն բանայր նմա զդրունս գթոց խորամանկ խորհրդով՝ եւ հակիրճ եւ համառօտ բանիւ խոստանայր տալ նմա զվիճակ ժառանգութեան իւրոյ: Վասն զի դէտակն կալեալ սպասէր եւ եղբօր նորուն Իսահակայ ըստ սմին սակի գալ առ նա, զի զերկաքանչիւրսն զնոսա դաւաճանեալս կապտեսցէ, եւ այնուհետեւ կոչեցաւ եւս եւ նա ի Նսրայ տէրն Սիւնեաց Սահակ՝ սիրալիր սրտի գթովք:
4 Իսկ նոքա յօժարեալ իբր ի կոչումն իմն արքունական՝ վաղվաղակի գայ հասանէ առ Նսրն բազում օժտութեան ընծայիւք. եւ իբրեւ թմրութեամբ իմն անզգայացեալ՝ դնէ դաշինս ընդ դժոխոց՝ ոչ նկարեալ ի սրտի իւրում զիմաստութիւն եւ ոչ ի մտի եդեալ զկատարեալ գիտութիւն եւ ոչ նայեցեալ ի վախճան խորհրդոյն:
5 Իսկ Նսրն խարդաւանեալ զխորամանկութիւն եւ երկաքանչիւրս զնոսա շրթամբք, այլ ոչ սրտիւ՝ իւր յարակցեալ, հրաւիրէ երթալ նոքօք ի մայրաքաղաքն Դվին. զի յապահովացեալք, ասէ՝ ի նմա իւրաքանչիւր ումեք՝ զիւրաքանչիւրոցն զօգուտն հոգալ մարթասցուք:
6 «Այսպէս ապա դաւոյ դրժոխութեան չու յուղի անկեալ գնային. իբրեւ մօտ եղեն ի քաղաքագիւղն Քարունջոյ՝ ընդ առաջ լինէին նմա գլխաւոր գահերէցք եւ հոյակապ նահապետք ազգատոհմի քաղաքին Դվնայ:
7 Իսկ նա իբրեւ ետես զառձեռն պատրաստ եկեալ հասեալ աջողութիւնն իւր, ի բաց մերկանայր այնուհետեւ յանձնէ զգաղտնի պատրուակ չարին. ձեռն զնոքօք արկեալ՝ ի կապանս երկաթի շղթայից առ հասարակ զնոսա պաշարեալ, իբրեւ արս աւելի քան զքառասուն դնէր ի բանտի. եւ այն օր երեկօթս յորում էր արարեալ դարէր դադարէր:
8 Եւ իբրեւ լոյսն զգիշերն մերկանայր, այնուհետեւ յուղտս եւ ի ջորիս զկապեալսն բարձեալ՝ մտանէ ի քաղաքն Դվին, ընդ իւր տարեալ զՍահակ Սիւնեաց տէր եղբարբն իւրով Բաբգենիւ:
9 Իսկ ի մտանել նորա ի քաղաք անդր եւ ի դիպահոջ զկապեալ հեթանոսսն դնել, ապա զՍահակ եւ զԲաբգէն ի միասին ըմբռնեալ եւ վարեալ ի տոռունս եւ ի շղթայս երկաթի կապանաց՝ դնէր ի բանտի: Եւ այսպէս մահաշունչ հարաւահողմ խաբէութիւն զանձինս նոցա մատնէր ի բանդս եւ ի կապանս եւ ի պատիժս մահու:
10 Զայսպիսի աղէտս պղտորութեան եւ զմրուր դառնութեան լուեալ իմ՝ զոր արբին հաւատացեալ տեարք մեր այլ եւ հեթանոսք եւս ի զրահեղեղ ամպրոպաց չարութեան Հագարացւոյն, ոչ սակաւ ինչ փղձկեալ եղէ ես նեղասրտութեամբ, որ ըստ բնութեան մարդկութեանս են ճահաւորութիւնք:
11 Յետ որոյ եւ գոյժ եւս աղմկի ի հաւատարմաց ոմանց հնչէր յականջս իմ՝ վաղվաղել խոյս տալ եւ ի բաց գնալ ի պատնէշ պաշարմանէն, որ սպառնացեալն էր մեզ: Իսկ որ ընդ իսն էին կղերք եկեղեցւոյ՝ առեալ զահ երկիւղի դեգերէին ի դուրս տան իմոյ, աղաչէին ինձ գնալ երթալ ի բաց եւ տեղի տալ բարկութեանն՝ յուշարարեալ զտէրունական հրամանն, հալածիլ քաղաքէ ի քաղաք եւ մի՛ կալ հակառակ չարին:
12 Այլ ես աստանօր ոչ եթէ յառժամանակեայ ի մահուանէ ինչ պակուցեալ խուսափեցի, այլ ի մտի եդեալ զանհնարին մոլեգնութիւն հեթանոսական մոլորութեանն, զի մի՛ թերեւս թաքուցեալ հաղբք դիւախրոխտք պատրանաց նորա անկցի զմանկամբք եկեղեցւոյ, կամ թէ խառնումն ինչ շփոթից ընդ անարգութիւնս հեթանոսացն մեզ բերցի՝ որ արտաքոյ է բոլոր կրթական քաջողջութեան.
13 եւ այսպէս իբր յիմարեալք իմն ի մտաց՝ զարժանն հայցէաք ի շնորհացն Աստուծոյ՝ ածել մեզ ի ցուցակութիւն: Եւ իբրեւ խաւար գիշերին ի բաց եղեալ եւ լոյս առաւօտին ծագեցաւ, յանկարծակի յական թօթափել դարձեալ խաւար գիշերային զմեօք արկաւ.
14 ընդ որս եւ առ հասարակ սքանչացեալ մեր՝ տեսաք զի խաւարեալ էր արեգակն յառաւօտին պահու: Եւ ապա ըստ ընտրողութեան իրին խորհրդածեալ, եթէ ոչ է ժամանակ խաւարելոյ արեգականն՝ իմացաք հաւաստի նշան բացերեւակ ի մեզ ի Տեառնէ Աստուծոյ ցուցեալ. եւ այնուհետեւ շտապ տագնապի եղբայրութեանն հասարակաց ստիպէր զիւրաքանչիւրսն ի բաց գնալ ի սպառնալեաց փորձութենէ անտի:
15 Զայսպիսի տարակոյսս ապա ոչ թերեւս հեղգացայ լուծանել եւ ոչ կապիլ ի գարշապարս մեղաց նոցա. այլ աճապարեցի գնալ ի բաց անտի բացորոշութեամբ նախ քան զհասանել վտանգին: Զառաջին զտարացոյցսն ինձ հիմն եդեալ զԵղիաս մարգարէ եւ զՊետրոս գլուխն առաքելոց:
16 Այսպէս ապա ելեալ ի վանաց անտի այրից ի կացրդից սրբոյն Իսահակայ, որ ի ծործորս լերինն Գեղայ ի ձորակի միոջ՝ դէպ ուղիղ գնացաք եւ ելաք ի վերին վանս, ուր կայանքն անասնոցն էին: Եւ անտի չուեալ գնացաք ի միանձնացելոցն կուսակրօնից միայնարանս, որ ի Սեւան կղզւոջ՝
17 ունայնացեալ ի բոլոր ստացուածոց, ասնոց եւ անասնոց, եւ միայն զփրկութիւն անձանց հոգացեալ՝ եւ ի նմա միանգամայն իսկ զհասարակաց եղբայրութեանն զլեզուս ընդ մեզ եւս շարժել ի յօրհնութիւնսն Աստուծոյ, աներկբայ յուսով կատարեցաք անդ աւուրս չորս:
18 Ապա ամենեցուն մեր միտք իբր ի մակոյկս ինչ վերելակեալ, եւ իւրաքանչիւր ոք յիւր խորհուրդս սրտին նաւավարեալ վաղվաղակի իբր յշտեմարանէ իմեքէ զծածկեալսն յառաջ բերէաք բանիւ առ ի յայտնել զի խորոջ կայսն:
19 Եւ էր այսպիսի՝ զի դարձեալ ընդ կրունկն երթիցուք ի կողմնաւոր վայրս ուրեք՝ մերձ ի հայրապետանոց եկեղեցին սուրբ, եւ զոր ակամայ կամօքն թողաք լքաք ի բաց զինչսն եւ զստացուածսն եւ զպաճար անասնոց՝ զայն կամաւորաբար տացուք յընծայումն Հագարացւոյն Նսրայ. զի թերեւս ի կամացն Աստուծոյ հաճեալ հաւանեսցին միտք նորա, եւ մի՛ եւս սպառ սպուռ անզաւակեսցի մայր Սիօն ի մանկանց առագաստի. եւ մեք ի սրբարանս մեր դադարեալ՝ օրհնեսցուք զանուն Աստուծոյ մերոյ:
20 Եւ այսպէս ընտանեգոյն տեսողացն եւ լսողացն զայն խորհուրդ համարեալ եղեւ: Եւ դարձեալ չու յուղի անկեալ չոգաք մինչեւ ի ձեռակերտ ամրոցիկն իմ Բիւրական, զոր ստացեալն էր իմ գանձի գնոյ, ուր եւ շինեալ յարդարեալ իսկ էի եկեղեցի հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք պերճապաճոյճ պճնողութեամբ եւ նկարակերտ յօրինուածով՝ եւ վանս կուսակրօն միանձնացելոց զնա հաստատեալ:
21 Իսկ ի հասանելն մերում անդ՝ իսկոյն իսկ հրովարտակ առ Նսրն առաքեցի, յուշ առնելով նմա զզարհուրեցուցանող իրագործութիւն որ առ ի յիւրմէն իսկ յայլ ոմանս ներգործեցաւ՝ բանտ եւ կապանք եւ չարչարանք անհնարին մահու,
22 եւ եթէ վասն այսպիսւոյ իրիք բոհմանց պակուցեալ ի բաց գնացի. եւ արդ՝ եթէ արդէն իսկ տայցես ինձ յետկար երդման՝ աներկբայ մտօք զետեղեալ կացից մնացից ի դրունս եկեղեցւոյ տան իմոյ օրհնել զԱստուած ի սրբութեան նորա եւ ըստ ձեռին բաւականի միշտ անդանդաղ եղէց զընծայս բարօրութեան առաքել քեզ տրիտուր:
23 Իսկ յընթեռնուլ նորա զգրեալսն առ ի յինէն՝ վաղվաղակի յետկար երդման գրէ ըստ իւրեանց Կուրանին օրինաց, որ ինչ միանգամ վստահելի են բանք դենին նոցա. եւ այնպէս ազատ զմիտս իմ առնէ ի բոլոր երկիւղէ կարծեաց եւ ի մարտից արտաքնոց եւ յարհաւրաց ներքնոց, որ ի մարմնի են վտանգք եւ որք արտաքոյ մարմնոյ:
24 Եւ այնուհետեւ ապա կարծեցեալ եղեւ ինձ այնուիկ յետկարիւ առ ի յօգտակարսն վայելսն ճեպել եւ դարել դադարել ի դրունս մերոցն սրբարանաց ի կամս Աստուծոյ:
Գլ. 66
0 Յաղագս առման Բիւրական ամրոցին, եւ հարուածոցն որ եղեն ի նմա:
1 Իսկ ոմն հնացեալ աւուրբք չարութեան եւ դատաւոր անկանոն կրօնիցն Մահմետի կատարեալ ատելութեամբ միշտ ջանայր եղծանել զքրիստոնէութիւն եւ զօրացուցանել զհեթանոսական աղանդն: Եւ այսպէս զայլանդակ մտացն զփղձկումն եւ զդառնամաղձութիւն սրտին յունկն Նսրայն արկանէր.
2 «Ոչ պարտ է՝ ասէ, քեզ եւ ոչ արժան ուխտ խաղաղութեան ընդ քրիստոնէից վատթարելոց դնել՝ մանաւանդ ընդ օրէնսդրին նոցա խոտորիչ աղանդոյն, որ միշտ վարդապետէ հաւատոյն մերոյ դաւանս հայհոյել, եւ շունս եւ գայլս Արաբացիս զաշակերտեալսն Մահմետի անուանէ:
3 Արդ՝ ընդէ՞ր այդպէս ուխտիւ խաղաղութեան քո ընդ նմա առաւել եւս տոչորես, եւ յորդագոյնս եւս տարածես զաղանդ նոցա. իսկ եթէ ընծայաբեր գիտութեան նորա ցանկասցի անձն քո՝ տասնապատիկ տուժեսցի քեզ այն, միայն թէ լուիցես ինձ.
4 այնուհետեւ առաքեա զօր բազում, զի նախ զվանս ամրոցի այրին առցես քեզ, Վասն զի ի նմա կան գանձք եւ կարասիք բազումք եւ զարդք գեղեցկայարմարք եկեղեցեաց չարաղանդ կաթողիկոսին: Եւ ապա զնոյն ինքն զմարտամբոխ ժողովսն լէգէոն զօրուն իսկ եւ իսկ ընթացեալ փութացուսցես ի խնդիր առաջնորդի մոլորութեանն քրիստոնէից, զի կալեալ կապեալ ածցեն քեզ եւ ընդ նմին զինչս եւ զստացուածս յաւարի առեալ բերցեն քեզ: Եւ թէ երբեք խառնաղանջ ամբոխ ընդդիմասցի՝ բազմահեղ արեան կոտորուածս ի վերայ նոցա հատուսցեն անխնայաբար»:
5 Զսոյն զայս եւ որք ըստ նմայն համամտութեանն էին խորհողք ասէին. եւ այսպէս իբր զգազան չար ի խածատել զնա զարթուցեալ եւ յանարգել բարս հեթանոսութեան զնա յորդորեալ՝ վաղվաղակի առաքէ զօր բազում հեծելովք եւ լէգէոն վառելովք ի վանս կուսակրօնիցն, որ յայրի անդ յարեւելից հիւսիսոյ գեղաքաղաքին Գառնոյ:
6 Որ իբրեւ չոգան յեղակարծումն ժամու երթեալ մտեալ յայր անդր՝ ըմբռնեցին զմիանձունսն որ ի նմա եւ բազում գանից եւ չարչարանաց զնոսա մատնեալ՝ զստացուածս թաքուցեալս ի նոցանէ պահանջէին. մինչեւ ոմանք ի չարչարելոց անտի թէպէտ եւ ոչ առժամայն՝ սակայն յետոյ յոգնապատիկ տուժի անտի աւանդեցին զոգիս իւրեանց ի Քրիստոս եւ հասին երանելի յուսոյն, որ կայ պահի սիրողացն Աստուծոյ:
7 Եւ այնուհետեւ զբնաւ բարեզարդութիւնս եկեղեցւոյ Քրիստոսի եւ զաւետարանական եւ զմարգարէական եւ զառաքելական կտակարանս սուրբս, այլ եւ զամենայն ստացուածս եւ զպաճար անասնոց բազումս՝ միանգամայն իսկ զյոգնապատիկ պարս մեղուոցաց բազմաց յաւարի առեալ, եւ զգեղեցիկ շինուածս չքնաղատեսս որ ի կուսաստանի անդ հրակիզեալ հրդեհեալ՝ չոգան գնացին ի բաց:
8 Եւ իբրեւ յանդիման եղեն Նսրայն եւ իրն գործեցեալ պատմեցաւ նմա առ ի նոցանէ, վասն այնորիկ իսկ յիմարութիւն ցոփութեան բարոյիցն յայլանդակ միտս զնա փոխաբերէր. ուստի վաղվաղակի իսկ զմրցարան մահու կամ կենաց նպատակ անձին եդեալ՝ եւ մարտամբոխ բազմութեան զօրաց հորդան տուեալ, զի գոնեա գաղտնիս իմն ծածկաբար ի վերայ ամրոցկանն Բիւրականու հասեալ ի կապանս կալեալ տարցեն զիս եւ որ ընդ իս էին կղերիկոսք, եւ զայլ բնակիչս ամրոցկանն սրակոխ արարեալ կոտորեսցեն եւ գերեսցեն եւ աւար հարցեն:
9 Իսկ իմ զմառախլապատ միգապատ մոլորութիւն նոցա նախ վաղվաղ իսկ ծանուցեալ եւ ըստ առաջնոյ նուագին խորհրդածեալ՝ խոյս ի չարէն ետու առ ի լցումն տէրունեան հրամանին:
10 Եւ երթեալ չուեալ ճողոպրեալ գնացաք յարքունական ապարանսն Բագարանու առ թագաւորեալն Աշոտ՝ որպէս զի մանկունք մօր Սիօնի մի՛ հեղեղեալ ողողեսցին սպառ սպուռ ի հարաւահողմ հեթանոսացն խաբէութենէ:
11 Բայց դրան միոյ սուրբ եպիսկոպոսն Սահակ այլ երկու քահանայիւք ոմամբք եւ սարկաւագօք եւ կուսակրօն միանձնացելովք անդրէն ի նմին տեղ կացեալ մնացին՝ յաղագս ցաւակիր ներգեւման մարմնոյ եպիսկոպոսին եւ այլոց եւս ոմանց. կամ թէ շուտափութիւն ժամուն ոչ ետ թոյլ ժամանել զկնի մեր, կամ թէ ասելն իսկ զայս եթէ կոչումն ընծայութեանն Աստուծոյ եւ կանխագիտութիւն նորին յայն զնոսա մերձ բերէր ի մարտս հանդիսի յաղթութեան եւ պսակացն երանութեան, որ իմ բանս է՝ զոր եւ փոքր ինչ յետոյ բացորոշաբար ասասցուք:
12 Բայց զօրն Իսմայէլեան իբրեւ իմացեալ ծանեան, թէ գաղտնի նետից նոցա ձգումն ոչ եղեւ զանխուլ առաջի իմ եւ թագուցեալ խաղբք նոցա ոչ ծածկեցան եւ խոյս եւս տալն իմ յայտնի եղեւ նոցա, այնուհետեւ զետղ առեալ դադարէին թերեւս, եւ զօր բազում գումարտակ արարեալ, զի պատրաստագոյնս զինքեանս կալ կազմեսցեն. եւ այնպէս վառեալք զթոյնս իժանման չարութեանն ի հաւատացեալս Քրիստոսի թափեսցեն:
13 Իսկ բնակիչք Բիւրականու՝ ծանուցեալք զանբժշկելի միտս հեթանոսացն եւ զզրահեղեղ ուղխիցն զսաստկութիւնն որ գալոցն է, եւ թէ ոչ գոյ ճար ճողոպրել փախստեամբ սակս բազում կանանց եւ մատաղ մանկտւոյ՝ այլ եւ ծերոց եւս անաւագից, որոց անկարելի էր եւ անյարմար եւ տեղի փախստեան եւս կորուսեալ. ապա ըստ գրեցելումն՝ խոյս տուեալ գնացին ի շտեմարանս իւրաքանչիւր նոքա եւ փակեցին զդրունս առաջի իւրեանց,
14 եւ խուսափեալք փախուցեալք թաքուցան ընդ պատուարաւ պարսպի իւրեանց ի բքոյ ամբարշտութեանն՝ ապաստան եղեալք յօգնականութիւն ամենազօրին Աստուծոյ:
15 Էին ոմանք եւ յելելոցն յամրոց անդր զօրականք, որք իշխանաց աշխարհակալիս էին զինուորեալք. քանզի իբրեւ լուան զչարաշշուկ զչարիմաց զխորհուրդս Իսմայէլականացն՝ դիմեալք ուստեք ուստեք մտանէին յամրոց անդր՝ թիկունս տալ հաւատացելոցն մինչ ի կէտ մրցման հանդիսի մահու:
16 Այսպէս առ հասարակ նոցա ասացեալ այր ցընկեր իւր. «Մինչ ցայս վայր՝ ասէին, զօրավարաց մերոց հանդիսացաք հաճոյանալ ի կեանս կենցաղօգուտս. իսկ այժմ իբրեւ զբարւոք զինաւորս վշտակիցք լիցուք Քրիստոսի եւ հաւատացեալ ժողովրդեան նորա»: Եւ այսպէս զմահ ընդ կեանս խառնեալք՝ զբարւոք պատերազմին զընթացսն ըղձային լնուլ:
17 Իսկ ապա զօրքն Իսմայէլեան՝ ըստ օրինի բքոյ իմն շփոթեալ փոթորկեալ եկին հասին ի դուռն ամրոցկանն անհնարին անօրէն դղրդմամբ եւ հեթանոսական անարգել մոլութեամբ: Եւ ապա ասպարափակ լեալ շուրջանակի լէգէոն հետեւակ զօրուն, եւ թիկնապահ նոցա լեալ հեծելազօր վառելոյ գնդին ի մէջ անցելոյ՝ այնուհետեւ շահատակէին գաղտնաբար ի վերայ յարձակեալք:
18 Զայսպիսի մահառիթ ոճիրս իբրեւ տեսանէին մարդիկք ամրոցին՝ ի բռնութենէ իմն հարկեալք լինէին այր առ այր եւ մարդ առ մարդ կուտակիլ ելանել զեղուլ ի գլուխս պարսպացն. եւ այն օր սակաւ ինչ ընդ կոյսս կոյսս հարեալք ընդ միմեանս՝ մինչեւ գիշերն մերձեցաւ եւ տիւն մերժեցաւ:
19 Իսկ ի միւսում առաւօտուն պահու մինչդեռ էր աղջամուղջ, առ հասարակ մարդիկ ամրոցին ի դուռն քաւարանին սրբոյ մերձ եկեալք՝ հայցէին ի սրբոյ եպիսկոպոսէն տալ նոցա զմեղսաքաւիչ մարմինն եւ զարիւն Տեառն:
20 Իսկ նա հրեշտակական շրթանցն շարժմամբ եւ նազելի բարբառով առաւել քան զմեր բանս վարդապետէր նոցա, յորոց աշակերտեալն էր զճշմարտութիւնն, եւ միանգամայն իսկ զվիճակաւոր կղերիկոսն հանդերձ զինուորաւն գնդիւ եւ այլ եւս աշխարհակոյտ մարդկաւն յարդարէր ի խորհրդածութեան պաշտօնն ամբառնալ զմիտս իւրեանց առանց ամենայն վնասուց, եւ խնդրել զհաստատութիւն հաւատոցն որ ի Քրիստոս. զի մի՛ դրդուիցին սիրտք ձեր ի միամտութենէն որ ի Քրիստոս յաղագս պատերազմիդ, որ նեղէ զմեզ.
21 եւ մի՛ կացուցանիջիք՝ ասէ, զոտս ձեր յանցաւորիս կառուցմամբ իբրեւ յաւիտենականի, եւ ապա տէր իսկ յայց ելեալ ձեզ իւրով մարմնովն եւ արեամբ, զոր ընդունելոց էք զմեղացն զկարծս դատապարտեսցէ վասն մարմնոյ իւրոյ, որ է եկեղեցի՝ որ էք դուք.
22 եւ տացէ ձեզ զգաստութիւն յաղթել աշխարհակալիս խաւարի այսու չարութեան, որ շուրջ զմեօք կան մածեալ: Զի մի՛ ապականեսցեն զգեստն լուսոյ, որով Քրիստոսիւն զգեստաւորեցայք ի մերկութենէ նախահօրն. եւ մի՛ յափշտակեսցեն յանձանց ձերոց զքրիստոսադրոշմ զկնիք աւազանին սրբոյ:
23 Եւ այսպէս իբրեւ հրով զմիտս նոցա վառեալ՝ զամենեցուն լեզուս շարժէր յօրհնութիւնս ամենեցունցն Աստուծոյ, պնդակազմ զնա առնելով ի մշտնջենաւոր աղօթսն:
24 Եւ ապա մատուցեալ զսարսափելի զպատարագն զառ ի Քրիստոս, եւ զխորհուրդն փրկական մարդկան բաշխէր առ հասարակ արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց եւ ամենայն չափու հասակի խորհրդական աւանդութեամբ ըստ սակի յետին թոշակի:
25 Իսկ բոմբիւն աղաղակի եւ մարտ ամբոխի Իսմայէլեան զօրուն եւս քան զեւս սաստկանայր, եւ հնչմունք եւ կայթմունք եւ կաքաւք զինուց նոցա եւ վահանաց հնչեցուցանէին զերեսս երկրին ըստ գիւտոյ բնակչացն Նակովոսն գաւառի:
26 Ապա եւ մարդիկք եւս ամրոցին բագձաձեալ շրջապատ ի գլուխս պարսպացն եւ ակնակառոյց առ Աստուած լեալք, զի օգնեսցէ նոցա ի պատերազմի նեղչացն, եւ մի՛ դրդուեսցին ի դիւախրոխտ մոլորութենէ հեթանոսացն:
27 Եւ այնպէս ապա մարտ ի վերուստ ի վայր եդեալ՝ բազում արեան ճապաղիս ի թշնամեացն հեղուին եւ զբազումս թաւալգլոր խաղացուցանէին:
28 Իսկ եպիսկոպոսն սուրբ հանդերձ այլ եւս կղերիկոսօք հանապազօր կանխէր յաղօթս եւ ի խնդրուածս. զի՛ արիւնըռուշտ եւ անգառագեղ գազանացն մի՛ եղիցի վարատեալ օձտել զգաստութիւն հօտի Տեառն, զոր եւ ընտրեաց իսկ իւր Տէր ի ժառանգութիւն եւ ի ժողովուրդ սեպհական, մարմին իւր եւ անդամ անուանելով:
29 Այլ եւ խրախոյս եւս քաջալերութեան ամենայն իրօք մարդկանն մատուցանէր, մի՛ կապիլ ի տոռունս մեղաց որ ըստ մարմնոյ եւ մի՛ մղիլ ի վախից յառժամանակեայ մահուանէս. այլ զհոգւոյն մաքրել զգաստութիւն եւ հայել յելս գնացից իւրեանց եւ չարչարակից Քրիստոսի լինել եւ նմանող հաւատոցն որ առ Աստուած:
30 Նա եւ սարկաւագն եւս Թէոդորոս, որ վերակացու շինուածոյ եկեղեցւոյն էր եւ մարզիչ մարդկանն՝ ոչ սակաւ ինչ թելադրութիւն նոցա ընծայէր ասելովն. «Հիւանդացեալքն, ասէ՝ ի մարդկանէ թէեւ ի մահ աշխատիցին, սակայն առողջութեանն յուսով թեթեւանան:
31 Արդ՝ մի՛ աճապարեսցէ այս վտանգ հիւանդութեան որ զմեօքս է՝ տարապարտ մեռուցանել զձեզ մարմնով. այլ հոգւով զօրանալ եւ ճեպիլ ի մարտն, որ ըստ օրինին Քրիստոսի է, զի ընկալջիք զբրաբիոնն յուսով կենացն յաւիտենից»:
32 Արդ՝ այսպիսի խրատու բարւոյ առ հասարակ նոքա զանձինս տուեալ՝ այնուհետեւ ոչ միով իւիք հեշտութեան անձանց շնորհէին, որ ըստ մարմնոյն են ճահաւորութիւնք. այլ զբարւոք պատերազմն պատերազմէին ի վերայ հօտին Քրիստոսի եւ զաւակաց իւրոց հոգեհրաշ ճգնութեամբ՝ վառեալ զինու զօրութեամբ Հոգւոյն Տեառն իւրեանց:
33 Իսկ թշնամիքն, որ ի խաւարի եւ ի մութ վրիժուց հատուցման զմիտս թաթաւեալ էին, թէպէտ եւ աւուրս եօթն մի ստէպ ստէպ զմարտ հինին ի վերայ հեղուին եւ ոչ կարէին ստնանել ամրոցին,
34 ապա ոմն ի լէգէոն զօրացն ամրոցին ի բաց եդեալ զկերպ կենածին յուսոյն եւ զողորմութիւն եւ հաւատս ուրացեալ՝ վաղվաղակի տայ զամրոցն ի ձեռս ժպիրհ եւ անօրէն Հագարացեացն:
35 Իսկ նոցա յաւէտ իմն խրախ լեալ եւ խնճոյս մտաց իւրեանց մատուցեալ՝ վաղվաղակի գռոհ տային եւ սանդղօք ոմամբք վերելակեալ հեղուին յամրոցն:
36 Ապա զթագուցեալ հաղբսն յայտ ածեալ՝ գազանաբար ընդդէմ բախէին մարդկան զխորհուրդսն չարութեան, եւ անընտանի չարախտավար մտօք սկսանէին զամենեսեան անողորմ սրոյն տալ ճարակ. եւ հեղումն տարապարտ արեան նոցա բղխեալ յորդեալ ոռոգանէր զառստորեւն ամենայն. եւ դիակունք անկելոց շեղջակուտեալք ի վերայ միմեանց անկեալ դնէին:
37 Իսկ եպիսկոպոսն սուրբ հանդերձ այլ եւս ժառանգաւորօք եկեղեցւոյն ամենագիշեր տքնութեամբ եւ բազմատարած արտասուօք եւ պաղատանօք աղօթս առ Աստուած մատուցանէին՝ ոչ ի բացէ առնել ի նոցանէ զայցելութիւն իւր: Եւ այսպէս վայելչացեալ եւ գերազանցեալ է յամենայնի սրբոցն նմանութիւն:
38 Իսկ անօրէն դահճացն եկեալ գտեալ զնոսա յաղօթս ի քաւարանումն սրբում՝ ահս պակուցանողս զնոքօք ջանային արկանել սուսերացն շողացմամբ եւ վահանացն թնդմամբ եւ ատամանցն կրճտելով եւ երեսաց ատրագոյն շառագունութեամբ. այլ նոքա ոչ ինչ զարհուրեցան եւ ոչ երկեան սիրտք նոցա յարհաւրանաց անտի մոլեգնելոցն, զի այցելութիւն Տեառն էր շուրջ զնոքօք եւ պահէր զնոսա:
39 Ապա արտաքոյ զնոսա միանգամայն ի քաւարանէն հանեալ՝ մերկացուցին ի նոցանէ զզգեստիկն, ի մահ զնոսա վարակեալ. եւ ի մառախղապատ ստուերաց խաւարի զաչս սրտից իւրեանց խցեալ՝ դիմեցին ի վերայ նոցա: Եւ նախ զեպիսկոպոսն սուրբ վաղակաւորօքն կարթակոտոր առնէին՝ իբրեւ տապարօք շեշտակի շերտեալ զծառ. եւ զկնի ապա հատեալ եւս սուսերաւ զգլուխ նորա:
40 Իսկ զքահանայս սուրբս եւ զկուսակրօն միանձունսն եւ զսաղմոսերգուս՝ իբրեւ զոչխար ի սպանդ վարեալ ի զենումն նուիրական անուշահոտ պատարագաց Քրիստոսի փողոտէին, հատեալ եւս զիւրաքանչիւրոց նոցա զգլուխս:
41 Եւ այսպէս առ հասարակ սոքա իբրեւ զսպառազէնս զրահից՝ զհաւատս ճշմարտութեան զգեցեալ զփառացն եւ զլուսոյ պաճուճանս զգեստաւորիլ արժանի գտան եւ անթառամ պսակօքն պայծառանալ:
42 Բայց սարկաւագն Թէոդորոս ոչ էր ընդ նոսա ի ժամ կատարման նոցա, զի նախ քան զայն ի թշնամեացն նետաձգութեանց վիրաւորեալ անկեալ դնէր:
43 Իսկ չար դահիճքն խնդրէին եւ զնորայն եւս հատանել զգլուխն. այլ նա ոչ ինչ կրէր զվիշտսն եւ ոչ եւս նեղասրտութեամբ փղձկէր ըստ մանկական տիոց՝ քան թէ ախորժ յօժարութեամբ զպարանոցն կարկառէր.
44 եւ այսպէս հատեալ զգլուխ նորա՝ զմահ իւր եդ կնիք հաւատարիմ ճշմարտութեան հաւատոց իւրոց, եւ վերագրեցաւ յորդիս Աստուծոյ:
45 Իսկ զայլ եւս մարդիկ ամրոցին խոնարհ արարեալ ի տեղի չարչարանաց՝ եւ ածեալ իբրեւ զոչխարս ի սպանդ Իսմայէլեան երկաթոյն, որ ոչն եւս առնու յագուրդ՝ տային կերակուր. եւ հատեալ զգլուխս բնաւից նոցա, զի առեալ տարցեն ոստիկանին եւ պարծանս քաջութեան նոքօք ինքեանց ստասցին:
46 Որք այսպէս եւ նոքա առ հասարակ ի ժամ կատարմանն ասէին. «Տէ՛ր Աստուած ամենակալ ամենագութ ամենախնամ, գոհանամք զքէն, որ ետուր համբերութիւն ժուժկալութեան ի պատերազմիս. զի մեք զքեզ ոչ մոռացաք եւ ոչ ստեցաք ուխտի քում եւ ոչ դարձաք յետս սրտիւք մերովք, եւ արժանի արարեր զմեզ հասանիլ ի մասն վիճակի սրբոցն ի լոյս:
47 Արդ՝ ընկալ զմիաբանութիւնս մեր ի խաղաղութիւն. եւ շահեա դու զորդիս սպանելոց քոց»: Եւ այսպէս բարերարութեան բարեաց ի բարերարէն արժանի գտան: Էին ոմանք եւ հեթանոսք ի բնակչաց տեղւոյն հողագործ մշակութեան պարապեալ՝ եւ հարկս մեզ հարկէին:
48 Եւ իբրեւ այս եղեւ՝ նոքա ի մի վայր ժողովեալ՝ ձայնս առ թշնամիսն արձակէին յիւրեանց լեզուն, «Թէ մեք ձեզ նմանեալ ի ժողովրդենէ Մահմետի առաքելոյ եմք». եւ այնպէս ի լսել դահճացն ամենեւիմբ ի բաց ի նոցանէն քերեցին զսուրս իւրեանց. զի ոչ եւ մի ոք ի նոցանէ ոչ վրիպէր:
49 Եւ սոյն այս հեթանոսք խանդաղատանօք աղաչէին զմի մի ի հաւատացելոցն երթալ խառնիլ ի նոսա եւ ապրիլ յանհնարին մահուն երկիւղէ: Բայց նոքա բացէ ի բաց գնացեալ ասէին. «Մեր կեանքն Քրիստոս է եւ մեռանելն շահ»: Եւ այսպէս համաշունչ սուրն ծարաւի ոչ կարաց երկմտեցուցանել եւ ոչ զմի ոք ի սիրոյն Քրիստոսի:
50 Եւ այսպէս ի միում աւուր ի միում ժամու առ հասարակ ամենեքեան նոքա զենմունք կատարեալք ընծայեցան Քրիստոսի ի հոտ անուշից՝ սուրբ եպիսկոպոսն Սահակ, որ զանուն պտղոյ քաղցրութեան իւրոյ յաշխարհի թողեալ՝ արտախուրակեցաւ քրիստոսեան պսակաւն, եւ սուրբ քահանայքն որք ընդ նմին հանդիսացան՝ Մովսէսի կուսանաց կարգէ, եւ միւս Մովսէս յամուսնացելոց, եւ եղբարք ամուսնացելոյն Մովսեսի՝ քահանայք Դաւիթի կրօնաւորական կարգէ եւ Սարգիս յաշխարհական.
51 իսկ Սահակ, որ ի տղայական հասակէ աչացու գոլով եւ կատարեալ գիտութեամբ եւ ամենայն առաքինական երկօք էր պայծառացեալ՝ եւ սա իբրեւ զոչխար ի զենումն ածեալ, անմատոյց եւ անմահական լուսովն լուսաւորեցաւ:
52 Սապէս եւ երանելի այրն Աստուծոյ Սողոմոն, որ ի Սագաստան աշխարհէ եկեալ բնակէր առ մեզ խստամբեր վարուք եւ առաքինահրաշ կարգօք քաղաքավարէր ի մարմնի իբրեւ զանմարմին եւ զնա ի նմին ժամու գլխատեալ՝ աստուածապայծառ եւ անճառելի լուսերանգ պսակաւն պսակեցաւ: Յետ ամենեցուն սոցա եւ սարկաւագն Թէոդորոս, զորմէ կանխաւ ասացաք, որ ի թիւ սրբոցն վերագրեցաւ համբերութեամբ բազմաւ. ընդ ամենեսին՝ սոքա ութ թուով:
53 Իսկ այլ բազմութիւն արանց, որ յայնմ աւուր սպանան ի զինուորական կարգէ եւ յաշխարհական, աւելի քան զերկու հարիւր ոգիս, որոց անուանք նոցա գրեալ են ի դպրութեան կենաց: Եւ գրեթէ ոչ ոք ապրեցաւ յարանց տեղւոյն այնորիկ, բայց ի սակաւուց ոմանց, որ նախ քան զհնձումնն սրոյն ելեալ գնացեալ էին ի գործս վաստակոց ձեռաց իւրեանց:
54 Իսկ յեկեղեցւոյ մանկանց սարկաւագ մի՝ Գէորգ անուն, ապրեցաւ յանհնարին մահուն երկիւղէ, զի վայելչացեալ այրն ճանանչիւր ի ժառանգաւորս եկեղեցւոյն. եւ վասն այնորիկ ոչ արկին զնա ի բովս եռանդեան չարութեանն, զի թերեւս առցեն ինչ ի նմանէ ըստ բարուց տզրկի առ ի ծծել զարիւն նորա:
55 Իսկ նա ոչ կացեալ հակառակ չարին՝ գոյիւ չափ զկեանս իւր ի նոսա թողեալ, ինքն չուէ գնայ առ մեզ. եւ սա իսկ զհետեւանս բանի զրուցացս այսոցիկ մեզ բացատրէ մի ըստ միոջէ: Այս ամենայն եղեւ յերեքհարիւրերորդի երեսներորդի երկրորդի թուականութեանն Թորգոմեան եւ յԱհկի ամսոյ՝ որ օր տասն էր:
56 Իսկ չարալլուկ Իսմայէլեանն զօր զկապուտ կողոպուտ սպանելոցն եւ զառ եւ զաւար եւ զպաճարս անասնոց բազմաց ի մի վայր ժողովեալ ջոլիրս տուեալ, այլ եւ զտղայս սպանելոցն եւ զկանայս գերի առեալ, եւ զպատուական գլուխս կոտորելոցն ի գրաստս բարձեալ՝ խրախոյս տային խաւարային դնդնչմամբ եւ լկտի երգօք եւ պարուք.
57 եւ այսպէս առ հասարակ զամենայն ինչ զորս եւ ըմբռնէին՝ առեալ չուեալ գնային: Անդ էր տեսանել զձայն աղաղակի եւ ողբք անհանդուրժելի եւ արտօսրաթոր կականումն եւ սաստիկ պաղատանք կանանց եւ տղայոց բազմաց, եւ սարսափելի սասանումն հարուածելոցն տոչորէր զսիրտս ամենայն լսողացն եւ ի դառն արտօսր զարթուցանէր:
58 Իսկ նոցա ըստ բազում ցաւոց սրտից իւրեանց ոչ այլ ինչ բերիւր ի մխիթարութիւն քան թէ հարց եւ եղբարց, արանց եւ որդւոց նոցա տարապարտ արեանցն հեղումն, որք Քրիստոսի ընծայեցան նուէրք:
59 Եւ այսպիսի յուսով զօրացեալք եւ ձեռս ի վեր համբարձեալք խնդրեցին ի Տեառնէ ապրեցուցանել զնոսա յանօրէն գերչացն անարգել պղծութեանց, ասելով այսպէս. «Մի՛ եկեսցէ ի վերայ մեր ոտք ամբարտաւանից՝ եւ ձեռք մեղաւորաց մի՛ դողացուսցեն զմեզ»: Ունէին եւս ընդ գերելոցն զօրն Իսմայէլեան արս երկուս բեռնակիրս առաջի իւրեանց՝ մի ի զինուորական կարգէ, միւսն յաշխարհական. որոց անուանք երկաքանչիւրոց նոցա համանուանաբար միմեանց Կիւրակոս ճանաչիւր:
60 Իբրեւ յանդիման եղեն ոստիկանին պղծոյ եւ առաջի մատուցին եւ զպատուական գլուխսն ընտրելոցն Աստուծոյ եւ զկապուտ աւարին, յաւէտ իմն զուարթացեալ զուարճանայր. իսկ եւ իսկ հրամայէ զգերեալսն առ հասարակ լուծանել թողուլ ի բաց ուր եւ կամիցին երթալ. զի խնդրուածք սրբոց սպանելոցն յիշատակեցան առաջի Աստուծոյ եւ այցելութիւն Նորա փրկագործել ետ զնոսա ի գթութիւնս առաջի ամենայն գերչաց նոցա:
61 Իսկ սակաւք ինչ իբրեւ ոգիք տասն, որք թագուցան ի թշնամեացն անտի տղայք հասակաւ, - զոր սուղ ինչ յետոյ ստացայ ես զնոսա ի գինս արծաթոյ - ազատեալք այսպէս յանկանոն կրօնից նոցա:
62 Իսկ ի միւսում աւուր անդ զերկուս արսն համանուանս, զոր զկնի գերելոցն բեռնակիրս ինքեանց ածեալ էին՝ հրամայէ զնոսա առաջի դատապարտ դատաւորաց կացուցանել. զի կամ պաշտեսցեն զանօրէն օրէնս նոցա եւ կամ սրով վատնեսցին:
63 Իսկ իբրեւ ածան եւ հարցան ի դատաւորաց անտի՝ նոքա զուարթագին աչօք ճառագայթ աւետեալք, եւ ի վեր ելս ի սրտի դնելով ասէին. «Ոչ օրէն է մեզ քրիստոնէիցս ուրանալ զՔրիստոսի աստուածպաշտութիւն եւ դառնալ յանաստուած աստուածածանօթութիւնն Մահմետի. եւ մեք վասն անուանն Քրիստոսի պատրաստ եմք ի մեռանել եւ ոչ կեալ խղճիւ»:
64 Իսկ իբրեւ ծանեան զանհրապոյր միտս նոցա՝ այնուհետեւ հանեալ զիւրաքանչիւրս զնոսա ի թէատրոն անդր՝ ճարակ անողորմ սրոյ տային: Եւ այսպէս ի բովս հրաբորբոքս կամաւոր մահու փորձեալք եւ զտեալք եւ քննեալք՝ որպէս եւ քննի արծաթ, բարձրացան ի բարձունս բարձրութեան երկնից ընդ հրեշտակս դասակցելով՝ առեալք զպսակն լուսոյ եւ կենաց յանձինս իւրեանց: Եղեւ կատարումն սրբոցս այսոցիկ յամսեանն Ահկի՝ որ օր եօթնեւտասն էր:
65 Բայց զզինուորսն զայնոսիկ, որք մատնեցին զամրոցն ի ձեռս հեթանոսաց՝ զնոսա եւս առեալ ընդ ինքեանս զկնի գերելոցն՝ տարան առ ոստիկանն. զի զդարձ փոխարինի երախտեացն զոր ցուցինն՝ հատուսցէ նոցա, այլ եւ զդահեկանացն եւս տարեւորս բաշխեսցէ տացէ նոցա:
66 Եւ իբրեւ յանդիման ոստիկանին եղեն եւ ակն ունէին փոխարինի վարձուցն հատուցման, նա իսկոյն իսկ հրամայէ սրով սատակել զնոսա: Եւ այնպէս ըստ արժանի իւրեանց կոշկոճամահ լեալ՝ հատաւ յոյս կենաց նոցա. եւ առ նոսա լցաւ իմաստնոյն պուետիկոսի բան հաւատարիմ, եթէ «Յոյսք առ կենդանեօքս՝ անյոյս մեռանին»:
Գլ. 67
0 Յաղագս վտանգելոյ իշխանացն Բաբկենայ եւ Վասակայ.
1 Աստ ապա հրաման հասեալ առ Նսր ի Յուսփայ ոստիկանէն մեծէ չուել գնալ յԱտրպատական աշխարհ եւ զապստամբեալ Գաբաւոնացիսն կողմանցն այնոցիկ կա՛մ ի հնազանդութիւն նմա համոզել եւ կա՛մ մարտիւ պատերազմի սրակոխ առնել:
2 Իսկ նա զմի ի ծառայից իւրոց պատուաւորաց՝ Բշր անուն, ոստիկան ի Դվին քաղաքի հաստատէր, նմա յանձն արարեալ զՍիսական տեարսն՝ զՍահակ եւ զԲաբգէն, զի լինիցին ի դիպահւոջ ի բանտի եւ ի կապանս, մինչեւ ի դարձ իւր այսրէն. եւ ինքն չուեալ գնայ ըստ հրամանի ոստիկանին Յուսփայ:
3 Իսկ Բշրն այն, որ յետ ընդ կրունկն թողաւ՝ ժողով սպայակոյտ զօրու բազմի գումարտակ արարեալ, ելանէ զկողմամբք գեղամաշէն գաւառին Մազազայ՝ քինախնդիր լինելով Շահանն կոչեցելոյ շահ վասն ոչ հնազանդելոյ նմա նոցա:
4 Եւ վասն զի նա յանմարտնչելի ամրոցին ի Սեւան կղզւոջ առկայանայր, եւ Բշրն, զոր խնդրէր՝ այնմ ոչ եհաս, այնուհետեւ խորհէր ձեռն զգաւառօքն արկանել եւ զսակաւամասնեայ մնացորդս մարդկանն գերել եւ աւար հարկանել եւ ճարակ սրոյ տալ: Վասն զի աւերեալ եւ անմարդացեալ էր առ հասարակ ի բնակչաց աշխարհն ամենայն յաւարառութենէ թշնամեացն. սակայն եւ այնպէս ոչ յաջողեցան նմա չարիմաց խարդաւանութեան խորհուրդքն:
5 Վասն զի ոմն ի պատուաւորաց անտի Շահանն կոչեցեալ շահայ՝ Գէորգ անուն, ելեալ շրջէր զգաւառօքն սակաւամասնեայ շինութիւն աշխարհին ամրացուցանել ի հինից թշնամեացն:
6 Իսկ Բշրն ի դիմի նմա հարեալ յեղակարծումն ժամու՝ իսկոյն առնոյր Գէորգն զահ երկիւղի, զի ոչ աւելի քան զքսան այր ընդ նմա էին, եւ Բշրայն իբր զհազար այր. սակայն ի Տէր յուսացեալ՝ ի կրթութիւն յաղթութեան ընդդէմ նոցա դեգերէր:
7 Եւ ապա քաջապինդ քաջողջութեամբ սրտի ընդդէմ նոցա արիաբար շահատակեալ՝ ձի ի ներքս տանէր եւ զբազումս ի նոցանէ թաւալգլոր խաղացուցանէր: Եւ թէպէտ եւ յիւրոցն եւս արանց սակաւք ոմանք սրավարեալք ի թշնամեացն անկանէին. սակայն մոլորահողմ խաբէութիւն մտաց Իսմայէլականացն ընդ կրունկն ի փախուստն զնոսա առաջի նորա դարձուցանէր:
8 Իսկ նոցա անարգել մոլեգնութեամբ զմառախուղ ստուերաց խաւարի զանձամբ արկեալ՝ զոր միանգամ գտանէին զճանապարհայն սրոյ ճարակ տային՝ զզգօն եւ զանպարտ քահանայսն, եւ զերկրագործ մշակսն, եւ զխաշնարածսն, եւ զճանապարհորդսն, եւ զաղքատսն եւս:
9 Եւ այսպէս զանպարտսն պարտաւոր մահու արարեալ եւ հատեալ զգլուխս նոցա՝ ընդ իւր առեալ տանէր ի Դվին քաղաք փախստիւ պարծանաց՝ իբր թէ անձին քաջութեամբ եւ մարտիւ բազմաւ զայն գործեալ էր նորա յաղթութիւն. որք էին թուով աւելի քան զքսան տարապարտ հատեալ գլուխքն:
10 Եւ ապա աւուրս հարուստ մի դարեալ դադարեալ՝ զօրու բազմի դարձեալ հորդան տայ կրկին քան զառաջինն եւ ասպազէն առնազէն զնոսա վառեալ՝ չուէ գնայ յեզր ծովակին հանդէպ ամրոցին Սեւան կղզւոյ, զի թերեւս անզգուշաբար ի վերայ հասեալ Շահանն կոչեցեալ շահայ՝ որոգայթս մահու կամ կապանաց նմա մարթասցէ հասուցանել:
11 Իսկ նա իբրեւ ետես զայն ոյժ պնդութեան առ դուրս եկեալ հասեալ՝ վաղվաղակի պատրաստէ նաւս մետասան, եւ ամբառնայ ի նաւս անդր իբրեւ արս եօթանասուն ազատս եւ ծառայս իւր լայնալիճ աղեղամբք՝ արս քաջակորովս եւ հմուտս ի ձգտումն նետաձգութեանց, որ գրեթէ ի մազոյ ոչ վրիպէին:
12 Ապա եւ ինքն եւս ընդ նոսին ի նաւսն վերելակեալ գնային ծովամարտիկ առ թշնամիսն. եւ միջամուխք լեալք յաջողաձեռն նետաձգութիւնս՝ զոմանս միականիս ի թշնամեացն առնէին, եւ զայլս բազումս կարեվէր վիրաւորեալ սատակէին: Եւ այնպէս հատեալ շարժեալ ի բաց զմարտ ռազմի բազմութեան թշնամեացն ի փախուստ առաջի նոցա դառնային:
13 Իսկ Բշրն այն ամօթ զանձամբ արկեալ՝ ջանայր վրէժս փոխանակ այնր պահանջել, եւ դէպ ուղիղ գնացեալ յամրոցն Գեղայոյ, զի թերեւս անզգուշաբար ի վերայ հասեալ՝ ստնանել ինչ նմա մարթասցէ. սակայն եւ անտի եւս ձեռս ի գլուխ ելանէր:
14 Վասն զի Գէորգն այն, զորմէ նախն պատմեցաք վասն մարտի քաջութեան նորա, ըստ դիպաց իմն յամրոցի անդ հանդիպեցաւ: Եւ իբրեւ ետես զայն ամբոխ հասեալ մերձ ի դուռն ամրոցին՝ ապա վառեալս ի զէնս եւ ի զարդս եւ ի տէգ նիզակս, եւ այլ եւս արս սակաւս ընդ ինքեանս առեալ՝ արտաքս առ թշնամիսն յամրոցէն ելանէր: Եւ ապա միամարտեալ ընդ սպայակոյտ զօրուն՝ նախ կարթակոտոր զերիվար Բշրայն առնէր նրանաւ սրոյն, մինչ զի հազիւ յայլ ձի աշտանակեալ փախչէր.
15 եւ ապա այլոցն եւս մարտակցացն աջակցեալ Գէորգայ՝ տապաստ արկանէին զյոլովս ի թշնամեացն եւ ի փախուստ զնոսա դարձուցանէին. եւ առ նմա յարառոցեալ լինէր մակսաստութիւն միայն առ բազումս՝ ասել թէ «Դաւիթ արուորագոյն քան զԳէթացիսն»:
16 Իսկ կարաւան թշնամեացն այսանակ ձաղանօք գնացեալ մտին ի Դվին քաղաք, եւ բազում սպառնալեօք ջանային վրէժս ի բնակչաց ամրոցին պահանջել:
Իսկ ես, որ նախ չոգայն ի թագաւորազանց բողբոջն Աշոտոյ՝ առ նմին կացեալ մնացի մինչեւ ամարայինն յաշունն յեղանակեալ յեղափոխէր,
17 բազմաբար բարեաց մտաց բարութիւն եւ լրութիւն սիրոյ առ ի նմանէն ընկալեալ առատաձեռնութեամբ ի բոլոր մասունս պիտառութեանց: Եւ ապա առ ի նմանէն յղարկեալ չոգայ առ թագաւորն Հայոց Գագիկ, ըստ միշտն հրաւիրման ի կոչման նորա.
18 վասն զի հայրապետանոց տունն հանդերձ գիւղօք եւ գերդաստանօք առ հասարակ ընդ ձեռամբ նուաճեալ էր Նսրայն, եւ մեք անբնակ իմն վայրակացեալ, եւ ոչ ոք ոչ էր այն՝ որ գուն ի վերայ գործէր ոգւով չափ սակս նորոգման մայրաքաղաք եկեղեցւոյն, եւ հոգեւոր մշակութեամբ հանդիսանայր առ ի դարձուցանել զգերութիւն նոր Սիօնի. զի յոյժ պակասումն եւ լքումն լինէր ամենայն պատերազմող ձեռին:
19 Իսկ իմ եկեալ առ մեծ թագաւորն Գագիկ, եւ նա ընդունէր ածէր եւ յանձանձէր զմեզ ամենայն հոգեւոր սիրոյ հարազատութեամբ եւ հաստատուն հաւատով եւ աներկբայ յուսով, եւ աներկեւան սիրով պաշտպանեալ հանդերձ եղբարբն իւրով Գուրգենաւ՝ անկարօտ զհարկաւոր պէտս մարմնոյ լցուցանէր,
20 եւ ապա զսովորական իմաստութիւնն քաղցրացուցեալ իւր աներկբայ մտօք յուսացուցանէր զմեզ, զի ոգւով չափ ջան ի մտի եդեալ հոգասցի վասն դարձի մերոյ ի բնակութիւնս մեր. մանաւանդ եթէ վասն խաղաղութեան ամենայն աշխարհի եւ հաստատութեան սրբոյ եկեղեցեաց՝ որպէս եւ քրիստոնէից իսկ կարգք պահանջեն ամբողջ զհաւատոցն սրբոց պահել զզօրութիւն. այլ այս երբ Տէր կամեսցի:
21 Բայց աստանօր ոստիկանն Նսր ելեալ ի Պարս Ատրպատականէ՝ գայ չուէ ընդ կողմն Սիւնեաց սպայակոյտ մարտիկ զօրու հանդերձ:
22 Եւ վասն զի իշխանն Սիւնեաց Սմբատ ի սեպհական իւրում գաւառի անդ դարեալ դադարէր ի Վայոց ձոր, ի ճահ իւր առնոյր ոստիկանն ըստ խոտորնակ մտացն կա՛մ ծածկաբար ի վերայ ընթանալ առ ի ըմբռնել զիշխանն եւ կա՛մ մարտամբոխ վառելովք վանել զնա առ ի գերել եւ յափշտակել:
23 Բայց իբրեւ ետես զնա յաւէտ զգուշացեալ բազում հեծելազօր գնդիւ եւ ամրոցօք եւս վայրիցն բագձաձեալ՝ այնուհետեւ խաղաղութիւն ընդ նմա խօսէր. եւ բազում օժտութիւնս յիշխանէս Սմբատայ ընկալեալ, եւ յանձն եւս առեալ արձակել թողուլ զեղբայրս նորա ի կապարանէ բանտին՝ եւ ինքն չուէ գնայ ի քաղաքն Դվին:
24 Եւ իսկ եւ իսկ առեալ զտարապարտ սակն պարտուց դահեկանաց ի կրտսերոյ եղբօրէն անուամբ Բաբգենի՝ եւ արձակէ առաքէ զնա առ իշխանն Սմբատ. իսկ զՍահակ եղբայր նորուն դեռեւս ի դիպահւոջ թողեալ, մինչեւ առցէ ի նմանէ եւս զդահեկանացն պարտապանութիւնն խոստման, եւ ապա արձակեսցէ եւ տացէ նմա ի ձեռս սեպհական տէրութիւնն իւր:
25 Բայց բնակիչք ամրոցին Քեղեայ իբրեւ լուան զգալուստ ոստիկանին եւ ի մտի եդին զյոյժ մռմռումն սպառնութեան առ ի նմանէն նոցա, զահի հարեալք եւ ահիւ ըմբռնեալք եւ կարծիս ի մտի եդեալ անհաստատ խորհրդով, թէ գուցէ մատնեսցի ամրոցն ի ձեռս ոստիկանին եւ այնպէս անհնարին տանջանաց եւ մահու մատնեսցին:
26 Եւ ապա այսպիսի անզգուշալի երկիւղի զանձինս տուեալ՝ ամենեւին բնաւին իսկ ունայնացուցեալ լքին ի բաց զամրոցն ի բնակչաց անտի: Եւ ապա զօրականք զինուորացն եւս ելեալ գնացին ի կամս անձանց զինչպիտութեան իւրեանց.
27 իսկ ոստիկանին յետ երկեամ մի աւուրց իմացեալ զթափրանալ ամրոցին ի բնակչաց անտի՝ յինքն գրաւէ առնու եւ ընդ ձեռամբ նուաճէ առանց իրիք աշխատութեան, եւ շուրջանակի զգեօղս եւ զաւանս եւ զագարակս յիւր անուն պայազատէ:
28 Այնուհետեւ մի՛ բացածանօթասցի թերեւս ի մէնջ յարակացեալ իմն հունձք չար մշակացս, որ մառախլապատ միգապատ պաշարմամբ զմեզ հնձէ: Զի թէ ըստ սահմանելումն ի մեզ Ստեղծողին՝ ի վեր յերկինս զհայեցուածս մեր պատրաստեալ էաք եւ առ նմանութիւն կերպարանի Ստացողին ընթացեալ, ապաքէն կեցուցանող զօրութեամբ Տեառն փրկեալք լինէաք եւ ոչ եւս մատնեալք ի ձեռս թշնամեաց մերոց. այլ եւ տապաստ եւս ընդ ոտիւք արկեալ զհակառակորդսն եւ տկարութեամբ աղաւաղեալ ընկեցեալ յերկիր եւ երանելի զմեզ ի վերայ երկրի ի բազմաց քարոզեալ:
29 Զի թէ ժողովրդեան իմոյ, ասէ՝ լուեալ էր ինձ, կամ Իսրայէլի զճանապարհս իմ գնացեալ էր՝ որպէս զոչինչ մի խոնարհ արարեալ էր իմ զթշնամիս նորա եւ ի վերայ նեղչաց նորա արկեալ էր զձեռն իմ:
30 Այլ վասն զի ըստ կարգի պաճարաց եւ անասնոց անմտից երկրապիշք եղեալք եւ այլապէս ի մեզ ինքեան ցուցաք զօրինակ պատկերին եւ նմանութեան Տեառն, վասն այսորիկ թշնամիք Տեառն ստեցին մեզ. եւ յանտառաբոյծ խոզից եւ յանցաւորաց ճանապարհի կոխեցաք իբրեւ զկաւ գռեհաց՝ եւ ի գլուխս մեր կուտեցան քարինք ձորոյն Նաքովրայ:
Գլ. 68
0 ԲԱՆ ԻՆՔՆՈՒՐՈՅՆ
ՍԱԿՍ ՅԻՇԱՏԱԿԻ ԱՆՈՒԱՆ ԻՒՐՈՅ:
1 Թագաւորք աստուածասէրք եւ բարեպաշտօնք, իշխանք եւ պէտք եւ հրամանատարք Հայոց, եղբարք մեր եւ առաքեալք եկեղեցւոյ եւ փառք Քրիստոսի՝ աղերս առաջի մատուցանեմ ձեզ զպիտառութիւն զայս բանի: Զի իբրեւ ցուցող հայելի ի միտս անբասիրս սովաւ զձեզ հրաւիրեալ, եւ զյանդուգն եւ զանկարգ ճամարտակելն արտալած արարեալ՝ անպատուհաս ես մնացից յահեղ մրրկէ աստի եւ յահագին ալեացս փրկելոց եւ դիզացելոց եւ կուտակելոց եւ դիմեցելոց ի վերայ Ասքանազեանս գրոհի:
2 Սարսափեալ զոփացեալ դողացաւ սիրտ իմ, զի տիգօք աչաց խաղաց Տէր ի վերայ մեր սակս անօրէնութեանց մերոց.
3 եւ վասն զի ցարդ եւս յարակայեալ անդնդապտոյտ ալեացն յորդութիւնք խորութեանցն եւ ոչ հանդարտեաց, վասն այսորիկ ես բռնադատեցայ գալ յայս եւ առնել տալ տագնապեալ զՊատմութիւնս:
4 Նախ ի կրից աստի զիս փութացուցեալ, որ շուրջ պատեալ պաշարեաց զմեզ. եւ ապա ի հրամանէ թագաւորաց ի վերայ հասելոյ՝ որ զիմս ճմլեալ բաղխեաց զիմաստիցս գործարան եւ հաւանեցոյց ոչ ի՛նչ գոլ ինձ յայսմիկ դանդաղելի:
5 Սակայն ոչ գրաւորական անձայն տառիւք միայն որ ի վեր քան զիս է ձգտումն իրի զմտաւ ինչ ածեալ. այլ բոլորաձայն հնչմամբ հագագասփիւռ ձայնիւ դարուց ի դարս զայս ձեզ աւանդեալ ուղղախոհ իմացուածիւ: Զի մի՛ անհասութիւն ծերունեան զրուցաց այլոց ոմանց վէպս ինչ խարեալ խղճի մտաց կարօտ զձեզ կացուսցէ.
6 այլ զի զաչս արձակեալ յարտադրութիւն բանիս մաքրական մտօք անբաղայապէս՝ ի մասնաւոր ասացելոց աստի տեսցի զկնի եկելոց իւրաքանչիւրոց անցնիւրն զրուցաց ստուգութիւն ըստ ընթերցանութեան հանդիսի բանիս. եւ այս ցայս վայր հերիքասցի:
7 Այլ ես այսուհետեւ մաղթանս առաջի ձեզ ընթերցողացդ մատուցից, մի՛ բերիլ ձեզ եւս վերստին յայս տեղի տանջանաց, յորս այժմ առ հասարակ թմբրեցաք ի ծուխ մեղաւորաց:
8 Այլ ախորժաբար լսող լինել աղերսալի իմոյս բանից եւ բաղաձայնութեան խրատու՝ լինել ձեզ զաւակ լաւագունի պատարագելոյն Սեթայ եւ գրիլ յորդիս Աստուծոյ. այլ ոչ խառն ընդ անիծեալ եղբայրազրաւն Կայենի զարմից կապիլ ի կնատ եւ ի մեղմեխ եւ ի վայրաքարշ դստերս մարդկան:
9 Մի՛ ի չար ուղխից սանդարամետին զրահեղեղ սատակմամբ ողողեսջիք՝ որպէս յայնժամ երկնասահան եւ երկրահոսան ջրահեղձոյց մարդիկ Նոյեան դարուն. այլ աւետարանական ուռկանաւ արկելոյ ի ծով զուսպ եւ անփոփ վարուք ժողովել կարթիւք յարքունական կայանս:
10 Մի՛ անկանոն կրօնիւք ամբարձջիք ի տանիս նանրութեան, եւ հրացայտ ցոլութեան ծծմբոյ դիւրաշունչ հողմոյ զձեզ պտուտկեալ տոչորիցէ կորստեան կիզմամբն. այլ ելեալք ի Սոդոմայ՝ այլ եւ ի Սեգովրայ, յեւս իմանալի բարձրութիւնն սքանչելապէս լերանցն յաւիտենից թեւակոխեսջիք, ուր պայծառապէսն իսկ բորբոքի ջահ սրբութեան զգուշացելոցն յարթնութեան:
11 Մի՛ խոտորեսջիք յարքունական ի կուռ պողոտայէն յաջ կամ յահեակ՝ թողացուցեալ զկամս ձեր զկնի պատրանաց պատրողին. վասն զի յերկոցունց կողմանց դարանակալէ՛ աւազակաց բազմութիւն, եւ մահ է բաժին անկելոցն ի ձեռս նոցա:
12 Մի՛ մեղիցէ ձեզ կարծեցեալ արեգակն տունջենային եւ կամ լուսին գիշերոյ դիւամոլար խռովութեամբ, որ մերոյն բնութեանս կրիւք խաբեացն զմեզ եւ խաբէ. այլ զանց արարեալ զփաղաքշական խորհրդովք ախորժից յողդողդելոցն, զի ճշմարիտ արեգակնն արդարութեան ծագեսցի ի սիրտս ձեր սիրովն աստուածայնով:
13 Մի՛ քրէիքուր վարուց չարութեամբ նաւաբեկեալք՝ ապաշաւեսջիք զուղիղ եւ զճշմարիտ զձեր վարս, եւ կոխածս գռեհաց եղիջիք իբրեւ զաղն անհամեալ. այլ ողջ ամբողջ եւ անխախուտ մնասջիք ի պարսաւադիտէն դրժողէ՝ խնդութեամբ ժամանել ի նաւահանգիստ կենաց:
14 Մի՛ զպարծանս հարցն առաքինութեանց ձեզ բաւական վարկեալ եւ ի նոյն ապաստանեալ՝ պղերգութեամբ անձանց ի վիհս խորափիտս ընկղմեսջիք. զի թէ հօր հմտաբար տեղեկութեամբ ղեկավարեալ իցէ, զի՞նչ օգուտ յայնմանէ որդւոց բերցի՝ եթէ ի նաւաբեկութեան կորնչին. Վասն զի ոչ ինչ շահ զհօրն հմտութիւնն կարծեմ լինել որդւոց նաւաբեկութեան:
15 Մի՛ օտարացեալք եղիջիք ի մօրէ, որ վերստին զձեզ ծնաւ նորոգատուր բանիւն կենդանականաւ ի յոյսն կենդանի: Մի՛ խաբիցիք յարգանդէ վրիպեալք կամ թէ մերկացեալք յայնմանէ լուսաւոր եւ փրկական զգեստուն, որով վայելչապէս զգեստաւորեցայք յարգանդէ աւազանին:
16 Մի՛ խօսիցիք ստութիւն՝ զառեալն իբրեւ զչարեալ նանրապէս համարել, եւ ժխտող լինել Որդւոյն սիրելւոյ աստուածական պատգամացն լեռնացելոց. այլ եռանդնասէր սրտի ջերմութեամբ հեռանալ յայնմանէ, որ ինչ վնասակար եւ հակառակ է հոգւոյ, եւ ի բաց զտխրութիւն տարերցս սնոտւոց մերկանալ մաքուր մտօք:
17 Այսպէս թերեւս եւ սրովբէականացն եւս յերրեակ դասու խորին խորհուրդս թեւակոխեսջիք եւ դուք, եւ վեցթեւեան երագաշարժ գործեօք իմն զօրհնաբականսն ըստ պիտոյս բաժանեսջիք՝ ոմամբք խուճապելով զսպիլ, ոչ եւս արժանի ըստ որումն վարկեալ եւ ոչ զաչս ի յերկինս ամբառնալ.
18 իսկ այլովք ոմամբք վերշարժիլ ի մշտնջենական փառատրութիւնս ըստ վստահելոցն պարագահութեանց ի պաշտօն աստուածայնոյ փառացն.
19 ապա հանդիսապէս արժանի գտջիք յետ այսմ սուղ ժամադրութեան կենացս մտանել եւ յամպ իմանալի Սինէական լերինն:
20 Ոչ ի փորձ հրոյ ի վայր բերեալ ըստ պայմանի խռուոյ յաւուրն ընտրութեան. այլ ամպաչու թեւօք սլացեալք ի վերին Սիովն ի հայցել զտեսութիւն Տեառն: Ոչ վիմով ծերպի զեղչել եւ զյետոյսն միայն տեսանել. այլ զբովանդակ նկարագիր փառացն Հօր դէմ յանդիման նկատել:
21 Եւ զայժմու փոքր ի շատէ խելամտութեամբս զանց արարեալ՝ ծանօթք եղիջիք պատրաստական վայելչութեանն եւ յայնժամ գիտասջիք զնա որպէս եւ նայն ծանեաւ զձեզ:
22 Արդ՝ այսքան բան ձեզ խրատու յինէն բաւականասցի: Բայց անարժանս ես եւ հեղգապաշաւս Յովհաննէս՝ նուաստ Կաթողիկոս Հայոց, աղաչանս առաջի մատուցանեմ ընթերցողացդ ձեզ եւ լսողաց բանի Պատմութեանս՝ արժանի յիշատակի զիմս վարկանել անուն ի մաքրամատոյց նուիրական աղօթս ձեր. զի երկաքանչիւրոցս՝ ինձ եւ ձեզ, թերեւս ի Տեառնէ տացի վարձս հատուցման յետնումն աւուր այցելութեան նորա. որ է օրհնեալ միշտ եւ փառաւորեալ յամենայն արարածոց յաւիտենից յաւիտեանս. ամէն:
Գրք. 09Draskh1_1
Գլ. 1
0 Preface
1 Although the Word verily said of the Father that He held within His own control the ceasing of the ages, times and seasons, thus depriving us humans of the knowledge of what is very reliable and ever feasible, men, however, assisted by God and emboldened a little in small things with wonderfully moderate enthusiasm bequeathed to us with reasonable excellence the sequence of historical events of the revolving seasons that were either fixed or had passed, composing not pompous and imaginary epics, but making known (to us) the sound state of their souls.
2 Then they guided us in various matters of past bygone times so that we, who are removed (by time), may easily be able to question the fathers who teach us and the elderly who narrate to us.
3 Thus with their native intelligence they tried to do good to the world by readily fulfilling the needs that men have, and with a true understanding of thoughts they composed and set in writing the histories of the ancient times which I consider to be worthy of much respect, desirable and useful.
4 Thus I also have at this time gone into this subject matter, which I must say I undertook not with presumptuous pride in accord with my whim, but because I recognized the ceaseless stirring of the Holy Spirit in the understanding of those who asked me (to write); thenceforth, as if forced by a certain captain, I rapidly sailed by means of oars in the skiff of this treatise and took the trouble of hastily composing this history.
5 However, I have not repeated like ignorant peasants events of historical value that the well versed poets, those wonderful and amazing men who lived before our time, recorded from the beginning, namely the transactions of kings that were narrated, the succession of princes, the circumstances of wars, the prospering of cities, districts, villages and households (gerdastanac’), and the works of the Aryans and non-Aryans, or the confusions and peace, lest childishly emboldened, I might duplicate what was already written and reject the art of the poets and make it look ridiculous to the readers.
6 And now, let me not waste more time on other matters in this introduction, since wretched old age holds death ready at the door, and my anxiety hastens me to narrate the disastrous calamities and the terrible turmoils that came upon and overwhelmed us.
7 Now then, with the usual shallow aptitude of my mind, I shall precede to write with the swiftness of an energetic scribe.
8 First of all, turning to the books of the Fathers, in accordance with their earlier presentation, I shall make known in summary the ancient expansion of all the races and peoples that were descended from the sons of Noah, and then I shall separate from the other two our own Japheth and single him out.
9 I shall show that not only our nation is descended from him but that he was known as the ancestor of many other races.
10 Then, after surveying the entire genealogy of the Japhethids to our own Togarmah, and leaving the rest out of my narrative, I shall briefly compose a genealogy (of his generations): namely who among them devoted themselves to building activities, or political affairs and decent conduct, and who were the first to rule over us as kings; or else (how) after them Vagharshak the Parthian ruled over the house of Togarmah, and subsequently his descendants governed us.
11 During their time, the holy Christian order of faith was spread throughout the world and especially among the Armenian people by the Apostle Bartholomew, who was one of the twelve, and by the Apostle Thaddeus, one of the seventy, who were both assigned by Christ our Saviour to our land as preachers and doctors.
12 After them I shall briefly speak about our holy enlightener Gregory who completed their apostolic mission by leading to the light the race of Togarmah from the wickedness of extreme idolatry.
13 Then I shall add (an account of) his sons and grandsons who became worthy of occupying his holy throne, and also of the rest of their successors until today, and of the deeds that were accomplished by them or by other people during their lifetime. Also (I shall comment on those) in whose days the glorious crown of the Armenian people was completely destroyed, and (narrate) how once again, through the coronation of the great prince Ashot as our king, we witnessed the renewal of the kingdom which had ceased long ago.
14 Although before us Shapuh Bagratuni, a historian of our times, has written an account on his works, behavior, wisdom, contests, building activities and peacemaking, you will notice that I have utilized this (history) only to improve the present work so that the sequence of my narrative may not be disrupted, and show the reliability of this composition. The subsequent (section) shall be elaborate, wherein I shall dwell on the story of Smbat son of Ashot, who ruled over Armenia instead of his father,
15 and on his courageous contests, vigorous trials, and well-regulated conduct. I shall show how wisely he regulated the prosperity of our country. Besides him, we shall also tell you about the other naxarars: who among them displayed themselves in his days as illustrious, famous, magnanimous, well known and valiant men.
16 Again, (I shall describe) the turmoil, the universal persecutions that came from the southern region of Hagar, the destruction by sword, the trembling, famine, captivity and extermination of the wretched land of Armenia.
17 Moreover, (you will read about) the painful death of King Smbat who died like a martyr by means of the Ishmaelite sword, which slaughtered many.
18 You will also see how before the king’s death, through cunningness and subtlety the ostikan implanted enmity between king Smbat and the great prince Gagik, his nephew (sister’s son), by crowning and making the latter rule as anti-king,
19 and how after the death of king Smbat there were three kings that ruled at the same time: Gagik Arcruni, Ashot son of Smbat, and his namesake, (Ashot) son of the Sparapet Shapuh, who were all in conflict with one another.
20 You will also learn) how Ashot, the son of the king, went to visit the Emperor Constantine, and in an elegant manner receiving a throne from him, was properly laden with eminence and an abundance of gifts, and sent back to his country.
21 I shall tell you how because of the hostility among the three title holders of “king”, wicked deeds, turmoils, trembling and destructive confusions as well as unworthy works, unexpected devastation and fear of death were provoked.
22 Now, this should be sufficient for you as an introduction, wherewith you should be able to embrace the truth of the words so that you may lend (your) ears and acquire the story by following my brief summary of the first books of the Divine Scriptures, and also of the chronicles of the reliable pagan historians, and compare them with our genealogical list.
23 They all say that the ancestors of the generations of all the lands are descended from the three sons of Noah, who multiplied and spread throughout the surface of the earth.
24 For even though the pagan writers give the forefathers’ names in a different form from ours—for example, they call Noah Xisuthra (K’siwsat’ros), and Shem Xerxes (K’serk’ses)—yet they have identical stories about their lineage.
25 Thus both traditions transmit to us the (following) sequence of events: upon the arrival of the second age the Lord inundated, annihilated and completely cleansed the surface of the earth of the perverted, the impious, the lawless, the wild wanton cannibals and most wicked idolaters, until no rational or non-rational being remained
26 but only the men from the pious families who heeded (the divine advice) to build Noah’s ark, which was made out of timber. He (the Lord) made them at once enter the ark into which they brought with them representatives of all the non-rational beings, both those that are pure and those that are impure. Thus, entrusting them to an insignificant piece of wood, He saved them so that through them he might provide for the regeneration of the earth with the likeness of each specie, and in accordance with the former benefaction from the Lord God fill them as well with the blessings so that man might grow, multiply, fill and rule the earth and every thing that is in it.
27 Since you had the opportunity to see these, henceforth, if it pleases you, let me set myself free from discussing the genealogies of Shem and Ham, and write briefly (about the descendants) of our own Japheth, following the sequence of my narrative. For they are not at all necessary for the present treatise, and must be put aside for another time and place.
Գլ. 2
0 The Progeny of Noah.
1 After the inundations descending from heaven and the drowning of all the living under the abysmal waters, and after the most unwilling navigation of Noah and his coming out on shore in Armenia in accord with the order of the Lord together with his children, their wives and still others and non-rational brutes, once again the earth began to quicken through divine supervision.
2 To our own Japheth (Yabet’) at first a son was born and was named Gomer (Gamir), and the territory in his possession was named Gamirk’ from his name.
3 Then Magog was born, and the descendants of Magog are the Celts (Keghtk’) and (Gaghatac’ik’) Galatians.
4 Then came Maday who named the territory of his house Media (Mark’) after himself.
5 Subsequently, came Tubal (Tobel), after whom the Thessalians (T’etaghk’) were named, and Meshech (Mosok’), who ruled over (Liwrikia) Illyria.
6 The sixth son was Tiras from whom were born our very own Ashkenaz (Ask’anaz) and Togarmah (T’orgom) who named the country that he possessed Thrace after himself, as well as Chittim (K’itiim) who brought under his sway the Macedonians.
7 The sons of Tiras were Ashkenaz, from whom descended the Sarmatians (Sarmatk’), Riphath (Rip’at), whence the Sauromatians (Soramatk’), and Togarmah, who according to Jeremiah subjugated the Ashkenazian army and called it the House of Togarmah; for at first Ashkenaz had named our people after himself in accord with the law of seniority, as we shall explain in its proper place.
8 From Javan (Yawan), the ancestor of the Greeks, descended Elisha (Elisa) whose progeny are the Sicilians (Sikilac’ik’) and Athenians (At’enac’ik’), and Tarshish (T’arsis), the ancestor of the Iberians (Virk’) and the Tyrrhenians (Tiwrenac’ik’), and Kitris (Kitiim) whose offsprings are the Romans (Hrowmayec’ik’).
9 Though the generations descending from Japheth were perforce set out here, yet, this was done only to the extent that a fairly brief description might acquaint you with the affinities of our race, where so many patriarchates and races are descended from one and the same generation.
10 For had nothing been said about these matters, and a clear account of past events not given, you would be driven to doubts, and (in your hesitation) surely hold me in contempt in your thoughts, words and deeds.
11 And now if you, Oh studious Reader, accept my efforts as accomplishments worthy of gratitude, and consider that I should not concern myself with (the history of) other kindred races as being a task in no way relevant to the present treatise and merely wasteful of time, I shall turn the flow of my narrative to our own Togarmah, in agreement with what I have already said.
12 Tiras who was the third in descent from Japheth begat three sons: Ashkenaz, Riphath and Togarmah. And as Tiras ruled alone over the Thracians, he thought that he should divide his own territories into three parts and hand these over to his sons to possess, and thus he carried out his intent.
13 To Ashkenaz, who first named our people Ashkenazian after himself, he gave the suzerainty over the Sarmatians, and to Riphath that over the Sauromatians, whereas Togarmah inherited our own people, over whom he ruled, and called the former Ashkenazian the House of Togarmah from his own name.
14 You now know why we are called Ashkenazian as well as the House of Togarmah and thus can be quite certain of the narration concerning the patriarchy of our people, although there are some who give different accounts, and others who tell allegorical epics.
15 Although the divine Moses did not give the timespans of our patriarchs one by one as unworthy of his narration, yet, comparing the genealogies of our own Japheth with those of Sem, we derive a period of four hundred years to Togarmah and the beginning of the rule of his son Hayk. From Japheth to the first man, Adam, there is a period of [2242] years.
16 But, even though the Divine Scriptures transmitted to us the history (of the period) until the time of our own Togarmah, as was said above, yet they did not consider it worthy to set out in words the record of his generations, that is to say, how, whence, why or who ruled over the land of Armenia, and how her naxarardoms came to power.
17 A certain Mar Abas Katina, a man of Syrian extraction, proficient and well-versed in Chaldaean and Greek letters, was sent at the order of our (king) Vagharshak to the archives of the kings of Persia, and in his search he found there a trustworthy book that had been rendered from Chaldaean to Greek by the order of Alexander, son of Nektanebos. Although this book was extremely rich in historical accounts of many nations, yet, Mar Abas abandoned the histories of other nations as a vain effort, and excerpting only the parts that dealt with our people, he presented them to Vagharshak.
18 Subsequently, from that source the testimony of our authentic stories became known to us and we learned that the handsome Hayk, that valiant and victorious champion, was the son of Togarmah, and the first patriarch and progenitor of our nation.
19 This account likewise maintains that Hayk joined the colossal giants who thought that they could carry out their insolent design to build the enormous and arrogant tower.
20 According to the Divine Scriptures, however, a terrible tempest, which arose seemingly by divine ordinance, toppled and destroyed the great tower, and proved to them the futility of their labor.
Գլ. 3
0 The Valor of Hayk against Bel and His Descendants.
1 Then Nimrod (Nebrovt’), who is the same as Bel, became arrogant and haughty, and exalting himself, attempted to impose his rule over all the other giants.
2 But our Hayk most vehemently resisted and liberating himself from the domination of Bel, he immediately came to our land with his son Aramaneak, whom he had sired in Babylon, and also with his daughters, grandchildren, slaves born in the household, and outsiders who had joined him.
3 Nimrod, that is Bel, pursued Hayk with his own forces, composed of men skilled in archery, swordsmanship and the lance; they encountered each other in a glen with a great tumult which was like the clamor of violent torrents streaming down. Assaulting one another in this manner they intimidated each other with great terror.
4 Soon our Hayk shot from his well-bent bow an arrow with three prongs that hit the iron-studded breastplate of Nimrod, and piercing through his back, pinned him down to the ground. Having killed him in this manner, Hayk ruled over the land as his own paternal lot, and named the country Hayk’ (= Armenia) after himself.
5 Subsequently, he regulated many civic transactions, and occupied himself with building the land. After a long life he died, having entrusted our land to his son Aramaneak.
6 While Aramaneak ruled over our people, he went and lived in a beautiful plain which was seemingly fortified with tall summits of dazzling whiteness and took possession of the courses of very rapid rivers that cut across and pass through its length, which is hollowed by their gurgling waters. Afterwards he built the valleys of the northern mountain and named the mountain Aragac after his name, while he called the territory at the foot (of the mountain) Aragacotn.
7 Then Aramaneak sired a son, Armayis, and having lived for many years, died.
8 On a hill along the bank of the Erasx River in the same plain Aramayis erected a city as his place of residence. He built it magnificently with blocks of sandstone, and named it Armawir.
9 The writers who preceded me have given sufficient accounts of the latter’s valorous deeds.
10 After he had lived for many years, Aramayis sired a son, Amasia, and died shortly after his birth.
11 Amasia lived in the same city of Armawir, and built up the foot of the southern mountain which he named Masis after himself, and called the district situated in the valleys of the mountain Maseac’otn. After a few years he sired Gegham, and then he died.
12 Gegham set out to go around the mountain to the northeast on the shores of a small sea. There he built villages and gerdastans, and named the mountain Gegham after himself, and the settlement by the sea Geghark’uni.
13 Having sired two sons, Harma and Sisak, Gegham ordered the former to live in Armawir and rule over his paternal house.
14 To Sisak he gave for a place of dwelling the southeastern region extending from the shores of the lake to a plain traversed by the river Erasx where it flows in torrents and penetrates the narrow passages of a cavern which is now called k’arawaz by many.
15 Returning from there, Gegham built the great and beautiful dastakert of Geghami, which was later named Garni after Garnik, and died.
16 Harma begot Aram, and died after a few years.
17 There are many accounts concerning the valorous contests of Aram, who is said to have extended by much violence the entire boundaries of Armenia to the four corners of the Earth. Because of the glorious display of his might, the nations who live around us consequently call us Armaneakk’ in his name.
18 Through many daring contests he brought under his sway not only those who could easily be subdued but also the Cappadocians (Kaputkec’is), and named that land Armenia Proton from his name. To this day they give the above name to that (part of the) land of the Greeks.
19 He called the country extending from the so-called Armenia Proton to the region of Pontus First Armenia, and the country between Pontus and the limits of the city of Melitene Second Armenia, and the territory from Melitene to the boundaries of Cop’k’ Third Armenia, and the region from Cop’k’ to the city of Martyropolis, and to the province of Aghdznik’ in the west, Fourth Armenia.
20 These (were the territorial subdivisions extending) as far as the borders of his native domain; as for the entirety of his native land, he called it Greater Armenia.
21 After some time, Aram begot Ara the Fair, and having lived many years, he died.
22 Ara regulated the welfare of the land, and named his place of residence Ayrarat from his name.
23 After a number of years, the lustful, passionate and wanton Shamiram, hearing by way of rumor of Ara’s comely fairness, through frequent embassies promised him generous gifts and munificent profits, provided that he would be willing either to take her as his wife, or at least fulfill her desires.
24 Upon his refusal, Shamiram hastened (her men) immediately to reach Armenia and encounter Ara not to persecute or kill him, but rather to subdue and seize him in order to carry out the will of her who desired lust. Although she had warned her men to keep the object of her passion alive, Ara was unintentionally killed amidst the warriors who were fighting. He was survived by his son Kardos.
25 The debauchee Shamiram, led by her former lust for Ara, named Kardos Ara after his father, and placed him in charge of supervising matters in Armenia. He also died in war with Shamiram, and was survived by his most clever son Anushawan Sosanuer, an extremely prudent person in words and deeds, who formerly ruled over a part of our land, and subsequently conquered all of it.
26 He died after many years of life.
27 None of his children nor his children’s children ruled over their ancestral domain. But certain others imposed their tyranny on the race of Togarmah not according to family lineage, but according to personal achievement. The following are the names of those rulers:
28 Paret, Arbak, Zawan, P’arnak, Sur, during whose time Joshua caused the Israelites to take possession of the promised land. Sur was succeeded by Honak, Vashtak, Haykak, Ambak, Arnak, Norayr, Vstam, Kar, Gorak, Hratn, Enjak, Gzak, Horoy, Zarmayr, who died in the Trojan War along with the Aethiopian warriors, Perch, in whose time lived David the king of Israel, Arbun, Bazuk, Hoy, Yusak, Kaypak, Skayordi, and after all of these, one by the name of Paroyr who was of the lineage of Hayk.
Գլ. 4
0 The Reign of Paroyr and His Successors until Vahe.
1 At this time Paroyr expelled the foreigners, and having renewed the ascendancy of his family he ruled over his domain.
2 He was the first among the Armenians to have been magnificently crowned with a diadem,
3 for Varbakes of Media, who had through his generosity won the friendship of valorous men and also drawn to himself along with the others our own valiant victorious Paroyr, granted him royal insignia and honor, and having seized the kingdom of Sardanapalus (Sardanapaghgh) together with these men, ruled over Assyria and Nineveh.
4 My mind, enraptured by that event, prods me to occupy myself with the composition of an encomium praising our people, for henceforth I shall with great pride give the succession of (our) kings and not patriarchs.
5 During his (Paroyr’s) time the Arcruni, who were (the descendants) of the children of Sennacherib (Senek’erim), were accorded welcome by him in order to establish their abode in Armenia.
6 Paroyr was survived by his son Hrach’e, whose fame and physical appearance did justice to his name, since to the onlookers he always appeared to be handsome and with sparkles in his eyes.
7 The (Sacred) Scriptures acknowledge the captivity of the Jews by Nebuchadnezzar during his time.
8 Hrach’e asked Nebuchadnezzar (to let him have) a certain Shambat, one of the important captives, whom he settled in our land with great honor and glory; the branches of the Bagratuni family are descended from the generations of the latter.
9 After Hrach’e P’arnawaz succeeded to the leadership of our people.
10 He was followed by Pachoych, and then by Kronak, after whom came P’awos.
11 P’awos’s successor was the second Haykak, and after him came Eruand, who begot Tigran the Great shortly after the commencement of his reign.
12 Should the reader be curious to find out the source of so many names and stories, let him know that the books of the Chaldaeans, which were written at the time of Tiberius and are to be found in Nineveh and Edessa, were delivered to our hands.
13 Now, Tigran, who seemed to be by virtue of his wisdom more soberminded than any of our kings, surpassed them all.
14 After accomplishing numerous deeds of valor, and regulating many civic transactions, he took away the power from the Medes, and took charge of it.
15 He also subordinated the Greeks in submission for a long period of time.
16 Then, having killed Astyages (Azhdahak), he took the latter’s court captive, and assisted by Anoysh, the mother of dragons, and holding Cyrus, he seized and annexed the domains of the Medes and the Persians
17 thus extending the borders of his own people to the ancient limits of our abode. More and more he exalted our people and endowed her with riches. He made all of those who had been under the yoke of certain others subservient and tributary to himself.
18 It is said that the (social) order of the ostanik azats, which has been preserved to this day under the same name, derives its origin from him, and is assumed to be of royal lineage.
19 Thus he was a very wise, virtuous, and assiduous man, praiseworthy in his ways and works, who conducted his life honestly.
20 Moreover, since he kept himself in equipoise by treating everyone with equity, the evidence of his noble contests was thus more complete than that of others. Numerous treatises would be necessary in order to praise him, but the great urgency of my anxiety does not allow me to spend time to glorify him; it rather forces me to turn to other matters that lie before us.
21 Tigran sired Bab, Tiran and Vahagn. In (sagas sung to the tune of) the plectrum and the lyre the latter is said to have fought against the vishaps and vanquished them.
22 They compared his toils with those of the hero Herakles. The tradition about Vahagn holds that his life-size statue stood in the province (nahang) of Iberia, and was worshipped with [72] sacrifices.
23 From his line descend the Vahuni, (for) Vahagn had children, and the Araweneank’ traced their lineage from his youngest son Arawen.
24 Arawen begot Nerseh, and Nerseh was the father of Zareh from whom the Zarehawanean family descended.
25 Zareh begot Armog, Armog begot Baygam, Baygam begot Van, Van begot Vahe.
26 The latter was killed by Alexander the Macedonian, because he was indignant with him.
27 After this you will find no authentic account of the patriarchs that ruled until the time of Vagharshak the Parthian, since (our princes) rose against one another in barbaric confusion and resisted each other until they adopted the foreign-born (prince = Vagharshak), who had easily come in as a native, and relinquished their own stories.
28 At this point do not enhance my labors, for I [[gitem] gites M. [you . . .]] have always respected brevity, authenticity and compression of style.
29 Be it as it may, the timespan from our own Hayk to the coronation of Vagharshak is [2297] years.
Գլ. 5
0 The Reign of Vagharshak the Parthian and His Reforms; His Successors until Tigran [II] of Noble Birth.
1 Henceforth, I shall briefly narrate about Vagharshak ruling over us as king and about his descendants who succeeded him on the throne and were called Arsacids (Arshakuni). As for the rest that is narrated by certain others, if it is a must for you to know, then I refer you to them (for further information).
2 After Alexander son of Philip had conquered the world, he willed his domain to many with the understanding that the empire would be named after him, since he had ruled over all.
3 After his death, Seleucus ruled over Babylon, subordinating also the Parthians through a violent war.
4 Upon his death Antiochus, surnamed Soter (Sovter), succeeded him.
5 These sovereigns ruled for a period of approximately sixty years, at which time the Parthians rose in rebellion against the Macedonians.
6 Arshak the Brave, a descendant of Abraham through the line of the progeny of Keturah (K’etura)—whom Abraham had married after the death of Sarah—ruled over the Persians, Medes and Babylonians, and was called Parthian, that is, ’Vehemence’.
7 Invincible in numerous contests with heroes, Arshak took possession of all the kingdoms, and since he had despotically undertaken the task of conquering the world, he crowned his brother Vagharshak, a prudent, wise and valiant man, as king of the Armenians.
8 After numerous victorious contests with his enemies, the latter properly regulated many civil transactions and works that were beneficial to the public.
9 First, he displayed on himself the splendor of royalty with all of its pomp. Subsequently, establishing naxarardoms under his immediate supervision, he stationed them in the royal court, and through the entire extent of his dominion; he appointed men that were honorable and helpful, descendants of Hayk and other valiant men.
10 First he designated as his coronant Bagarat, a descendant of the Jewish Shambat, who, they say, was of the family of David, since he had willingly offered his services to him before most of the others, Vagharshak also appointed him sparapet (and put him) in charge of thousands and myriads of soldiers.
11 After this, having valiantly driven out the Greek forces, Vagharshak also took possession of Pontus and Caesarea, which is called Mazaca (Mizhak), with the regions surrounding them.
12 From there turning toward the people living on the shores of the sea along the foot of the Caucasus mountains, he ordered the wild tribes of that region to refrain from plundering, pillaging, and indulging in other vile habits (such as these), and submit to the royal commands and tributes, so that the royal court might consider them worthy of the dignity of cushion and princedom.
13 Having properly taken care of matters outside of the royal court, Vagharshak adapted elegant court ceremonies such as were befitting royalty and useful in uniting the kingdom.
14 First of all, in accordance with the principles mentioned, Vagharshak appointed his coronant, and then the chamberlains, bodyguards, and the supervisors of the hunt to pursue deer and fowl for victuals, and servants as well as guardians of the throne, stewards of temples, cupbearers, eagle and falcon bearers, officers responsible for providing the summer quarters (of the king) with snow, and others who supplied the winterquarters (with provisions), the legion of shielded men, porters of the royal court, and eunuchs. He set as viceroy of his kingdom one of the descendants of the Mede Astyages (Azhdahak), whose family is now called Murac’an.
15 Regulating in this manner the details of court procedure, he subsequently appointed prefects (koghmnakals), governors (kusakals), nahapets, spasalars, and commanders. He also set bdeshxs, one in the north, in the land of Gugark’, and the other in the southeast, in the province of Aghdznik’.
16 He also arranged the hours of access to the royal court as well as the times for councils, assemblies, and festivities, and also designated two mentors, of whom the first had the task of calling to the king’s memory his benevolent deeds, and of reminding him of what was right and philanthropic in case of unjust orders given by the king, the second monitor’s duty was to prompt the king to the fulfillment of the laws and the exacting of penalty on the wicked.
17 He ordered the city dwellers to be held in higher esteem than the peasants. Yet, he decreed that the former should not despise or lord over the latter, so that they would live together in harmony and brotherhood, which is the source of prosperity and peace.
18 Now, after having established such a proper order, and having left a good and notable name for himself, he died in Nisibis, having ruled for twenty-two years.
19 He was succeeded by his son Arshak who always followed his father’s wonderful ways.
20 He immediately waged war against the people of Pontus and defeated them. It is reported that he plunged his lance, which according to rumor was dipped in the blood of snakes, deep into a rock, and left it there to be observed as a symbol of his might.
21 During his time certain Jews who had dwelled among the Bulgars in the valleys of the Caucasus settled down at the foot of Kogh.
22 Two of them who had been tortured for not worshipping the gods were put to the sword over their ancestral laws, like the blessed Eleazar and the sons of Simeon.
23 Arshak ruled for thirteen years. He was succeeded by his son Artashes.
24 The latter contrary to former custom did not concede primacy to king Arshakan of Persia, and reduced the latter to subjection by force, so that Arshakan conceded to Artashes the primacy, and he himself held the second (= junior) throne.
25 With a large army Artashes marched forth to the west against the Lydians, and taking captive king Croesus, ordered him to be placed on an iron cauldron to be tortured.
26 Croesus instantly recalled the words of Solon: “One should not count his blessings until the time of his death.”
27 Subsequently, Artashes, reaching land by marching over the sea, conquered Pontus and Thrace.
28 He destroyed the Lakedaimonians, put to flight the Phokians, and accepted the submission of the Lokrians. Hellas offered sacrifices for the heroes.
29 But above all, he did not grow insolent; instead he shed tears saying: “Alas to this fading glory.”
30 Subsequently, he decided to subjugate all the peoples of the west and filled the ocean with numerous boats to sail against many nations. There, suddenly a great confusion rose among his forces, who began to cut down one another, and Artashes, who had vanquished so many nations, was slain with others by his own forces. He reigned for twenty-five years.
Գլ. 6
0 The Reign of Tigran [II] and His Works; The Rule of Artawazd and Arjam
1 After Artashes, his son the second Tigran reigned;
2 he levied numerous troops to confront the Greeks who had come against him, and forced the latter to turn back. Having entrusted Mazaka (Mizhak) and the rest of Asia Minor to his brother-in-law Mithridates, he returned to his land.
3 The same Mithridates also went and occupied the city of Amaseia, which Amasia, the nephew of Nectanebo (Nek’tanib) had built a long time ago at the order of Alexander son of Nek’tanib, and fortified it with extensive bastions. Having annexed the city to Armenia, Mithridates adorned it, calling it a border town.
4 Here he built a palace on the northern bank of the Ris river,
5 and erected on the eastern facade of the cavern monuments built with polished stones and houses with firm foundation, which resembled the structures that Shamiram had raised in Van and Xaznat’geghp’a.
6 Be it as it may, Tigran, after setting many laws and regulations, launched an attack on Palestine, and took captive many Jews.
7 At that time the Roman Pompey came upon Mithridates; even though the latter had gathered a massive body of troops against him, he suffered defeat at the hands of the multitude (of the Roman forces), and took flight in the region of Pontus.
8 Then Pompey conquered Mazaka (Mizhak) and seized the son of Mithridates, the younger Mithridates, who was named after his father. He had the elder Mithridates, who had fled, poisoned through the treachery of Pilate’s father, and entrusted the younger Mithridates to the Roman Gabianus (Gabiane) who sent the youth to Tigran, his maternal uncle.
9 A short time later, Mithridates, being scorned by his uncle Tigran, left him and found asylum with Caesar, who gave him the city of Mazaka, (Mizhak) which he enlarged and endowed it with magnificent buildings, and called it Caesarea in honor of Caesar. From that time on the city was no longer under Armenian domination.
10 But Tigran, who had been afflicted with an ailment, designated Barzap’ra, the nahapet of the Rshtuni as sparapet of Armenia, who sent a certain Gnel of the Gnuni house with a large army to Palestine and Jerusalem.
11 There they displayed numerous deeds of bravery and valor, and putting Herod to flight, they made Antigonos king in his place. They took captive Hyrkanos, the high priest of the Jews, and with a great number of others brought him to Tigran.
12 After this, Tigran lived only for a short time, and died after a reign of thirty-four years.
13 After Tigran’s death, Antony (Antoninos), the king of the Romans, sent numerous forces to Jerusalem, which they instantly besieged and conquered. They put Antigonos to death and once again made Herod king of all Palestine.
14 Subsequently, Artawazd, the son of Tigran, ruled over Armenia, but unlike his father’s illustrious glory displayed no valiant deeds of gallantry.
15 But rather being a glutton and a slave of the belly, he gave chase to the hunt, and onager, and enlarged the dumps.
16 For this he was admonished by his own people. As if aroused by the prick of the word and awakened from his sleep, he gathered a large army and marching into Mesopotamia, which Antony (Antoninos), the king of the Romans, had taken from him, he defeated and drove out the Roman armies.
17 But when Antony (Antoninos) was made aware of this, he personally gathered the multitude of his forces and ferociously attacked not only our Artawazd, but also other nations and kingdoms, all of which he deprived of their lords. Along with them he also seized our Artawazd in Mesopotamia, and totally wiped out the Armenian and Persian forces.
18 He presented to Cleopatra, who was in Jerusalem, Artawazd and the many riches from the spoils of war.
19 Subsequently, the Armenian forces gathered together at the order of Artashes, the king of Persia, and set Arjam, the son of Artashes brother of Tigran, as their king.
20 The partial payment of tribute to the Romans by the Armenians was started by him. When Artashes, the king of Persia, died, his son Arshawir reigned; being a young child he could not come to Arjam’s aid, and the latter was left without allies.
21 At this time Enanos Bagratuni was stripped of his honor and put to prison, because he had released and sent back to Palestine Hyrkanos, whom Tigran had taken captive and brought (here). Since Zoray, the Nahapet of the Gnduni, had calumniated him before Arjam, and as there was reason to believe (the calumny), Arjam gave orders to torment him with all kinds of instruments of torture, so that he would either foresake the Judaic faith and adore the idols, or be hung on a cross and perish (together) with his family.
22 They put to death one of his relatives, and brought his sons to the place of execution. But being unable to endure the death of his son, he yielded to the will of the king with his entire family and was reinstated in his former position.
Գլ. 7
0 The Reign of Abgar: His Conversion to Christianity; His Works and the Enlightenment of the Armenian Nation.
1 After twenty years of reign, Arjam was succeeded by his son Abgar,
2 whom the ancients called Awag (‘noble’) Ayr (‘man’) because of the excellence of his wisdom. But as the Syrians could not pronounce it properly in our tongue, they called him Abgar.
3 At this time, that is in the days of the census when our Lord Jesus Christ was born in Bethlehem of Judea, all of Armenia became tributary to the Romans at the order of the emperor Augustus.
4 There rose great dissention, discord, and confusion of war between Abgar and Herod, but the latter could not personally carry out the task since he had been afflicted with unbearable agonies due to his insolence towards Christ and the massacre of the children in Bethlehem.
5 Subsequently, he sent a nephew (brother’s son) of his with a large army. Upon reaching Mesopotamia, the latter gave battle to Abgar and was killed by him.
6 Soon after that Herod died, and his son Archelaus occupied his place.
7 Then, Arshawir, the king of Persia, also died and discord prevailed among his children as to whoever among them should rule in place of their father.
8 As a wise man Abgar went to reconcile them, and having persuaded them, he restored harmony in their midst, and made Artashes king.
9 He separated (the families of) the remaining brothers and the sister into three houses with the following names: Kareni Pahlaw, Surenay Pahlaw, (and the sister’s) Aspahapeti Pahlaw. Subsequently, at a later time, the blessed Enlightener Grigorios, the living twig of the vine of Christ, (was descended) from the Sureni Pahlaw, and K’amsar, whose progeny were the Kamsarakans, (traced his lineage) from the Karenay Pahlaw. Thus, these men were regarded as sprouts of royalty.
10 Abgar’s body was infected by a severe malady.
11 Since Marixab, the bdesx of Aghdznik’, Shamshagram, the nahapet of the Apahuni, and Anan, the confidants of king Abgar had gone to Jerusalem and witnessed the wonderful healing of our God Christ, and upon their return had told the king (about this), the latter wrote a letter of supplication (to Christ), and begged Him to come and heal him from his ailment which no man could ever cure.
12 Having received the letter, our Savior considered it worth answering and wrote to him that those who believe without seeing him are more blessed (than those who believe after seeing him). He also said, “To fulfill the Will of Him Who has sent me, I shall dispatch one of my disciples to cure your ailments and grant life to you and to those who are with you.”
13 The messenger Anan brought the letter of the Savior to Abgar and with it he also carried the impression of the divine image which is still to this day preserved in Edessa.
14 Then, after the ascension of our Savior, in the thirtieth year of Abgar’s reign, the apostle Thomas, one of the twelve, sent Thaddeus, one of the chosen seventy, so that in accordance with the promise of our Lord Jesus Christ he might cure Abgar, whom He had considered worthy of receiving the evangelical tidings in writing.
15 The apostle came to the house of Tubia Bagratuni who had abided by his ancestral laws until that time.
16 Prince Tubia took the Apostle before the king, who noticed a miraculous sign on his face, and falling on his knees, prostrated himself before him.
17 The apostle put his hand on Abgar and cured him. He also healed all the sick and the ailing, both those in the court of the king, and those in the entire city. Abgar himself and the entire population of the city were baptized, and the numbers of the believers in the Lord increased day by day.
18 The blessed Thaddeus ordained a certain Adde, a mitre maker, and having left him in his place at Edessa, he came to Sanatruk, the nephew (sister’s son) of Abgar, in order to preach to his subjects the divinity of Christ.
Գլ. 8
0 The Apostasy of Sanatruk and the Armenians; the Martyrdom of Thaddeus, Sanduxt, the Blessed Oskeank’ and Suk’iasank’.
1 King Abgar, who had entrusted himself to a great hope and partaken in the glory of God by professing the immovable hope, died and ascended to the upper tower of Sion.
2 Subsequently, in Armenia they set up his nephew Sanatruk as king. Although the latter had believed in Christ at the beginning of the preaching of the apostle Thaddeus, yet, adhering to the suggestions of his naxarars, he renounced his faith, and after a short period of time put the blessed apostle and (with him) his own daughter Sanduxt to death by means of torments and the sword; they were both transported into the light of everlasting life on the right side of the glory of God.
3 After this, Bartholomew, one of the twelve, whom the Lord had designated for the land of Armenia was at once tortured to death by Sanatruk; he was martyred shedding his blood in the city of Arasbenon in Armenia. His relics were also buried there as a source of pride to the Armenian people and as a cure for all those that were sick.
4 Forty-three years after the death of the blessed apostle Thaddeus, in the days of Artashes king of Armenia, the holy apostle’s disciples who lived at the sources of the Euphrates river and whose leader was called Oski proselytized arid baptized certain Alans who were related to queen Sat’enik wife of Artashes.
5 Because the baptized became day by day more resolute in their faith in (Christ) the Word of Life, the son of Sat’enik was irritated by them, and put the blessed Oski and his saintly companions to the sword.
6 Thereafter, the relatives of Sat’enik who had been baptized in (the name of) Christ, disturbed by the death of the blessed men, went away and took refuge on mount Jrabashx, where they satisfied (their dietary needs) with herbs. The nudity of their bodies was covered with hair from heaven’s due, and because of that they were called he-goats (k’oshk’).
7 Many years later when Xosrov king of Armenia was killed by Anak, and Armenia was in a state of anarchy, a certain Barlah came from the court of the Alans and made written inquiries about the martyrs. Finding them on the mountain called Jrabashx, and having cross-examined them about their belief in Christ, he put them to the sword.
8 Thereafter that mountain was called Sukaw after Suk’ianos who was the leader of the saints.
Գլ. 8
0 The Assassination of King Xosrov by Anak. The Origin of Saint Grigor, and the Second Enlightenment of the Armenian Nation.
1 After Artashir of Stahr had assassinated Artabanus, the king of Persia, the Arsacids were deprived of the royal crown, and instead Artashir himself ruled.
2 Anak, who was from the house of Sureni Pahlaw and the Parthian Arsacid line, charmed by the numerous attractive promises of Artashir, and pretending to have detached himself from him, came to king Xosrov of Armenia so that through kinship he might reassure (Xosrov) of the cause of his flight and feigning friendship he would carry out his treachery without any difficulty, and attain the fulfillment of Artashir’s promises, as the able historian Agathangelos exhaustively informs you.
3 Because of such reasons Anak set out and arrived at the district of Artaz where he encamped for the night.
4 Through divine ordinance the site of his camp happened to be located on the grave of the holy apostle (which was) in the nuptial chamber of the tent.
5 It is said that Saint Grigor’s mother conceived him at this place. After the necessary period of time had elapsed, St. Grigor was born at the same location so that he might complete the spiritual work of the same man on whose (grave) he had come to being.
6 But after two years Anak remembering his vow to Artashir, assassinated Xosrov, but he and his entire family were also killed. The grace of God preserved only one soul whom the holy apostle had invested with the grace of his mission while the latter was still in his mother’s womb, just as Christ had designated John the Baptist to be his precurser.
7 Subsequently, according to the reliable historian, certain nurses escaping the imminent and wicked attack carried two nursling male infants to the land of the Greeks, where one became versed in the matters of the crown and the other was instructed in missionary work in order to become the cause of our enlightenment.
8 When both of them had reached the age of maturity, the first, in accordance with his disposition, military skill and martial trials, acquired his ancestral crown in the third year of the emperor Diocletian,
9 whereas the other, after numerous and unbearable torments, extremely bitter agonies and fifteen years of confinement in the deep pit in the citadel of Artashat, ascended from the depths of poisonous (reptiles), and became resplendant in our salvation. With the joyful procession of the incomprehensible and ineffable Trinity shining within him like a ray of light, he cured the entire Aramian (= Armenian) race of the malady of idolatry.
10 In the seventeenth year of the reign of Trdat, he (Grigor) occupied the throne of the blessed apostles Bartholomew and Thaddeus and thus became (for those of us) here a minister of holiness and our (spiritual) parent in accordance with the gospel, and a forefather.
11 After that, Grigor accompanied by Trdat visited Constantine, the emperor ordained by God, who honored the holy patriarch like a living martyr with gracious and befitting veneration, and falling on his knees sought votive supplications and blessings. After having honored him thus, Constantine had him and Trdat mount on a gold plated cart and saw them off on their journey amidst great splendor.
Գլ. 9
0 The Council of Nicaea; Concerning Arius; and the Retirement of Saint Grigor.
1 At about this time there appeared Arius of Alexandria who was deceived by the demon and maintained that the Son was not consubstantial with the Father, not equal with Him and not born of Him before infinity, but rather created and begotten after time.
2 For this reason a council of bishops met in Nicaea of Bithynia at the order of Constantine and among those who were summoned was also our own Aristakes.
3 There three hundred and eighteen church fathers through the inspiration of the Holy Spirit anathematized and rejected Arius from communion with the church in order to destroy his sect. The penalty that he paid was worthy of his impiety, since he died (as a result of) his bowels gushing out with his excrement.
4 Then our Aristakes returned from there bringing with him the twenty chapters of the canons of Nicaea which were worthy of acceptance. Greatly rejoicing at this, Saint Grigor added other chapters for the protection of the flock that was allotted to him.
5 Subsequent to the return of the blessed Aristakes from the Council of Nicaea, Saint Grigor no longer appeared until his death; he quietly retired to the Mane caves in accordance with what is written, namely that a chaste person seeks solitude as a ship in trouble hastens to her haven.
6 The period from the time when the blessed Grigor, the author of our enlightenment and the precursor of (those who sat on) the apostolic throne, ascended the patriarchal throne to the time when he no longer appeared to anyone is thirty years.
Գլ. 10
0 The Death of Saint Aristakes and King Trdat.
1 The blessed Aristakes, the heir to the paternal throne, pursued in every way a holy and a righteous course by trying to subject his flock to the Will of Christ through the course set by Christ, and made an effort to keep them within the fold (of the church), some by their own will and others by force. He always held the power of the Holy Spirit girded like a sword upon his thigh and admonished those who were engaged in wicked acts against the Holy Spirit.
2 Among them was a certain Ark’eghayos, the prefect of the province of Cop’k’, who had been chided by Aristakes for his wicked deeds. The latter chanced upon the saint on a certain highway in the province of Cop’k’ and nursing rancor ventured to kill the blessed man by sword and fled to the region west of the Taurus.
3 Then the disciples of Aristakes carried his body and buried it in the village (awan) of T’il in the district of Ekeghik’.
4 He had occupied the patriarchal see for a period of seven years. Perhaps I should not consider his internment a burial but an assumption from this world to that of the living where joyful bliss prevails eternally and one hears of no tidings of death.
5 Aristakes was succeeded to the throne by his elder brother Vrt’anes, even as it pleased the Holy Spirit.
6 But our spiritual radiance Saint Grigor, having lived for many years in the cave of Mane, was deceased, and was unknowingly buried by shepherds who had found him in a state of poverty.
7 Then, after many years, a certain hermit by the name of Garnik found his holy relics as if by divine ordinance and bringing them to the village of T’ordan buried them in the garden of Saint Grigor’s resort.
8 After a few years the blessed king Trdat was treacherously deceived by people of unpleasant and disobedient nature, and was given a deadly drink. His body was also buried in the same awan and the same garden near the grave of Saint Grigor, with whom he had equally struggled to turn away all the people from the ways of wickedness, thus becoming the second author of our enlightenment.
9 But while Vrt’anes the Great was still in the district of Taron, in the chapel of John the Baptist and the martyr At’anagines, he was secretly threatened with death by the inhabitants of Mount Sim whom he constantly chastised for their unjust and perverse deeds.
10 When he perceived this, he yielded to the wickedness, and escaped to the district of Ekeghik’, where he established his place of habitation.
11 After the death of Saint Trdat, the impious second Sanatruk of the Arshakuni house, whom Trdat had set up as nahapet in the city of P’aytakaran, rose in insurrection and crowned himself king. At his ungodly order the barbaric tribes of the north put the wonderful youth Grigoris, who had been appointed bishop of Albania from the house of Saint Grigor, to death in the Vatnean plain by means of the trampling hoofs of horses. They buried his saintly body in the village of Amaras in Lesser Siwnik’.
Գլ. 11
0 The Reign of Xosrov and Tiran and the Pontificate of Saint Yusik
1 After this Vrt’anes the Great set out and went to the emperor Constantius son of Constantine and earnestly begged him to make Xosrov rule as king over the Armenians in place of his father Trdat, and pleaded as follows: “Let your sovereignty which is established by Christ prevail over us, and let not the godless Persians rule over us.”
2 The emperor received the blessed man in a proper manner and carrying out his wishes set Xosrov as king over the Armenians.
3 After Xosrov’s death Vrt’anes the Great took Tiran, the son of Xosrov, and went to the emperor Constantius so that the latter might set him as king in place of his father.
4 Like the first time, the emperor greatly honored Vrt’anes, and having readily complied with his wishes, gloriously crowned Tiran king, and sent him to Armenia. Upon his arrival the latter ruled over his ancestral domain.
5 Subsequently, Vrt’anes the Great, the chosen vessel and the minister of the mysteries of God and the preacher of the apostolic tradition, completed the span of his life, and departing from this world he went to the land of the living, having occupied the patriarchal throne for fifteen years.
6 He was buried with his ancestors in the village of T’ordan.
7 His son Yusik, who imitated the virtues of his ancestors and distinguished himself in every discipline, succeeded him.
8 After Constantius’ death, the impious Julian ruled in Rome, and arrogantly turning against the knowledge of God, became an idolater and forsook Christ, and raised persecutions against the churches.
9 Thereupon, having taken hostages from our own Tiran, he made him condescend to his will. Then he ordered him to place in his church his variegated image which was designed in the likeness of those of demons. For out of fear Tiran had taken the image and at his own will placed it in his church in the district of Cop’ (sic). Because of that the blessed Yusik came to that place and tried to dissuade Tiran from his wicked thoughts through spiritual instructions.
10 But when he shut his ears (and refused) to listen to him, Yusik snatched the image (of the emperor) from his hands and throwing it to the ground trampled it under his feet and destroyed it.
11 Thereat Tiran went into a wicked rage and ordered Yusik beaten with clubs until he gave up his ghost.
12 Moreover, he also ordered the elderly Daniel who had cursed the king for such a wicked knavery suffocated. He was buried in the Hac’eac’ Monastery.
13 But the body of the blessed Yusik was buried with his ancestors in the village of T’ordan. He had occupied the patriarchal throne for six years.
14 But the sons of Saint Yusik, Pap and At’anagine, contrived a horrible destruction for themselves because of their foolishness which had darkened their hearts. For ignescent flashes (of lightning) glided down and destroyed both of them at the same place. At’anagine alone was survived by a small child called Nerses who was then in school at Caesarea.
15 Subsequently, since there was no one from the family of Saint Grigor, they chose a certain P’arnerseh from Astishat and set him on the patriarchal throne.
16 The latter lasted for no longer than three years and died.
Գլ. 12
0 The Pontificate of Nerses the Great and His Banishment. The Council of Constantinople
1 Then King Arshak, the son of Tiran who had been deservedly blinded by the king of Persia, sent Nerses, the son of At’anagines son of Yusik, to Caesarea in accordance with the former practice so that he might be ordained patriarch. They say that wonderful portents appeared while Nerses was standing with the clergymen (participating) in the ordination; the grace of the Holy Spirit in the shape of a dove descended on his head and astounded all the clerics of the church.
2 Thus adorned with light he returned and being zealous in spiritual matters he befittingly set all the rules of righteousness.
3 First he eradicated all the roots of cruelty and instead implanted mercy. He built houses for the poor, leprosoria for lepers, hospitals for invalids and all those that were disabled so that the ailing bodies of men could be comforted. For them he set a pension (that was collected) from the villages and the estates so that they might not be compelled to get out of their places of habitation.
4 He also founded inns, hotels, hospices and asylums in the towns and the villages. Moreover, in the hermitages he built cloisters and scetes for the celibate priests and the anchorites.
5 He prohibited marriage between close relatives and suppressed the indecent lamentations over the dead. Thereafter the people of our land appeared (to the onlooker) not as wild barbarians, but rather as modest city dwellers.
6 When the king and the naxarars of Armenia beheld the nature and the scope of his reforms and also took note of his austere ascetical behaviour, they decided with certain others to elevate him as well to the rank of patriarch.
7 For a short time before this Constantius, the son of Constantine the Great, had had the relics of Saint John the Evangelist transported from Ephesus to Constantinople, and emboldened by this, he had set up a patriarch in Constantinople.
8 Subsequently, because of this precedent the Jerusalemites were likewise encouraged to establish their own see, since they considered (the elevation of their bishopric) to the patriarchal rank their privilege, because their city had witnessed the birth of the Word of the Father, as well as His coming among men, His baptism at the hands of John, and His crucifixion, burial and resurrection on the third day.
9 Until that time there were throughout the world only four patriarchates after the four evangelists: the see of Matthew at Antioch, that of Mark at Alexandria, that of Luke at Rome and that of John at Ephesus. But after these events, the total number of the patriarchates rose to six.
10 Subsequently, in like manner our king Arshak, and the naxarars of Armenia also took the liberty of setting Nerses the Great as patriarch over the house of Togarmah, and deservedly presented as an authentic proof the holy apostles Bartholomew and Thaddeus, whom the Lord had designated as the missionaries and evangelists of the race of Ashkenaz. Their relics are to be found among us, and the living martyr Grigorios received their throne.
11 After they (the Armenians) had carried out their intention, the total number of the patriarchal sees became seven. This is still so and shall remain to be so unto the ages of ages.
12 Thus, the hierarchy of the Church was entirely completed in our country as well, since it was altogether invested with nine ranks, and the chief bishops of the Iberians and the Albanians were placed under Nerses’s jurisdiction as archbishops.
13 In Sebastia, Melitene and Martyropolis metropolitans were set up. Bishops, priests, deacons, subdeacons, lectors and psalmodists were appointed to the several jurisdictions.
14 The latter were dispersed throughout and befittingly adorned all of the Armenian churches to the glory of God.
15 The Emperor Valentinian was greatly enraged at Arshak who had rebelled against him and ordered his brother Trdat, who was a hostage, to be put to death. Subsequently, having been informed of this, Nerses the Great hastily came to the emperor and appeased his wrath. He was honored by Valentinian in a manner befitting patriarchs and receiving from the emperor the son of Trdat who had been put to death and the other hostages whom he had requested, he returned to Armenia with great peace.
16 Upon Valentinian’s death his brother, the impious Valens, ruled and immediately sent the great general Theodosius with a large army against King Arshak.The latter was forced to beseech Nerses the Great to go (to Theodosius) and beg for peace. Nerses, not neglecting the holocaust threatening his flock, immediately took Pap, the son of Arshak, as hostage to the great general Theodosius. The latter heeded Nerses’s words and taking with him the patriarch as well as the hostage returned to the emperor.
17 However, the impious Valens did not even consider it worth seeing the holy man of God and gave orders to banish him with his clerics to a distant island where no provisions were to be found even for a day’s survival. Nevertheless, at the order of God the sea threw out fish with the ebbing tide and fed them for eight months.
18 There is a rumor about the impious Valens that at the order of the mighty hand of God the holy martyr Georgios killed him in an incomprehensible manner and justly rendered him what he deserved for his wicked thoughts.
19 After him Theodosius the Great, a pious and a godly man, took over the kingdom. He repelled all the shady snares and established the foundations of stainless faith. Subsequently he ordered those whom Valens had banished in fetters to return to their respective places. Together with them he also fetched Nerses the Great whom he kept with him until he had with his help converted the sacrilegious blasphemy of Macedon to the direction of true faith.
20 And then a council of altogether one hundred and fifty bishops met in Byzantium and pronounced anathema on Macedonius and all the pneumatomachoi.
Գլ. 13
0 The Reign of Pap and His War against Mehruzhan the Apostate; the Death of Nerses the Great and the Succession of the Katholikoi.
1 Shapuh king of Persia seized Arshak the king of Armenia and putting him in fetters confined him in the fortress of Anush, where Arshak pierced a sword through his heart and committed suicide.
2 When Nerses the Great heard of his unfortunate death he earnestly asked the Emperor Theodosius to make Pap son of Arshak king of Armenia. Theodosius complied with his wishes and immediately sent Pap to Armenia with the blessed Nerses. Upon their arrival they found Mehruzhan the Apostate with numerous forces ruling as the absolute master of Armenia. Then they joined battle at Dziraw,
3 and when the encounter became intense, Nerses the Great ascended Mount Npat and like Moses raising his arms toward heaven begged Christ with supplicatory prayers so that He would protect the army which was bearing His seal, wherewith the warriors repugnant to God were defeated.
4 And the Armenian armies became strong and filled the entire plain (of Dziraw) with the corpses of the enemy. There Smbat in fact seized the impious Mehruzhan Arcruni and bending an iron rod into the shape of a crown and exposing it to sparkling flames, he placed it on his head and thus put him to death.
5 But King Pap always derived pleasure from wanton and lewd acts for which the blessed Nerses continually chided and admonished him.
6 Deeply resenting this and not daring to do anything out in the open, Pap served Nerses a deadly drink in the village of Xagh and deprived him of this life, (acting) as if he were innocent. His body was taken to the village of T’il and was buried there. Nerses occupied the patriarchal see for thirty-four years.
7 After him they placed on the throne Shahak, a descendant of Aghbianos and a praiseworthy man endowed with virtue and religious instruction. Contrary to the former tradition they did not send him to Caesarea, but abandoning the earlier practice they adopted the rule applicable to patriarchs whereby the synod of bishops did the ordaining as in Antioch, Alexandria, Rome, Ephesus, Constantinople and Jerusalem, so that the patriarchate (of Armenia) with its independent status would not become subordinate to certain others.
8 Subsequently, the Emperor Theodosius had King Pap seized and put to death, and instead he set up Varazdat, a descendant of the Arshakuni house, as king. In his second year the patriarch Shahak died, having occupied the patriarchal see for six years.
9 On his throne they placed his brother Zawen who distinguished himself by the same virtuous life.
10 Then Theodosius the Great also banished Varazdat to the island of Thule (T’ulis) in the Ocean and crowned the two sons of Pap, Arshak and Vagharshak.
11 In the second year of Arshak, Zawen died after a pontificate of three years and his brother Aspurakes, who excelled in the virtues of his predecessors, succeeded him.
12 But Shapuh king of Persia made Xosrov, a certain Arshakuni, king in his part (of Armenia), since Arshak wished to rule over the western (or) Greek section.
13 If you wish to know about the conduct, disposition, bravery, lack of bravery and warfare of these two (kings), the History of Movses Xorenac’i will give you the full details.
14 After the death of Arshak Mesrop from Hac’ekac’ in Taron, a pupil of Nerses the Great and a clerk at the royal court, abandoned the worldly honors and turning to solitary life followed the path of the Celestial One. You will find sufficient (information) about the ascent of his life and the miracles that God revealed through him (in the works) of those who narrated before us.
Գլ. 14
0 The Pontificate of Sahak the Great and the Spread of Literacy among Our People; the Downfall of Our Kingdom.
1 Subsequently, the great patriarch Aspurakes died after having occupied the patriarchal throne for five years. In his place king Xosrov set up Sahak, the son of Nerses the Great.
2 And since Sahak was indeed a virtuous offspring (of his ancestors), the testimony of saintly and righteous works deservedly followed his footprints. Although he was in the world, like anchorites he bypassed the ways of the world through the practice of total humility, and together with his students carried out his well regulated ministry through ceaseless prayers.
3 Then Artashir, the son of king Shapuh of Persia, seized Xosrov, the king of Armenia, and confined him in the fortress of Anush. In his place he crowned his brother Vramshapuh.
4 Sahak the Great went to Artashir king of Persia, and was greatly honored by him, because God makes his servants appear venerable and respectable before the infidels. Then the king circumspectly fulfilled all of his requests.
5 Upon his return the blessed Sahak instituted through our Vramshapuh the concessions made by Artashir. Then Artashir, the king of Persia, died, and Vram ruled instead.
6 At that time Mesrop returned, bringing with him the characters of our language, which were presumably given to him by the providence of God’s grace. At the order of Sahak the Great, he immediately summoned sober-minded, sagacious, intelligent children with soft voices, and founded schools in several districts so that he might most effectively enlighten the people.
7 After this he went to Iberia and invented an alphabet suitable for their language. There also he set up teachers and schools.
8 Then descending to the region of the Albanians, he created for them an alphabet that would suit their highly consonantal and harsh tongue, and there also founded schools.
9 Then he returned to Armenia and found the blessed Sahak ceaselessly occupied with translations.
10 But after the death of Vramshapuh, the king of Armenia, Sahak the Great went to Yazkert, the king of Persia, and begged him to release Xosrov, who was in bondage, and send him to Armenia in place of Vramshapuh. Yazkert immediately complied with the wishes of the blessed man, and gave Xosrov the sovereignty of Armenia.
11 But upon his rule for the second time, the latter lived no longer than one year, and died.
12 But after the death of Yazkert, the second Vram ruled instead in Persia.
13 He instigated numerous cruel atrocities against the people of Armenia and disrupted all good order and caused much destruction and corruption. Seeing the adversities of the evil, the blessed Sahak went to the side of the Greeks, for Armenia had been divided into two parts between the Emperor and the Persians.
14 Although at first Theodosius the Great looked scornfully at him with a mind not to accept him, after he had learned from several people that Sahak was filled with the divine grace, and that his life was entirely adorned with virtue, he received him with great honor and favor, as if he were an apostle of Christ. Moreover, he gave orders to instruct immediately the alphabet that had been granted by God through them (Sahak and Mesrop), and decreed that the expenditure for the schools come from the royal court.
15 Then the blessed Sahak immediately sent his grandson Vardan to Vram king of Persia to seek peace. The king honored the wishes of the blessed man and set up Artashir son of Vramshapuh as king of Armenia.
16 The latter was always wantonly engaged in lascivious licentiousness, which provided the naxarars with the excuse to bring accusations against him and to show their annoyance at him. They complained to the blessed Sahak, and sought to make him an accomplice in defaming Artashir before the king of Persia so that he would either bind the king of Armenia with fetters, or dethrone him.
17 Although Sahak could not demonstrate the falsehood of their slanders, he would not take upon himself (the responsibility of) betraying his king into the hands of a heathen monarch, because he hoped to see the restitution of the fallen, and not the prostration.
18 “Far be it from me,” he said, “to betray my sheep that has gone astray to the wolves. Although he is prodigal, he is confirmed with holy baptism; he is a prostitute, but a Christian; he is debauched in body, but not an infidel in spirit; he is wanton in conduct, but not a fire-worshipper.”
19 And thus he would not exchange his diseased sheep for a healthy beast.
20 Although the blessed Sahak was thus equitable in his judgement, Vram heeded those who had wicked thoughts, especially Surmak who had made a murderous sword out of his tongue, and expected to occupy the (patriarchal) throne in place of the blessed Sahak.
21 Subsequently, the king confined Artashir in prison, and placed a Persian marzpan in charge of Armenia. In place of Saint Sahak he set the wicked-tongued Surmak who could not persevere for more than one year, since the same naxarars persecuted him. After him Vram set up a certain Syrian by the name of Brgishoy, an impudent and a rapacious man, who managed his household through housewives.
22 And since the naxarars also hated him, Vram appointed another Syrian by the name of Shmuel, who was a follower of Brgishoy’s conduct, especially in avarice. He ordered Sahak the Great only to teach and ordain those whom Shmuel had designated.
23 Subsequently, the naxarars approached Sahak the Great with supplications, but he did not consent to become their prelate for the second time. Nevertheless, he never ceased nursing the children of the church with the spiritual milk.
24 After the death of Vram, his son Yazkert succeeded him. Then the blessed Sahak became severely ill and he was translated to Christ in the district of Bagrawan, in the village called Blur. In a mortal frame he displayed the behavior of incorporeal beings, and leaving behind the immortal memory of his goodness, he joined the angelic hosts, and sat in eternal bliss on the right side of Christ’s throne.
25 His venerable body was taken to Taron and buried in the village of Astishat.
26 Only six months later the blessed Mesrop also departed from this life in the city of Vagharshapat. He seemed to everyone to be entirely adorned with the ornament of the celestial powers. Over him a wonderful sign flashed, a crosslike radiance of light, which remained for a long time, until they carried his holy body to the village of Oshakan. The same crosslike luminous portent accompanied the coffin, and became invisible only after they had put him in his resting place.
27 The presbyter Yovsep from the village of Hoghoc’imanc’ in Vayoc’ Dzor occupied the patriarchal see as locum tenens.
28 However, at the order of Yazkert Surmak did the ordination for six years until he died. Then (Yazkert ordered) the blessed Yovsep’ (to do) the ordinations in Armenia.
Գլ. 15
0 The Martyrdom of the Blessed Vardanians and the Ghewondian Priests.
1 At this time the reign of the Arshakuni dynasty in Armenia came to an end and along with it the patriarchal throne was also (taken away) from the house of Grigor, our thrice-blessed Enlightener. As each one did what he pleased, peace was disturbed and good order deteriorated. Then some of our naxarars, beguiled by the demon, forsook the Christian faith and obeyed the heathen laws.
2 The two senior members among them, Shawasp Arcruni and Vndoy from the city of Dvin, ordered a temple of Ormizd and a house of fire-worship to be built. Moreover, Vndoy appointed his son Sheroy high priest (k’rmapet) and laid down laws that were in the Persian scriptures, namely several intolerable customs and wicked practices that were full of obscure gloomy and foul doctrines.
3 When the valiant Vardan, the grandson of Sahak the Great, learned that the good order in the church had been obscured and the annual feasts had lost (their former) splendor, he immediately gathered troops and daringly attacking them killed the impious Shawasp with a lightning stroke of the sword, put the marzpan Mshkan to flight and seizing the abominable Vndoy burned him in the fire of the temple which the latter had built in Dvin.
4 He had his son Sheroy hanged from a pole on top of the altar. In place of the altar he built a large church in the name of Saint Grigor and transferred there the patriarchal throne on which he set the great patriarch Giwt, since the blessed patriarch Yovsep’ was in bondage with the blessed Ghewondians. Although he was still alive, the naxarars of Armenia either considered it unreasonable to leave the flock of Christ without a pastor lest the heathen wolves might disperse the sheep, or acted according to the order of the blessed Yovsep’.
5 And thus good order in the holy church prevailed again
6 and thenceforth the Armenians submitted to the leadership of the valiant Vardan until the day of his death. He bravely fought many wars for his faith in Christ and with his numerous companions became worthy of accepting the unfading crown from the immortal King Christ.
7 After this the blessed katholikos Yovsep’ was martyred. He had occupied the patriarchal see for a period of eight years. With him were also other blessed bishops and the Ghewondian priests and their deacons (who were executed) in Persia by the impious Peroz, and who placed on their heads the crown of martyrdom that was wrought by the most holy hands of God.
Գլ. 16
0 The Works of Vahan Mamikonian and the Katholikoi.
1 At about this time the great patriarch Giwt, who was from the village of Ot’mus, died after he had occupied the patriarchal see for ten years.
2 He was succeeded by Yovhan Mandakuni who was endowed with all the spiritual qualities. He set the offices of devotion and splendidly enriched all the canonical hours of the holy church and also wrote treatises that forewarned people about this life, which must be safeguarded, and bore salvation to their souls.
3 In his days Vahan Mamikonean, the son of Hmayeak and the nephew of the blessed Vardan, ruled over the Armenians. With the advice of the blessed patriarch Yovhannes Mandakuni and with the help of his prayers he bravely vanquished all the forces coming against him, and collecting the taxes from our land rebuilt the churches that had been destroyed by the enemy.
4 And while Peroz was scheming to bring about the destruction of Armenia, suddenly, he and his men were all massacred by the K’ushans because of the prayers of the blessed man of God Yovhannes.
5 Vagharsh succeeded him as king of Persia. As he was a man who heeded people with good advice, he entrusted our land to Vahan.
6 The great patriarch Yovhan Mandakuni was united with Christ, after having occupied the patriarchal throne for six years.
7 Then Babgen, who was his pupil, occupied the patriarchal throne. During his pontificate Peroz, who ruled over Persia, summoned Vahan to the royal court and giving him the marzpanate of Armenia sent him back to Armenia.
8 At about this time Zenon, the blessed king of the Greeks who pleased God with his life and his devotion to the faith, died. During his reign he had repudiated the misty, airy, boastful and wicked heresy of the Chalcedonians and made the glistening brilliant and radiant apostolic faith flourish in the church of God.
9 After him the highly renowned Anastas ascended the throne of the kingdom of the Greeks. With a similar or perhaps even greater love of truth and a life pleasing to God he established the pious tradition of the Holy Fathers and by means of edicts anathematized all the heretics and the Council of Chalcedon.
10 At this time when piety prevailed in the land of the Greeks, Babgen, the great patriarch of Armenia, held a council of the Armenian, Iberian and Albanian bishops in the New City ( = Vagharshapat), in the Holy Cathedral of Armenia. They ([i.e.], the Iberians and the Albanians) likewise anathematized and repudiated the Council of Chalcedon, since they had not yet accepted the doctrine that condemned their lands, and stood firmly on the very same foundation of Saint Grigor.
11 And thus at this time there was unity of faith in the lands of the Greeks, the Armenians and the Albanians who had severally anathematized and rejected the Council of Chalcedon.
12 But after thirty-five years of Orthodoxy had elapsed, the impious Justin succeeded Anastasius. Becoming full of wickedness he restored the Chalcedonian heterodoxy which had been extirpated, erased and eradicated, and renewed the unbearable threats of vexatious toils against holy and orthodox men and once again smeared the floor of the Holy Church with blood.
13 The great patriarch Babgen died after he had occupied the patriarchal throne for five years.
14 Subsequently they set on the patriarchal throne Samuel who was from the village of Arcke. During his time, Vard, the brother of Vahan, ruled over the Armenians. Having occupied the patriarchal throne for ten years, he also died.
15 After him they set on the patriarchal throne Mushe who was from the village of Aylaberic’ in the province of Kotayk’. During his time Persian marzpans ruled over the Armenians. Having occupied the holy see for eight years he died.
16 After him they set on the patriarchal throne Sahak who was from the village of Ughk in the district of Hark’. During his pontificate as well Persian marzpans ruled over the Armenians at the order of King Kawat.
17 Having occupied the patriarchal throne for about five years he also died. Then they set on the patriarchal throne K’ristap’or who was from the village of Tirarich in the district of Bagrewan. He occupied the office of prelate for six years.
18 After him they set on the holy see Ghewond who was from Lesser Erast (p’ok’r Erast). During his time Xosrov ruled over Persia instead of his father Kawat and subsequently Vardan Mamikonean rose against him, killing the marzpan Suren in the city of Dvin, and entered the service of the Greeks together with the other naxarars.
19 Ghewond died after having occupied the patriarchal throne for three years.
20 After him they summoned Nerses, who was from the village of Ashtarak in the district of Bagrewan, and set him on the holy see.
21 At this time Xosrov, the king of Persia, gathered numerous forces and sent them against Vardan. A fierce battle was fought in the plain of Xaghamax and because of the assiduous prayers of the blessed Nerses, the troops of Vardan wore out the Persians with heavy blows.
22 In the days of Nerses, Maxozh of the village of K’unarastan in the district of Beshapuh, a magian by race who at the time of his baptism was named Yiztbuzit, which means “God has redeemed”, suffered numerous torments at the hands of the marzpan Vshnasn Vahram and received Christ’s crown of martyrdom in the city of Dvin. The great patriarch Nerses, accompanied by all the bishops and the clerics of the church, brought the blessed body of the holy martyr and buried him near the east side of the holy church of the katholikos’ residence and built a holy martyrium with polished stones.
23 After he had occupied the patriarchal see for nine years, Nerses died.
24 After him they set as patriarch of Armenia a certain Yovhannes of the Gabeghean (feudal family) who was from the village of Snceghuan. He occupied the patriarchal throne for seventeen years and died.
25 After him they placed on the throne of Saint Grigor Movses, a man of God, who was from the village of Eghivard and had been nourished and educated in the holy patriarchate.
26 In the tenth year of his pontificate, and in the thirty-first year of Xosrov son of Kawat, king of Persia, the (calendrical) cycle of five hundred thirty-two years was completed. Consequently, at the order of the great Movses scholars and those who were learned in that art set up the sequence of the Armenian era which is a perpetual cycle and the foundation for the different branches of the art. Thus, being endowed with a calendar of the annual feasts in the Armenian language, thenceforth they were relieved of the need to borrow from foreign nations the composition of useful (calendrical) models.
27 In accordance with former practice, this Movses ordained Kiwrion, the elder of the rectory of the Holy Cathedral (of Dvin), as archbishop over the province of Iberia, Gugark’ and Egrisi.
28 But shortly before Movses’s death Kiwrion repudiated the right path of true order and religion that (the people of) those regions had learned from our orthodox fathers and, allured by his presumptuous ambition, he adhered to the impious Council of Chalcedon, betraying the forefathers of the land.
29 Immediately thereafter, however, the treachery that he had devised came to naught.
30 Movses greatly disputed and admonished him with graceful words of advice familiar to God so that he would abandon the heterodox Hebraic aberration and turn to the true knowledge in accordance with the doctrine of the holy fathers.
31 But he did not wish to receive (medication) from the wise physician. Soon thereafter the life of the great patriarch Movses was terminated after he had occupied the patriarchal see for thirty years.
32 While the blessed patriarch Movses was still alive, Xosrov, the son of Kawat king of Persia, after numerous valiant and dauntless contests and the subjugation of many nations believed in the true God, the Only-Begotten-Son and the Holy Spirit of God because of the rising glimmer of the Divine light in his heart at the time of his death. Dishonoring and repudiating idolatrous impiety, he confessed that there was no other God than the One Whom the Christians worshipped.
33 Then, through the enlightenment of his second birth from the Holy Fount, he partook of the life-giving body and blood of the Lord and having embraced the Holy Gospel of Christ died three days later in extreme old age.
34 The Christians took his body and with the order of priests chanting sacred psalms they buried him in the cemetery of the kings.
35 His son Ormizd ruled instead. His relatives and certain other naxarars plotted against and killed him in his own chamber and in his place his son Xosrov became king.
36 However, since a certain prince Vahram plotted against him and declared himself king, he took refuge with Maurice the emperor of the Greeks.
37 The emperor helped out Xosrov, giving him many troops and Vahram was all at once killed by them in Ray Herat.
38 Xosrov, the grandson of the Christian Xosrov, was once again established on the royal throne of Persia and since he was under obligation, Maurice asked him to concede Mesopotamia along with Dara and Nisibis and the part of Armenia which was called the Tanutirakan Gundn, with the exception of Ostan, [i.e.] the city of Dvin, and two other districts, namely Maseac’otn and the region of Aragac.
39 Besides these Xosrov left to Maurice all the other places (that extend) from the mountain called Encak’isar to the village (awan) of Arest and Hac’iwn.
40 Then the Emperor Maurice arrogantly changed the nomenclature of those provinces which our own Aram had sucessively demarcated.
41 First of all, Maurice renamed the country whose metropolis is Sebastia, and which was known as “First Armenia”, “Second Armenia”.
42 He renamed Cappadocia, whose metropolis is Caesarea and which was formerly known as “Second Armenia”, “Third Armenia” and turned it into an eparchy.
43 He renamed Melitene, which has districts of the same name and is known as “Third Armenia”, “First Armenia”.
44 He annexed Pontus, whose metropolis is Trebizond, to Greater Armenia.
45 He registered in the imperial archives the so-called “Fourth Armenia”, whose metropolis is Martyropolis—that is Np’rkert, as the ’Seat of Justinian’.
46 Turning to the province of Karin whose metropolis is Theodosiopolis, he annexed it to Greater Armenia.
47 And he renamed that part of Greater Armenia which extended from the region of Basean to the borders of Assyria (Asorestan) and had remained in the hands of the Greeks “Greater Armenia”.
48 He named the region of Tayk’ with her boundaries “Inner Armenia” ( = Armenia Profunda), and the region around the city of Dvin “Innermost Armenia” = Armenia Interior.
49 Thus Maurice introduced all these changes and registered them in the royal archives.
50 This is the second time that I have written about the same subject. Lest you think that what I have previously described as the “First,” “Second,” “Third,” and “Fourth” Armenias reflect on my ignorance, (be aware) that the former names were given by our own valiant Aram, whereas the latter were assigned by Maurice, the emperor of the Greeks.
51 Having satisfied your curiosity about these matters I shall again turn to the sequence of my narrative.
Գլ. 17
0 The Works and Heroic Acts of Smbat, and the Council of Dvin.
1 After Xosrov was restored to the royal throne of Persia, the brave Smbat Bagratuni waged many fierce wars there against all of his (Xosrov’s) enemies and, defeating through dauntless combat all of his adversaries, forced them to submit to him.
2 Astonished at this feat, Xosrov was greatly pleased with Smbat and lavished on him numerous gifts; he also gave him the marzpanate of Vrkan.
3 Upon his arrival in that land Smbat found families there that had been taken captive from Armenia and were settled in the region of the great desert which borders on T’urk’astan and is called Sagastan. They had forgotten their native tongue and their knowledge of (Armenian) letteres had greatly decreased.
4 When they saw Smbat, they were greatly overjoyed, and at his order receiving instructions in the pronunciation of Armenian syllables they refreshed (their memory of) the language. After becoming versed in Armenian letters, they were reinstated in their faith.
5 Then Smbat ordered our great patriarch Movses to set a certain elder by the name of Abel, who was one of them, as their bishop.
6 And thus he organized those who were in a distant land into a prelacy of the great see of Saint Grigor (that has lasted) until the present time.
7 After Xosrov had given very desirable gifts and high honors to Smbat who had courageously subdued in combat all of his enemies, he ordered him to visit the land of his birth.
8 On his departure the latter sought Xosrov’s order to rebuild the church in the city of Dvin which was named after Saint Grigor.
9 The king trustfully complied with his wishes. Thus, having received his authorization, Smbat departed and arriving at his own land, he found Armenia without a prelate, since the great patriarch Movses had died. Then he set up Abraham, the bishop of Rshtunik’ who was from the village of Aghbat’ank’, as patriarch of Armenia and personally laid the foundation of the holy church, which is a beautiful structure built with polished stones that are cemented with lime mortar. For the former edifice, which had been erected by the blessed Vardan, was built with bricks and wood.
10 The commander of the citadel (of Dvin), however, complained to the king that the church would be a menace to the fortress, but immediately received (the following) order: “Let the fortress be demolished and let the church be built on its site.”
11 But the great patriarch Abraham through rules that were given by Christ and wonderfully virtuous works endeavored to find a way to convert Kiwrion and his adherents from their way of aberration. But instead of honoring the truth they only multiplied the sprouting shoots of avarice and ambitious demeanor.
12 Thus they exchanged the apostolic traditions of the thrice blessed Holy Enlightener Grigor, who had opened before them the luminous gate of the true knowledge of God, for the Tome of Leo which professes the manhood of Christ.
13 Thereupon, at the order of the valiant Smbat and the other naxarars, the great patriarch Abraham held a council of many bishops in the city of Dvin. Applying their minds to the Divine Scriptures through flawless (divine) visitation that leads one to God and comprehending with a thorough understanding the true profession of faith of the holy fathers, they anathematized Kiwrion who had disunited the church of Christ and all of the followers and adherents of his wicked heresy.
14 They also threatened our orthodox believers (living) in that province with painful curses so that they would not congregate, communicate, have business negotiations and establish marital ties with those who had gone astray by following Kiwrion the heterodox lest through such relationships they might meet each other and consequently the flawless and orthodox profession of our doctrine might be contaminated and the apostolic bastion might be torn down.
15 After this, at the order of the Emperor Maurice they set up a certain Yovhan, who was from the village of Bagaran in the district of Kog, as katholikos of the Greek section (of Armenia) and made him reside in the komopolis of Awan. There Yovhan built a holy church with a superb structure and around it he established his residence.
16 But the great patriarch Abraham, as it was previously mentioned, lived in the city of Dvin which was located in the Persian section, since the river Azat set the borderline between the two sides.
17 Although Yovhan was an upright man, righteous and virtuous in his ways, and had never gone astray after the Chalcedonian heresy, yet, since he was an anti-katholikos, the homogeneous unity of the patriarchal see was split into two parts and subsequently both sides experienced excessive adversities.
18 After dauntless deeds of valor, virtuous accomplishments and the twin combats with Ep’t’aghe king of the K’ushans and his slaying the latter, Smbat died in extreme old age in the city of Ctesiphon.
19 They brought his body to Armenia and buried him in Daroynk’, which is in the district of Kog.
20 But the forces of Maurice rebelled against him, killed him in the palace and set up Phocas instead.
21 The latter marched with a great many forces to Basean in order to subdue the Armenians. But a certain Ashot who came to Armenia at the order of Xosrov marched upon the forces of the Greeks and defeated them so that one could not count the numbers of the dead in the battlefield. He also laid siege to the city of Karin, which he captured.
22 Two years later he transported the inhabitants of the city to Ahmatan.
23 Since the aged katholikos Yovhan had taken refuge in the city (of Karin), he also was seized along with the rest and taken to captivity where he died and his body was brought to Awan and was buried near the church that he built. He occupied the patriarchal throne for twenty-six years.
24 In the same year the blessed patriarch Abraham completed the course of his life (after a pontificate of) twenty-three years and departed from this world. He was succeeded by Komitas who was from the village of Aghc’k’. He had been the sacristan of the martyrium of the blessed Hrip’simeank’ and subsequently had become the bishop of Mamikonean Taron.
25 After killing Phocas, Heraclius crowned his son instead and with numerous forces advanced on Asorestan.
26 But Xorem who seized Jerusalem at the order of Xosrov annihilated all the male population with a horrible massacre and took many captives, among whom were their patriarch Zak’aria and the Holy Cross which had borne Christ.
27 At about this time the great patriarch Komitas adorned the martyrium of the blessed Hrip’simeank’ which formerly had been a dark and small building, with a more wonderful befitting respectable and splendid structure. There he chanced upon the (relics of the) blessed lady Hrip’sime that became a source of much spiritual consolation for all the Armenians.
28 The coffin bore the seal of Saint Grigor and Saint Sahak. Subsequently the great patriarch Komitas as well stamped his seal on it, not taking the liberty to open it. The height of the blessed lady was nine spans (t’iz) (matuns) four inches.
29 After the completion of the holy church, he placed the relics of the blessed lady in the repository that he had prepared.
30 Then he ordered to dismount the wooden roof of the dome of the Holy Cathedral which is in the city of Vagharshapat and rebuilt it with proportioned and beautiful polished stones.
31 But Kutas, the son of the first Xosrov, killed the second Xosrov, the king of Persia, and ruled instead.
32 Then Kawat gave the marzpanate of Armenia to Varaztiroc’, the son of the brave Smbat, and sent him to his land.
33 Upon his arrival, the latter found the great patriarch Komitas gone from this life. He had occupied the patriarchal throne for eight years.
34 Thereupon, with the consent of T’eodoros the Lord of Rshtunik’ he set on the patriarchal throne a certain K’ristap’or from the Abrahamean house.
35 They say that the latter possessed a slanderous tongue which instigated the aspet Varaztiroc’ to bear malice against his brothers.
36 When this became known, slanderous vilifiers from his own household rose against him and fabricated indecent reports. Subsequently they passed the verdict to discharge him from his office not according to any of the laws of the upright but spontaneously at their own discretion.
37 Willingly escaping from the evil (the katholikos) went away and built a hermitage near the village of Ughik’ in Maseac’otn. He gathered many monks and with his virtuous deeds and laborious toils distinguished himself in strict fasting and observance of prayers and nightly vigils. He occupied the patriarchal see for three years.
38 Subsequently they set instead Ezr who was from the village of P’araznakert in the district of Nig. He had been the sacristan of Saint (cathedral in Dvin) Grigor.
Գլ. 18
0 Katholikos Ezr and Yovhannes Mayragomec’i.
1 During his (Katholikos Ezr’s) time, Kawat king of Persia died and left his kingdom to his son Artashir who was of a tender age.
2 Thereupon Heraclius, yearning for the cross which had borne Christ, crowned Xorem king of Persia and in return requested from him the holy cross. The latter went to Ctesiphon and putting to death the child-king Artashir, immediately sent back the cross of the Lord to the Emperor Heraclius.
3 Immediately thereafter Xorem’s troops killed him in his own kiosk in the hippodrome and crowned Bbor, the daughter of Xosrov and wife of Xorem. After her death (they set up) a certain Xosrov of the family of Sasan, and after him Azrmik, the daughter of Xosrov, and after her Ormizd, the grandson of Xosrov, whom they strangled. After him Yazkert, the grandson of Xosrov, ruled.
4 Heraclius, on the other hand, brought back to Jerusalem the cross which had borne Christ and put it in its place.
5 Moreover, he appointed Mazhezh Gnuni strategos and sent him to Armenia. The latter ordered the Patriarch Ezr to go and associate with the emperor and enter into communion with him concerning the profession of faith. He warned him: “should you not agree to go and unite, we would set up another katholikos.”
6 And since Ezr did not wish to be separated from his faithful flock, he consented to go to the emperor.
7 And upon his departure he did not take with him Yovhan, the sacristan of St. Grigor, who was the most accomplished theologian of his time and was renowned for his knowledge of the Divine Scriptures; he went with another person, his sister’s son who was not well educated, to carry out the undertaking.
8 When they met the emperor, they sought from him a signed statement of faith. He immediately wrote and gave them (a document wherein) he had anathematized all the heresies except for the Council of Chalcedon.
9 But both Ezr and those with him, as if they were ignorant of the Divine Scriptures, could not perceive the crafty subtlety of the heresy which the imperial signature concealed like a bushel. They were betrayed and deceived with those who adhere to the Tome of Leo.
10 Then Ezr received honors from the emperor and, accepting as a gift one third of the komopolis of Koghb with all of its salt (mines), he returned to his place with great pomp.
11 Upon his arrival the clergy of his church made haste (to greet him) in the customary procedure.
12 But the philosopher Yovhan, whom we mentioned earlier, did not go with the others to fulfill the demands of protocol.
13 And when the patriarch Ezr entered the church, he inquired about Yovhan.
14 Subsequently Yovhan was told of this by some who reproached him (thus): “Why did you not come to bow down before him?” He gave them the following answer: “Why should I consider greeting or bowing down before a man who has undone the canonical articles of faith of our orthodox fathers and has thought of making us conform to the wicked Chalcedonian heresy.”
15 Thereupon Ezr gave strict orders (to fetch him) and much against his will Yovhan was brought to his (Ezr’s) chamber.
16 When he was in his presence, the katholikos said, “You seem to have become presumptuously arrogant because of which you, who are suffering from distemper in your heart, did not come to greet and visit us.”
17 Yovhan answered, “Audacity and boldness are not in my nature, but I claim to be an advocate of the truth.
18 You were deservedly called Ezr, (Ezr is the biblical name Ezra, but there is also the word ezr in Armenian meaning ’verge’, ’edge’, ’border’, etc’..) because you have brought the Armenians to the verge (of destruction) by undoing the articles of faith of our orthodox fathers and by tearing down the apostolic bastion and destroying it for the man worshipping Tome of Leo.”
19 Then Ezr ordered to box (with the fist) his chest and chin. Thereat Yovhan raised his arms and note: “Behold I am leaving this tribunal rejoicing that I have become worthy to suffer indignity for the sake of the name of the Lord.”
20 After having uttered these words he departed and set his residence in the Mayroy Monastery which is situated in the glens of the mountain of the fortress of Bjni. And since Yovhan lived there, Ezr changed the name of the place from Mayroy Monastery to Mayregom and gave Yovhan the surname Mayregomec’i.
21 Nevertheless, since Ezr had given orders to persecute Yovhan there as well, the latter went to the district of Gardman where he set for himself an austere course of life and pursued an entirely virtuous way of life under pressing and trying circumstances.
22 A slanderous rumor about him holds that he allegedly tried to introduce a wicked heresy into the holy church. On my part, however, I cannot agree that such a man could in any way have thought of destroying the structure of the true faith.
23 It is my opinion that this rumor was the work of some of his opponents and archenemies.
24 But should one attribute the sprouting of such a wicked heresy to his disciple Sargis, I also would not disagree with him concerning this, since I have personally read his harmful writing. But since Yovhan had disattached himself from Sargis, I maintain that his (Sargis’s) heresy was beyond Yovhan’s control.
25 Subsequently the Patriarch Ezr had the martyrium of Saint Gayiane, the structure of which was formerly gloomy and dark, torn down and had a larger and more magnificent edifice built with polished stones and lime mortar. Outside (the church) he arranged for a place of habitation for the priests who served the divine altar.
Գլ. 19
0 The Afflictions that the Hagarites Inflicted on Armenia and the Works of Katholikos Nerses.
1 At this time, Varaztiroc’, the son of the valiant Smbat, fleeing from Rostom, the prince of Atrpatakan, went to the Emperor Heraclius with his family and bondsmen. He went away to live abroad among the Greeks because Rostom was secretly plotting to kill him.
2 In the same period of time, the Emperor Heraclius made Dawit’ Saharuni curopalate and set him up as prince of Armenia. The latter ruled for three years with wisdom, great distinction and much success. The magnificent church in the komopolis of Mren was built at his order.
3 But after three years, being dishonored by the naxarars and his forces, he was persecuted.
4 Subsequently, shaken by the wicked antagonism of the naxarars and their vain jealousy, the Armenians were completely destroyed. Only the pious prince T’eodoros confronted the enemy invaders in as much as his meager resources permitted.
5 At about this time there appeared Muhammad (Mahmet), the progeny of the maid Agar who according to Paul had come from Mount Sinai or the desert and had borne (children) into slavery.
6 Treating with arrogance the nations that were confirmed in the name of Christ and were adherents of the true faith, he subsequently satiated the destructive abyss of his thoughts by never giving fill to his thirsty sword which he always nourished with the blood of the wounded heads of the enslaved princes of the enemy, namely the faithful whom he had attacked. Although he pretended that he was the adversary who was exalted by the order of God to become the herald of the truth of Abraham’s faith and Moses’ laws, yet, his godless religion deceived only the ignorant minds.
7 For his judgment was unjust, his honor was worthless, his vows were untrustworthy, his offerings were not real and his mercy was merciless.
8 For as the Lord certainly did not concede to the son of the servant girl (the right) to become an heir along with the son of the azat, so also He did not enjoin the believer to share his lot with the non-believer.
9 Now, when the Hagarites became a large force they completely vanquished the armies of the Emperor Heraclius in Arabia. Then all the nations were struck with fear and capitulated in submission.
10 The Jerusalemites, however, immediately sent by ship the holy cross which had borne Christ to Constantinople so that it might not be seized again by the enemy and they themselves capitulated in submission to the Hagarites.
11 Then the Emperor Heraclius died and his son Constans ruled instead.
12 And because the naxarars of our land were disunited and there was no general commanding the armies, the infectious forces of Agar took the liberty of making inroads into Armenia from the region of Asorestan.
13 Like the consuming flames of a blazing fire they quickly reached the district of Ayrarat, spoiled the entire plain and laid siege to the city of Dvin which they took. They inebriated their swords with the blood of the city, where the numbers of the dead were beyond count. They took thirty-five thousand captives to be sold as slaves and returned to Asorestan from whence they had come.
14 Immediately thereafter the Patriarch Ezr died, having occupied the patriarchal throne for ten years.
15 Then, T’eodoros lord of Rshtunik’ and the remaining naxarars of Armenia made ready to set up Nerses, the bishop of Tayk’, in place of Ezr. The latter, however, dumbfounded by the great numbers of the massacred among the captives of the city (of Dvin), thought of secretly slipping away, arguing that he lacked the ability to administer such a high office.
16 Nevertheless, heeding the entreaty and admonishment of the naxarars, he was enthroned.
17 After ascending the patriarchal throne, he had the numerous bodies of those who had fallen gathered and rebuilt the burnt martyrium of the great martyr Serge (Sergios) on its original site.
18 After this, he built a sanctuary over the pit where Saint Grigor, the dedicated apostle of God, had been entombed amidst poisonous insects and had crushed the head of the perverse monster, thus transferring the Armenian people from the deadly depths of idolatry to the glorious light of the Son of God.
19 Again he trusted the Lord and not taking into consideration the repeated incursions of the enemy forces, he laid with wonderful enthusiasm the foundations of a large beautiful and most magnificent house of God which he named after Saint Grigor, and whose completion he entrusted to the wisdom of Christ the Builder.
20 At the founding of the God-built fold of the reasonable flock of Christ, he divided the relics of Saint Grigor and placed them under the four well-fastened pillars so that the celestial treasure might remain safe from the hands of the destructive enslavers and become the pride of Christian faith.
21 But he placed (Grigor’s) venerable skull, which bore the seal of Christ, not in a niche but out in the open in a cabinet in the divine treasury so that it might give hope for the best to those who sought it and cure the sick.
22 The great patriarch Nerses requested the authorization of the Emperor Constantine and set up T’eodoros, the lord of Rshtunik’, as strategos of Armenia.
23 Until now the Hagarite caliph had never personally gone to war against anyone, but only sent forces to raid the ends of the world.
24 At this time, however, the caliph personally set out from the desert of Sin and crossing the sea with a large multitude proceeded in a southeasterly direction to Persia, Sagastan, Sind, Moran, Taran, Makuran and India, all of which he conquered and devastated. He overthrew the kingdoms of all the nations except that of the Ghitanac’ik’ who are the Romans.
25 Soon the Emperor Constantine was betrayed and killed by his stepmother Mardine, who set up her own son Eraklak instead.
26 However, the general Vaghentin, who arrived in a short time, put both Mardine and Eraklak to death, and crowned Constans, the son of Constantine.
27 Then, since the aspet Varaztiroc’ had taken flight and returned from among the Greeks, the great patriarch Nerses asked the Emperor to be reconciled with him, and succeeded in having him appointed as curopalate and strategos of Armenia.
28 Soon after he had taken over the authority of office, he passed away; they buried him in Daron beside his father, the valiant Smbat.
29 Then Nerses requested that his (Varaztiroc’) son Smbat be assigned to his father’s office, and also T’eodoros, the lord of Rshtunik’ be reinstated as strategos. Thus our land was given a ruler and became temporarily secure from the wicked brigands of Agar.
30 Subsequently, after the universal downfall of the domains of all the nations, the ancient veil of the South was torn, and a new south gale, the death-bearing xorshak (simoon), blew on us, and having burned the seedlings of our spiritual orchards, severely wounded us with her sting.
31 Thereafter, in a few years’ time, the swift nations of the south stormed and dominated all the world. Seeing this, T’eodoros and the other naxarars, terrified by the advent of the invaders, capitulated in submission to the Hagarites, seeking truce in exchange for death and concluding an alliance in exchange for hell.
32 And thus, they seceded from the Emperor.
33 The Emperor, however, gathered a large force and came to Armenia in order to take possession of the country. With the exception of Iberia, he found no other (land) that had remained obedient to him.
34 Then, greatly distressed by this, the Emperor Constantine thought of reducing the country to naught.
35 But he changed his mind after the patriarch Nerses had pleaded with him.
36 And then, he gently came to the city of Dvin, and made his quarters at the katholikosate, where he ordered the Greek clergy to celebrate the Divine Liturgy in the holy church, and there he professed the Council of Chalcedon. The Emperor, our patriarch Nerses and the other bishops who had gathered received the sacraments in communion.
37 Thus, whether willingly or unwillingly, they provided a cause for outrage among many. The faith which had been received from Saint Grigor and had remained constant until then was shaken.
38 One of the bishops, however, descended down the steps of the bema and quietly disappeared among the people.
39 When the action of the bishop was revealed, he was taken before the emperor who questioned him (as follows): “Why did you not receive communion either with me or your patriarch?” The bishop offered the (following) arguments: “I acted thus because of fear in my heart since while looking at the colorful painted images of your imperial majesties, which are imprinted on boards, we tremble, much less beholding your face in person and sharing the sacraments with you.”
40 The emperor asked: “Now, will you receive the sacraments with your patriarch?” The bishop answered: “(I shall), as if with Saint Grigor. Nevertheless, he was responsible for my not sharing the sacraments with him.
41 Two years prior to this he ordered a council of bishops, who being of one mind with him signed a document anathematizing all the heretics and especially the Council of Chalcedon. I also was among them.”
42 The emperor became furious at this and admonished Nerses for his deceitful tongue. Subsequently that bishop also received the sacraments with them; he blessed the king (emperor) and the king blessed him.
43 Then, upon the entreaty of envoys from Constantinople, the emperor departed in haste, and the Patriarch Nerses, fearing the severe wrath of the lord of Rshtunik’, retired to Tayk’.
44 After the first and second incursions into Armenia and the total subjugation of the country, the Ishmaelites took hostages from all the magnates of the land their wives, daughters and sons.
45 T’eodoros, the lord of Rshtunik’, however, with his family went to Asorestan with the Ishmaelite army. He died there and his body was brought back and buried in the cemetery of his ancestors.
46 After six years of persecution, when Nerses the patriarch of Armenia was informed of the death of T’eodoros and the cessation of the Ishmaelite invasions, he returned to his see. He and the naxarars being of the same mind set up as prince of Armenia Hamazasp Mamikonean who was a studious person fond of learning and well versed in all the branches of knowledge; he always tried to live up to the standard of the valiancy of his ancestors through the discipline of the arena.
47 But the Patriarch Nerses, who found spare time for himself, surrounded the exterior of the magnificent church he had built with walls, within (the perimeter of) which he constructed his own residence that was built with well-fastened polished stones.
48 Moreover, he populated the place with a great many serfs (erdumardac’) in accordance with the standards of city dwellers and, bringing water from the K’asagh River, cultivated the sandy and rocky plain, planting orchards and gardens.
49 At this time once again the Armenians seceded from the Ishmaelite tyrants because of the extremely burdensome bondage and submitted to the service of the emperor.
50 And the great Nerses asked the emperor to make Hamazasp curopalate and strategos of Armenia. When the caliph learned of this, he executed all the Armenian hostages, about [1775] souls.
51 From that day a spirit of discord was sent by God throughout all the Ishmaelite armies; friend rose against friend; holding their swords at their flanks they cut down one another in a terrible carnage. They also killed their caliph and set up someone else instead.
52 Then, the Ishmaelite forces in Egypt joined the Emperor Constantine and believed in Christ. As many as [16,000] people were baptized.
53 Subsequently, Mawi (Mu’awiyah) ascended to power and having also killed that particular caliph ruled over all the Hagarites and established peace throughout the entire land.
Գլ. 20
0 The Rule of Grigor as Curopalate and the Misfortunes that Occurred in Armenia.
1 Three years after Hamazasp had received the honor of curopalate from the emperor, he died and was buried with his ancestors.
2 Then the great patriarch Nerses together with the naxarars of Armenia asked the caliph Mawi (Mu’awiyah) to set up to the post of prince of Armenia Grigor Mamikonean, whom he had retained as hostage.
3 Trustfully complying with their wishes, (the caliph) appointed Grigor to the office of prince (of Armenia) and made him the commander in chief of Armenia.
4 The latter was a pious and a God-fearing man, the author of numerous regulations, amendments, prosperity and peace, safety and well matched accomplishments. Although he was a layman, he conducted himself as if he were in a hermitage and strove for every righteous work.
5 Then, after a pontificate of twenty years, the great patriarch Nerses resigned from this life and his body was buried in the resting place that he himself had built on the northern side of the magnificent church that he had erected as an edifice worthy of the see of his forefather ([i.e.], (St. Gregory the Illuminator). Thus appearing blessed, renowned and excellent among the fathers, he went to rest in eternal life in company with the order of the apostles.
7 Following the great Nerses, Anastas, who was from the village of Akori in Maseac’otn, succeeded to the patriachal throne.
8 He had been the seneschal of the great Nerses and while the latter was in exile in Tayk’ he had supervised the construction of the magnificent church at his order.
9 At about this time, through divine visitation the pious prince Grigor Mamikonean lay the foundations of the beautiful church in the dastakert of Aruch and had it built in haste as a celestial abode on earth. To the south of it he built his palace on the edge of the rocky glen, where a limpid spring gushed bubbling through the recesses of the rocks, so that it covered the edge like a parapet on a bastion.
10 And then, encircling it with a wall built with well-fastened stones that were cemented with lime mortar, he set it up as his place of residence. He also built for the order of celibate priests a sanctuary wherein he raised a magnificent church to the east of the great dastakert of Eghivard. He established this as the residence of celibate priests for the salvation of his soul.
11 The great katholikos Anastas built the magnificent church in the monastery of the dastakert of Akori, his native place of residence, and set it as a domicile for the congregation of priests and other clerics of the church so that they serve the divine altar and tend to the welfare of guests, the needy and the poor.
12 At this time Dawit’, who was of Persian origin and of royal blood, came to the great prince Grigor and begged him so that he would be given Christian confirmation.
13 Grigor accepted him with joy and ordered the katholikos Anastas to give him the confirmation of the holy baptism. And since Dawit’ was formerly called Surhan, the great prince who had stood as his godfather during the baptism (lit. who had received him from the water of the holy font), renamed him Dawit’ after his own father and gave him as his residence the village of Dzag in the province (nahang) of Kotayk’. After a number of years he received the crown of martyrdom in the city of Dvin.
14 They say that the battle in the komopolis of Erevan took place at that time. Those who have written before us will give you sufficient information about the events of that battle.
15 The patriarch Anastas also took measures concerning the Armenian calendar, hoping that he could somehow make it immovable like the calendars of other nations so that the annual feasts or the times of the changing seasons might be stationary. For this purpose he summoned Anania of Ani, who was well versed in this science, and ordered him to design what he had wanted.
16 Anania undertook the task and according to the way of all nations devised with certainty the cycle of the Armenian era. He compared ours with certain more suitable systems so that we would not be required to have ours run parallel with (the calendar of the) Romans.
17 And while Anastas was thinking of setting the reforms in operation by a council of bishops, the end of his life came about, after he had occupied the patriarchal throne for six years. His successors neglected this matter and maintained the former eternally movable and unstationary system.
18 Subsequently, Israyel, who was from the village of Ot’mus, succeeded him on the patriarchal throne.
19 In his days Nerses, the prince of Iberia, massacred (the troops) of a certain Barabay, the commander of the Arab army in Armenia and drove him away.
20 Israyel occupied the patriarchal throne for ten years and died.
21 He was succeeded by Sahak who was on his father’s side from the village of Ark’unashen in Dzorap’or and on his mother’s side from the village of Berdkac’ in the district of Mazaz.
22 He had been formerly appointed bishop of Rotakk’ before being summoned to the see of Saint Grigor.
23 In the seventh year of his pontificate the hostilities from the region of the Khazars increased against the great prince Grigor who was killed and was buried with his ancestors. Thenceforth peace was disturbed and a severe tremor jolted the people of Armenia.
24 After Grigor, Smbat Bagratuni, the son of Smbat, ruled over the princedom of Armenia.
25 At this time a certain Mruan (Marwan), an Ishmaelite by race, came to Armenia as governor and launched attacks on all the fortresses in Armenia. And whatever he took possession of, he completely tore down and destroyed.
26 Although at first the isle of Sewan in the lake of Gegham had not fallen into his hands, he conquered it after two years.
27 He took captive whatever people that lived in the fortress and, taking the spoils, completely devastated the fortress.
28 After Mahmet, another governor (ostikan) was sent to Armenia by the name of Abdllah (‘Abdullah), a wicked, insolent and an impudent man, extremely malicious by nature; he implanted within himself the seeds of hypocrisy like the venom of a serpent and tortured the princes and the azats of Armenia with bonds and plundered the property and the possessions of many people.
29 Then he also put the great Sahak in fetters and sent him to Damascus. Along with him he also sent the prince of Armenia, Smbat son of Smbat. He plundered the entire ornaments of the churches of Christ and made the old and the young wail, mourn and grieve.
30 This was the Abdllah who seized the neophyte Dawit’ whom we mentioned above; he tormented him with severe blows, fetters and imprisonment because of his belief in Christ and tried to persuade him to fall into his own abyss of perdition.
31 Since the blessed old man did not consent to this and bravely revealed his indignation, Abdllah had him nailed to a wooden board and shot an arrow through the heart of the saint, who gave up his ghost to Christ. The bishops and the priests took his body and buried it near the martyrium of Saint Yiztbuzit.
Գլ. 21
0 The Anguish and Misfortune of the Armenian People on Account of the Hagarites.
1 At about this time, the battle of Vardanakert and the extermination of the Ishmaelite army took place.
2 On account of this, to this very day the Hagarites have a saying in their barbarous language: “Let us not be reminded of Vardanadert and its capture.”
3 For the Armenian noblemen, who had been extremely vexed and annoyed, put their trust in the celestial visitation and turned against the marauders of the Ishmaelite army.
4 And while a certain Ogbay (‘Okbay), a great commander, was wandering with a large army around the region of Vanand, the Kamsarakan together with the azats of Vanand caught up with him and massacred his entire forces. (‘Okbay) himself fled and went to his caliph.
5 There he called to arms, (armaments and the lance) a large force and boasted with great bitterness that he was about to exact vengeance on the Armenians for his army, which had been struck, and that he would burn, tear down and destroy the Armenian churches, take captive all of the population and mercilessly put them to the sword.
6 Upon learning of the terrible intimidations of Ogbay, Sahak, the blessed katholikos of Armenia who was still alive in Damascus, asked him to be allowed to go to him, hoping that he might find a way of dissuading him from his very bitter thoughts.
7 Upon (receiving) his order to come, the blessed katholikos went to Xaran, where he soon became gravely ill. Subsequently, in his own hand he wrote a letter of supplication with implorations and beseeching prayers, especially reminding Ogbay of physical death, which is the common lot of all men that pursues every mortal and hastily puts him in a coffin. Moreover, reminding him of the unbearable grief in hell, he again made it known to him that he himself was to die in a foreign land, so that he would calm down.
8 With such words of persuasion he begged him to turn away from his wicked thoughts and not carry out what he was about to do to the Armenians.
9 Then he ordered that after his death they put the above letter in the palm of his hand so that when Ogbay came he would receive it from his hands and perhaps feel so bad as not to carry out his impious designs.
10 But when the ostikan Ogbay was informed of the death of the blessed Sahak, he immediately dispatched emissaries with orders not to bury him until he had arrived.
11 And upon his arrival, he immediately approached the shrouded body of the man of God and according to their tradition he extended his hand towards him, as if he were alive, and greeted him in his tongue, saying salamalek’.
12 Then the power of the Holy Spirit moved towards the ostikan the saint’s hand, which had fallen into disuse because of lack of breath, to offer the supplications. Greatly amazed by this he took the letter from his hands, read it and remarked: “Yes, your wish shall be carried out, venerable man of God.”
13 He wrote a letter to the naxarars of Armenia and sent it to Armenia together with the holy body of the patriarch which he honored greatly. He pardoned the wrongs that they had done to him and turning back went to his place.
14 Thus God made Sahak more venerable in death than he would make us in life. With the help of his prayers a great salvation came to our land.
15 The great Sahak died after having occupied the patriarchal throne for twenty-seven years. Eghia, who was from the village of Archesh in Agheovit, succeeded him on the patriarchal throne.
16 At this time, after the eighty-fifth year of their era (-anno Hegirae), ’Abd-al-Malik became the Ishmaelite caliph.
17 Soon thereafter his troops that were in Armenia burned a fire in our midst, since the satan had blown its wrath into them. Subsequently, by deceit, fraud, vain hopes and heartening promises they gathered in one place everyone, both the azats and the cavalry forces, and registered their names in the archives, as if to give them their annual wages. Then, depriving them of their arms, they imprisoned them in the temple of God in the city of Naxjawan, and shutting on them the gates with bricks, enclosed all the exits.
18 But when they (the Armenians) learned of the treachery, they chanted aloud the words of the children in the furnace.
19 Then the wicked prosecutors tore down the roof of the church, filled it with fire, and through incendiary material raised the flames higher than those of Babylon. Thus, the ceiling of the wooden church burned, and hot bricks mixed with smoke and fire fell from above, and killed all of them. Their ceaseless thanksgiving did not stop until they had exhausted their last breath.
20 The avenging foreigners, however, being secure from the fear of the brave troops, took captive the surviving families of those who had been burnt, and brought them to the city of Dvin, from whence they were sent to Damascus.
21. Thus, our land became a sea of tears, and was full of much lamentation. After ’Abd-al-Malik, his son Walild became caliph, and after Walid his brother Sulayman ruled for a short time, and after him, ’Umar ruled, in whose time, Vahan, the lord of Goght’n, was put to the torture by the same (‘Umar), and suffering a great deal in the name of Christ, was adorned by Christ with the unfading crown in the city of Rucap’ in Sham.
Գլ. 22
0 The Patriarchate of Yovhannes the Philosopher and His Works.
1 In the days of the great patriarch Eghia, a certain Nerses, who was at that time the chief bishop of Albania, leaned towards the allurements of impiety, and accepted the heterodox doctrine of the wicked Chalcedonian heresy, and a certain princess, who was at that time in charge of Albania, agreed with him.
2 And thus, being of one mind, they both endeavored to convert the entire country to the man-worshipping heresy of the Tome of Leo.
3 But when the naxarars of the land learned of this, they informed the great patriarch Eghia, who tried to the utmost of his ability, and for a second and a third time sent them many documents on matters of faith with divine commands, but they did not even consider turning away from their man-worshipping aberration.
4 Then, drawing on his wisdom and the charity of his heart, the great Eghia wrote a letter to the Ishmaelite caliph ’Umar, informing him (of the following), “There is a bishop here in our country, and also a princess, his accomplice, who have been disobedient to your majesty, and do not join us, who always remember and proclaim your name in our prayers.
5 To the contrary, they are publicly announcing (the name of) the king of the Greeks, and are contriving to return our land to him. Should you not hasten to remove them from our midst, they will very soon detach themselves (from you), and surrender to the Greeks with respect to their taxes and all of their transactions.”
6 Reading this letter, the caliph gratefully honored the envoy that had been sent by the great patriarch, and sent his chief eunuch with orders to bring immediately Nerses along with the princess.
7 The eunuch came and putting them both in fetters, and mounting them on camels, took them to the caliph. And thus, the great patriarch Eghia removed this wickedness from (our) midst by wisely routing their spiritual death through physical toils.
8 Subsequently, he ordained another chief bishop in place of the heterodox Nerses.
9 Then, completing the fourteenth year of his patriarchate, he died.
10 He was succeeded by the great philosopher Yovhannes, who was learned and well versed in all the poetical writings, parts of speech and grammatical details, and also in the study of the species, and the genera of the species that fall under the topic of “substance” and are predicated on the individual. He also was not ignorant of the circumstantial differentiae, and the accidental predicates, both those that form a unity and those that do not.
11 Also being very competent in Theonic studies, which fully engraft into (the mind of) the connoisseur the fruits of the tree of culture, he set in writing with great erudition all the regulations concerning the hours of worship in the Church of Christ. With a beautiful style he enriched the offices and wrote commentaries on each one separately in order to console the clergy of the Church.
12 He also wrote other treatises of his own creation (designed) to make people repent their wicked deeds, and exhort them to do penance.
13 Devoting himself to everything that was righteous and sound, he diligently and arduously armed himself with spiritual works through fasting, prayers, and nightly vigils. Underneath (his outer garments) instead of wool he wore intolerable cilice made of goat’s hair.
14 However, he adorned his external appearance with clothes of fine quality. Moreover, grinding gold with a file and mixing it with sweet ointments, he sprinkled it on his beard, which was white and reached down to the hem of his ephod.
15 This is the way he displayed himself in public so that he might be a source of joy to the well-wishers, and arouse fear in the wicked and the immature so that they might turn from evil to good.
16 And since the startling power of certain invisible fears cannot change man from bad to good as much as the stimulus of excellent ornaments that are visible, for this reason it became customary to adorn the inanimate stones of the church with beautiful ornaments. (And if stones could impress people), then, (by the same token) a man could more so astonish the onlookers.
17 Yet, these were not for all, but only for those who were entrusted with judicial duties.
18 For a certain ostikan of Armenia, one by the name of Walld (Vlit’), who had seen the man of God, happened to visit the caliph, and told him about the elegance of Yovhannes.
19 Wishing to see him, the caliph immediately sent one of his servants to bring the man of God.
20 After he had been brought to the royal city with great honors, the caliph sent word to him that he wished to see him clad in his usual manner.
21 Adorning his fine stature all the more with elegant and splendid clothes and setting his gray beard like a golden bouquet, he took into his hand the staff, which was made out of ebony painted with gold, and thus, graceful and robust, he presented himself before the caliph.
22 Upon seeing him, the latter was amazed by his handsome and august stature. Then he ordered a chair for him to sit on, and began to inquire:
23 “Why do you dress so elegantly? Your Christ honored modest and humble clothes; so did his disciples.”
24 Yovhannes answered: “Although Our God Christ’s divine glory was concealed by the flesh, which he took from us, as if by a curtain, yet, the miraculous signs of the divine power were not hidden and were disseminated to all. He placed in the hands of his apostles the same grace and the power to perform miracles which were sufficient for arousing the minds of men with the fear of God, and they had no need for impressive garments.
25 Today, however, since we are deprived of the grace of their numerous powers, we try to impress the simple and immature minds of men with the fear of God by means of splendid garments.
26 This is also seen with you, who are terrestial kings. You impress the multitude with awe by means of purple and gold-embroidered garments, beautiful ornaments and armament. For should men behold you clad in cilice, or in wretched and vile clothes, they will not be awed by your unmanifested glory.
27 But if you wish to see me as I am, then let your majesty order these men to step out for a short while.”
28 And then, when they were left alone, he took off his outer garment and revealing his undergarment which was made out of goat’s hair, note: “This is the garb that covers the nudity of my parts. The outer garments are only for the eyes of outsiders.”
29 Touching with his own hands the cilice made out of goat’s hair, the caliph was disgusted and struck with horror. He asked, “How could the human body endure such intolerable cilice, unless God has given patience to its bearer?”
30 Subsequently, he bestowed on him great honors, adorning him over seven times with beautiful royal garments, and also giving him gold and silver, he sent him to his country.
31 Returning to Armenia, he lived for a few years, and died after having occupied the patriarchal see for eleven years.
Գլ. 23
0 The Patriarchate of Dawit’ and Others and Their Works.
1 After him (Yovhannes), they placed on the patriarchal throne Dawit’, who was from the village of Aramonk’ in the district of Kotayk’.
2 This village belonged to the house of the katholikos, (and) even before the tortures of Saint Grigor, King Trdat had bequeathed it to him as a soulscot. Trdat’s edict has been preserved to this day.
3 Since Dawit’, the man of God, was greatly annoyed by the heathen population of the city of Dvin, and numerous deeds of wickedness vexed him, torn with anguish, he came out of their midst in accord with what was written (in the Scriptures), and built in the village of Aramonk’ a church, which he adorned properly, and raised a suitable house in its vicinity. There living a virtuous life for thirteen years, he died, and was buried near the same church.
4 He was succeeded by Trdat, who was from the village of Ot’mus, a saintly and chaste man, shining with virtue.
5 In his days the attacks of our wicked enemies from all quarters stopped with the help of his devout prayers.
6 And thus, he peacefully reached the point of Christ’s summons, and died after having occupied the patriarchal throne for twenty-three years.
7 His namesake Trdat, who was from Dasnawork’, succeeded him on the patriarchal throne, and occupying it for only three years, died.
8 He was succeeded by Sion who was from the village of Bawon.
9 Since early childhood the latter had been brought up and educated in the holy patriarchate and had displayed himself as one disciplined in the innate virtues.
10 Before (his elevation), he had been summoned to the bishopric of the province of Aghdznik’. While he was still there tending to his faithful flock, a spring with copious waters (located) at the foot of the mountain which is called Sim dried up. Numerous vineyards, orchards with shrubs and arable lands were irrigated by its waters.
11 From that time the crop of the village began to wither and waste away, and it was reduced to a state of desolation.
12 The Ishmaelite governor of the province at that time, a man by the name of Sulayman (Suleyman), immediately summoned the bishop and begged him to find a way of making the waters of the spring flow again.
13 Then Sion notified all the members of his prelacy to attend in concert the Nocturns on a (Saturday) night when Sunday was at dawn.
14 And early on Sunday morning, accompanied by the faithful who were flocked together, he went with the holy cross to the withered and dried spring, and offered prayers blessing the site and striking it with the staff that was in his hand. Suddenly, at the twinkling of an eye, the waters began to gush out of the spring in an abundant and limpid flow. The governor was greatly amazed at this and could never forget the signs that happened.
15 Subsequently, that ostikan rose to the position of governor of Armenia. Immediately after his arrival at the city of Dvin, the second Trdat died.
16 When this matter was made known to him, the ostikan immediately sent for Bishop Sion, and gave orders to bring him and set him on the patriarchal throne. For such reasons he was brought to this place.
17 In his days there took place the massacres of K’aghin, Aren, and the komopolis of T’alin, where as many as seven hundred people were killed, and one thousand two hundred were taken captive.
18 After a most wonderful and solitary career of eight years he completed the course of his life and died. He was buried with his ancestors.
19 Subsequently, they summoned to the patriarchal throne Esayi, who was from the village of Aghapatrush in the district of Nig.
20 He had been formerly appointed bishop over the district of Goght’n, from which position he was elevated to the patriarchal throne.
21 It is narrated that he was the only child of a widow; reduced to a state of penury and wandering around with her suckling babe seeking alms, the woman attached herself to the house of the katholikos, and remained there unnoticed by most people. Since she never departed from the gates of the temple of the Lord, she was benumbed by the winter cold and parched by the summer sun.
22 When the priests asked her, “Why do you lodge in the open air and suffer with your suckling babe all the harshness of the elements, which you could avoid by seeking shelter with anyone?”
23 She gave only the following answer, “Don’t you realize that I am nursing my son here with the expectation that he may become katholikos?”
24 The woman was almost like a prophetess concerning her child, for after being nourished and educated in the same patriarchate, he was first elevated to the episcopal rank, and then summoned to the august patriarchal office.
25 After presiding with virtue for a period of thirteen years, he died and was buried with his ancestors.
26 After him they set up as prelate a certain Step’anos who was from the city of Dvin; he stayed for only two years.
27 Then Yovab, who was from Ostan and the court of the Curopalate, succeeded him and presided for only about six months.
Գլ. 24
0 The Plunder of the Vessels of the Church in the Village of Baguan, and the Usurpation of the Estate of the Patriarchate.
1 About this time, the caliph sent to Armenia a certain Yazid as governor (ostikan). Upon his arrival at the city of Naxjawan, the latter sent prefects (kusakals) and officials (gorcakals) to the several regions.
2 And as the Arabs had (already) subjugated the district of Bagrewan, he sent there one of his distinguished officials as governor (ostikan). The latter went (to assume his duties), and arriving at the hermitage of Saint Grigor, which is in the village of Baguan, he spent the night there.
3 It was then that he noticed the beautiful and very splendid gold and silver vessels of the divinely made altar, as well as the multicolored curtain of the sanctuary, the vestments and robes; he was lured by the wicked lust (of avarice), and he cunningly tried to find a way of appropriating the divine inheritance.
4 In accord with his wicked thoughts, he had one of the most unworthy of his servants strangled by a secret plot, and cast during the course of the night into a large and deep pit, whose entrance was barred.
5 In the morning, pretending to be ignorant of the matter, he conducted a search for the smothered corpse, and having imprisoned all the blessed monks, he bound them in fetters on the pretext that they were the cause of the disappearance of his servant.
6 Then, having inspected the living quarters of the clerics, he went and uncovered the pit (containing the corpse) of the servant in question which he himself had covered. At once, the man-eating criminal raised a shrill cry, and held the blessed men responsible (for the crime). He immediately notified the governor (ostikan) of the misdeed the like of which had never been seen, and thus holding the immaculate blood (of the innocent) liable for his crime, he received orders from the governor to slay the blessed men without any trial before a tribunal.
7 Thereupon, the impious, sadistic and wicked executioner put to the sword all the members of the blessed regiment, over forty souls, and seizing at once all the vessels of the church, he satisfied his destructive and wicked lust.
8 The few that survived (ultimately) emerged from their places of refuge in the caves, and finding the corpse of the blessed men slain by the murderous steel, and the church of Christ deprived of the ornament of her altar, they chanted pitiful dirges instead of joyful songs, especially since they had not been deemed worthy of even shutting the eyes of the dead.
9 Thus, they barely buried the (bodies of) the blessed, and were consoled through the (fulfillment of their) obligation toward their immaculate blood, so that their names were inscribed in the Register of Life along with those of the martyrs.
10 After the death of the patriarch Yovab, they set on the Holy See, Soghomon,
11 who was from the komopolis of Garni. From his youth he had borne the yoke of the ecclesiastical state, and had devoted himself to many virtuous tasks in the great congregation of Mak’enoc’k’. He was also well versed in philosophy, and particularly proficient in psalmody.
12 Because in the days of Abbot Soghomon the congregation of Mak’enoc’k’ was divided into two groups, the abbot went with half of the clerics of the congregation to live at Zresk, which is in the district of Shirak. The (other) Soghomon (just mentioned) accompanied him, and having become a monk there, he spent his days in a cell, where he devoted himself to the ascetic life.
13 When they had taken him out of his cell, and were bringing him to the patriarchal see, certain azats asked the following question: “You are an old man made feeble by severe ascetic practices, why have you consented to accept (the duties of) the patriarchal office?”
14 In reply to their question he answered: “I shall go in order to have skillful artists paint my portrait on the wall of the cathedral with the other patriarchs.”
15 It happened as he had predicted; for he lived no longer than one year, and died. He was buried with his ancestors, while his image was set forth in the holy church.
16 After Soghomon they set on the patriarchal throne Georg from the district of Aragacotn.
17 The Hagarites completely dominated and subdued the Armenian people, and the numbers of the nobility of the land decreased—while those that survived remained quiet and subservient to their sway—as a result of this, accounts concerning our princes of this period are missing from the present History of Armenia.
18 But if there be any information perchance available, you will find it adequately treated by our predecessor the historian Shapuh.
19 After Georg they set on the patriarchal throne Yovsep’ who was from the district of Aragacotn and the congregation of Saint Grigor.
20 During the pontificate of this patriarch, a certain governor (ostikan) named Khuzaima (Xuzima) came to the city of Dvin and tyrannized his subjects.
21 He noted the beauty of the superb estates (dastakert) of the katholikosate, that is to say, Artashat, Kawakert and Horovmoc’ Marg together with their fields (agarak). Led astray by his wicked desires and demonic avarice, he exerted great pressure on the patriarch Yovsep’ to turn the large estates over to him as though against a payment in silver.
22 However, the great man put his life on the line, and yielded in no way to the wicked and iniquitous proposals of the governor.
23 In his anger the governor imprisoned the man of God, and binding him with fetters, had him beaten with a club, so that out of fear he might hand over what the governor wanted.
24 However, the patriarch set at naught the toils that had come upon him, nor did he give a thought to being beaten with rods. On the contrary, he bravely endured (all the tortures), placing this in the hands of God.
25 When the governor saw his demands thus rejected by the patriarch, he had three sacks filled with treasures, and setting these on the heads of his servants, he displayed them to the public. He instructed the men to enter openly the quarters of the patriarch, but to bring the treasures back insidiously through the rear entrance.
26 Then he spread rumors that he had purchased the estates (dastakert), and releasing the man of God from his bonds, he sent him home.
27 Subsequently, despite the great determination, fortitude and effort displayed by the patriarch before the tribunal of justice, he barely saved the dastakerts of Kawakert and Horovmoc’ Marg alone from the hand of the wicked governor.
28 And it was thus that (the katholikosate) was deprived of Artashat thereafter.
29 Due to such wicked feelings of resentment the governor always resorted to insidious plots against the patriarch. At his order, his servants seized the brother of the Great Yovsep’, and putting him to death at the sources of the Mecamor River, cast his body into the lake which is to the north of these sources.
30 The patriarch Yovsep’ died after a pontificate of eleven years.
31 He was succeeded on the Holy Throne by Dawit’, who was from the village of Kakaz in the district of Mazaz.
Գլ. 25
0 The Massacre of the Armenian People, and the Martyrdom of Many.
1 At this time, the caliph sent to Armenia a governor named Khalid (Hawl) with a small force. (After his arrival), the latter entered the city of Dvin and resided there.
2 But a certain Sawada, a man of Persian extraction, who had taken as wife (a princess) of the Bagratuni house (named) Aruseak dominated the greater part of our land through his wife’s prerogatives, and occupied it as his own select portion.
3 Growing annoyed with the governor, and being envious of him, Sawada sent a considerable army against him. Among (the allies of Sawada) were the great sparapet of Armenia Smbat, as well as the lord of Siwnik’, and other azat lords. Then, Sawada formed a plan either to snare Khalid in his power, or to eliminate him by treachery.
4 However, Khalid sent the patriarch Dawit’ as an envoy to Sawada, to the sparapet Smbat and to Sahak, lord of Siwnik’ (with the following message): “Why is it that for filthy lucre’s sake you behave insolently, and taking arrogant airs, you plot against me? If you do not wish to accept me, then stand aside and give me passage, so that I may take my leave from your midst without fear.”
5 The Patriarch also begged and implored them earnestly (to heed his advice), but they did not wish to listen, whereat Dawit’ was deeply dismayed, and departed.
6 But when Khalid learned their evil determination, he made the right choice, selecting as many as two thousand men, stout in heart and skilled in the use of arms, and immediately went forth to war against them.
7 Their (Sawada’s) army was encamped along the bank of the Hurastan River, opposite the dastakert of Kawakert.
8 After Khalid had set upon them fiercely, and the two sides had clashed in battle, the forces (of Sawada) turned to flight before the army of Khalid, (whose men) caused much bloodshed among them by trampling them under the hoofs of their horses.
9 Sahak, lord of Siwnik’, remained among the dead, while the sparapet Smbat and Sawada fled having barely saved their lives. The soldiers who survived the sword together with them all dispersed going their separate ways,
10 and Khalid returned again to the city of Dvin.
11 The great patriarch Dawit’ had the body of Sahak lord of Siwnik’ brought to the holy patriarchate, where he had it buried in a grave near the holy church.
12 After Sahak’s death, his son Grigor, surnamed Sup’an, succeeded to the realm of his father.
13 Subsequently the patriarch’s days were fulfilled and he died after a pontificate of [27] years.
14 Dawit’ was succeeded by Yovhannes, who was from the village of Ovayk’ in the district of Kotayk’.
15 After a period of eight years had elapsed from the time of his ordination, certain wicked calumniators from the very own household of the Katholikos uttered with malicious tongues evil slander concerning the blessed patriarch Yovhannes, just as the blessed virgin Susanna (Shushan) (had fared) formerly at the hands of the bitter elders, or Narcissus (Narkesos) at the hands of the iniquitous and unfair witnesses, or even the Word of God Himself at the hands of Judas and the impious highpriests.
16 And as the commander (hramanatar) and presiding prince (ishxan ishxanac’) of Armenia Bagarat Bagratuni happened to be near the Katholikos at that time, the unworthy and vain-tongued vilifiers of the man of God approached him and spreading their tongues around the land uttered their slanders before him.
17 Seduced by the diabolic tongues and venting hidden rancor, Bagarat treasured in his memory these foul slanders as words pleasing to his ears, and sent edicts to all not to accept the (authority of the) katholikos. In accordance with his audacity, he thought of setting up another patriarch.
18 When the great man Yovhannes was informed of the satanic afflictions (awaiting him at the hands) of the prince, he checked Bagarat with a stroke of the spiritual sword, and went into hiding at the headquarters of Saint Sahak, that is to say the monastery of the Caves, where he devoted himself in solitude to perpetual prayers.
19 When this matter became known to the great sparapet Smbat, to Grigor, lord of Siwnik’, and to the remaining naxarars of Armenia, they came together and held a synod of bishops, where they realized with certainty the deceit uttered by the empty and venomous tongues of the wicked slanderers, whereupon, they reestablished the man of God in the Holy See.
20 Thereafter, the church of Christ, which had lost Her adornment due to the banishment of her bridegroom, flourished anew seeing him return to her covered with the nuptial veil.
21 Prince Bagarat was particularly dismayed, because the reestablishment of the patriarch was done without his consent, and since he did not accept his authority, he waited for the right time to set someone else in place of Yovhannes.
22 However, the wicked slanderers (of Yovhannes) all met a violent death brought upon them by the scourge of the stern wrath of God. One fell from a high cliff, and his body was cut to pieces on the crags, so that no bone remained in place.
23 Another fell from a high roof in the course of the night and thus perished through the smashing of his limbs.
24 A third one falling into the river was carried away by the torrent, and could not even be buried in a grave.
25 Thus, by celestial ordinance terrible vengeance was exacted on them for their insolent tongues as an example to posterity, lest they should raise their sinful hands against the anointed of God.
26 Thereafter, the caliph Ja’far (Jap’r) sent to Armenia a governor by the name of Abu Sa’id (Apuset’).
27 As soon as the latter had reached the district of Taron, he immediately had prince Bagarat bound with fetters and sent him to the caliph. Because of his iniquitous thoughts toward the blessed patriarch, the prince paid dearly for his crime as he deserved.
28 But the inhabitants of the Taurus mountain in accord with their seditious nature, gathered in one place, and uniting in a single body, suddenly fell in full force upon the governor Abu Sa’id and killed him seemingly in revenge for prince Bagarat to their (subsequent) damage. Then, the soldiers of Abu Sa’id were scattered to the winds and went to the caliph to bring him tidings of the disaster.
29 About this time, Grigor lord of Siwnik’, who was called Sup’an, and Babgen, nahapet of Sisakan, quarrelled and levied forces to fight against one another. Sup’an was killed by Babgen, and Sup’an’s son Vasak flatteringly surnamed Gabur, succeeded to the realm of his father.
30 When the caliph was informed of the murder of Abu Sa’id, he raised an army, mustered his forces, and dividing them into detachments, handed them over to one of his slaves called Bugha whom he sent to Armenia.
31 He gave (to the latter) strict orders to bind with fetters and bring to him all the princes and lords of the land, and especially to slay all of the ramik cavalry that had ventured to carry swords on their thighs or to raise weapons.
32 If, however, any of the more distinguished should embrace the faith of Muhammad, he should bring them with him.
33 Upon his arrival in the district of Taron with all his forces, Bugha struck the land like lightening. He had Ashot and Dawit’ the children of Bagarat, who had been taken captive, immediately seized along with the rest of their kinsmen. After confining them in prison, he scattered his forces over the entire district (of Taron) and into the glens of the Taurus Mountain.
34 First, they mercilessly put to the sword the inhabitants of the gorges of the mountain, whom they had seized.
35 Then, having slain with the sword some of the grehik cavalry of the district, they seized the rest, and dragging them with ropes, brought them to the tyrant.
36 In accordance with the orders of the caliph, he segregated from the rest of the captives those that were handsome, brave, and healthy, in order to convert them to their impious faith, and ordered the rest of them to be put to the sword.
37 Thus, going round from one district to the other, he remained there for many days, until he had sent Prince Ashot and his brother Dawit’ to the caliph along with their kinsmen. Then he departed from there and went to the region of Vaspurakan.
38 Although Ashot, the great prince of the Arcruni house, had taken measures to resist the violent Bugha with his warriors, yet, his naxarars were not of the same mind with him in this matter.
39 Thereupon, very much against his wishes he was compelled to go to Bugha,
40 who immediately seized him together with all of his kinsmen, and after a few days of confinement, sent them to the caliph with their wives and children.
41 Subsequently, he laid his hands on the districts, and gave orders to seize and bring to him every warrior that had taken sword in hand or raised a weapon.
42 As in the aforenamed regions, in Taron as well, he performed the same atrocities. In a like manner, they segregated those of fine stature and the craftsmen from the rest in order to convert them to their faith, and put all the others (who fell short of these requirements) to the sword, covering the entire lower region with blood.
43 Bugha himself marched forth with the plundering troops, and reached the region of the capital city of Dvin.
44 When Smbat, the great sparapet of Armenia, saw the destruction brought about by Bugha, and the carnage wrought by the murderous sword which smote the peoples (of the above mentioned regions), he put his life at stake for the salvation of his land, and went to greet Bugha with numerous presents and gifts.
45 He was received by him with honor, and delivering himself in all matters to his will, he went before him as guide, and cleared the way, wherever he should wish to go. With great wisdom he was able to gain confidence of Bugha winning his vacillating and vain heart, so that the tyrant made the great sparapet his advisor and confidant.
46 And (in agreement) they marched forth together and entered into the city of Dvin.
47 There also he (Bugha) laid his hands on the adjacent districts and sent out plundering troops. Whenever the latter came across a body of soldiers that might have drawn their swords or raised their weapons they gave some of them as prey to the Ishmaelite sword, while they tied others by the neck with ropes and dragged them in this fashion before the tyrant. Here, once again he selected from all those whom (he had taken captive) in the region of Taron and the ones whom he had brought with him from Vaspurakan, and separating those of fine stature among the recent captives, he incarcerated them.
48 The rest they gave as prey to the merciless sword. As regards those in confinement, the decision was made to convert them swiftly to the faith of Muhammad,
49 but when the tyrant Bugha asked them to forsake Christ and to embrace their faith, with wonderful passion and determination they took upon themselves the choice of going to Christ, rather than the evanescent enjoyment of sin.
50 They demonstrated clearly, that “the sufferings we now endure bear no comparison with the splendor, as yet unrevealed, which is in store for us.”
51 Thereupon, (the mind of) the wicked tyrant was vehemently turned against the blessed, who were bound with fetters, confined in prison, showered with blows and starved, so that terrified by harsh travail, they might perhaps yield to the wishes of the tyrant.
52 Nonetheless, they bravely endured all insults, torments, racks and blows, until their bodies were completely wasted.
53 Thus, contemptuously setting at naught the anguish that they suffered, they underwent manifold torments and agonies, and confronted death with joy, because they were constantly invigorated by the stream of living water, which came from the side of Christ, and sprinkled over them.
54 When the tyrant saw that they were all resolute and ready to die for their faith in Christ, he was full of indignation like a wicked beast. He ordered them put to the sword, not all at once, but to be destroyed gradually over many days. Like sheep they were driven to slaughter, so that they might have a change of heart and forsake their faith.
55 However, instead of renouncing the good in favor of the evil, they gave up the evil for the good because of their faith in God.
56 And thus, with great perseverence they withstood many torments, and became companions of the meritorious. They perished by the sword and were crowned by Christ.
57 Among them there were, in particular, seven men, whose leader was called Atom from the village of Orsirank’ in the district of Aghbak.
58 And as they possessed joyful faces, handsome statures and skill in the use of arms, they did not kill them along with the rest. For they still hoped to be able to cast at least these into the pit of damnation.
59 They offered them many valuable gifts, treasures of gold and silver, and promised to give them villages and estates (gerdastan), as well as fame and glory at the royal court.
60 But the blessed revealed to them their determination in this matter, and like brave martyrs they were reinforced in their faith, considering that Christ was their life, in accordance with the Scriptures, and deeming death an advantage.
61 Thereafter the wrath of the tyrant raged more fiercely (against them). He ordered merciless instruments of torture to be applied to them, and bade that they be subjected to every kind of torment and agony, which the tongue is incapable of narrating and the pen is unable to describe.
62 But, the hope in the promise and love of Christ, and the joy of martyrdom relieved them of the unbearable burden of their afflictions. Thus, recognizing the unshakeable determination of the blessed, the tyrant ordered them hung on gibbets.
63 While they remained hanging as if from a cross, the blessed Atom heartened his comrades by entreating them vigorously with the following words:
64 “Brethren, be not afraid of temporary death; for even though we are suffering for Christ, we are in communion with the Living God.”
65 Then, instead of his eyes, he lifted up his heart to the heavens and note: “Jesus Christ, my hope, I come as a pilgrim to the annual feast of the great martyr George (Georg) to offer a scapegoat as a sacrifice to the glory of Thy Name. Henceforth, in place of the scapegoat I shall offer myself as a sacrifice to you.
66 Thou, Who receivest sacrifices, accept the burnt offering of mine own self. Join me and those who are with me to the numbers of Thy blessed martyrs, who loved the day of Thy coming.”
67 Thus, having suffered the torments of the great struggle with much perseverence, and having surmounted all the difficulties, they gave up their spirit and received from Christ the crown of immortality.
68 Although the congregation of the Christians was grieved at the slaughter of the blessed of God by the merciless sword, yet, they received much praise from Christ in the hand of the martyrs.
69 All of the aforenamed saints, the former as well as the latter, were martyred in the [302nd] year of the Armenian (of Togarmah) era [A.D. 853], altogether more than one hundred and fifty men, not including those who were sacrificed for the faith in other districts and cities, and whose names are also inscribed in the Register of Life.
70 The great patriarch Yovhannes designated a memorial day for all of these saints; the anniversary of their death was honored every year on the [25th] day of the month of Mehekan to the glory of the almighty God.
71 Among them there were some, who could not withstand the struggle, and becoming disheartened they turned back to the impious religion of the Ishmaelite tyrant. By forsaking their Christian faith at the instigation of the satellites of Satan, they but covered themselves with the ashes of the furnace. Saddened, pale and disgraced, perhaps also incapable of coping with their worldly needs, they lost their name and eternal life, which is the highest and the most glorious honor, and immediately became heirs to the flames of Hell.
Գլ. 26
0 Other Atrocious Deeds Commited by the Governor Bugha, and the Martyrdom of the Sparapet Smbat.
1 When the tyrant Bugha saw that everything conformed to his wishes, he sent troops against prince Vasak of Sisakan and his brother Ashot, as well as the other lords of their land with orders to seize and bring them immediately before him.
2 However, most of the lords who ruled over that region took refuge in the impregnable fortress of Baghk’, and escaped from the oppressors.
3 Prince Vasak, who had barely eluded them, fled to the regions of the district of Kotayk’.
4 Being immediately informed of this, Bugha sent forces to pursue and seize him.
5 When the troops caught up with the prince in their pursuit, he turned back, and cut all of them down with his sword. He then went eastward, to the land of Gardman, to the prince of that land, whose name was Ktrich.
6 But, there too the prince Vasak found no refuge from the enemy, for the prince of Gardman, beguiled by the devil, bound him with fetters and sent him forth to Bugha, calculating that Bugha might favor him for this.
7 The tyrant seized the prisoner, and subsequently, the raiding troops captured his brother Ashot and their mother, the great princess, both of whom were immediately brought to him ( = Bugha) in the city of Dvin.
8 At this time the great patriarch Yovhannes, who was visiting the prelacy of the district of Geghark’unik’, reached the end of his days and died in the (main) abode of the great congregation of Mak’enoc’k’. He was buried on the same holy premises. Yovhannes had occupied the patriarchal see for a period of twenty-two years.
9 The tyrant Bugha carried away (with him) those that had been captured and were kept in confinement. He marched to the eastern regions, after he had dispatched urgent orders to the sparapet Smbat to follow immediately after him and come to carry out their task.
10 The latter first ordered the calling of a synod of bishops in the komopolis of Erazgawork’, and they ordained as patriarch Zak’aria from the village of Dzag in the district of Kotayk’. Putting himself under the protection of his prayers Smbat then went to the tyrant Bugha.
11 Meanwhile Bugha went and seized the great prince Atrnerseh, who lived in the fortress of Xachen, together with the rest of his kinsmen.
12 From there he set out to go to the district of Gardman, where he laid siege to the fortress of Gardman, and seized Ktrich, the prince of the land, whom he bound with fetters.
13 Thence he marched forth into the province (gawar) of Uti and captured in the village of Tus Step’annos, also named Kon, whose people were called Sewordik’ from the name of his ancestor Sewuk.
14 Subsequently, he also deceived Esayi, prince of Albania and seized him together with his relatives. The remaining lords and princes of the land of Albania were likewise subjugated by him; there was much bloodshed in that land as well.
15 Thereafter, they brought to him all the prisoners that were in bonds and in confinement, and he carried them away with him to the caliph.
16 He likewise brought with him to the royal court the sparapet Smbat with the promise that in return for his faithfulness the caliph would grant the lordship over all of Armenia as compensation, give him royal gifts and honors, and thus send him back to his land.
17 But when they had reached the royal court, and appeared before the caliph, they ranked him along with the rest of the prisoners and confined him in prison. Nor did they remember his faithful services to them.
18 After a few days, all the imprisoned lords and princes of Armenia and Albania were given the alternative either of converting to their impious faith by foresaking the worship of Christ, and thus having received many gifts and honors from them, returning to their native lands and homes, or of being cut short of any hope of life through merciless torments, agonies and horrible death.
19 As they relentlessly terrified them day after day with threats of cruel torments and prolonged their anguish, some of them conformed to the royal orders, and embraced their ungodly faith. Others agreed to fulfill the wishes of the caliph at the appropriate time, even though they were not circumcised immediately.
20 The great sparapet Smbat, however, arming himself with the truth, stood bravely against the falsehood as became the excellency of his ancient years, his perfect faith in Christ and the hope for eternal life, which he always stored within himself. In no way did he go astray and follow their orders, as he deemed it better to die with Christ rather than enjoy the pleasures of sin for a season.
21 To those who asked he answered that it was impossible for him to forsake the Christian faith which he had received as a precious gift through the grace of baptism and to embrace a foreign, impious belief. He fearlessly opposed them thus not once or twice, but many times.
22 After they had tested his will, and recognized his unshakeable mind, they decided to destroy him by means of merciless torments.
23 Yet, heavenly Providence chose to liberate his soul from eternal damnation through the necessary price of corporeal death, so that dying a natural death, he was not stained with the guilt of forsaking the holy laws of Christ. Like a martyr he fulfilled within his flesh the manifestation of justification.
24 The assembly of Christians carried away his body with psalmody, songs of praise and spiritual chants, and buried him in the martyrium of the holy prophet Daniel, where the latter had been cast into the lions’ den.
25 After Smbat, his son Ashot succeeded to his father’s extensive realm.
26 Of the remaining princes I know of no one who did not disobey God, or did not go astray into the impious faith of Muhammad.
27 Because they were terrified by the horror of transitory death, they failed to consider the bitterness of eternal damnation, and did not heed the awesome tidings proclaimed by Christ the Saviour which shall be heard at the Last Judgment: “Whoever disowns me before men, I will disown him before my Father in heaven.”
28 Only Step’annos, colloquially called Kon by the ramik, whom Bugha had taken in bonds to the royal court after the Armenian naxarars, suffered martyrdom, after he had been tortured by many blows for confessing the name of Christ. The Father of Light crowned him and his name was inscribed in the Register of Life. His death took place in the [608th] year of the Roman era.
Գլ. 27
0 The Succession of Ashot, Son of Smbat, and the Return of the Armenian Naxarars from Captivity.
1 Henceforth, if it should please you, when narrating about the old men, I shall touch upon the simpler (events) in a limited way.
2 For it does not seem expedient to duplicate the narrative of Shapuh Bagratuni, a historian of our own times, who has given a precise account of the succession of Ashot, son of the sparapet Smbat, that is to say, a history of his years as prince, the circumstances of his coronation, as well as the return of the Armenian princes and naxarars taken captive by Bugha, and the restoration to each one of his own realm.
3 He also has written on those who withstood the enemy troops with amazing fortitude, as well as on who oppressed whom, and where each one met his death.
4 Although he was unable to present comprehensively the truth in final form, or to give briefly a complete analysis of the evidence in accordance with the rules of rhetoric, yet, he is able to give you sufficient information in the vernacular (geghjuk baniw) since he was well aware of events during his own time.
5 Now, leaving the complete narrative to him, I shall draw only what is necessary for the sequence of my history, and shall attempt to present you with an introductory summary.
6 As has already been said, the History of Shapuh gives a sufficient account of the might, bravery, wars, expeditions and attacks of Ashot, son of the sparapet Smbat, against others and those of others against him, from the time of his youth to the time when he was a young man:
7 Upon his succession to the sparapetut’iwn of Armenia in place of his father, Ashot was given greater recognition than almost all of his predecessors, because he accepted honors and rejected insults. Always engaged in beneficient acts, and forming close friendships with everyone through the goodness of his heart, he never fought against his enemies in battle, but rather turned them to righteousness by means of kind words, and brought them to his will by well taken measures.
8 Considering the acquisition of vain profits as harmful, he was generous toward all people, and won over the hearts of many in friendship, so that all admired him for this.
9 In this manner he carried out his duties as sparapet, until the fame of his virtue reached the royal court.
10 Subsequently, a governor named ’Ali Armani was sent to Armenia; he set Ashot as presiding prince of Armenia in accordance with the orders of the caliph, and investing him with many robes as well as royal insignia, entrusted him with the taxes (sak) of Armenia and all the royal bekar.
11 Thus, he became first and foremost among the Armenian naxarars, all of whom made treaties with him, as if with a true scion of royalty.
12 Whenever a suitable occasion presented itself, all of them likewise resolved to become worthy of being related to his house (through marriage), and to be distinguished from the other naxarar houses, as members of the royal family.
13 At this time, a severe earthquake in the city of Dvin wrought great damage in the houses, city walls and palaces. Desolation and tremors filled the city in general, and caused many people to perish. The fear of disaster was so immense, that no one remained under a roof, but lamenting their hardships they all fled to the market places and the streets.
14 The stinging frost of winter augmented their distress, so that many suffered frostbite from the cold.
15 The blessed patriarch Zak’aria offered powerful prayers to all merciful God with everlasting supplications and entreating solicitations and through divine ordinance he warded off the wrathful scourge of God, so that the Church of Christ remained undamaged from the immense severity of the peril.
16 About this time, the princes and naxarars of Armenia, who had been taken captive by Bugha, began to return gradually to their lands and homes one after the other.
17 Then, freeing themselves from the foul teachings of Muhammad, which had been imposed on them much against their will, they embraced with exaltation their paternal religion given by Christ, and professed the worship of Christ not in secret with fear, but seemingly from the house tops.
18 The Lord was pleased, and made them live in hope, for which they were blessed and praised by Him. They broke up their fallow ground, but did not sow among thorns. Subsequently, the voice of mirth, and the voice of gladness, the voice of the bride and the voice of the bridegroom were heard under their roofs.
19 They begot children and produced fruit. Each one lived on his own land and the Lord visited them and blessed them with good things.
Գլ. 28
0 Peace in Armenia and the Unity Among the Naxarars.
1 At this time, Ashot raised his son-in-law Vasak Haykazun, surnamed Gaburn, as prince of Siwnik’, and obtained for him honor from the royal court. Ruling over his principality with great might, the latter likewise extended his sway over all the people of Sisakan.
2 On the other hand Ashot appointed to the office of the great sparapetut’iwn of Armenia his brother Abas, a brave man, sturdy, vigorous and handsome in stature, robust and skilled in warfare. He had assisted his brother Ashot in bringing everyone to submission, had displayed his valiance on many occasions and in numerous places, and was renowned as well as distinguished among the multitude.
3 Now, after the death of Ashot, the great and illustrious prince of the Arcruni house, and his burial in the cemetery of his ancestors, his son Grigor, surnamed Derenik, succeeded to the principality in his father’s place.
4 He was a proud man, prudent, and haughty in his manner, powerful in word as well as deed, who always tried to conduct himself with all propriety.
5 And as he was the son-in-law of Ashot, the presiding prince, the latter with paternal care and thoughtful love always gave him sound advice. At first he was willing to accept this instruction obediently and wisely and through it he brought all of his enemies to submission.
6 He busied himself peacefully with building and made his ancestral domain a safe place, secure from all plundering troops, in which to live.
7 Subsequently, however, he conducted himself in accordance with his own caprices, and did not heed the advice of his father-in-law as he had done earlier; thus he could not achieve his former success.
8 But the great prince of Siwnik’ Vasak, flatteringly surnamed ishxanik, yielded to the presiding prince Ashot with great wisdom, meekness and temperance, and heeding his words of advice with care, kept them in his mind as precepts, whereby he brought a greater degree of prosperity on his domain and lived in peace in accordance with all the manifestations of piety.
9 At this time, the other prince of Sisakan, that is to say Vasak, flatteringly surnamed Gaburn, died and was buried in the cemetery of his ancestors. His son Grigor, surnamed Sup’an, succeeded to his father’s realm.
10 He surpassed his ancestors in wisdom, good fortune and erection of buildings,
11 and devoted himself especially to the construction and renovation of the churches of Christ.
12 Now the great and blessed patriarch Zak’aria, reaching the twenty second year of his prelacy, died and was buried in the cemetery of the holy fathers.
13 Then, the presiding prince Ashot chose an honorable man from the household of the katholikos Georg by name, from the komopolis of Garni, and ordered his consecration as prelate of the house of Togarmah.
Գլ. 29
0 The Rule of the Presiding Prince Ashot as King, and the Murder of Grigor Arcruni.
1 Nothing now could indeed please me more than (the task of) concentrating on words of praise about the presiding prince Ashot that comprise a sequel.
2 Having reached middle age, he was of great stature, tall, robust, with a cheerful countenance surmounted by dark eyebrows. He had a speckle of blood in his eye, a red ruby glowing in the midst of pearls, and his splendid white hair gave him distinction.
3 He was wise and soft-spoken, temperate at banquets. He neither would envy his betters nor would he look down upon those who were humble. He spread his care like a mantle over everyone. He held the scales evenly and first examined his own conduct before all others’. In short, he hindered nothing that was of benefit to humanity.
4 In view of the nobility of his family, the princes and naxarars of Armenia unanimously resolved to raise him up as king over themselves, and informed the caliph through the governor ’Isa son of Shaikh.
5 Receiving this fitting request with friendly disposition, the caliph sent to Ashot a royal crown, which the governor ’Isa brought and presented together with royal robes, gifts, honors, swift horses, weapons and ornaments.
6 Then they summoned the great patriarch Georg, who conferred on him the divine benediction of spiritual blessings instead of the anointment with the chrism, and crowned him king over the people of Ashkenaz.
7 Subsequently, Ashot introduced many significant regulations into his realm; he made arrangements concerning the feudal houses, the cities, the shens and the dastakerts. The laws passed by him applied equally to mountain dwellers and to the inhabitants of temperately warm valleys.
8 He turned all level lands into farms (agarak), and folds (gom), and enriched the pastures with vineyards and orchards. In no way did he deny his kingdom the needed rules and ordinations, and for the most part, he was more powerful and wiser than all the other kings.
9 Thus, he exalted (the name of) the people of Togarmah in his newly acquired kingdom.
10 Then, he laid his hand on the northern regions, where he subordinated peoples who dwelt in the valleys and far-reaching dales of the Caucasus.
11 He also brought into submission the barbarous peoples of Gugark’ and the marauders of the province (gawar) of Uti. Banishing from their midst brigandage and murder, he turned all of them into obedient, law-abiding people, and set rulers as well as princes over them.
12 Furthermore, he made an alliance with and paid a visit to the king of Egrisi, who as a constant vassal of Ashot faithfully rendered him service by an obligatory tribute (partavchar).
13 Basil, the great emperor of the Greeks, also offered terms of peace—which were in no way trivial, harmony and friendship to our king Ashot, whom he addressed as ’beloved son’, and he communicated this to all the kingdoms in his dominion.
14 Thus, Ashot completed and perfected the chain of his virtuous deeds in accordance with the glorification that he had received.
15 About this time, the great prince of the Arcruni house, Grigor, surnamed Derenik, laid hands on the districts and cities of the region of Her and Zarawand, and subjected these places.
16 And although leaders of the Ishmaelite people, who laid claim through habitancy to the possession of the territories of these cities and districts, showed themselves in agreement with, and submissive to prince Grigor, yet, in their hearts they were at variance with him.
17 Then during the fall, when the great prince set out for the region of Her in order to meet the ruler of the city, the latter, on his way to meet the prince, treacherously concealed troops in a ravine in the vineyard.
18 Upon the arrival of the prince, the Ishamelite forces suddenly came out of their hideout, and attacking the prince from the rear, instantly struck him down with sword, and threw him to the ground.
19 Betrayed by the infidels in this manner, he met his death, and was carried away to be buried in the cemetery of his ancestors.
20 His son Ashot, the grandson of king Ashot, succeeded to his great domain.
21 But the material that I have left out of my narrative, that is to say, the account of the valiant acts, struggles and wars of Ashot, is to be found in the History of Shapuh Bagratuni, which will give you sufficient details on the good fortune of this man.
22 As for Vasak prince of Sisakan flatteringly surnamed ishxanik, he died after living a godly and pious life, and was buried in the cemetery of his ancestors.
23 Then, his brother Ashot succeeded to his realm. He was an affable, peaceloving, pious and God-fearing man, who occupied himself entirely with the welfare of his paternal domain.
Գլ. 30
0 The Death of King Ashot and the dissension that Arose between the Sparapet Abas and the Crown Prince Smbat and Concerning the Katholikos Georg.
1 After the brilliant and complete restoration of the order of things in Armenia, king Ashot was taken gravely ill and died.
2 While still confined to his bed, he strove to advance the understanding of his soul with a zeal no less than that for his physical well-being.
3 For he summoned the great katholikos Georg, and receiving from his hand the viaticum, (that is to say), the redeeming body and blood of the Lord, he had great amounts of gold and silver distributed among the needy and the poor.
4 He also entrusted the patriarch with the entire contents of his treasury, the herds of horses and cattle and the flocks of sheep, so that he might divide all of these among the churches of the true believers, as gifts presented for the Holy Sacrifice, should there be need for them at any time and place.
5 And thus, he invisibly employed things that were externally profitable to cleanse and renovate the inner self of man. Subsequently, at a ripe old age he rested in Christ as befitted his gracious nature.
6 Since he died on the road, in an inn at a rocky place called K’arsparn, they carried away his body in a coffin and brought it to the town (awan) of Bagaran, the royal residence, where they covered the coffin with robes and veils interwoven and adorned with gold; and carefully selected detachments of military forces clad in arms and ornaments stood guard. The great katholikos, accompanied by the rest of the clerics of the church, also came forth and solemnly chanted psalms and raised the voice of (their) praise.
7 His three sons, the senior (gaherec’) princes of the royal house and other friends followed the coffin, and thus they arrived at the cemetery but without Smbat, the presiding prince of Armenia, who had gone to the region of Gugark’ to subordinate its people, and could not get back in time for the funeral rites.
8 There, arriving at the place, one could behold wailing virgins, princesses (tikin), and mistresses (tantikin) of the (naxarar) houses shedding tears and lamenting along with the multitudes of the ramiks and non-ramiks (anramik). Then, building a tomb (suitable) for royalty, they buried him in the cemetery of his ancestors.
9 Then receiving the ill-tidings, Smbat, the king’s son, set out in deep grief and arrived at his estate of Erazgawork’ (or) Shirakawan. The great katholikos came to console him, and relieve him of his grief, so that he might not alter his noble and pleasant nature. And, Atrnerseh, the great prince of Iberia, also came then to express his condolences.
10 Since Abas, the sparapet of Armenia and brother of the king Ashot, was stationed in the region of the principality (petut’iwn) of Vanand, Atrnerseh, in accordance with the demands of protocol, first diverged from the course of his journey in order to relieve the grief of the sparapet’s sorrowful heart with words of consolation. Abas received him honorably and well, but did not want him to proceed to Smbat, lest they both hear of his plot, since he believed that he would then be forced to confront both, and thus be unable to obtain his wish; for he was seeking to usurp the kingdom.
11 In response Atrnerseh answered, that to halt his journey would be unwarranted and unaccountable, and that it might be a cause for confusion and turmoil.
12 Being given leave to depart, he set out and met Smbat, whom he forced to divest himself of his mourning attire and to put on the royal robes. After he had been honored by Smbat and given many valuable gifts, he returned to the sparapet Abas,
13 who was greatly enraged with him because of the slander of certain men to the effect that he had laid snares for the latter together with Smbat. He had him bound with iron chains and confined him in the fortress of Kars.
14 Thereafter, the dissension between the two became more intense. Both Smbat and Abas summoned the mass of their forces, and filled the land with devastation through their struggle.
15 Then, the great katholikos intervened, and advised them to speak of terms of peace; he beseached (Abas) to send Atrnerseh back to his realm, and to do away with the torrent of his burning anger.
16 The sparapet acted craftily, and pretending to be in agreement stipulated as follows: “Let Atrnerseh return to me the two fortresses that he has taken away from my brother-in-law (sister’s husband) Gurgen, and send as hostage his son Dawit’. Then I shall let him go in peace.”
17 Sealing the solemn contract accordingly, he handed it over to the great patriarch,
18 But after receiving what he had sought, he was again beguiled by the deceitful demon, and treated the intervention of the great katholikos with disrespect in that he did not release Atrnerseh.
19 Overwhelmed through this with deep sorrow and bitterness of heart, the great patriarch was greatly disturbed, and departed thence to go to the district of Shirak.
20 But when the sparapet learned that the attacks of the enemy troops had become more intense and had reached his own doorstep, he took asylum behind the bastions of the fortress of Kars.
21 Then Smbat, assembling a large force, raided the extensive hamlets (shen) of Abas, that lay about the fortress, and where the refugees from the district found shelter. He despoiled brave men of their arms and sturdy steeds, and confined Abas to the fortress as to a prison cell for many days, while he made frequent assaults.
22 Distressed and apprehensive because of this he (Abas) could find no other solution than to rely on his nephew’s justice and so asked him to send as a hostage his son, who was his own namesake, as well as Ashot, the son of his brother Shapuh, so that he, on his side, might release Atrnerseh.
23 The peace-loving prince did not fail to comply with his wishes. Sending the hostages and receiving Atrnerseh in return, he sent him back to his own land with great honors.
24 Immediately after his return, Smbat was presented with a royal diadem at the order of their caliph, by Afshin, the Ishmaelite prince of Atrpatakan and along with it he was given robes wrought with gold, and swift steeds bedecked with ornaments and shining armor forged with gold.
25 They came forth to meet him at the place of assembly, and returned to the holy church with the patriarch Georg, who pronounced the solemn blessings on him, and investing him with gold-embroidered robes covered with expressive designs, he placed on his head the royal crown. (Smbat) emerged from the spiritual nuptials to rule over all of Armenia.
26 In consequence of this, the sparapet Abas was greatly irritated and enraged at the katholikos for his actions, as he considered him responsible for the fact that he himself had been deprived of the crown, which had been given to Smbat. Bearing therefore a feeling of ill will, he summoned slanderous calumniators, who sprang from the patriarch’s own household. Surrendering to the wicked demon the bridle of their soul, these uttered false reports worthy of the everlasting fire concerning the blessed patriarch.
27 And since they had previously let their impious tongues thread about the land, and had joined certain wicked men to their malicious ranks, they assumed that they could bring about the downfall of the blessed katholikos.
28 At that time, the blessed man of God Mashtoc’, who mirrored the radiance of God’s inextinguishable light through divine permeation, shone forth with splendor on the island of Sewan. Because of the purity of his life, and the inspiring power of the Holy Spirit he saw the invisible in that which was visible. For this reason, all turned their eyes to him, since he could discern and perceive with clarity of mind the correct decisions concerning spiritual matters.
29 The sparapet entertained the thought that he might be able to entice the man of God and win him over to his wicked conspiracy. He, therefore, wrote him a letter in which he first lavished flatteries upon him; he then brought such serious charges against the katholikos, that it would be better for you not to hear of the unfruitful works of darkness, and recalled the testimony of the calumniators destined to perdition.
30 He also announced to him (his decision) to set him on the patriarchal see instead of Georg, should he but consent to come and join the assembly of the wicked.
31 Upon reading this, Mastoc’ sighed deeply in his spirit and did not wish to write and answer.
32 But so that the wicked might not grow strong in their mischief because of his silence, he replied as follows:
33 “I received the order of your lordship, which I accepted with the love of the Spirit in accordance with my upbringing from childhood in the precepts of God, and because I realized that I was joined with you in the brotherhood of faith, for in your faith, you are beloved, according to Paul and not hateful. I humbly fell (upon my knees and) bowed down before the altar.
34 But should the particular characteristic of our angelic order, relieving us of the burden of responsibilities because of our incompetence, lead us into a divergent path, let us not seem to be rebellious; for God’s command bids us submit to God rather than to men.
35 Following this, (let me say that) the entire message of your letter consists in the charge brought against the great patriarch, who is the vicar of Christ. As long as the cloak of holiness covers him, and he is honored with the high calling of God, he is the vicar of God by virtue of his apostolic office and I shall always call him thus.
36 Then, you have enjoined unto me with severity, arrogance, and ignorance beyond limit to anathematize him unjustly, and have used the anathema pronounced against me to demonstrate his folly.
37 I am surety for his acts before God, as I know of his boundless goodness, which is so greatly in accord with the teachings of the Holy Scriptures, that we hold him as an exemplar. He forgives immediately, and proceeds to perfection, especially as he has fled worldly life since his youth and reached old age.
38 As for the anathema pronounced on me it was entirely just and deserved; for I erred and going astray, on my own accord I removed the difference set by the holy fathers between us and the Chalcedonians. Therefore, with supplication, penance and worship I persuaded him to tear up the signed pronouncements regarding me with his holy hands.
39 But the overall aim of your letter is to make manifest the accusations of those who maliciously uttered false reports at the order of Satan, the killer of body and soul from the beginning, calumniator and sower of strife. You have also urged us “Not to remain silent.”
40 Behold my lord, you shall not see this done; for it is impossible to identify a transgression, as (it is impossible to trace) the path of a snake creeping among the rock. A sure witness to this is the prophet, who says: “They have searched out iniquity; and have wearied themselves with searching.”
41 I know, and am confident in the Lord, that death awaits the sick man who has neglected his sins and hates his brother when he is among the ramiks, whereas, a minute vacillation on the part of a man of distinction and high position causes extensive harm to the public because of scandal; let alone the calamitous outcome of such a misdeed, should it occur.
42 But I am a sinful and a weak man; for my transgressions have gone over mine head; and they have pressed heavily upon me. I cannot be very jealous for the Lord God of hosts, and blinded by the beam in my eye espy the dark conduct of others.
43 I wrote what I wrote with many tears and a heart stricken with grief.
44 Let God show you the way of righteousness to go unto him, and accomplish your desires according to His Will; let Him speak justice and judgment in your hearts, lest your indiscriminate ears be stricken. This is unworthy of your highness. Judge for yourselves.
45 But let my name and memory perish from the face of the earth, my eyeballs see darkness, and not behold light; let my ears be clogged, and my stinking mouth become dumb and my tongue cleave to the roof of my mouth; let the cloud and thick darkness of sins and the shadow of death cover me on all sides, if I proceed to see, hear or speak grievous things against the righteous, and utter unrighteousness loftily.
46 Let my tongue go forth upon the earth, pouring out mine indignation and sound forth with the sword at my lips.
47 God forbid, that I lift up mine hands against the anointed of God, and be banished for a crime that is unforgivable and irrevocable.
48 Heaven forbid, that I strive against the chosen of God like Korah (Korx) and Dathan. But if not, the earth shall open her mouth and swallow me together with the army of Abiram (Abiron), and I shall go down alive into Hades.
49 This is my conviction, from which no one could turn me away be it by fear of Hades or promise of Heaven, and standing before the tribunal, I shall anathematize the transgressors who vexed you, as the purulent blood of my heart pours out.
50 Above all, remember also the laws inscribed by God, wherein it is written, that those things which are revealed belong unto the sons of men, and the secret things belong unto the Lord our God. For this reason He has set a day, when He will pass judgment on the secrets of men at the hands of Jesus Christ.
51 Now, abandon that which is beyond your ability, and do not judge by conjecture, nor reprove according to report, until the coming of the Lord, who will bring to light what darkness hides, and fire will test each man’s work, for surmises and opinions are semblance and empty shadows that are beyond truth, and are not considered evidence according to what God requires before the tribunal of the righteous, namely that (all facts) must be established by (the evidence of) two or three witnesses. This seemed to have pleased the pagan philosophers so much that they stole it from us, and having changed the words, they allegorically set it forth as their own. Certainly, they respected only the form, as (one would use) a plough for tilling or dropper for medicine.
52 Now, I pray you not to be silent or free from care, but tend to justice. Public opinion and hearsay hold that those who are like unto you lack strength, and are overwhelmed by their mistakes.
53 But you also advise, that if perchance I am summoned to the patriarchal see, there should be no confession of sins.
54 Who could come forth with an impudent face and be an unrighteous witness no less against the chosen of God. Is it for this reason, that the command of the Holy Spirit allows secrets in the souls?
55 Do not make trouble, as it is hard for you to kick against the pricks. For such thoughts on faith always lead one astray from every grace. Prince Bagarat, who entertained such thoughts for no reason, was not blessed, and we are all aware of the way the perishables shall perish.
56 If you order that there be a meeting, let it not be the assembly of the wicked inclosing, or of the zealous assailants, who formerly assembled together with Annas and Caiaphas on account of the Lord, and who have now gathered with regard to the anointed of the Lord, but let it be like that congregation which the Lord acquired in the beginning as His lot of inheritance, about which the prophet speaks as follows: “Assemble yourselves upon Mount Sion, ye priests and righteous old men. Proclaim fasts and supplications. Sanctify the congregation with tears and laments, for God will visit you.”
57 In accordance with this the holy Nicaean Fathers labored on your behalf, and wearing boots on their feet set out to reach the holy resting-place, where they spent an entire year in fasting and praying.
58 They ate the dry bread of affliction, and drank the water of affliction, and lay on pallets spread on the ground. With excessive penance and groans they established as a mediator the Holy Gospels, so that they might not do anything according to their will. God looked at them and with enlightenment instructed them in what was worthy of instruction.
59 Well, mine unworthy self is willing to attend the assembly of the upright and the congregation of those that love good things, and to assist in their work with prayers and ascetic practices. The same God, who is mighty and living, shall do what pleases Him.
60 Let me add, that I shall speak boldly against the folly of those who have urged this, and shall become surety, so that should God not visit us for some reason, I should be considered as an ally of the evil-doers and the lecherous (mcghneayk) in everlasting reproach, but only let the meeting take place according to my instructions.
61 In taking into consideration the (wicked) tongues, do not be afraid, for it is not new that the tongue has been sharpened in bitterness, and the crooked bow made ready to shoot arrows of strife and conflict in order to strike and kill those who are upright in heart. Evil spirits run about feeling thirst for the honor of the blessed, and scheme to rebut it through the knavery of the sons of men in anger.
62 Now, those were tongues with which the prophets were condemned, beaten, and smitten with the edge of the sword. It was the zeal of the Pharisees and the cry of the Jews, whereby they lifted up their face unto the Word of God, and were lost to the ages and ages.
63 It was the violent passion of the priests, whereby they fought against God.
64 It was the rage of Judas, who went with closed eyes in order not to lose the thirty pieces of silver, and arrived where he belonged.
65 Those were intelligent and wise men, who were able to condemn the Son of God before God and the Emperor, and lawfully committed him to the judge unto their own destruction.
66 Remember those that testified against Stephen, James, the brother of the Lord and Narcissus, all three of them. Do not be deceived, for the sons of men are wont to do things either by will or by the seduction of the devil. For this reason, the accounts of the wickedness of the impious witnesses—who like a sharpened razor wrought deceit, loved wickedness more than goodness, and unrighteousness better than to speak righteousness—are preserved in writing as a measure of precaution for posterity.
67 For the same reason, the prophet offers prayers in order to be delivered from evil men, who have sharpened their tongues like serpents, and under whose lips is adders’ poison.
68 Let me also add this, that the man who is a detestable deserter cannot become a witness and come forth before the tribunal of the upright. He is persecuted openly, because he has defiled his face like that of a whore, and is no longer considered a human being.
69 According to the synodical order, the man who has confessed to the priest cannot become a witness, until the end of the time set by the holy canons, when overwhelmed by doing penance, he can call upon the leaders of the church as witnesses to his atonement.
70 Now, let the sinners first come forth and repent in sackcloth and ashes, and subject themselves to rules with all their heart. Only after this will their words be considered trustworthy.
71 Also the bishops shall be chosen and righteous, and some shall come from afar, so that they may not be unfairly biased. Likewise, let the blessed fathers of higher rank conduct the examination as they may wish, and be certain. Then, let those who are able to cover the holy altar and the holy see with fire-wood cloak their souls, as if mourning for the fall of the bride groom, who took the place of Christ in the sanctuary of the bride, the Church. (Let them do) many other things that are contrary to the judgment of righteousness, things which I shudder to put in writing.
72 What has been ordered by you will come true then. If you wish to choose someone different, the latter will have no other alternative than to fight against God either with violent force or distorted mind.
73 But now, complying with my advice, place your trust in God, so that in life after death your trial before the universal tribunal may be easy, and you may receive glory and honor from God throughout your days of life.”
74 Upon reading this solemn letter, Abas was ashamed and gave the lie to the wicked traitors. For despite his having written such letters, he did not receive an answer in accordance with his expectations, but rather much blame.
75 This was all the more since certain ones of the arrogant, and excessively envious slanderers were seemingly struck by the divine wrath.
76 The iniquitous lips of one of them swarmed with worms before the eyes of everyone including myself, and he perished.
77 Another’s bowels fell down forthwith together with the excrement. The traitor burned with high fever and parching heat, until pustules broke forth and he died.
78 The survivors, greatly distressed and trembling because of the deserved calamity, went to the patriarch to express their repentance, and were forgiven by him. The great sparapet, who was likewise greatly dismayed at heart and alarmed by the swift actions of God, threw himself down at the feet of the patriarch, with excessive immolations and tears, and begged forgiveness for his evil aberration.
79 The patriarch received him with love and ungrudging heart, and with perfection of faith, in accordance with the wishes of the faithful suppliant, made them worthy of forgiveness and blessings.
80 These were engraved by me by letter with great awe as a memorial for you who are about to come, so that looking at the results of destructive calamities, no one might scheme and suffer the same torments, derision and scourges as those who fell with Judas and reached their (deserved) place.
Գլ. 31
0 The Dissension between the Governor (Ostikan) Afshin and King Smbat, and the Insurrection in the City of Dwin.
1 Placing his kingdom on a firm foundation, Smbat tried to establish peaceful relations with everyone in accordance with the words of Paul. First, in compliance with the alliance of his father, he did not withdraw from the friendly affection of Leo Emperor of the Romans. He honored the latter with many gifts and worthy presents in accordance with his gentle temper.
2 In return, the Emperor gave to him an exceedingly great many number of gifts, namely, beautiful weapons, ornaments, robes wrought with gold, goblets, and cups, and girdles of pure gold studded with gems. But a greater honor than these was, that the Emperor addressed Smbat as his “beloved son” by means of a treaty of friendship.
3 When the governor (ostikan) Afshin, who had given the crown to Smbat, learned of this, as well as of the firm friendship and agreement with the Emperor, he was greatly distressed and irritated at these matters, (which he suspected to be) a plot against himself. He made haste to sever the ties of friendship between them, and having gathered numerous troops for this, he decided to set out and come to Armenia.
4 As soon as king Smbat realized the wicked schemes of Afshin, he immediately mobilized his forces as well as the multitude of the naxarars contingents, altogether thirty thousand brave warriors and skilled soldiers, and he marched as far as the district of Rotokk’ near Atrpatakan in order to confront the foe.
5 But before he reached the enemy line, he sent an envoy to Afshin with the (following) message:
6 “Why are you coming upon us in anger for no reason? If it is because of the alliance I have made with the Emperor, this was for your benefit also. (I thought that) I might obtain with ease those items that you yourself and the caliph needed from the land of the Greeks, and present you with noteworthy garments, ornaments and vessels for your own use. Likewise, I wished to clear the way for merchants of your faith, so that they might have access to their land, and enrich your treasury with the riches of the Greeks.”
7 When Afshin heard the soothing tone of the above words, and saw the select bodies of men of war who had reached his border, he changed his evil threats into an offer of friendship.
8 Then, mounting upon fiery steeds, they set out to meet each other, and exchanged many royal gifts and presents, and after this Afshin returned to Atrpatakan.
9 King Smbat turned back, and arrived at the capital city of Dvin.
10 Contrary to the condition that had been set at an earlier time, he did not find the inhabitants of the city submissive to him, and he also noted that they had paid less than the full amount of the royal tributes and taxes. Thereupon, they also shut the gate of the city before him.
11 He then laid a furious siege against them, and stirred up great confusion, pillage, devastation of forests and destruction by fire, all of which he frequently carried out over a period of two years so that distressed, irritated and harassed, they turned against one another.
12 Then the contenders who were the chief ostikans and commanders (hramanatar) of the city, two brothers, named Mahmet and Umayi, came out by night and took flight. The forces (of Smbat) learned of this, and going after them in pursuit, seized and brought them to the king.
13 Putting them to the torture with chains and rods, and taking from them many treasures of gold and silver, Smbat sent them in iron fetters to the Emperor Leo. Thereafter, he unquestionably bent the inhabitants to the yoke of his servitude,
14 and setting about to annex many lands, he watched over all of them, and brought them into obedience, some by means of gentle words, others by force. Accordingly the great Curopalate of Georgia and his adherents persuaded by the righteousness of his wonderful order all submitted to him. But whoever lifted their hands against him, he repressed with daring force, and subdued them beneath his feet.
15 Thus, he extended the boundaries of his domain as far as the city of Karin in the northeast, and to the farther side of Kgharjk’ as far as the shores of the great sea and the borders of Egrisi, as well as to the foot of the Caucasus Mountains, that is to say, Gugark’, and Canark’ as far as the Gate of the Alans, where he also seized the fortress guarding the pass. From there the boundary (ran) southward to the city of Tiflis (Tp’xis) along the course of the Kur River, and (continued) on to the district of Uti, as far as the city of Hunarakert, to Tus and to Shamk’or.
16 Thus he enlarged the limits of his domain and brought these beneath the yoke of the royal tributes, bekars and taxes, and dedicated the weapon he used valiantly in battle as a sign of victory.
Գլ. 32
0 The Destruction of the City of Dvin and Mashtoc’ Vardapet’s Letter of Consolation to the People of the City.
1 Unexpectedly, about this time during the course of the night severe tremors occured in the city of Dvin and caused extensive destruction, terror, ruin and loss of life to the inhabitants of the city; for the earthquake pulled down all the walls of the city, as both the palaces of the magnates and the houses of the common people (ramik) became in the twinkling of an eye like desolated tract of rocks.
2 It also demolished and destroyed the Divinely-built church of the katholikosate as well as the other martyria with solid foundations, which appeared to the onlookers almost like holes full of rocks.
3 The destruction of multitudes of men, who had suffocated under their roofs and mounds of earth because their minds had become as hard as rock and without compassion, made them resort to lamentations and tearful cries.
4 I shall not speak of the victims’ relatives, sympathizers and spouses, whose cries and lamentations, as well as the piteous voices of the chorus of minstrels, accompanied by the wails of black-clad women and griefstricken men reached up to the heavens.
5 As it was not possible to bury the multitude of corpses in graves, many were thrown into abysses, ravines and gorges.
6 Thus fear of the (divine) wrath terrified those who had survived.
7 Hearing of the divine scourge, the blessed man of God Mashtoc’, who dwelled on the island of Sewan in an exemplary manner of ascetic life, wrote as follows a letter to the afflicted who had survived:
8 “My gracious and beloved lords and dear brethren, I learned of the universal destruction, wherein the divine treader of the winepress crushed you with immense force in anger for our multiplying sins. I was also informed of the sudden affliction of bitter tears and unbearable agonies of death that came upon you, and turned your joy into mourning.
9 Fire devoured everything and scattered the multitudes. Behold! Neither the expanse of the main, nor the summits of mountains could stop the swift-winged order.
10 Woe to that horrible day of destruction, when still seated at their splendid dining tables with food in their mouths, they were stupefied by the violent blow of boundless disaster.
11 Parents abandoned their children and children left their parents with pain. Their homes became their graves, and they were buried in their own dwellings as in a tomb.
12 Woe to you, fathers and brothers who suffered toils and oppression! The Lord spread His nets upon His people and with invisible swords struck them in one second. He dried them up like water and made them vanish like smoke, covering us all with blinding darkness.
13 Blessed are the eyes that did not behold this new and unheard of condemnation which we received in retribution. For there was a time when being of good cheer in the gladness of your hearts, you rejoiced together with your parents, brothers, families and children, and made the Lord hear the sounds of blessing. Now, you are fired by unbearable perplexities and the sudden advent of blinding darkness. Even the shadow of consolation is not to be found, and you are left with no hope or alternative other than to cease to live or turn alone to God’s love of mankind.
14 For you know, that God has no other care than setting straight and redeeming mankind. Because we are wont to forget God and He in turn forgets us, He stirs us up in this manner in accordance with His mercy and love.
15 For I agree with the Scriptures in regard to the scourge of God, whereby “He admonishes by the sword our wickedness and folly.”
16 Again, do not wonder at the unfathomable judgments, whereby he destroys the upright with the impious.
17 First, no one is upright, because we have all gone astray and have become unprofitable. Consequently, (you should not consider) it tragic, if death, to which we are bound, comes to us in retribution.
18 Secondly, even as the upright as well as the impious benefit together from the sun, rain, and other goodly things, so also they drink together from the cup of destruction. But the reward and retribution of each individually will be deferred to the day of the Last Judgment.
19 Now, as the decrees that the Creator has set up apply also to us, and treat everyone impartially, accept willingly that which is contrary to your wishes, so that you may show proof of your wisdom, knowledge and faith.
20 Express to Him the gratitude that you owe Him, the One who consoles your hearts’ despair, because you are bound to him by oath in accordance with your Christian faith and upright life, and are confident in the fear of the Lord through virtuous and orthodox practice.
21 He shall console your spirits and make you hopeful for a pure heart; He shall give natural relief to all of you that have survived, that is to say, both pastor and flock, and make you forget the great and profound grief. In return for the tribulations suffered by those who departed from this valley of grief, let an atonement be made for them as equals of the martyrs tortured for Christ. May He grant repose to their souls in the dwelling of light, and blotting out the record of their words, deeds, and thoughts let Him place them in the promised bliss, which is preserved for His beloved for the ages and ages.”
22 This gracious letter was read in the presence of a great multitude, and the rest of the people having heard of it through hearsay consoled themselves greatly from fear of the Lord’s rebuke.
23 However, they considered themselves as worthy of that evil calamity as the infidels whose sins they shared, and spoke to one another thus: “It was just that Christians confounded in the smoke of the wrath of the heathen were found guilty,
24 because we did not come out of Segor and mingled with the Hagarites, from whom we learned their ways which proved for us a stumbling-block.
25 But now, let this much information concerning these miserable and indefensive calamities suffice you, lest further details might be annoying to your ears and let us look at subsequent events.
Գլ. 33
0 Afshin’s War against King Smbat, and the Confinement of the Katholikos.
1 When the perfidious ostikan Afshin, about whom we have already spoken, noticed the deserved successes of king Smbat, that is to say, the subordination of the northern nations by a mighty hand, and the submission of the beastlike tribes to his sway, he thought that Smbat might not maintain the accord of friendship between them thereafter, and discard his promise to obey him.
2 He also feared, that he might not pay the full amount of the tribute assigned to him. Therefore, he made haste to sever the roots of the ills which he thought to suffer at the hands of Smbat.
3 He then secretly lay in wait and summoned the multitude of his forces on the pretext that he had received word to proceed in other directions. The multitude of his troops swarmed like gushing torrents, overflowing, destroying, annihilating and eradicating the foundations of the sound existing order. Of this, king Smbat remained ignorant, until the ostikan had reached Naxjawan,
4 and although he tried to summon his forces with great haste upon receiving the evil tidings, yet, unlike the first time, he could not confront Afshin before the latter had reached the city of Dvin.
5 Thereupon, the king turned to the fortified strongholds, and sent edicts to all the regions. Immediately, all the naxarars of Armenia responded to the summons and assembled together with a large army.
6 On the command of the king the northern nations had also sent many warriors, namely, fierce archers as well as spearmen, armed with weapons and armour. Subsequently, observing carefully the surroundings, they gathered in the village of Vzhan, which is situated at the foot of Mount Aragac.
7 On the other hand, the great katholikos Georg went forward to meet the ostikan, (with the hope) that he somehow might be able to melt his heart of rock, and take care of the reasonable flock of the Lord. At first Afshin received him with friendly disposition, and in accordance with his fellowship with the Anti-Christ, attracting his mind to his own way of thinking, sent the latter as an envoy to king Smbat, in order treacherously to invite the king to come to him. The righteous and simple minded man of God, the katholikos, did not realize that Afshin was trying to entrap the king, and forcibly bring him within his reach.
8 However, when the prudent king Smbat heeded the advice of the naxarars and did not venture to go, the katholikos returned to the ostikan.
9 Although all of them begged him frequently not to go back to the wicked heathen, yet, he could not be deterred from returning, lest he might break the oath that he had made to Afshin.
10 When the ostikan realized that Smbat could not be beguiled by means of the katholikos’ mission, he ordered Georg bound with iron fetters and handcuffs.
11 He himself marched against king Smbat, and pitched camp not far from him in the village of Doghk’.
12 After three days, he mustered his troops and came to blows with the king.
13 In the battle the most horrid agony of death awaited the Ishmaelite forces at the hands of brave swordsmen and archers with well bent bows; a warrior would strike his adversary to the ground and slay him. The survivors were dispersed and turning to flight they reached the camp of the foreigners, which they could barely defend.
14 Thereupon, the wicked ostikan was subdued by the swelling waves of the sea and the foamy billows rising like mountains. Instead of exacting brutal punishment, he begged Smbat to pay him the royal taxes, and make an oath not to break his alliance with him.
15 Being concerned with the establishment of peace in the land, the king did not delay in complying with the wishes of Afshin and sent him valuable gifts, in return for which he received prizes befitting the glory and dignity of kings.
16 After this, the ostikan departed, taking with him the great katholikos bound with the same fetters.
17 There, among the enemy the katholikos suffered the physically distressing agony of annoying and burdensome travail. He was assigned no attendant to wait upon him and either prepare his bed, or pour water for his hands, or offer him his towel, or hold a basin before him, or bring water for him to drink and quench his thirst.
18 Tortured in this manner together with the blessed men who were in confinement, he made his bed always moist with tears. He devoted his time entirely to continuous psalmody and indefatigable prayers lest he might fail to reach the haven of life.
19 After he had spent two months in confinement, the Hagarite ostikan demanded gold and silver from the great katholikos. He put his seal on a solemn oath, whereby upon his (Georg’s) giving the ransom, he would be set free from his bonds and sent to his see with honor.
20 The katholikos instructed us—being his bishop in residence, we were deeply concerned—and the other clerics of the church to approach the chief naxarars and the princes of the land in the customary manner for prisoners of war. We gathered at once the ransom demanded by the ostikan. At the orders of king Smbat, we were immediately sent to Hamam, the great prince of the East,
21 because the ostikan had reached the city of P’aytakaran at that time, and had taken the great katholikos with him. No sooner had he arrived there, then our men hastened to meet him.
22 Demanding that the katholikos be returned to him, Hamam got him back and adding his own contribution to the money sent to him in order to fulfill the amount demanded, handed it over to the ostikan to carry away.
23 Wishing to see the great patriarch under Christian protection and his physical needs completely satisfied in that distant land, the prince tended to the katholikos like a servant, and sent him to Armenia.
24 When the parish saw the shepherd of the reasonable sheep return, it was filled with great joy. Solemn services were held in all the churches, and ceaselessly the divine liturgy was celebrated to the Glory of God.
Գլ. 34
0 The Rise of Prince Ashot in Rebellion and the War between King Smbat and Ahmad.
1 At this time, Ashot, the great prince of the region of Vaspurakan and the nephew of king Smbat, was beguiled by the fraudulent utterances of some, and violating the terms of agreement with his uncle king Smbat, set out for Afshin in order to make manifest his whole-hearted submission to him in return to his gifts, without any realization of the evil that was in store.
2 Subsequently, upon his arrival he presented Afshin with many worthy gifts, and secretly bribed his naxarars severally with the other prizes that he had taken with him with the expectation of higher rank and honor, and (the hope) that they would grant him autonomy. However, he received nothing more than what he had, except for the praiseworthy ornaments with which he was endowed and he was bidden farewell, whereafter he departed from there. The only thing that he acquired was the fatal wound in his soul.
3 King Smbat, on the other hand, observed silence, and awaiting a probable change of attitude on his part hoped that he might divest himself of disgraceful ignorance. However, Ashot paid no heed to this, nor did he turn to the harvest of goodly seeds.
4 A few days later, the great prince of Siwnik’ also did the same thing in the same way; he also went to Afshin, and returned empty-handed like his predecessor.
5 Subsequently, however, regretting that he had severed relations with the king, he begged him with tearful eyes not to make anything out of his wrongs and deny him the fatherly patronage of former times.
6 King Smbat made no change at all in his attitude; he summoned him with loving tenderness as a beloved son, and bestowed on him great honors.
7 At that time, Gagik Arcruni had become pre-eminent by virtue of his wisdom, grace, valiancy and fortitude. Being the father-in-law of the great prince Ashot, about whom we spoke above, he summoned the latter with fruitless and insidious intentions in mind. Deceiving the three brothers—namely, his son-in-law Ashot, Gagik and Gurgen—on the pretext of friendly pastime, and bringing them together, he bound them with iron fetters and confined them in prison. Then he took for himself the domain of Ashot and set himself up as prince of those regions with great power.
8 Although he was displeased with this, since it was contrary to his will, king Smbat made no attempt to inflict punishment on Gagik, who had usurped the princedom, especially since the latter had submitted himself totally to the service of the king.
9 Subsequently, when king Smbat saw that peace had been permanently established in Armenia, and the naxarars were in accord with him, he decided to conquer and subordinate the district of Taron, as well as the province of Aghdznik’, lest the possessions of the feudal houses (in those regions) might be denied to their legitimate lords,
10 because the great Ishmaelite prince Ahmad, who held under his sway Syrian Mesopotamia as far as Palestine, had seized Abu’l-Magra (Aplmaxr)—the son-in-law of the Arcruni family and a secretly converted Christian, who ruled over the province of Aghdznik’ in place of the bdeshxs—and confining him in prison, had appropriated the possessions of his house and (subordinated) the inhabitants of Mount Sim.
11 After a few years, Dawit’ Bagratuni, the great prince of Taron also died, and in his place they set up Gurgen, the son of his brother. Subsequently, Ahmad also opened hostilities against him, and the prince was killed in battle.
12 But Ahmad made gradual progress, and tried to extend his sway over those regions.
13 And as the son of the great prince Dawit’ and the son-in-law of the king’s brother Shapuh had brought frequent charges against Ahmad, so much so, that the wickedness of the latter had been completely disclosed, thereupon, the king summoned the naxarars of Armenia and mustering all of his forces, approximately sixty thousand men, marched toward the mountain situated to the east of Taron, where he pitched camp in order to look into the situation.
14 But the brutal tyrant Ahmad was stationed to the west of Taron, where he had encamped along the bank of the Euphrates River.
15 As there was a secret agreement between Ahmad and Gagik, the ruler of Vaspurakan, the latter insidiously induced the king to set out from there and march southward toward the komopolis of Hoghs on the pretext that it would be advantageous for them to carry out their undertakings in that area in war or in peace.
16 Suspecting nothing, the king went along with him.
17 But Gagik made haste to inform Ahmad of his double dealing, and having set a definite time, asked him to attack accordingly. (In the meantime), he led the multitude of the troops through mountainous, waterless, rocky, briary and impassable terrain, where the troops were forced to go on all fours, so much so, that many of them, weakened by thirst, dropped dead.
18 All the remaining forces, tortured, worn out, frustrated by erratic and nerve-wearing wandering, dispirited and out of breath because of their exhausting march, hardly reached a rivulet called Tc’ughx in a certain village, where they remained like people beaten by clubs or paralytics.
19 In accordance with the time set by Gagik, Ahmad forced his men to make haste, while dawn was divesting herself of the gloom of darkness, the invaders arrived and fell upon them.
20 Some of the forces that had been left behind, startled by the coming of the enemy, quickly put on their armor, weapons and ornaments, and mounted their horses. The king was the first to come out in the open and show himself. He was followed by certain others who marched at a gallop and putting the enemy forces to flight, dispersed them.
21 In view of such valorous competition, Gagik, from whom rose the stench of death because his heart was affected with spite, conceived of other wicked snares. Raising a tumult in the entire army, he ordered (his men) to tear down his tent and have the porters pick it up and turn on their heels. When the multitude of the troops noticed this, they considered it true and all did the same.
22 Seeing this, the king realized that his men could no longer succeed in the war. He withdrew his forces and turned to flight.
23 Ashot, a comely, inexperienced and innocent youth, of the great naxarardom of the race of Hayk and the son of the king’s sister, lost his life there. Together with him there were other warriors, lords of less renowned houses, approximately fifty in number. The remaining forces were scattered and each man went his own way.
24 The king himself retired to the district of Bagrawan to overcome the fatigue caused by his labors.
25 Notwithstanding, the perfidious prince Gagik tried to conceal his insidious plots at the bottom of his heart as if under a bushel, without realizing that there is nothing hidden that could not be manifested.
26 Upon his return to Van in the district of Tosb, he indulged himself in amusements to the contentment of himself, in accordance with the maxim that “a (cheerful) countenance reflects a merry heart.”
27 On the following day he clad himself in royal robes, and mounting on his mule, he made a tour of the place.
28 Then, Gagik, the brother of the great prince Ashot, accompanied by two other men from the Amatuni house who were of the same mind as he, suddenly drew their swords, and falling upon the presumptuous prince, stabbed him. Thus he fell to the ground and died. He was buried among his ancestors.
29 Ashot who had been in confinement was released, established in his ancestral domain together with his brothers.
30 Before these events took place, two of the principal and elderly princes, Mushegh of Mokk’, and Gurgen of Andzewac’ik’, let animosity rage between themselves, and fought against one another in great uproar. In the course of the battle, prince Mushegh of Mokk’ was killed by Gurgen.
31 Two years later, when Gurgen had mounted on a swift horse, which he admired, and as he happened to cross a small ravine, the steed galloped neighing, and threw the prince down on his back. Having (thus) met his death, his body was brought back and buried among his ancestors.
32 His son Atom the great succeeded to his domain.
Գլ. 35
0 Afshin’s Attack on Smbat, and the Seizure of His Family.
1 When the evil-loving ostikan Afshin learned of the wicked acts that had been committed, and heard of the flight of Smbat from the traitor, of the desertion and dispersion of the Armenian forces, the treason of the higher nobility (awagani), as well as the acute discord between those who had remained, he took advantage of the situation which he considered suitable for carrying out his wishes, and putting his mind to wicked thoughts, he rose with a roar, and set out like a violent torrent to come and inundate the house of Togarmah with tumultuous flow, and to pour the bitterness of his venom upon the head of the king.
2 Marching through the province of Uti, he came to the regions of Gugark’ and Virk’ with the intention of either subduing these (lands) first, or arousing confusion therein, lest Smbat might have any means of escape from him.
3 But as the naxarars of those regions could not be induced by him to rebel, and he could not conquer their impregnable fortresses by force, once again he entered Armenia through the district of Vanand, and decided to pursue Smbat.
4 When the king took refuge in the strongholds of the craggy glens of Tayk’, the ostikan realized that he could not harm him through treachery or subordinate him by warfare. Subsequently, he set out and besieged the fortress of Kars, which is in the district of Vanand, because Smbat’s wife, the queen of Armenia, who clad herself in cilice and led an ascetic life, and his daughter-in-law, who was the daughter of the king of Egrisi (Eger), as well as others, the wives of azat men, had found refuge there.
5 The guardian of the fortress was one by the name of Hasan, a very trustworthy fellow and overseer of the entire household of the king. He was a member of Gnt’uni house of Canaanite origin. In the repository of the fortress were stored the treasures and the riches of the king. Upon inquiring and learning of this from people who were known to him, Afshin with raging violence laid siege to the fortress.
6 Thereupon, considering the situation prudently Hasan realized that there was no hope of salvation for them from the gaping gates of destruction and coming to his senses at the will of the celestial providence, he demanded from Afshin a solemn oath, assuring them safety from bloodshed and all other wicked acts in return to the fortress.
7 The latter immediately gave the desired assurance unhesitatingly. The gates of the fortress were opened, and Afshin entered.
8 Despite the fear of the inhabitants of the fortresses of a seemingly huge and ferocious beast, Afshin in no way exposed them to danger, death or confinement. On the contrary, he released the multitudes of the common people (ramik) and relieved them from all oppressions. He brought to the city of Dvin only the queen together with her daughter- in-law, Hasan the overseer of the royal household, and a small number of noble (azat) women, as well as the treasures and the riches of the king. Those who were subsequently taken (captive by him) were not threatened by any imminent danger; rather they were treated with the utmost respect, so much so, that a short time afterwards he even released Hasan to return to his king.
9 But when king Smbat returned to the fortress of Kars and saw all the things that had been taken by the enemy, he did not allow himself to be distracted from the hope of heavenly salvation. On the contrary, he raised his voice in giving thanks, and put his trust in the will of God, who would restore life to him and bring utter destruction upon his enemy.
10 As he could not decide on a quarter in that region due to the severity of the winter season, he went from there to the strongholds of Erasxadzor, the village of Kaghzuan.
11 Then envoys were sent back and forth between Smbat and Afshin; making inquiries concerning this matter, each one tried to cast the blame of what had happened on the other.
12 Subsequently, the ostikan asked the king to dispatch his eldest son, and the son of his brother Sahak as hostages.
13 Also he asked for the hand of the daughter of Shapuh, the younger brother of the king, because he considered Smbat’s oath untrustworthy and worthless. Only compliance with the above demands would give him assurance and undisturbed peace.
14 As the king became aware of the fact that the naxarars were not in accord with him, and finding no other way out of this, he unwillingly complied with Afshin’s wishes, and sent to him his son Ashot, as well as his brother’s son Smbat as hostages. Also he gave to him in marriage the daughter of his younger brother Shapuh. (Upon her arrival), he married her, and at the nuptials they danced to the tune of the kak’aw. Due to the severity of the winter season Afshin did not wish to depart from there.
Գլ. 36
0 The Pontificate of the Vardapet Mashtoc’ and Yovhannes the Historian.
1 At this time, the great patriarch Georg died in the province (gawar) of Vaspurakan, and the priests as well as the princes of the land together brought his body and buried it in the cemetery of Dzoroy Vank’ in Tosp, near the church where our Holy Illuminator had laid down his staff and the table of the divine sacrament, which he used to carry with him prior to the establishment of holy churches in Armenia.
2 But when winter’s sorrow yielded to milder weather, the ostikan sent back to the king his queen, whom he had treated with much respect. He summoned Shapuh, the brother of the king, and treating him with consideration, gave him suitable gifts, and honored him like a close relative.
3 Then Shapuh bid farewell to his son-in-law Afshin, and his daughter, as well as the other hostages, and the princess, that is, the daughter-in-law of the king, and returned to king Smbat.
4 Meanwhile, as the great patriarch Georg had departed from this world, the king and his associates elected to the patriarchal throne the angelic and heaven-graced man of God Mashtoc’, whose soul was permeated by the divine inspiring power of the Holy Spirit, and who put forth shoots of fragrant flowers in the fragrant orchard of his soul.
5 He not only denied himself indulgence in gluttony, but also refused to partake of an ordinary diet of bread and water. In his frugality he satisfied his needs only by means of vegetables.
6 Greatly pleased by his wonderful and thoughtful manner, the king, the senior (gahamecar) princes and the illustrious azats set him up on the throne of the Holy Illuminator Grigor. This is not the occasion to praise the fruitful and productive sprouts that appeared in the rich orchard of his soul. Such eulogy must be postponed to another time and place.
7 But while the holy man of God by his miraculous and praiseworthy teachings was in the process of setting his faithful flock on the path of righteous works and deeds, he died (rested in Christ) without suffering any agony, after he had occupied the patriarchal see for only seven months.
8 After Mashtoc’ I, Yovhannes, who wrote this book, a pitiable and wretched man, eager to quench my thirst for spiritual admonition, was set up on the holy see not because of my virtues, but rather due to the fact that I could not refuse the order of the king and the multitude of the naxarars.
10 Although I had been a disciple of the blessed Mashtoc’ ever since my childhood, and was related to him by blood, yet, being blinded by the beam of my sins, I did not deem myself worthy of noticing the mote in the eye of my brother, nor did I think that I was a foremost authority on the laws of the New Israel.
11 And yet, once again I preferred to manifest my obedience, which is the mother of all virtue, and thinking that obedience and manifesting no opposition were even better than a choice sacrifice, I was elevated to the present (office), and had as my only guiding hope the philanthropy of God.
12 At this time, the construction of the church which had been founded by king Smbat sometime earlier in the komopolis of Erazgawork’ at a site near his royal palace, was completed. Thereupon, the church was consecrated according to the divine canons, and dedicated to joyous worship.
13 Smbat decorated the church with rare and beautiful ornaments, gold-broidered vestments, and flaxen curtains. He also installed on the altar of Christ an arch made out of pure gold which was studded with gems.
14 The great curopalate of Iberia, Atrnerseh, honored in every way the peace treaty and alliance with king Smbat. With great veneration he wisely submitted himself to the king like a son to his father, or more evident than this, like a servant willingly overwhelmed by the awe of his master in moderation, he always turned his eyes to him with utmost attentiveness and entrusted Smbat even with his life.
15 Being greatly pleased by this, king Smbat summoned him and treated him with kindness. Subsequently, he crowned Atrnerseh king with great glory and proper ceremony, outfitting him in armor befitting kings, he set him over the land of Iberia, and granted him the second place in his realm.
16 After his promotion to the royal rank, Atrnerseh displayed no insolence. On the contrary, he always made concessions humbly, and with his gentle disposition he continued to maintain the same relationship with king Smbat in accordance with their excellent, solemn understanding of before.
Գլ. 37
0 Freedom of the Royal Family from Captivity; Afshin’s Preparation for War against Smbat; His Death.
1 After these events, the ostikan Afshin, induced by certain half-truthful tattlers, once again returned to his practice of conniving, and devising insidious intrigues in his mind, began to wander around certain cities on the pretext of conquering them. Then he set out and came to the city of Tiflis from where like a storm he suddenly attacked the district of Shirak. Since his mind had turned to its former aberration, he put his hopes in black magic with the expectation that he might be able to annihilate king Smbat through treachery and cunningness.
2 In view of this, the king immediately mustered a small force, and with great haste took refuge in the fortresses of Tayk’, the possession of his beloved friend curopalate Atrnerseh.
3 But when the ostikan realized that he could not deceive the king—for he had made the attempt more than once or twice—he gave up his intention, and made believe that he had come to visit the king in friendship and charity.
4 Then he set forth and arrived at the capital city of Dvin, where he tried to bind (the king) with a treaty of friendship exempt from deceit, and leaving there in his place his son Diwdad with the great eunuch, he made haste to go to Atrpatakan.
5 At that time, the great princess, the wife of the king’s brother Sahak, went to meet the ostikan. She brought with her gold, silver, and much money.
6 The meeting took place in the plain of Sharur, where the princess presented the ostikan with the gifts that she had brought with her, and falling on her knees, she begged him, moaning tearfully, to return her son Smbat, who had been taken hostage by him from king Smbat sometime earlier. She brought to his attention the wretched state of her widowhood, and revealed her heart-rending privations, which deeply touched the ostikan, who took pity on her, and showed mercy; for very frequently wicked men do good deeds accidentally.
7 After accepting the gifts from the princess, Afshin returned her son. On receiving this great present, she returned to her home.
8 But when king Smbat returned from Tayk’, he went out to meet the great eunuch near the fortress of Ani on the bank of the Axurean River, and the two men came to terms.
9 The eunuch was very pleased with meeting the king, so much so, that he admitted having seen no one like him.
10 Thereafter, the eunuch was of one mind with the king in word and deed, and having received many gifts and honors from Smbat, he went to the city of P’aytakaran.
12 Diwdad, the son of Afshin, however, remained in the city of Dvin and received a stipend (rochik) from king Smbat for a period of a little less than a year.
13 After taking leave of the king, on the way the eunuch allowed himself to be seduced by the temptation of licentiousness in the slanderous utterances of some whose minds inclined toward wickedness. He marched with a large force against Georg, the nahapet of the Sewordik’, whose name owes its origin to their ancestor named Sew.
14 The eunuch attacked them in full force at an unexpected hour. Although the dauntless Sewordik’ resisted him valiantly, yet, they could not hold their ground because of the suddenness of the onslaught. The eunuch seized Georg with his brother whose name was Arues, and brought them with him to the city of P’aytakaran.
15 Here their prospective executioners cross-examined them severely, and tried to convert them from the laws given to them by Christ to the impious religion of their Muhammad.
16 Nevertheless, the (Sewordi princes) did not agree to their demands, nor did they exchange the salvation of celestial life for irreparable destruction and a worthless life. Consequently, by being executed, they inscribed their names in the Register of Life.
17 Sometime after this, the great eunuch, being distressed by Afshin, deserted him, and taking with him the king’s son Ashot who was a hostage together with the wife of his brother Mushegh who had been taken captive in the fortress of Kars, he immediately came to king Smbat, and returned to him his son and daughter-in-law.
18 Greatly pleased with the providence of God, and with the deliverance of the captives, Smbat respectfully invited the great eunuch to come to him and (in appreciation for his service) gave him abundant gratuities and gifts, whereupon he sent him to the region of Asorestan.
19 But on reaching the boundaries of Egypt, the eunuch was seized by his caliph and executed.
20 When the ostikan Afshin was informed of these matters, he roared with anger like a beast released from its cage. Greatly enraged at Smbat, he considered the latter the instigator and cause of the wickedness that he had received from his eunuch. He threatened the king with a greater storm and a worse torrent of wickedness.
21 He sent edicts to all the regions of his realm, and summoned immediately brave warriors with steeds, arms and ornaments, and legions of infantry soldiers.
22 But while the multitude of his forces were gathering together, and he was about to march forth, and pour the venom in his enraged and embittered heart on (the head of) the king, he was suddenly struck with an unbearable affliction. His abdomen was inflamed, and his insides decayed. His ruptured intestines burst out of his abdomen, and before his spirit had departed from his body, the stench of death rose from him.
23 He met his end in this painful condition, and descended to hell in utmost agony.
24 Many of his soldiers who had been struck by the same affliction and were in the same miserable distress, perished together with him.
25 Those that survived, dispersed and each went his own way. In this manner, king Smbat’s prayerful supplications to God, which were also accompanied by all the tearful entreaties of us the clerics of the churches of Christ, were made audible to the ears of the Lord of Hosts. His arrogant feet did not trample us, nor could his lewd hands make us shake. The enemy who loved darkness could not attain joy in life and perished without hope. The faithful flock of Christ, led by her leaders became mightier in Christ, Who is Himself the vanquisher, and “whose will it is that all men should find salvation and come to know the truth.”
26 When Diwdad the son of Afshin heard of his father’s death, he stealthily left the city at night and fled to the land of Atrpatakan.
Գլ. 38
0 The Discord between Ashot and Hasan Arcruni, and the Death of Ashot.
1 About this time, Ashot, the great prince of the Arcruni, who was of the descendants of King Sennacherib, set out to make a tour of his own domain with a small army, and having reached a glen called P’orak Lmbay, he spent the night there on an agarek, where the Gabawonac’ik’ (Gibeonites) lived, and took shelter under the roofs of houses because of the wintry season.
2 Hasan Arcruni, the son of Vasak who had renounced Christ, and of the paternal aunt of the very same prince Ashot, had his residence at the fortress of Sewan.
3 Upon learning that prince Ashot had encamped in this glen, he was deceived by the wicked wiles of Satan, and blinded by his own free will, he secretly mustered his forces, got ready his assassins, marshalled his warriors, bowmen, hatchetmen, swordsmen, and vigorous peltasts, and followed them closely behind. Marching through the night, they came upon the prince unexpectedly,
4 and surrounded the gates of the houses where prince Ashot and his retinue were spending the night. Having confined the latter within, they considered the enemy already apprehended.
5 Thereupon, Hasan with the help of the spear which he held in his hand, leaped like a deer onto the roof of the house in which the prince was, and began to run, when the roof caved in because of the heavy tramping of his feet, and with the roof Hasan himself fell in.
6 Here he was recognized by the guttural quality of his voice, whereupon they seized him immediately, and brought him to prince Ashot.
7 But when Hasan’s men became aware of the confusion, they fled and vanished without a trace, like smoke blown away by the wind.
8 Thus the very pit which Hasan had dug (for someone else), swallowed him.
9 Prince Ashot put him in fetters, and brought him to the fortress of Sewan, where, standing before the gates, he demanded that the fortress be turned over to him.
10 However, Hasan’s mother and brother—on his mother’s side, but not on his father’s—did not wish to give him the fortress under threat of force, because they could not be sure of the promises of the prince concerning the safe return of Hasan.
11 When the news reached king Smbat, he advised me to go and resolve the matter, with the expectation that perhaps I could close the doorway of destruction which Hasan had opened before himself.
12 I went and persuaded the princess to turn over the fortress in order to save Hasan from the danger of death and assure his safe return from captivity.
13 Then I acquired from the prince a solemn oath promising to release Hasan unharmed.
14 After receiving the fortress, I handed it over to the prince. Subsequently, attracted by the futile and wicked advice of certain azats, the latter had Hasan’s eyes put out, and through ignorance brought damnation upon himself; for all those who break their oath, or heed not the words of an intervening prelate, or are easily swayed by the opposite view, bring about their own destruction, and cannot acquire for themselves a secure life.
15 But I employed the power invested in me by the gospels, and having excommunicated the prince, returned in deep sorrow.
16 After one year, recklessness and ignorance robed Ashot’s becoming, stately, and handsome stature like a garment.
17 Thus, still in the prime of his youth, he met his end, and afflicted us with deep grief.
18 His brother Gagik succeeded to his large domain, and king Smbat set up his younger brother Gurgen as marzpan of Armenia.
Գլ. 39
0 The Rule of Yusuf Brother of Afshin as Governor, and the Death of Shapuh and Dawit’ Brothers of King Smbat.
1 When king Smbat learned that Yusuf had succeeded to his brother Afshin’s domain, he decided never again to suffer treachery from the suppressed menace, nor make pacts of friendship with those whose rights had been taken away from them, and from whose mouths righteous words were always absent.
2 Then, he wrote a letter, and sent envoys with appropriate gifts to the Ishmaelite caliph in Babylon. He asked to be set free from the domination of the aforementioned dynasty, as the laws of God had dissociated him from them and their ways, which were always extremely prone to wicked deeds.
3 When the caliph read the letter and became aware of Smbat’s demands, he immediately gladly carried out his wishes, and reducing the amount of the royal tribute, won over the heart of the king, to whom he extended an invitation to come to him.
4 Then, he sent to Smbat a magnificent royal robe, a crown, a gem-studded belt made out of pure gold, a precious sword and swift steeds in full armor and ornament.
5 Upon receiving these, Smbat rejoiced greatly. Subsequently, like all the other tributaries, he also brought his neck under the yoke of the caliph. Thus, he submitted totally to the will of the caliph.
6 At this time, the great sparapet of Armenia, Shapuh, who was the brother of king Smbat, came prematurely to the end of his futile existence, and joined his ancestors.
7 Thereupon, king Smbat, accompanied by all of his kinsmen, came to the funeral. They greatly bemoaned Shapuh’s loss and buried him among his ancestors in the cemetery located in the town of Bagaran.
8 Then, in place of his father, king Smbat set up the handsome and comely youth Ashot, the son of Shapuh, as sparapet of Armenia.
9 Upon his succession to his duties as sparapet, the latter conceived the wonderful idea of building the beautifully ornamented church of Bagaran on the bank of the Axurean River, and decorating it with many valuable vessels, he conducted the consecration ceremonies in a proper manner.
10 After this, in the komopolis of Koghb he founded another church, on which he spent a great amount of money, and tried very hard to bring it to completion with God’s will.
11 A short time later, the king’s other brother, Dawit’, who was the presiding prince (ishxan ishxanac’) of Armenia, and a humble man with a sense of equanimity in all his transactions, died. The king mourned his death greatly. In his anxiety, he was deeply immersed in the gloom of grief, and cast himself into the abyss of eternal sadness. With consoling words I restored in him the hope of eternal life, and saved the works of the kingdom from deterioration, so that he might take care of wordly necessities, a task which was entrusted to him by God in order that he might tend to His flock.
Գլ. 40
0 Yusuf Sets Out against Smbat; They Come to Terms and Confer Honor on One Another.
1 The ostikan Yusuf looked upon the secession of king Smbat as a very wicked act. Weighing his actions intelligently, he again tried to bring Smbat to his side and make him an ally, just as he had been formerly with his brother Afshin.
2 At first, he asked the caliph to reinstate Smbat under his domination, but he was denied audience, and as he could not attain his goal, he rose in rebellion, and turning his back (on the caliph), gathered a large force. Then he set forth and reached the city of P’aytakaran, from where he immediately marched through the province of Uti, and went as far as Tashratap’.
3 When the king learned of this, he sent forward a large force and occupied the defiles and the passes on the highways in the regions of Ashoc’k’ and Tashirk’, in order not to allow the enemy to pass behind them.
4 But when Yusuf realized this, he secretly circled about the mountain from the west, and marching through the lower flanks of the mountain, he reached the hither side, the district of Shirak. After spending the night there, he made haste to reach the city of Dvin.
5 Although the king learned of Yusuf’s march toward the western side of the mountain rather late, and went in pursuit of him, he could not catch up with him. Therefore, he marshalled his forces in the komopolis of Aruch, in the glens of the Aragats Mountain.
6 When the ostikan Yusuf realized that the king was getting close to him, he sent to him one of his venerable secretaries, a man of Syriac origin and a Christian by faith. By means of very friendly, pleasing and agreeable messages, and several generous, circumspect measures, he impressed on the heart of the king (the idea of a) treaty. He also removed from Smbat’s mind all his fears and apprehensions, and left the payment of the royal taxes to him as he might wish and desire, provided that he would agree to a peaceful coexistence with Yusuf.
7 Learning of these good tidings transmitted by the gratifying message, and being happy with it, Smbat responded to the secretary’s pleasing proposals at the conclusion of the dialogue and reciprocated equally all the fruits of friendship. Then, they exchanged sealed copies of the solemn agreement that they had made.
8 Subsequently, the king again returned to the summit of Erasxadzor, to the village of Naxchradzor, in order to spend the winter there.
9 As the ostikan wished to spend the harsh northern winter in the city of Dvin,
10 during the frigid chill of the season they treated each other with wonderful harmony and much friendship, exchanging generous gifts that were useful for the winter.
11 Then the king of Iberia, Atrnerseh, hurried there to visit Smbat out of respect, in order to celebrate with him the day of the great Pasek’, that is Easter. (After the feast), receiving many precious gifts from the king, (Atrnerseh) returned home.
12 King Smbat retired to his royal palace in the komopolis of Erazgawork’.
13 When the bitter frost of the snows of the winter season disappeared, and spring breezes began to emanate from the south, the ostikan Yusuf changed his place of residence, and prepared numerous swift steeds, spirited and fierce, decorated with embellished ornaments, armor, golden reins and tassels, as well as a crown made out of gold and sapphire, and over which was a diadem studded with rows of pearls and other valuable gems, and with these also numerous other precious, royal robes, which were embroidered with gold and beautifully braided veils. He sent these at once to king Smbat in order to honor him.
14 For Ashot the oldest son of the king he designated a new kind of distinction, by sending him a steed swift like the wind, and adorned with ornaments, armor, and multicolored garments. For his waist he provided a girdle studded with gems, and appointed him presiding prince (ishxan ishxanac’) of Armenia.
15 In addition, I myself, who wrote this work, was cordially honored by the ostikan with robes suitable for a man in my position, and received a mule richly adorned with gold-plated ornaments.
16 The king was overjoyed by the generous gifts of Yusuf, and having accepted them with much gratitude, reciprocated these equally with suitable beautiful and precious ornaments worn on robes, colorful outfits for officials dyed with the kirmiz, cups and musical instruments, a belt made out of pure gold—the work of Roman craftsmen—and colored glass; in quantity what he gave was over ten times more than what he had received from Yusuf.
17 After this, Yusuf bid farewell to the king and retired to the region of Atrpatakan.
18 In those days, the Lord came down to the land of the Armenians. He protected everyone, and granted them success in all their undertakings. Each one lived in his own patrimony, and taking possession of the land that was his own, cultivated the vineyards and built orchards of olive and fruit trees. They sowed seeds free from thorns, and reaped fruits a hundredfold. At the time of the completion of the harvest, the granaries were overloaded. The wine cellars were full of the yield of the vineyards, and the mountains rejoiced, because the numbers of the grazing herds of cattle and sheep on their flanks grew larger.
19 Our chief naxarars, being secure and at ease from the onslaught of the enemy, erected in the hermitages, awans and agaraks churches built with solid stones that were cemented with lime mortar.
20 Nevertheless, they were surpassed by the prince of the race of Hayk, Grigor, and his brothers Sahak and Vasak, who ruled over the districts that surround the shores of the Sea of Gegham as their patrimonial possessions.
21 Thus, God by his grace, granted to everyone abundantly a blissful state full of fruitful results. A fountain of goodness came forth from the House of the Lord, according to the prophet, and watered the valley of lots.
22 In addition to these happy circumstances, Leo the Emperor (king) of the Romans did not display a lesser degree of kindness toward king Smbat as his “beloved son”. His relations with Smbat were bound by an indissoluble pact of friendship, and he was wont to send him every year numerous gifts and honors.
23 On his part, in gratitude for the benevolence of the Emperor (king) of the Romans, Smbat returned the favors tenfold with generous gifts, befitting one who was more august than himself and a real father.
Գլ. 41
0 The War against Constantine, the King of Egrisi, and the Seizure of the Latter; the Hostilities between Atrnerseh and Smbat.
1 About this time, Constantine, the king of Egrisi, conducted himself in a whimsical and arrogant manner, and instead of lifting up his eyes to look straight forward, he turned to wicked thoughts. Having gathered (his) forces, he marched forth to the northern regions, the valleys of the Caucasus Mountains, and also the land of the Gugarac’ik’ who lived near the gates of the Alans, in order to subdue them.
2 But as those people were obedient and subservient to king Smbat, Atrnerseh, the king of Iberia, immediately wrote a letter to the king of Egrisi, who was his son-in-law, and advised him to banish from his heart the vain, insidious and base schemes and not to oppose stupidly those who were higher than he.
3 However, when he shut his ears and did not wish to listen to his advice, and did not come to his senses, king Smbat marched against him with a large force, and also taking with him the king of Iberia, he went to meet Constantine in battle.
4 But when the latter realized that he could not withstand them, he retreated to a certain stronghold taking refuge there, sought for terms of peace from the king.
5 Smbat sent his father-in-law Atrnerseh and also some of his naxarars to talk to him about the (terms of) peace. When they met one another face to face, and were speaking of trivial things, suddenly, at the orders of Atrnerseh, the naxarars of the king seized the king of Egrisi, and drove him forth like a kid, the very same man who had come out of his den like a lion threatening to tear to pieces (all) the nations.
6 King Smbat seized numerous fortresses in the land of Vur and set up governors in that region. He brought with him Constantine of Egrisi, and putting him in fetters of iron, confined him in the fortress of Ani, however, not with contempt, but, on the contrary, with twice as many honors, he generously granted him all the (royal) robes, and through the innate benevolence of his heart assigned an allowance for his needs.
7 In this manner he kept Constantine in custody for a period of only four months.
8 But when Smbat noticed the sharp dissention among the people of Egrisi, who were sharply divided and prepared to set up as their king one who was more tyrannical than Constantine, because of his perceptive mind he did not show any reluctance in dismissing him immediately, and in setting him up in his former domain.
9 He took this course of action, first, because Constantine was the son-in-law of the king of Iberia, and Smbat did this in gratitude to the latter. Second, (he thought) that Constantine might perhaps thenceforth be obedient to him as his protege, in return to the numerous favors done for him.
10 Subsequently, he dressed him in royal robes, placed on his head a golden crown studded with pearls, and girdled his waist with a golden belt set with gems.
11 He also equipped him with the proper things necessary for travelling, and putting under his command an army, sent him to his domain.
12 After his return and the establishment of his rule in his patrimonial realm, Constantine distinguished himself by his submissiveness, and loyal service that he offered to king Smbat, whom he considered his benefactor, because of his fatherly care.
13 However, the king of Iberia was extremely annoyed at Smbat for the release of Constantine, for he assumed that this was done out of hostility towards him and he began thenceforth to arm his warriors, although not openly, against his non-envious benefactor Smbat.
14 Smbat was amazed at his misjudgment and paid no attention to his inclination toward wickedness. On the contrary, he was always magnanimous in his friendship toward him, because his seditious designs made no sense to him.
Գլ. 42
0 The Plot of Hasan and Atrnerseh to Assassinate Smbat.
1 About this time, the ostikan Yusuf rose in rebellion against the great caliph, and caused extensive carnage, after having renounced the command from the court and having cast it off to be trampled in the streets. When the caliph was informed of this, he immediately sent edicts and envoys to all the quarters of his domain and (asked them) to exact vengeance on the iniquitous rebel Yusuf.
2 In like manner, he also sent one of his venerable secretaries to king Smbat with a strict decree, (demanding) that he might also venture to set forth with a large army in order to wreak vengeance of Yusuf, and promising him to forego a year’s tribute to the court.
3 Although the king was greatly displeased at this because of his pact with Yusuf, he was unable to set aside the royal command, and against his wishes, as well as out of respect to the secretary, he drew up his forces, marshalled them into battalions, and ordered them to be ready in arms and ornaments. He pretended to be more zealous than the others in exacting vengeance on the rebel, and made believe that he had sent as many as one thousand men to guide his march through Vaspurakan.
4 After the departure of the secretary, the king sent a confidential letter to the ostikan Yusuf, and (professed) that the army which he had mustered was drawn up to help him in the rear, and not for any other hostile purposes.
5 Although the ostikan believed what he read in the letter, at the instigation of wicked tongues he inclined toward to evil, and like an ancient python returning to its secure lair, he reverted to his wicked thoughts, and waited for the right time to pour his poison on (the head of) the king as well as his subjects, with the intention of annihilating, destroying, burning and slaying all of them.
6 Nevertheless, not wishing to reveal his wickedness at the moment, he wrote in response to the letter an answer, which appeared to carry the promise of life, but hidden underneath was the bitterness of death.
7 Subsequently, Yusuf became docile in spirit, and submitting to the caliph in the proper way, he once again was allowed to subdue his former domain.
8 Thenceforth, Smbat received strict orders from two separate quarters, that is to say, from the caliph and the ostikan Yusuf, to pay the royal taxes twice, and bear the onerous yoke of servitude.
9 But as Smbat could not resist them by force, and envisaged the mischief by them to be imminent, he thought that if he were to pay the tribute for one year, and temporarily drive away the storm of wickedness, then God with His providential power would provide for the future.
10 So, he sent orders throughout his domain to collect one fifth of all the herds of horses and cattle, and flocks of sheep toward the payment of the unjust tax. He considered that the fifth would secure peace for them from the court, while the four fifths could easily provide for their livelihood.
11 But if peace were disturbed, then having possession of all five of the fifths would be of no avail to the safety of human society. He took this course of action, and paid the tribute for that year.
12 These taxes seemed extremely burdensome to the king’s naxarars, who were too ignorant to foresee the mockery and the scourging that were about to come.
13 Then one of the distinguished naxarars, whose name was Hasan—a prince in charge (hramanatar) of the entire domain of the king, and a man against whom no one dared to rise, so much so, that even the king always heeded his advice—was afflicted with the evil passion of Achitophel, and venturing on undertakings that were wicked as well as subversive, he conceived the idea of killing the king.
14 He brought about a breach between the king and some of his naxarars, among others approximately fifteen of the chief Vanandac’i and Hawuni naxarars, who were his kinsmen. Through pernicious double dealing he conducted secret negotiations with the king of Iberia, and they decided to assassinate Smbat, and set him (Atrnerseh) in his place as the one in charge (hramanatar) of the Armenians, provided that he would take part in the wicked scheme with them.
15 The latter was immediately snared by them, and then they ventured upon the task of assassinating the king.
16 Then they sent a certain man of the Hawuni house, the father-in-law of Hasan, and their accomplice in the wicked plot, as well as certain others who were of the same mind, and incited them to assassinate the king. The latter set out on the pretext of serving the king, and hiding their dark plot under a bushel, waited for the opportune time.
17 On the designated day, which had been set up by the king of Iberia and the second Achitophel Hasan, as well as the others who had joined them, for the assassination of the king in agreement with the Hawuni whom they had sent for that purpose, they thought that they could succeed in accomplishing their task, but unable to resist the fervor of their hearts, they made haste to set forth to the district of Shirak with a large army.
18 Immediately Hasan turned over the fortress of Ani to Atrnerseh, while they themselves remained stationed in the royal palace of Erazgawork’, for king Smbat was in Tashirk’.
19 Then, the king was informed by some about the details of the treachery that had been committed by Atrnerseh, Hasan and their accomplices, who were ready and waiting in Erazgawork’.
20 Upon verifying these tidings, Smbat immediately set out, and hastily reached the district of Shirak. Seeing the failure of their plot, Atrnerseh and Hasan were terrified. Quickly they ravaged whatever they could find, and taking the great riches deposited in the fortress of Ani, fled and took refuge in the strongholds of Tayk’.
21 When the news of this upheavel was heard throughout the domain of the king, all the warriors gathered together as one, unified into a single soldiery clad in the same armor of truth, and protected with the girdle of fortitude. Death in avenging their king meant truly living to them.
22 Thus, when the whole army was gathered together, the king set out to meet the wicked enemy and the remaining embittered rebels.
23 Reaching the realm of Atrnerseh, every man prepared to die a martyr’s death like David. They flung stones not merely at a single mound of flesh, but shed the blood of numerous warriors, until they were stopped by the king who made the remark that “the soul that sins shall die”. He let the guiltless escape the sword and bid his men to lay hands only on the culprits.
24 Then, Atrnerseh of his own accord confessed the lure of wicked thoughts, and asked the king for forgiveness.
25 The gentle and peaceable Smbat accepted his apologies humbly, and offered him terms of peace, and took with him his oldest son as hostage. Also he received from him all the naxarars who had betrayed him, and blinding all of them, some he sent to the king of the Romans, and the rest to the king of Egrisi.
26 Thus, as if with the aid of Divine Providence, he was able to reestablish his suzerainty.
Գլ. 43
0 The Counter rule of Gagik Arcruni as King, and the Great Confusion He Caused.
1 At this time, the chief gaherec’ prince Gagik Arcruni begged king Smbat to return to him the city of Naxjawan, which had presumably been in the possession of his house and family ever since his grandfather and father, since he considered the loss of the city a personal grief.
2 Nevertheless, as the king had previously given the city as a gift to prince Smbat of Sisakan, who was always devoid of the vanity of pride, and carried out all of his duties in faithful servitude, he did not wish to take back from the prince what he had given, nor make meaningless the honors that he had bestowed on him.
3 Being extremely annoyed at this, prince Gagik insidiously made malicious misrepresentations about the king. Thereupon, getting ready many gifts and prizes, he set forth to go to the ostikan Yusuf in Persia, and having offered him the intended gifts, he then brought strong charges against the king for depriving him of his rights.
4 Yusuf received him with joy, and gave him a royal crown, as well as honors and gifts befitting royalty, whereby he schemed to dissolve the unanimity between (Smbat and Gagik), so that he could easily deceive each one separately.
5 Thereafter, like reptiles that stealthily crawl into the cavities of rocks, he did not reveal the fait accompli immediately. But when prince Gagik, bearing something like a crown, returned to his domain, great confusion and grief came upon everyone. For they perceived the shady schemes of the ostikan, who was about to open the gates of destruction, which no one but God could close.
6 Notwithstanding these, the king conceived the idea of vanquishing the evil with kindness. He did not terminate the payment of the customary taxes of servitude, until Yusuf’s wickedness was completely exposed.
7 But when the veil (of secrecy) was drawn aside, and we became aware of the raging threats of the barbaric Hagarite beast, then in compliance with the advice of king Smbat, who was desirous of good conduct, and the other naxarars, I set out, and went to Atrpatakan in Persia, to the embittered ostikan with numerous gifts and prizes from the royal treasuries, namely valuable gold-embroidered robes, and many cushions, which were the products of the colorful embroidery of women, as well as many horses, mules decked with ornaments and armor, and also treasures of gold and silver.
8 Besides these, I also took with me an additional gift that I could afford from the sacred repository of our house, so that somehow I might be able to come to terms of peace with him, before he poured his poison, laid desolate the stones of the holy church and took captive the people of Christ, and prevented Mother Sion from being deprived of her children.
9 Although at first he received me cordially, honored me with royal dignity and great respect, and also agreed to make peace in the land in every respect, as well as leave the king in peace, yet, I suspect that due to the intrigues of our own countrymen against him found reason to cherish his vain and insolent arrogance, so that his thoughts were not in agreement with his present statements.
10 Thereafter, alienated by fatal perfidy, he seized me and confined me in a dark dungeon, which was surrounded by numerous guards, whose overwhelming uproar surrounded and stupefied me.
11 While the vain arrogance of the ostikan came out thus against me, suddenly, like a flying bird there arrived Gurgen, the marzpan of Armenia and brother of the crown-bearer Gagik. Out of inexperience and ignorance, he tried to persuade the ostikan to march upon our land. Then, prostrating himself before him in a cleverly calculated manner, he offered him gifts, and received from him credit befitting his position. From there he returned with the invitation of the ostikan asking his brother to come and visit him.
12 After a few months, in accordance with his promise king Gagik came, and carried out his transactions. He paid the tribute faithfully, as custom and regulation demands, and presented Yusuf with gifts from his copious treasures. All the decisions from their discussions concerned one thing only, namely to make preparations for their expedition into Armenia, and exact vengeance on king Smbat on behalf of one another.
13 Gagik did not realize that a blazing fire would spread in whatever direction it might find combustible material, and would devour and ravish everything without discrimination. He was once again crowned by Yusuf, and also exalted with honors, and returned home to make the preliminary preparations for the arrival of the ostikan in Armenia.
14 But I had my eyes set on the arrival of king Gagik, because I hoped that somehow he might, as his Christian duty, help me to be released from my confinement. But my expectations were not fulfilled and I was subjected to more severe incarceration because of my sins.
15 But when the fresh breezes from the south melted the frost of winter, the ostikan drew up a large army, and with irreconcilable mischief in his heart, set forth and came to our land, where I followed him in fetters.
16 After he had reached the city of Naxjawan, he remained there for a few days, until Gagik and Gurgen, his forerunners, who had been invited to come, arrived, and they marshalled the army into battalions.
17 Then, like brigands he turned upon the region of the province of Siwnik’.
18 The chief gaherec’ prince of Siwnik’, accompanied by his brothers and all of his forces, made haste to hold the passes and defiles on the highways with manliness befitting their well-renowned fame. Buckling on their armor they raised their arms against him and cut down many of the enemy.
19 But as they had been forsaken by the providence of God, they could not check the mighty rage of the enemy, and took refuge in the fastnesses of caverns and in the glens of lofty mountains.
20 The impious ostikan turned back, and coming upon the fugitives who had been despoiled or left behind, he put some to the sword and took the remaining captive.
21 These events took place during the great paschal feast of Easter, on the three hundred fifty eighth revolution of the Armenian (T’orgomian) [A.D. 909/910] era.
22 After remaining there for twelve days, the ostikan proceeded to march to the capital city of Dvin from a northeasterly direction.
23 Here he halted along the bank of the River Erasx. Soon Supan, the lord of Siwnik’ arrived and submitted to the ostikan.
24 Being greatly amazed by this, Yusuf became more vehement than ever in his wicked wrath against the king.
25 Subsequently, arming himself with devious tricks, he sent (envoys) to king Smbat, (and demanded from him) the total payment of the tribute of that year in return for positive terms of peace and his own departure.
26 Although Smbat knew that the demands of the stealthful enemy gave cause for no joy, in order to save himself from the reproach of God and men, he immediately complied with his demands and paid approximately sixty thousand dahekans. Upon receiving this, the ostikan immediately began to pursue Smbat as far as Iberia, until the latter took refuge in the inaccessible fastnesses of Kgharjk’.
27 On the other hand he incarcerated me in the city of Dvin, behind iron bars and in fetters. Thenceforth I was subjected to beating, confinement, the rack and incarceration in dark and narrow places by my executioners whose insults bore the stench of death. Also I was cast into the depths of pits and dungeons which I suffered in bitter agony.
28 From evening until dawn, the terrible clamor and the overwhelming uproar of the guards never ceased to bother me, and because of that I could not sleep and rest my body.
Գլ. 44
0 Surrender of the Sparapet Ashot to Yusuf and the Release of the Katholikos Yovhannes.
1 The ostikan Yusuf roared liked a wild lion throughout the entire duration of the summer season, during which time he made preparation against Smbat, and was thus preoccupied for several days.
2 Nevertheless, unable to do any harm on that occasion, because the king had taken refuge in the fastnesses of high mountains and in abysmal valleys, he returned once again to the city of Dvin.
3 Here he was joined by the handsome, wise and generous sparapet of Armenia, namely Ashot—the son of king Smbat’s brother Shapuh—who had voluntarily come to surrender, and submit to the Hagarite.
4 Perhaps he thought that like Joseph, who was generously endowed with grace, he might possibly win over the good grace of the second Pharaoh, and be able to turn the wicked ostikan’s disposition in favor of his own house, or, in accordance with his dreams, he might store sufficient amount of the symbolic grain as a precaution against the severe famine in order to provide for the livelihood of the new Israel, and save her from starvation, which was about to come.
5 But when Ashot saw that the Hagarite pharaoh did not acknowledge Joseph, and realized that he was cunningly plotting to torment our people, as well as being unable to attain what he had sought, he was terrified of the raging intrigues of the tyrant.
6 At the same time, being in danger of death, because he could not find a way of disengaging himself (from Yusuf), he was forced contrary to this wishes to submit to the will of the ostikan in everything, in deed as well as thought. In the course of their communication, he gradually yielded to him completely. Yet, even then, the fickle and base rogue could not completely win the confidence of Ashot.
7 The ostikan retired to Dvin in order to spend there the severe winter season.
8 Thereupon, I was compelled to ask for amnesty from the ostikan, as someone in time past was accustomed to ask the sandaramet Prodoriad. I took this course of action not so much because of my fear of death, which is something temporary for God, but because he kept me for acquiring gold, and I had frequently paid the unjust exactions with the money that I had raised with the help of many (friends). Yet, I had run short of funds, and as there was no one who could help me, I was forced to act accordingly.
9 Through the heaven sent succour I was able to get myself away from the blood-stained hands of the ostikan, and out of my fear of the obstinate Pharaoh, I ran away from him and went to Madian like Moses; like Elijah I fled the second Jezabel and took refuge in Sarephta of Sidon.
10 As the cruel devastations of the wicked enslavers extensively spread throughout our land, I heeded the order of the Lord and wandered from one city to the other in the region of Albania (Aghuank’) in the East, where I went to stay with the great prince Sahak, and their king Atrnerseh, who rules in the northeastern regions of the Caucasus. These people were of our fold, and flocks of our pasture. Each one of them out of obligation contributed his share of the large allowance set for me that paid for all of my needs.
11 Departing from there, we went to the region of Gugark’ and resided there, expecting our salvation from the Lord.
Գլ. 45
0 The Gallantry of Ashot and Mushegh, the Sons of the King; the Treachery of Sewordik’, and the Capture of Mushegh.
1 After the ostikan’s arrival at Dvin, king Smbat returned from his place of refuge, and came to his estate in Erazgawork’.
2 But upon the arrival of spring when the weather grew warmer, the ostikan drew up a great number of troops to be sent against king Smbat, and putting them under the command of king Gagik as well as the rest of his naxarars, sent the conspirators against him in an underhanded manner.
3 When Smbat was informed by some of the insidious treason, he made haste to muster numerous forces and putting in their command his sons Ashot and Mushegh, ordered them to avoid the highways.
4 Upon reaching the district of Nig, the latter noticed that the enemy, among whom was king Gagik, had pitched camp on a level plain in a valley at the foot of the mountain.
5 Presently, the enemy encountered them in such a way that against their wishes they were forced to make preparations for an attack without realizing the treachery of the troops from the province of Uti, who are called Sewordik’.
6 At that time, Ashot and Mushegh charging into the arena before anyone, distinguished themselves in battle, and through numerous acts of gallantry played havoc with the lines of the enemy army, wherein they caused much confusion.
7 In the heat of the battle, when the fighting was carried at close quarter, troops from Uti turned suddenly on their heels, and in accordance with their insidious plan left voluntarily not to return again.
8 As Ashot was in that wing of the army, against his wish he was forced to retreat with them, for the assaults of the foreign invaders had become more intense.
9 Mushegh, however, who had been cast into the midst of the enemy, displayed astonishing valor to everyone’s amazement. Nevertheless, unable to withstand the multitude alone, he was seized and taken to the ostikan.
10 The latter was overjoyed at the capture of the youthful royal prince (Mushegh), and held many a feast for his troops.
11 Thenceforth, considering such victories as fuel for the inflamed bitterness of his mind, he spread the extensive conflagration throughout our land, where at midday dusk, haze and somber darkness blinded the people of Ashkenaz, as if it were night. Putting our laborious toils on the scale, we discovered that the burdensome fetter weighed heavier on us than the stones in the valley of Achor, because the arrows of the invaders and the spears of the Lord struck us.
12 For the root of bitterness, which formerly the Lord had plucked out of the house of Togarmah, once again was planted in the midst of our reasonable vineyards and turned into thorny bushes that are destructive and defiled.
13 Behold! Henceforward my heart will be tormented with agony and my stomach will shrink from shedding tears, for Providence disregarded us because of our lawlessness, and the righteous sun looked askance at us because of the black notoriety of our deeds. We fell into the hands of the obstinate second Pharaoh and his relentless agents, who inflicted on us more wounds, than (one would receive) from the shackle (used for) mixing mortar to make bricks. They destroyed us by striking blow upon blow.
14 Like a tempest, the deathly Ishmaelite winds blew bitterly and banishing us from our homes, disappeared whirling away like a dust storm. With the fierceness of torrents, inundating every land, they quenched their foolish spirit by driving us to slaughter like sheep.
15 Presently, the faculty of perception, which is located in the storage of my mind, has become so dull and blank in view of these events, that it is incapable of helping me to put to words my thoughts on the considerable number of misfortunes that came upon us.
16 Nevertheless, I shall call upon the outspoken Isaiah to come to my succor and teach me how to play the philosopher, and grieve for the wounds received by the recent blows brought about by the wrath and the admonitory mercy of the Lord.
17 “Awake,” He says, “Awake, stand up, and look at me, O Jerusalem, that hast drunk (at the hand of the Lord) the cup of calamity, the cup of wrath which thou hast drunk and drained, and there is none to comfort thee of all the children whom thou borest.”
18 I refer now to another passage: “I looked for some one who could grieve with me but there was none; and I found no comforters.”
19 In a third passage he (Isaiah) says: “And who shall sympathize with thee? Desolation, and destruction by famine and sword?”
20 Verily, in accordance with the foreboding prophet, our sons, who faint and are enslaved, persecuted and murdered, and lie at the head of all the streets, cannot comfort us.
21 And, indeed, such a deathly and acrid stench rose in our midst that even though we were honored and blessed with the kindness of God’s will, we did not duly acknowledge Him from whom we received good things, and contrary to the call of duty, we were not thankful to the giver of comfort. Because of this we were admonished with such misfortunes, and repaid for the sins in our bosom sevenfold.
22 The prophet is in mourning with us when he says, “Judah has fallen, and the glory of Sion has been brought low.”
23 For even the God-built churches of Christ were left forlorn by the Exalted, in the likeness of huts in vineyards, or gardners’ shelters in melon orchards. The gates of the churches were destroyed by axes and hammers. The host therein was burned and the altars raised in His name desecrated. The patrimony of the Lord was trampled under the heels of the impure and swine-like beasts wandering over the roads. The unblemished blood of the clerics of the church was shed in vain like water, shed around Jerusalem. The roots of bitterness sprouted more from our house than from outside.
24 Some of the supposed pillars (of the kingdom) rose against the Lord. They sharpened their tongues with insidiousness and impiety, and spoke before our princes words that were deceptive and false. Liars and slanderers replaced men who were just and truthful in words. Before the eyes of our generals and chief princes the true pastors of the flock of Christ were dishonored. In their midst they received several pastors who brought disgrace upon them.
25 For this reason, we received insults from deceitful and insolent men, who made us the laughingstock of the nations that lived around us. The flock, together with her pastors, was snatched away by the harsh insurgents and condemned to captivity in order to be sold as slaves.
26 There were some with pure hands and unblemished hearts, who suffered the agony of many blows, tortures, fetters, torments, prison and unbearable toils. The latter were annihilated because of the iniquity of those who had exalted the scandalous aberration within themselves.
27 The bodies of the servants of the Lord were cast out as prey to the birds in the sky, and the bodies of the saints of the Exalted were given to the beasts to feed on. No one was left with the zeal of the Almighty Lord so as to be able to drive away those tillers of injustice from the house of the Lord, and those who wished to do this indeed suffered dishonor for their aberration.
Գլ. 46
0 Yusuf Puts to Execution the Princes that Surrendered, as Well as Mushegh.
1 Henceforth, once again I shall turn my words into laments, and with a sad heart shall not hesitate to consider the perilous toils that came upon us, namely the sickle flying through the air in accordance with Zacharias, and the double-edged sword purified with the blood of the children of our land, which slaughtered many and was sent to inflict vengeance on thieves, as well as the accomplices of the latter, liars and perjurers.
2 In this way we witnessed the spread of the wickedness that came from the south, and the exhausting tortures that were suffered by the children of our people, who were struck with famine, the sword as well as insidious snares to the degree, that (their torments) penetrated into their bodies, bones and minds.
3 At this point, let me not disregard also the other prophesy whereby, “I will meet them (...] like a panther, and those that are clad in wickedness, I will meet them by the way of the idolatrous Assyrians of old.”
4 Also, Moses, the man of God will confront me, and publicly announce to us the sad news of the vengeful retribution for our acts on the day of retaliation, when the sword sharpened like lightening will come upon and insatiably devour the bodies of our chief princes who are wounded in captivity.
5 For those who formerly occupied seats in the highest places, and were highly exalted in the royal court, were easily deceived by the wicked ostikan, who made them pay their penalty by death.
6 Confining some in prison, he gradually executed them by sword, starvation and clubbing; the others, who he made believe were men respected by him, he condemned to death secretly. Thus, he first betrayed prince Grigor, descended from Hayk, and the son of king Smbat’s sister. In accordance with my earlier account, he had submitted to Yusuf ’s service. The latter gave him a deathly poison to drink, as a result of which the prince died in agony. His body was taken and buried in the sanctuary of Saint Simon, which had been built by him.
7 Likewise, the son of king Smbat, the valiant and youthful Mushegh, who had been seized because of the high treason of the inhabitants of the province of Uti, was subjected to the same torments, and given the fatal drug, whereupon he died. His body was claimed by the sparapet Ashot, who sent it to be buried in the ancestral cemetary of their family in Bagaran.
8 Similarly, the nephew of (king) Smbat, the youthful Smbat still in the prime of youth, was executed by the same insidious machinations, despite his willingness to enter into the service of the Hagarite. He was buried in Daronk’ among his ancestors.
9 For this very reason I made mention of my grief for those beloved people, and bemoan (them) with tears and lamentations. For it was because of our sins, that our days ended in mist and perished hopelessly.
10 Subsequently, they killed in a similar manner certain azats, about whom it is not proper for me to speak individually at this time. Of the illustrious nobility that had surrendered to him or had fallen into his hands, almost no one survived the penalty of horrible and insidious death, save for the prudent king Gagik and the handsome sparapet Ashot, who weighed the matter carefully in their minds, and through their wisdom perceived at once the fate of the lords, their brothers. Being terrified of such an unbearable death, they submitted to the wishes of the ostikan in everything, and made haste to carry out their instructions.
11 Also the youthful Vasak son of Ashot, the gaherec’ prince of Siwnik’, who had willingly surrendered to the ostikan, was confined in prison.
12 However, one day when dusk had fallen, he suddenly put to use his steel sabre, and having struck the guards headlong to the ground, traversed a considerable distance, and suspending himself from the bastion of the city, made his escape.
13 Before the outcry of the guards could be heard and a force could be gathered to pursue him, Vasak, in the confusion, was able to get himself on the road to the vineyard, and took refuge in the security of his ancestral homeland.
14 Subsequently, (Yusuf’s) wickedness was stripped of its outward pretexts. Some of the illustrious azats fell prey to the sword, slaughterer of multitudes. The rest were forced to take refuge in the glens and rocky gorges. Thereupon, everyone in the land withdrew in a state of terror to the caves, hid themselves in the woods and ascended to the craggy dens.
15 Even women of distinction, such as princesses, were seized by the conquerors. More than ever, they bore the heavy burden of physical toil, and in no way remembered of the luxury of azat motherhood which they had enjoyed.
16 Some of them were confined in dark prisons, clad only in cilice and coarse close. They were handicapped by poverty, and lacked their daily provisions. The azats enjoyed less tenderness than the unfortunate peasants.
17 Certain expectant mothers met their end in unbearable agony, and became their children’s graves.
18 There were others, whose lives had been wasted by the pestiferous bitterness of death to the degree that they appeared in no way different from those who could not have a taste of this life.
19 Thus the fetters on the daughters of our land could not be released, nor could the old dust be shaken from the heads of the grief-bearing ladies on whom it remained affixed in the likeness of ashes in the furnace. Also they were tormented with calamitous agonies and numerous sufferings.
20 The containers of their ornaments stood in sorrow, and the vessels of their dining tables were left in disorder. Their nuptial chambers were filled with smoke. Thus, death prevailed, and having devoured the multitudes, it caused tears to be shed, and covered the entire face of the world.
21 Let these suffice; I shall return to the sequence of my history, in order not to leave my narrative incomplete.
Գլ. 47
0 The Exploits of Sahak and Vasak, and the Cruelites of Yusuf.
1 At this time, Sahak and Vasak, the Hayk-descended legitimate brothers of Grigor, who had been executed by the ostikan for no reason, took constant precautions to protect themselves during the period of the persecutions, and tried to see if they possibly could find a way of escaping these afflictions, and take refuge in the strongholds of their respective domains. They expressed the wish not to go to a foreign land, until the wrath of the Lord had passed away.
2 Thereupon, going on board ship, they sailed by means of swift oars as if in an ark, and found asylum on the island of Sewan with their wives and children and their mother, who was a devout Christian and an ascetic, and the azat troops, for the torrential and muddy turbidity of the Ishmaelite brigands had become more severe than ever, and was blasting at the sandy foundations of our dwelling.
3 But when the cruel Hagarite with the effeminate tongue was made aware of this, he gathered his forces and sent them against the latter. Upon reaching the shores of the lake, the brothers found themselves besieged by the swords of the enemy.
4 Subsequently, the brothers who were strongly attached to one another, considered that the enemy might possibly drive them to a state of desperation, so that being unable to find a place of refuge because of the abysmal waters, they might fall into the muddy and wicked hands of the heathen tyrants. Consequently, strengthening the hands of their sailors, they sailed together with their mother as well as all their family and as much property as they could carry with them, and quickly reached the fortified district of Miap’or.
5 Entering the island-fortress, the Ishmaelite general ravaged whatever was left, and took a considerable amount of booty which he placed under guard. Then, ransacking the country, he followed their trail.
6 Turning back, the brothers attacked the enemy, wounded and slew many of them and put them to flight. Then, they themselves set out and took refuge in the cavernous strongholds of the pine forests of Gardman and Arc’ax, where they waited for the Lord’s help.
7 Here, their mother, who was the sister of king Smbat, and a woman renowned among the ascetics for her virtuous and most holy manner of life, died. A few years later, after they had returned and again controlled their ancestral domain, they brought her body and buried her in a grave near the church built by her in Shoghak’a.
8 When the impious ostikan saw, that all of his governors and satraps were withdrawing from action because of the great victories achieved in all the regions of our land, and since there was no one who could stand against him, he sent a detachment of wicked brigands throughout the land of Sisakan, and beyond its borders to Tashirk’ and Kangark’ and the shore of Lake Gegham.
9 Then, he sent king Gagik together with his naxarars and a large army to the fortress of Vagharshakert, in order to besiege and seize it. The latter came to the fortress and for several days attacked it, but could not do any harm to it.
10 Although the people who were besieged inside the fortress had inflicted wounds on many of the enemy, the latter did not dare to disregard the orders of the wicked ostikan, and continued the siege for many days.
11 Meanwhile, the army which had been sent by the seditious ostikan to the different regions of our land raised (burning) flames throughout our country like fire struck by lightning in order to annihilate the race of Aram. Everyone, the azat as well as the non-azat, the powerful and the warrior, the pentecontarch and the judge, the adviser and the investigator, the wise and the prudent, the old and the young, were all betrayed into the hands of the tyrannical conquerors in accordance with the prophesy: “deceivers shall rule over you.”
12 Thus the jealousy of the Lord of hosts showed us what to expect in the future, in the days of retribution.
13 Thereupon, everyone lamented with Jeremias and wished that their heads were seas, and their eyes founts of tears, lest they might cease their lamenting and moaning for the unbearable travails. For the Ishmaelite brigands spread their flames among our people like blazing fires in the woods and reeds. Everyone suffered, and every heart was afflicted with grief.
Գլ. 48
0 King Smbat Remains Helpless, and Surrenders to Yusuf: the Escape of Gagik.
1 In view of these events, king Gagik and his brother Gurgen at once realized that this wicked storm as well as the horrible crimes were brought upon the Church of Christ and the faithful people of God because of their guidance. Recognizing the deadly snares awaiting them, and terrified of the tyrant, they were admonished as if by the fear of God,
2 and feeling remorse in their hearts, did penance in accordance with the canons and decided to dissociate themselves (from Yusuf) and to return to their domain. However, for the moment their plan did not succeed.
3 Subsequently, Gagik revealed his good intentions to king Smbat, and having come to secret terms with him, waited for the right time in order to carry out his plans and rid himself of the blame of the evil which had occurred by displaying his wonderful piety.
4 Be that as it may, king Smbat had taken refuge in the strongholds of Erasxadzor, and still entertained the hope that he could possibly quell the ignited flames of the wickedness that had been brought upon the people of Ashkenaz.
5 For he had taken into his confidence the great, wise and prudent prince of Armenia Grigor, and had asked the caliph for terms of peace on behalf of the entire flock of Christ, in order to put out the fire that had been set ablaze by the impious ostikan.
6 Although the great prince made every effort in his power, the royal court could not come to the assistance of king Smbat in compliance with the cunning prince’s entreaties, because it was in a state of confusion at that time, due to the rebellions in Egypt.
7 But when Basil, the king of the Greeks, heard of these afflictions that had come upon us, he gathered numerous forces in order to come to the succor of Smbat, but suddenly he met his death which is the common lot of all men, and was succeeded by his brother Alexander, whose reign was filled with turmoil created by rebellious men, because of which he also could not come to the aid of Smbat.
8 In addition the numbers of the kinsmen of our king, the princes, governors and certain chiefs had diminished through the deadly snares of the ostikan, as I narrated earlier. Those (who survived), whether they were related to him or not, remained aloof from him both in deed and in thought, some very much against their will, and the others for no reason at all. They preferred to recognize (the domain of) foreigners rather than his. Those whom he loved with friendship dissociated themselves from him and joined the enemy.
9 Certain others, who were annoyed at him, even rose and disgracefully attacked him intending to kill him in compliance with the intrigues of the Hagarite, in a manner similar to that which had formerly befallen our Trdat.
10 Above all, the king took note that everyone was following his own wicked desires. Then he lost the hope of being rescued by men, and awaited only the heavenly succor.
11 Subsequently, he took refuge in the rocky fastnesses of Kapoyt, which is in the valley of Erasxadzor. Here he remained, as the place was not accessible to man, and the yoke of Ishmael had become more burdensome than he could endure.
12 After a period of one year, the enemy laid siege to the stronghold. Thereafter, in compliance with the orders of the accursed ostikan the ramik raised the outcry of war and (caused) many people to perish with a horrible tumult which resembled the roar of rending beasts.
13 But the men in the fortress were a select lot, who skilfully calculated the capacity of their weapons, shot arrows from their deeply bent bows, hurled stones with slings, and always inflicted utter carnage on the brave warriors.
14 And as there were many believers in Christ who had joined the forces of the Hagarite, the latter always armed and sent them to fight against the fortress, whereas he spared his own men.
15 In view of all these crimes and the loss of Christians, who were put to the sword, as if by executioners standing at hand, king Smbat offered himself the alternative of corporeal death and pronounced the verdict on himself, whereby he displayed his concern for the safety of others, and denied himself salvation. In accordance with the prophetic words of Joseph before the Lord, he considered that he alone should die, lest the entire people might perish. Like Eliezer he preferred death with valor to life with a stricken conscience.
16 Then, having asked the ostikan for a solemn oath, he descended to meet him. Thus, he saved all of the Christ-confirmed people from the danger of unnecessary death, both those that were under his command in the fortress, and those Christians who had come to serve under the aegis of the Hagarite.
17 But the insidious ostikan, in league with the cunning satan, who had formerly deceived Eve, presently also conversed with the prudent man with pleasant words. First, he clothed him in gold-woven lace, Laconian ornaments, and gauzy garments, and tried to deceive him with fraudulent schemes, in order to show him that he was faithful to his oath.
18 Also as he was struck with the desire to amass riches in accordance with his avarice, he suspected that the king might possibly have a treasure stored away, and by revealing such equity on his part he might be able to get hold of it. Secretly devising wicked snares, he thought that he could please him like a fruitful tree, and deceive him in the manner of the son of destruction.
19 His wise listener did not trust him, for through his perceptive and keen mind he recognized the sweet (words of) flattery and the bitter outcome.
20 For a short while Yusuf put a stop to his vengeful and insidious actions, and went to the district of Shirak. Subsequently, like the sly serpent of Dan the plot that he had made came to naught.
21 Meanwhile, reflecting on these terrible disasters, the prudent Gagik was stricken with a sense of shame because of his vain deeds. His spirit as well as those of his princes was disheartened, and suddenly mounting his horse, he fled to his domain. Although the ostikan assured him that he would be set up as king of Armenia, Gagik prudently foresaw Yusuf’s death-spreading pretext devised by the insidious bitterness of his mind. For he who is afflicted with self-imposed blindness shall never be healed.
Գլ. 49
0 The Siege of the Fortress of Ernjak: The Glorious Martyrdom of the Blessed King Smbat, and the Miracles that Appeared Over His Body.
1 After the departure of Gagik, the ostikan came to the city of Dvin and harassed king Smbat for no reason at all. Subsequently, he made a conspiracy to put him to death, and blending death with life, confined him in prison and bound his feet with iron fetters. They had prepared for him a hellish prison, where, in accordance with the words of Job, they lay his bed in darkness, and turned his day into night. Light was denied to his eyes because of the darkness of the place.
2 The infliction of such travails, fetters, torments was continued for approximately an entire year.
3 After this, agitated like a boiling cauldron by the thoughts in his mind, the ostikan came to the stronghold called Ernjak, in order to eradicate, destroy and devastate it, for the pious princesses, the mother of Smbat the great prince of Siwnik’, and his wife, who was the sister of Gagik, as well as the wife of Smbat’s brother Sahak, and other venerable men and women of the azat order had taken refuge there.
4 The ostikan also brought with him king Smbat bound in chains. There, in the vicinity of the fortress, they fought fiercely and ceaselessly raised the din of war.
5 Thereupon, the ostikan wanted Smbat to have a violent death and gradually began to subject him to destructive torments. Anxious to exact vengeance, he gnashed his teeth at him, and gave him up to the impious executioners, who tormented him severely, and poured the poison of their bitterness on him. Armed men caused frequent distress by clubbing and squeezing him between logs as well as torturing him on racks.
6 He was enfeebled and debilitated by severe starvation and thirst not so much because the executioners deprived him of the necessary nourishment, but due to the fact that he fasted more out of his own will, and offered his subsistence to God, just as formerly David, despite his thirst, had offered the water from the well of Bethlehem.
7 Thus, in no way was he spared by them even to a small degree. Whenever he had the opportunity of being alone, or reached the end of the hours of struggle against the executioners, he would devote his time to constant prayers, as well as supplicatory expressions of gratitude and blessings to Christ. Because of his unshaken faith in Christ, he became worthy of the mystery of the divine eucharist at the hands of a certain overseer (bishop?) of the law, who happened to be there due to the providential supervision of the Lord.
8 But when he was taken to his execution, the sight of the travails that he suffered were much more pitiable and horrible to the onlookers, than the actual tortures, whose memory alone is turning me to tears.
9 For the most defiled carnivorous beasts took possession of the poisonous breath of the serpent, with which the mouths of human beings spurt death. Then, turning from their love for satan to the destructive drug that would bring grief and evil, they took away from the king his towel and forcing it into his mouth, pushed it down his throat by means of rods, almost as far as the membrane of his heart.
10 Then they placed him on the rack, and stretching him from the chin as well as the neck, tied his joints with very strong ropes, as if to the press of a carpenter, and piled many pieces of furniture on top of his head. Often over ten men would fall on him like rocks, and thus by means of such devices try to suffocate him.
11 But after they had put to use the above method, and he did not cease breathing, again they commenced to inflict unspeakable and merciless tortures and torments on his privy parts, until he breathed his last.
12 After such unbearable anguish and agony, and terrible torments, they decapitated him with a sword. He departed from this life after a reign of twenty-two years.
13 Subsequently, the polluted and impious ostikan ordered him not to be buried. They stretched his cadaver on a pole, and crucified him in the city of Dvin. For he, who had been immersed in death with Christ by being baptized, was obliged also to share the cross with Him, and not lose the fortitude of dying like a martyr, in return for which there is considerable compensation.
14 In the place where the blessed and holy king had been crucified on a tall beam, some believers, as well as non-believers, claimed to have seen a brilliant light gleaming like a lamp with a radiant glitter far above the head of the king and bearing a resemblance to him. Those who saw this, testified to the veracity of their account.
15 Be that as it may, let us leave these matters to those who have witnessed (the above portent), and not hesitate to narrate what we ourselves have witnessed with our own eyes.
16 For the soil of the place where the blood from the venerable body had dripped, cured many who were sick, in danger (of death) or diseased.
17 Because of such signs, certain heathens converted to the Christian faith and by means of the light of the baptismal font were reborn in the Holy Spirit of God.
Գլ. 50
0 The Assault on the Fortress of Ernjak and Its Conquest: the Valor of Ashot, the son of Smbat, and His Reign.
1 The impious ostikan remained where he was, and putting the fortress of Ernjak under siege, did not move away from there, until he had stealthily seized the fortress. He opened the gate of destruction before the inhabitants of the stronghold, and put many of them to the sword which slaughters multitudes. The rest were taken captive for their (Ishmaelites’) wicked and sodomitical intentions.
2 Yusuf also took captive the renowned, religious, and wise mother of prince Smbat of Siwnik’, who was blessed among women, as well as his pious wife together with her suckling babe, and the wife of his brother Sahak, the lord of Siwnik’. He transferred the latter from the fortress and kept them in confinement at Dvin, in great distress and agony, so much so, that the mistress among them could not be discerned from the maid.
3 Those, who were caressed and fondled at one time in litters, now earned their living by means of their fingers, and thereby paid for the necessities of their daily subsistence, for their treasures were taken away from them, and their ornaments as well as household were ravaged.
4 Thus, in the royal palaces one could hear much wailing, crying and weeping.
5 But when the ill tidings of the calamity that had happened reached the ears of the beneficient prince Smbat, and his brother Sahak, while the former was in the region of Vaspurakan, and the latter in Gugark’, both of them unanimously raised arms with valor in order to fall upon the enemy and liberate their families from captivity. Nevertheless, being unable to marshall their forces immediately, and to come in time from afar in order to carry out their purpose before the confinement (of their families) in prison, they made preparations for a strong defense.
6 It was then, that the great princess, the mother of Smbat, and his son, the prince, died there, and were buried together near the gates of the cathedral of the capital city of Dvin.
7 But the wives of the two princes were taken to Atrpatakan in Persia, where they were confined in prison.
8 On the other hand, king Smbat’s son Ashot, who was well renowned and skilled in the art of warfare, displayed during the persecutions much valor accompanied by excessive vigor, and excelled over all his peers in bravery.
9 Before his father suffered the death of a martyr, Ashot, like an eagle soaring through the sky, dashed forward swiftly after the ravenous foreigners who sent their raiding forces throughout our land. At first, in a short period, he reconquered and took possession of all the fortresses that were in his father’s domain, and had been taken by the ostikan.
10 He immediately put to the sword the guards (that had been left) by the Saracens, and having fortified the strongholds with guards, bulwarks and large amount of provisions, he went in pursuit of the enemy, wherever there were raiding Ishmaelites. In every respect, through the fortitude of his heart, he almost recreated the Trojan War in his endeavors together with his legitimate brother Abas against his opponents.
11 Then, guided by reason, he put his trust in God, and falling upon the Ishmaelite army, which was encamped in the district of Bagrewand, he put all of them to the sword.
12 Having seized their chief priests, he gave orders to turn them into casks and suspend them from the bastions of the fortress in order to inspire fear to the onlookers.
13 Then, he set out for the district of Shirak and falling upon the (enemy) forces that were stationed there, slew them also by sword, and caused those that had survived to flee.
14 Upon his return, he marched to the region of Gugark’ with great speed, and also took possession of all those strongholds in his domain.
15 Then unexpectedly—as if in an ambush—he came upon the army of the Hagarites in Tiflis, the capital city of Iberia. Here, he slew some by the sword, but seized those that were men of distinction, and putting them in iron fetters, confined them in prison, so that he might be able to liberate from captivity those Christians who had been seized by the wicked ostikan, by exchanging the former with the latter.
16 Having taken much booty and loot, he returned (from there) to the district of Tashirk’, and learning that the Ishmaelite army had taken refuge in the strongholds of the glens of Aghstew, he chose approximately two hundred select men, and attacked the Ishmaelite forces against whom he fought with great bravery, and putting all of them to the sword, took the loot and returned to his army.
17 Immediately after this, he went to visit prince Gurgen, who was his very dear friend. They took counsel together concerning their mutual problems, and then he went to the strongholds of Arsharunik’.
18 Thereafter the defilers never raided his domain.
19 When the king of Iberia and his armies realized that the Lord had come to the aid of Ashot, protecting him and making him prosperous, they came to an agreement with him, and being of one mind with him, made Ashot king in place of his father. For they considered him to be in the position of honor of a monarch and entrusted the future to God Almighty.
Գլ. 51
0 The Dauntless Feats of King Gagik; and the Disastrous Calamities that Came upon Our Land, and the Martyrdom of Multitudes
1 At that time, king Gagik together with his handsome and pious brother Gurgen made extensive preparations for war against the enemy, who had gathered in the region of Atrpatakan at the orders of Yusuf.
2 Bracing themselves bravely with fortitude, together with the spasalar and payazat forces they felled many of the Hagarites. They did this not once, but quite often at the foot of the province of Korduk’ Rotakk’ as well as Atrpatakan. As if startled by the horrible roar of pernicious beasts, the enemy forces were hampered (by these) from (carrying out) their savage raids.
3 Also the ostikan caused considerable confusion among the lords and feudal houses of Sisakan, who had retreated to their densely wooded valleys and cavernous fastnesses. The latter made many lightening assaults on the enemy, and sending their armies against them, shed much blood.
4 When the wicked ostikan noticed their consolidated strength in all of the provinces, he roared in great anger, and poured out the poison of his outraged heart rather moderately there. Thereafter, he continued to pursue them to the extent that everyone, both the ramik as well as the non-ramik, fled before the foreign satraps of their respective regions, and some of our people, panting for breath, could barely escape their bloody swords. For sinful passions had grown in the hearts of all and made us fruitful prey for death.
5 The foremost among the nobility had taken refuge in valleys, mountains, deserted places, crags, and strongholds. But the remaining multitude was barefoot, naked, vagrant, worn out by hunger, thirst and despair, and scattered all over the mountains as well as the plains.
6 Some were frostbitten by the wintry chill of the snow, and fainted whereas others were burned and parched by the sizzling heat of the summer.
7 Those who had been exhausted by the sudden flight, and had fallen into the hands of the wicked, were slain without discrimination or mercy and their blood sprinkled the face of the earth. Some were carried into captivity like senseless brutes. Many men and women as well as young children, who had grown weak, were brought into the midst of wolves like lambs in order to be slaughtered.
8 Those, whom they decided to sell, they separated from the rest. They would take away the son from the father, the brother from his brother, the wife from her husband, the mother from her daughter, the daughter-in-law from the mother-in-law, and the suckling babe from the breast of her mother.
9 The spectacle, that one would behold, was wretched, the laments were unsufferable, the cries, the breast-beating, the collapsing of eyelids, the shivering for one’s life, the terror in the hearts of men, the wailing, the scratches on comely faces and the tearing of hair were unbearable.
10 Those who were not fit to be sold or used in sodomitic acts, were confined in prison bound with fetters. They tortured the latter severely, and in accordance with the foreign Homeric custom asked for the same amount of gold and silver from the rich and from the poor.
11 They condemned all of them, both young and old, to death through the same agony, and deprived them of life. Like the Solomonian leech, they slowly sucked the blood of the others because of the crazy wicked incentive of avarice and could not be satisfied.
12 As if out of mercy, they tricked some of them to partake of drinks containing deadly drugs, and planted poison in them, and they suffocated the rest in insidious ways.
13 They affected the lives of others with horrors, so much so, that while the latter were still on their feet and alive, they cut them open with a sword from the chest down, and before they had breathed their last, they pulled out their liver, parts of which were distributed among themselves, as if in fulfillment of the impious (precepts) of their religion.
14 Certain others who had been slighted and disregarded by them, and had ventured to depart quietly, they tracked down, and as if they were plants, pruned off their shoots with swords, axes, and sabres, crippled their hands and feet as well as all the other parts. They tied the heads and feet of certain others with ropes,
15 and made numerous strong men pull on them from two opposite ends, until their midriffs tore, and then, with the stroke of a double-edged sword at the waist divided them into two parts.
16 Nevertheless, as they still could breathe, either because of the burning heat of the calamity, or the hope of being saved by others, the part of the body that lies in the direction of the head stooped a little over the cleavage at the midriff, and tried to narrate the happenings during the disaster, or (transmit) the plea of others. Although their agony had made their faculty of speech quick, they could not complete the train of their thoughts.
17 Yusuf ordered the others tied unsparingly, and beat their flanks and abdomen with lashes made out of cattle sinews, until the wounds would cut deeply into the flesh.
18 And while they were still alive, they were dashed to the ground and dragged.
19 They cut off the ears and noses of some, amputated parts of their bodies, and severed their fingers. After intolerable blows, certain others were tied down to logs, and their feet were fastened in holes, so that it was impossible for them either to sit up or to recline in order to alleviate somewhat the fatigue from their tortures.
20 Also there were many among them who were questioned several times because of their faith in Christ, and given the promise of gifts, honors and great riches. They made ready for them robes decked with ornaments and valuable trimmings in order to attract their eye. To certain members of the nobility they offered treasures and estates, on the condition that they convert to their worthless faith.
21 Nevertheless, Christ, Who had awakened in them the redeeming will and the hope of wonderful repose, aroused them with the very same divine fire (to turn) to the holy love of God and kindled in them the inherent faith to withstand the enemy, so that they might be able to reject the wicked wiles of the devil, and wash off the livid smear of the rancor of their opponent, and cut off the roots of avarice in the spiritual war.
22 Thus, considering of no value all of the enemy’s diabolically enchanting enticements, they did not stray in the direction of their flattering adulations, nor were they afraid of the horrible threats and torments that were being prepared for them.
23 And thus, as they had all become quite conscious of the responsibility to the Gospel of Christ’s glory, they proclaimed from the housetops what was to have been spoken in whispers in closets, namely, “We are Christians and we cannot obey your impious laws.” Thereafter, considering those that had not been convicted as guilty, the judges passed the death sentence on the latter and executed them by the sword, whereby they were given the wreath of victory and were crowned by God.
24 Certain others, who had been seized elsewhere, were brought before the judges,
25 and after they had been questioned, (the enemy) made many welcome and delightful offers of goodly gifts, only on the condition that they would consent to convert to the faith of the Koran or Muhammad.
26 The latter did not even deem the judges worthy of an answer, but conversed only with God in their minds, while in their hearts they believed injustice, and through their mouths confessed their salvation.
27 Subsequently, the enemy inflicted blows on their backs, slapped their chins, and clubbed their necks, and drove them to the place of their execution.
28 Grouping the blessed in one body, they posted about them the sabre-bearing executioners like a wall, and thus had the latter slay them by the sword.
29 But certain men of the enemy, who were present there, took notice of a comely and handsome youth by the name of Mik’ayel, from the land of Gugark’, who was among the blessed. The virginal growth of his beard had not yet sprouted on his chin. Wishing to save him, the above men snatched him away, lest he might be killed with the rest.
30 The youth, however, raising his tearful eyes to heaven, received fortitude through the assistance coming from High, and tearing himself loose from them, made haste to join his friends, and willingly offered his head to the sword.
31 Thus, he presented himself to Christ as a reasonable sacrifice together with all the other immaculate offerings and immolations, so that the Heavenly Father might smell the sweet savour.
32 At the time, there were also two brothers of Gnuni ancestry, whose names were Dawit’ of the one, and Gurgen of the other, both of whom had been seized by the enslavers and brought before the tyrannical ostikan.
33 The ostikan questioned the latter and promised to give them practically half of his domain as well as many robes, gold-broidered ornaments, expensive laconian and purple clothing, byssus, girdles, golden necklaces, and swift steeds richly adorned with armor and decorations. Then, stretching out his arms, he embraced and kissed them frequently, and flattered them with adulations, so that they might obey his commands, and spare the prime of their youth by converting to the impious religion that he himself worshipped.
34 Notwithstanding these, with beautiful passion they clad themselves in the armor of Christ, and proclaimed their good faith openly before everyone: “We are Christians, and do not have the wish to exchange the truth of God, Who holds immortality within himself and dwells in the unapproachable light, for your falsities which are naught and are worth naught.”
35 Subsequently, when the hostile (ostikan) realized how their thoughts were fixed thus on the love of the supreme judge Christ, he ordered them put to the sword.
36 As they were brought to the arena like sheep about to be immolated, they offered mournful and supplicative pleas to God, so that He might reckon them among the holy martyrs, who loved the day of His coming.
37 And when the executioners were about to put the older brother to the sword, he begged them to kill his younger brother first, for he took into consideration that should the latter survive him, he might be terrified of the Ishmaelite threats because of his youth, since his newly blossoming beard had but recently sprouted on his chin.
38 Then, turning in the direction of his brother, he said, “Dear brother, first you present yourself to Christ, Who is our hope, and offer yourself as a reasonable sacrifice and votive immolation to Him, Who died for us and restored us to life.”
39 The latter gave no thought to the toils, and not considering the agony of an intolerable death, willingly went toward the sword.
40 Thus, he was beheaded, and crowned by Christ with an unfading wreath.
41 Subsequently, the older brother also following a victorious war, and after fulfilling his destiny as well as preserving his faith intact, armed himself with the same spirit, and was killed by the same merciless sword. He came back to life in the eternal bliss of the Heavenly Kingdom.
42 All of these saints, whom I have mentioned, are always justly honored in the holy churches in yearly feasts. The day of their commemoration is set on the [27th] day of the month of Mareri.
43 For they suffered the toilsome blows and were enrolled as the sons of the Heavenly Sion. With dauntless faith they surmounted the wiles of the enemy and pruned off the branches of their death-bearing fruits. For nothing can be horrible there, where dwells the love of God the Father, and nothing can cause pain there, where the glory of Christ is to be found.
44 Thus, with divine wisdom they rejected everything that was defiant and wild, and purifying themselves from the filth of defiled and condemned men, turned death, which is inevitable, to life. Willingly they were driven like sheep in order to be immolated, and at the expense of momentary as well as trivial vexations they were impregnated by the awe and fear of the Lord, and in their labor gave birth to a soul that was redeemed. Their blessed prayers brought down the angels to save them, and because of their humility they reached the apex of Heaven.
45 From afar they heard the good tidings, and with joyful heart they trod upon their sufferings and death like incorporeal creatures. They were like the dauntless martyrs in death, and having set out came near to God in peace. They received the wreath of victory and were reckoned among the company of the children of the Heavenly Jerusalem.
46 As they had begun their agony with valor, by the same token, filled with heavenly love, they completed the contest of Martyrdom, and shone brightly like the sun in the midst of the universe. The names of these men are written in the Register of Life.
47 Nevertheless, certain wretched souls, possessed by satan, and terrified by momentary death, were swayed in their hearts toward their useless and vain promises. They surrounded themselves with the labors of deathly sins and inundated themselves with torrents of wickedness. Straying from the path of the true light, they were blinded by black darkness. Straying from the royal highway, they swerved from the limpid flow of the sweetness of the divine sacrament, and imbibed sufficiently the dregs of bitterness, which is the last (stage) of wickedness and the first step to idolatry. Having forsaken their faith, they were worse than the unbelievers. In no way did they derive any benefit from the promises made by the enemy, except to save their lives. On the contrary, quivering and shaking (in their fear), they were treated with hostility and were abused by all sides.
48 Thus, men of the azat rank were disgraced because of their apostasy, and having reached the limits of utter poverty, went to the extent of visiting the houses of the poor in order to beg for bread. The notoriety of their destructive and disgraceful aberration was the only thing that they achieved.
49 Their lips uttered no confession. In horrible bitterness they descended to hell, where the fires of Gehenna devoured them.
50 I wrote an account of these as a warning for all those who give thought to such acts.
Գլ. 52
0 The Aggression of Foreign Nations upon Our Land, and the Disunity among Our Naxarars.
1 Now, I am compelled to utter words of a sorrowful nature, for the neighboring nations surrounding us, namely the Greeks, the people of Egrisi, Gugark’ and Uti, as well as the northern races living at the foot of the Caucasus considered carefully to shut the stable door after the horse was stolen so that the wicked ostikan would never find their cities, awans and villages in a prosperous state, and for this reason they tried to destroy everything that was to be found at the borders of their respective provinces.
2 Mixed among the latter were also thieves and brigands, who rose in arms against our country. At their hands the god-built churches suffered numerous calamities, which left them in a state of waste, desolation and ruin.
3 They devastated many provinces and turned them into deserts, untrodden and barren, almost like a land through which men had never passed, and where the Son of Man had never dwelt. Thus, they turned the habitable places into wasteland.
4 In the encounters among themselves, they shed much blood and covered the face of our land with corpses. Generally taking great quantities of booty, each one carried a proportional amount to his respective land.
5 Thus, depopulated, barren, desolate and devastated, our awans and shens resembled the orchards that are full of bushes, where the shoots of the plants in the meadows dried out. Our cities were destroyed by lack of population; our tillers were worn out and in mourning.
6 Thus, our shame covered us, and through us the prophesy of Isaiah came to its fulfilment: “Your country is desolate, your cities are burned by fire; strangers devour your land in your presence; it is made desolate, and overthrown by foreign nations.”
7 While we suffered such afflictions at the hands of the foreign invaders, we had our eyes fixed on our kings, as well as the princes, lords and naxarars of our land, and raised our hopes high, thinking that the latter would not succumb to the contest and fall, but make the attempt to find a solution to this misfortune, and befittingly unite in a common brotherhood with one spirit, and like David hurl the sling at the carnal pyramid of the new Goliath, or like Gideon and the cake of barley bread that tumbled and put to flight the forces of the enemy with the sword of the Lord, or like Jael smite the nail into the temples of Sisera after making him drink the milk, or like Maccabee rescue themselves from the siege.
8 Thus (we expected) (them to liberate the catholic church, and liberate the necks of the faithful from the sway (of the enemy), as well as save the children of those that were killed.
9 However, this is not what we witnessed; on the contrary it was the exact opposite. For the poor tried to surpass the rich, and the servants, in accordance with Solomon, maneuvered to make their masters crawl on the ground, and mount the fiery steeds of the latter. They defied those who trampled them under foot and became arrogant in a great rebellion.
10 On the other hand, our kings, lords and princes tried to break up and take away the homes of each one of the original naxarardoms, and in accord with their whims, created new payazats and spasalars of their own.
11 Brother rose against brother, and kinsman against kinsman, because jealousy, malevolence, agitation and absolute hatred turned them against one another.
12 Thus, falling on one another en masse, they fought as enemies, and having always their swords ready at their sides, shed more of their own blood than that of the enemy.
13 They tore down with their own hands all of their cities, villages, awans, agaraks and houses. These crimes which they committed out of enmity were the cause of the invasions of the brigands against us, in accordance with the words of Solomon: “Hatred stirs up strife”.
14 With us the other prophesy also came to its fulfilment: “Man shall fall upon man, and neighbor upon neighbor; the child shall strike the old man and the base shall (insult) the honorable.”
15 Thus, every virtue, uprightness, prosperity, and peace crumbled, and erosion and desolation came in their place.
16 In view of these the prophet joins us lamenting the former affluence and the present disorder: “Before him is a garden of delight, and behind him a plain of desolation.”
Գլ. 53
0 The Severity of the Elements and the Famine: The Calamities Brought upon by the Enemies, and the Carnivorous Beasts.
1 In accord with the severe disasters (brought on us by the enemy), the elements of nature also turned on us the bitter impediments of evil. For the temperate northern climate gave way to the bitter southerly gales, and the sweet desirable spring season turned into wintry desolation.
2 Formerly, our tillers were extremely zealous in the labor of their hands, whereas now they are dishearted, and disabled; then our granaries were full, while presently they are empty and discredited.
3 At one time flocks of sheep grazed joyfully in meadows covered with flowers, now, they are withered away and have greatly diminished in number.
4 Formerly, the plains were full of crops, whereas now, they are filled with sadness.
5 The valleys produced great amount of wheat, while presently they are flooded by hail and wicked storms.
6 In days of yore, the rain was pleasant and beneficial, whereas now it is useless, and tempestuous, and ruins the crops as well as the threshing floors, that is, if there are any crops.
7 Of old the mountains were clad in joy, whereas now, they are bereft of their adornments because of the lack of grazing animals.
8 We put to work ten yoke of oxen, and received one jar (full of crops in return). We sowed, but reaped naught, planted, but did not get any harvest. The fig tree did not yield any fruits; the vine and the olive tree could not produce their yield. If we stored anything at all, it was given to others.
9 Thus, we realized the meaning of the divine words, “We toiled, and others have come in for the harvest of our toil.”
10 In this manner we were deprived of any hope for the good, and shame covered our faces.
11 Thereupon, because of the ransacking of the enemy and the fruitless barenness, severe famine also prevailed.
12 For the blazing fire that came upon us, and the merciless sword of the warriors that always poured on us the stench of death, continued (to scourge us) for a period of seven years. For this reason, those of us that survived migrated to the tents of Kedar, and were deprived of our possessions, allowances of supplies, and food.
13 Then the destructive famine began, and all the inhabitants of the province of Ayrarat in the cities, villages and agaraks were distressed. Discolored like corpses and in despair, they trembled.
14 Some who were rich, spent their possessions little by little for their daily subsistence, and ultimately reached the final stage of penury and destitution.
15 Others were forced to turn to herbs for food because of hunger, and accidentally having eaten either hemlock or certain other harmful plants, perished. For the menace of starvation forced them all to eat everything out of need.
16 Because of their fear of the danger, some sold their beloved children to the enemy for a small amount of allowance, and did not remember the heartrending duties of parents.
17 Due to the requirements of their needs, venerable women stripped their heads of veils and their bodies of clothing, and coming out in the open shamelessly, walked about begging.
18 Some, weakened, debilitated, and devitalized by the horrible famine, trembled like dead images and stumbled from side to side. Because of their languor, they collided into one another and fell down.
19 Others who had fallen on the squares like great piles of corpses, and had been abandoned, while they were about to breathe their last, begged the passers-by to extend them a piece of bread, and perished thus.
20 But whenever rich men gave alms to the beggars, afterwards they turned against them in a merciless and harsh manner, because they felt sorry for themselves thinking that they themselves might become like the latter.
21 They all had ceased to set tables. Because of their state of utmost destitution, some of them ate the wheat before it was crushed and kneaded, while others snatched away the half-baked dough from the oven.
22 If they found any food, it was through labor, and the wretched nourishment which they acquired through toil was worthy of tears.
23 At this point, I tremble and shudder with horror at the account I am about to give. For trustworthy people verified the authenticity of this report, that certain mothers prepared meals for themselves out of the corpses of their famine-stricken children.
24 Others killed their friends treacherously in the likeness of sheep taken to be slaughtered and prepared meals for themselves.
25 These afflictions (that came upon us) should be mourned much more than the vengeance exacted on Jerusalem. For merciful women cooked their children with their own hands, and provided food for themselves. The babes that were wont to be fondled and caressed were thrown into the trash, in which they tumbled, and which they ate in place of food.
26 The tongues of suckling babes cleaved to the roofs of their mouths, because of thirst, as they were not suckled by their mothers. Children begged for a piece of dry bread and tears came down their cheeks. There was no one who would give them anything. In this way, they withered away and breathed their last in the bosoms of their mothers; children as well as parents in the cities were thus dispersed and lost.
27 Thus the children of our people were condemned to perdition because of our wickedness, and they were destroyed in the twinkling of an eye.
28 On top of all of these, the torments inflicted by the seditious elements brought destruction upon them. For those who had been captured by them were subjected to the agony of unbearable torments, with the expectation that possibly they might have some food in their possession.
29 If they found anything in the possession of anyone, they inflicted on him twice as many diabolic tortures. They inserted rods into the sexual organs of some, while they pierced the posterior of others with pieces of sharp wood, and poured ashes taken from furnaces hot with fire down their bosoms and heads.
30 They tied the privy parts of some with thongs, and suspended them from tall balconies until their parts were torn off. Very few people could survive this, and one could witness such things (done by them) not only to their enemies, but also to their kinsmen, friends and acquaintances.
31 Such was the disorder that prevailed over the cities, and the deathly night that covered the villages as well as the estates (gerdastan). Nude corpses remained tossed on the streets and the squares. The sight was so horrible and disgraceful that no one could bury them in a grave.
32 In this manner, they became prey to dogs, carnivorous beasts and the birds in the sky. Subsequently, the rapacious beasts became accustomed to it and the numbers of the devouring wolves grew immensely. Thereafter, in place of corpses they began to devour the living by tearing them to pieces with their teeth, as if they were brutes. Both the venerable and the meek were cut down together by the claws of these beasts. The torpor about our sins also spread its mist over the innocent, and weakened them, for departure from this life is the common lot of all men, whereas honor and punishment are reserved for the designated day of retribution.
33 Thus death spread in a matter of few days, and devoured the people of Ashkenaz. Mishaps caused by wicked tempests struck every one, and because of our sins the shadow of death covered us. As we did not keep the covenant of the Lord, He abandoned us.
34 At the time of these afflictions I was an expatriate dwelling in Gugark’ and Iberia, with the wise king Atrnerseh, who was staying in that province. Although he honored me greatly as his guest and arranged for a generous allowance, yet, as my stay there was prolonged like that of Israel in the tent of Kedar, I was tormented by great grief and expected to be delivered by the Lord.
Գլ. 54
0 The Letter of Patriarch Nikolaos of Constantinople to Katholikos Yovhannes, and the Letter of the Latter to the Emperor Constantine.
1 At that time, the great patriarch of Constantinople, Nikolaos, hearing of the calamities and the hardships that had come upon us, wrote me the following letter: “To the most holy, God-loving, spiritual Father, and our very dear brother Lord Yovhannes, Katholikos of Greater Armenia, from Nikolaos, by the mercy of God Archbishop of Constantinople, and servant of the servants of God; greetings in the name of the Lord.”
2 “I think that your God-loving lordship is not unaware of the deep sorrow and ceaseless grief of our heart on behalf of the Armenians, the Iberians, and the Albanians, who collectively comprise your faithful flock upon whom the Ishmaelite Saracen tyrants have inflicted severe travail and afflictions.
3 Although we could not witness with our own eyes the visitation of danger upon your flock, as we are physically beyond range, yet, hearing of the trouble that your land is suffering at the hands of the wicked, we deplore it with deep personal grief, and mourn with great sorrow.
4 If those of us, who are at a great distance from you, have received these tidings through hearsay with such personal grief, then how much severer all these must have affected you, who partook of the torments together with your flock, and were persecuted as well as clubbed and beaten by the impious and wicked rebels. What could be done that might have been proper and fit? What could be said in consolation for such a wickedness? How could righteousness follow this in order to dispel the scandal which is close at hand?”
5 “Now, if it seems proper to your Holiness, first of all, it is necessary to call upon the divine Providence and succour at all times, and lifting up your arms, ask the Lord God with all your heart to have mercy on your flock, namely the Armenians, the Iberians, and the Albanians.
6 Think of the public welfare, and never again tolerate its loss. Take upon yourself the task of admonishing all of them at all times in the knowledge of God, as well as that of binding and absolving them with the Christ-given authority, with which you were invested (to perform matters) in heaven and on earth. At least, stop the wicked hostilities that prevail among them.
7 Do not let them remain in their wild, beastly state, whereby they fall upon one another in rage in order to kill. Let them return to human rationality and Christian serenity, wherewith salvation will be granted to the rest of the people in the lands of Armenia, Iberia, and Albania.”
8 “My Humility made haste to write to you first and give this brief friendly advice.
9 We sent another letter like this to your curopalate, and to the chief (prince) of Abasgia, whom we advised to listen to you, to forget their animosities, to seek friendship, unity and peaceful coexistence with one another as well as with the Armenian and Albanian princes, to come together unanimously and fight against the children of the ungodly enemy Apusich so that you might not all perish, and the kindred races that are under your sway might not be shaken.
10 Now, your Holiness must try to extirpate the wicked animosities among them by talking to them face to face, or by means of letters, and encyclicals, as well as with (the help of) bishops, priests and holy men, and see to it that they attend to the supervision of such matters without any negligence. You must encourage them to turn to better things such as the redemptive mysteries and salutary works.
11 For if you are thus of one accord and unified, the destructive evil will be unable to bring any kind of affliction upon your land.
12 And while you yourselves carry out these matters, our Emperor who is crowned by God, will send large forces to your aid in accordance with the demands of the times, so that your curopalate as well as the chief (prince) of Abasgia, together with the princes and the nobility of Armenia might join our forces, and with the help of God and through your priestly intercession having fought against the enemy, the so called accomplice of the devil, might vanquish them.”
13 “Only then, both you and we shall grant them remission for their sinful animosity, which they iniquitously allowed to prevail among themselves.
14 And as it befits your Holiness, you may grant each one his rights so that every individual may be led to restore himself in his former pious mode of life.
15 Hereafter, let there be the peace of Christ among you and let your prayers, which shine with holiness, be with our Humility.”
16 Having read this, and having embraced it with the love of Christ, I was able to persuade the king of Iberia to these very same thoughts and ideas, so that he promised to pursue peace, friendship and equable harmony with all the princes as well as the lords of the lands of Armenia and Iberia, by making a solemn oath in regard to the above matter.
17 Subsequently, having heard of the grave afflictions caused by the tempests that befell the people of the Lord, I mourned greatly, and tears coursed down my eyes in the likeness of streams of water.
18 For I saw beauty departed from the house of the Lord, and His sanctuary seduced by the heathens. I also was a witness to the wailing, lamenting and moaning of His priests. Remembering the days of my misery, which were spread over my heart like a net, and having recovered by some degree my withered energy, I went to the land of Taron, where in return for the agonies that I suffered I received consolation from my kinsmen, as well as from the princes and the people, so that the soul within my body was stimulated.
19 However, our adversary who had trampled under foot the sanctuary of the Lord, still remained in the capital city of Dvin, and roaring bitterly, tried to see whom he could swallow.
20 He sent his armies to all the corners of our land, and also tried to carry out the wicked schemes that he conceived against king Gagik than against anyone else. When the latter became aware of Yusuf ’s insidious complicity with the devil, and noticed that the invaders had reached the threshold (of his realm), taking with him his family, his treasures, as well as all the many people living in his domain, he went to the mountainous fastnesses of Mokk’ and Korduk’, where he sheltered the above.
21 He himself as well as his brother and the armed spasalar forces remained in Mijerkrayk’, where they took precautions against the uncaged beast, by keeping themselves always on the alert. The great prince of Siwnik’, Smbat, had also joined them and waited for God to send peace.
22 However, Ashot, the sparapet of Armenia still remained stationed in the torrents of wickedness, and as he could not sever his ties with Yusuf, for this reason they (Gagik and his allies) carefully kept him under secret surveillance.
23 But the sparapet by means of a clever declaration succumbed in every way to the will of the ostikan, and secured only the safety of his own skin.
24 On the other hand, Ashot, the son of Smbat, whom the king of Iberia and his forces had set up as king over the Armenians, went from one stronghold of his domain to the other. He was victorious in many a contest and displayed heroic valor in battle against all of his enemies, not only the Saracens, but also the Iberians and the people of Gugark’, who thought of doing evil to him. But while I was still in the district of Taron, I saw the tempestuous and ceaseless incursions of the brigands, and wrote a letter to the Emperor Constantine of the Romans in the following words:
26 “Sublime Autocrat and Emperor of the Romans, Augustus Constantine, who are crowned and glorified by God, Great and Victorious Kings of the universe, who are God-loving and pious, overseers of the public enlightenment during the course of this life, true peace-makers for all of us that exist, Images of the nine heavenly orders (of angels), Breeders of spiritual instruction, Genuine Leaders of so many nations and races, and indeed Godly Palm Trees planted in the house of the Lord.
27 Greetings to you, peace, and much rejoicing as well as love from this catholic church, even though she is made captive by the enemy, and turned barren like a waterless desert, in the manner of a mother deprived of her children. Yet, She exists and remains for the love of the glory of God.
28 Greetings also from me, Yovhannes, the humble katholikos of Greater Armenia.
29 Let the grace and peace of God the Father and the Lord Jesus Christ abound.”
30 “We ourselves, and the bishops with us, as well as the entire congregation of the holy church were clubbed, beaten, tormented and persecuted by the deathly and insidious breath of Amalek, who emitted the wicked envy of the carnivorous devil, and in accord with his wild frenzy, brought on us the tempest of bitterness and the wrathful exasperation of unbearable revenge.
31 Nevertheless, we preserved within ourselves the grace of joy and love of the Lord. Like Paul supplicating, first let us offer ceaseless prayers, beseeching implorations, and conciliatory solicitations as well as express our gratitude, which is due to you, who are the invincible, majestic, God-crowned kings. May you live many years in accordance with the righteous fruition of this life, and the true peace of the heavenly king in the worthy and beautiful imperial palace which is the dwelling place of multitudes of men.
32 May you approach readily and calmly the life-bearing mystery, which brings one closer to God, and in all piety, graceful sanctity, genuine joy and great exaltation may the termination of your lives bloom in repose befitting God. Accordingly, you have received for your benevolence a gift which is worthy of your heroic glory and virtuous lives, whereby you are pious and beloved, and have taken arms to exact vengeance on the gentiles.
33 O servant of God, our benefactor, autocrat, and Christ-crowned Emperor of the Romans, at this point I am forced to speak in an unusual manner concerning the afflictions that came upon us. It is about us who are in despair, that I am speaking.
34 We who are serving as spokesman have directed our thoughts your way with joyful expectation. We are doing this softly and gently, in accordance with what we were taught, namely “Let no one hear his voice in the streets.” Your ears, which are familiar with the voice of God, do not need articulate sounds in order to comprehend, but rather, you recognize what is being sought of you through the operation of the divine wisdom, which is implanted in you.
35 And now I am grateful to Him, Who gave strength to your august imperial highnesses to come to our rescue.
36 For this reason, with the permission of your pious majesties let me make you aware of the report of the atrocious afflictions that we suffered.
37 For the covert envy of the enemy of righteousness rose against us with all of its might, and like an adulterer with dissolute passion, it dared to fall upon the immaculate nuptial chamber of the bride (of Christ), the church, in order to desecrate the inheritance of the Lord, and to violate his holy temple, as well as to subject the people of the Lord to harrassment, destruction, subjugation and annihilation, and grinding with its teeth, devour the new Israel and molest the place of the Glory of His name.
38 As long as all the nations acknowledged fear of you as a protective bastion against the enemies, and as long as we lived safely under the auspices of your imperial majesties, as if in a beautiful city, the nuptial veil of the bride (of Christ), the church, was never contaminated by the inhabitant of Kedar, who hated the kiss of holiness, and the tyranny of the accomplice of Beliar could not force the departure of the peaceful bridegroom.
39 “But as soon as we became negligent of our duties to you, the venom of the insidious serpent of Dan defied your righteous majesty, and there was no one to seek vengeance from our slanderer. Once again the accursed serpent began to crawl and stealing through the spiritual palisade, penetrated into the vineyards of the Lord of Hosts.
40 The fire, which was at one time extinguished, once again began to blaze, and cause extensive fiery conflagrations. Those who had forsaken their belief in Christ raised persecutions against the holy church, and turned her into an orchard-guard’s hut; like a forest, they hewed down her gates with axes and burned down the sanctuary of the Lord, and desecrated the altar in His name.
41 They offered impious sacrifices and impure victims in the house of the righteous. Those who had entrusted themselves to the Lord God they despised, and cast the bodies of the blessed of the Lord on high before the beasts and the birds in the sky. In vain was the blood of the clerics of the church shed, like the water poured around Jerusalem.
42 They also broke the strength of those hands that were engaged in war, and repelled them by means of extensive carnage and bloodshed. They scattered the naxarar houses of the race of Togarmah, and banished the city dwellers as well as the peasants under severe hardships.
43 Some were confined in prison, and bound with fetters, or shut in unbearable torture chambers. Others were destroyed by the thirsty sword, or taken captive and sold with sadistic subtlety. Those that survived the evil servitude of the wicked, whether they were leaders or people of lesser rank, were all scattered throughout the face of the earth, and took refuge on mountains, in caves and crevices without any clothing, hungry daunted and terrified.
44 As their lives were in danger, they perspired because of their fear of death. Like a twig that is shaken by the wind, they were forced to vacillate at the menace of afflictions, as if they were half dead.
45 In all this carnage, the hand of Amalek did not succeed in quenching with blood the thirst of the sword that slaughters multitudes. For it brought death to all through its insidious breath; for some it lay snares in secret by making them drink destructive and deadly drugs, and it consumed the rest with blazing fire.
46 There were others that were suffocated, or cut down relentlessly by the slaughtering sword, until the foundations of our land were filled with the corpses of the dead.
47 At this time, what could I say concerning Smbat Bagratuni, the chief of all those in the East, and your servant, who spiritually became worthy of being called “my son” by you? For the wicked enemy was more severe in repaying the benefactor and protector of the church with greater evil than that done to anyone else.
48 Because of our sins the guardian of the flock of Christ was confined in prison by that insolent and impious man, and he, who had pacified the people of Ashkenaz from all the evil turmoils to a state of spiritual richness with the assistance of your imperial majesties, and had gathered the reasonable flock of Christ to the glory and praise of God, was subjected to the agony of severe torments at the hands of the enemy.
49 “In his old age he suffered the toilsome agony of being confined in prison and dark dungeons, unbearable pits and uncomfortable places.
50 Subsequently, by means of merciless flogging and torments that would hasten his death, (the ostikan) exposed Smbat to destruction by means of the thirsty sword, and deprived all of us of the care of your faithful servant. And behold, presently internal strife, and disaster from above trouble us. But your prudent foster-son is no longer among us in order to advise and give every assistance to the warriors in battle.
51 Sedekia has been taken captive and Zorobabel is to be found nowhere, so that he may not renew the endangered sovereignty of the land of Armenia.
52 Hazael has been invited to come and fell Israel, and we are surrounded on all sides by warfare. Being ensnared by very wicked executioners, Maccabee is unable to save us from the menace of these afflictions. Antiochus is forcing us to foresake our Christian faith, while Matthathias is no longer alive to withstand the belligerent tyrant.
53 Thus, the church of Christ has become desolate, and like a widow she is left unattended to and neglected, deprived and silent of her annual feasts. Also the flocks of Christ are stripped all at once of their paternal succour and overseer. Wretched, forlorn and abandoned, this eastern land of ours is moaning constantly due to tremulous agitations.
54 With tragic lamentations and tears she is suffering the perennial disasters brought upon by the evil, which has come and taken possession of us, and (is bearing) the anguish of bitter torments.”
55 “What account should I, Yovhannes, a most humble man, give of my sufferings, especially since I do not consider myself worthy of sharing the toils of the righteous. Yet, the fact that I was banished, and subjected to severe torments because of my sins, and that I was saved from the tribulations which I willingly confronted, make it necessary for me to boast like Paul of my weakness, for some accepted the afflictions with fortitude.
56 I suffered greatly at the hands of the children of Hagar. I was confined in dark dungeons, cast into a muddy cell, and chained with iron fetters. They tormented me with racks, clubs and various other devices, which would have been sufficient to extinguish the breath in my body.
57 Although I am a tormented man, our Hope Christ, Who is known by His power, and cannot be described visually, preserved me physically and saved me from death. He returned me and those with me from captivity, like torrents coming from the south, and snatched me away from the claws of the dragon.
58 Like Elija I fled to Sarephtha of Sidon away from Jezabel, the prophet killer. Like Paul I was suspended from the walls of Damascus and fled the enthnarch Aretas.
59 I suffered all these things, as I deserved. In accordance with the order of the Lord, I was pursued from one city to the other, until I reached the threshold of your mighty, august, and imperial majesties.
60 From this far off land I seek from your pious and beneficent superintendence mercy not only for myself, but also for all the people of Ashkenaz with the hope that you may save the children of your servants who were killed. We all drank the goblet of wrath (given to us) by the southern tyranny. We imbibed to the dregs the cup of indignation and mortification at the hands of those who brought misery upon us.
61 I beg you to raise your hand out of your wisdom and kindness to the end against the insolence of the enemy, and rescue the inheritance which is yours, as well as to reestablish by great expenditure the majesty of the temple of God in the Highest, which was seized and ravaged by the insurgents.
62 Turning to flight the wicked beasts, the rapacious wolves, the heathen insurgents and the wild barbarians, you should subordinate those parts which you had received in the beginning by virtue of your desirable laws which are full of mercy.
63 Shake off of us this dust, to which our waist is glued, and lift from our necks the yoke, which was imposed on us by the tyrant for the entire duration of our lives. Cleanse this land and city, which became the target of the hostility and envy of the impure, damned and wicked princes, who were hateful to God.
64 In accordance with the prophetic instruction, you shall inherit bliss by giving back to the wretched daughter of Babylon the harm that she brought on us.
65 It is for this very reason that God chose your triumphant majesties, so that those who love God might acquire peace through your willing kindness, and repay in peace the services that they owe your imperial majesties, and reach God in a tranquil state.
66 “I have made these requests on behalf of the entire reasonable and faithful flock entrusted to me by the Lord.
67 But as for my own self, I have the following request to make your Christ-crowned, triumphant majesties: afflictions, distress, persecutions, toils, famine, the sword, and captivity, as well as the southern tyranny have agonized my old age.
68 At the present time, sitting along the banks of the Babylonian rivers, I am scorched by many tears, and remember the captivity of Sion. But I have found asylum under the protection of your merciful and imperial majesty, and have come to your threshold.
69 I am not asking for a domicile and quarters that my predecessors the blessed vicars (of the Church) did not have, but those that they held under the protective arms of your ancestors at the beginning of our conversion, and made secure by the might of the Holy Cross of the Lord as well as the providential mercy of your imperial majesties, they tended in their respective times to the faithful flock with fearless ministration, undistracted heart and unwavering faith.
70 This is something that I also wish to possess through the intercession of the life-giving and redeeming Holy Cross.
71 “Do not deprive me and those with me from prostrating ourselves before the Cross that carried God, and do not deprive us of meeting your majesties who are appointed by God.
72 For many years I have wished very much to pay a visit to you. Yet, until now I was hampered in carrying out my wishes.
73 I have also wished to provide my own people with a restful living quarter and a peaceful life within your august, magnificent, glorious and mighty kingdom, so that after being delivered from the hands of the Ishmaelites, and finding asylum under the auspices of your wings we might tend to the flock of God among us, and always offer our ceaseless prayers to God for the peace, safety, and stability of the power of your imperial majesties, whose might is acknowledged throughout the universe.
74 With much assistance from you and by means of your glory and grace we shall prepare the Armenian nation by turning them first into a people of the Lord, and then by the will of God into your own people.
75 For the following matter is quite clear to your glorious majesties; should I, who am a humble pastor of my flock, live under the auspices of the mighty and glorious Holy Cross, and under the tutelage of your imperial majesties, to what extent would the flock of God, and the inheritance of Christ follow my footsteps?
76 They would rush in order to join the universal flock of your reasonable sheep congregated in the meadow and pursue their lives under the aegis of Roman supremacy, just like the people of Italy and all of Asia.
77 As for those, who will not come and who stray from the fold of the Lord’s flock, you shall bear their judgement, whosoever they be, and I shall remain irreproachable and free from blame.
78 “And now, may the exalted, blazing and radiant Holy Cross, which dwells in your universal and glorious city in the likeness of the sun shining amidst the celestial bodies, save the inhabitants of your court from all losses caused by the corruptible wiles of the devil, so that no surging tempest may come about through the swollen billows of the foreign invaders, nor the powerful storm be allowed to usher in destructive winter.
79 Let no mountain-like surge or adversary of your praiseworthy selves be able to shake you by means of threats, or overwhelm your majesty, who art the protector of the laws of Christ, and whose name is exalted with glory from one end of the universe to the other.
80 May you rejoice greatly, and be merry in wonderful tranquility and in a perfect state of peace. Exult in your safety; by the mercy of the Exalted you shall never be shaken.
81 Devote your time to blessing the Lord for His kindness, Him, who crowned you with a magnificently glittering diadem decked with valuable gems. May your righteousness rise in the strength of Christ, and let us bless your name gloriously, Augustus Constantine, autocrat, and triumphant and beneficient king, Emperor of the Romans.
Գլ. 55
0 King Ashot Goes to the Emperor, and Yusuf Retreats before King Gagik.
1 After they had read my letter to the Emperor, he considered that the wicked calamities from the south might still be abounding around us, and learning of our distress and destruction as well as of the death of the beneficent and blessed king Smbat,
2 whom they considered to be worthy of the lot of a martyr, thereupon immediately sent a certain T’eodoros Vaslikos in search of me and Ashot, son of Smbat, who was ruling as king with many honors and affectionate tokens of intimacy, he also recalled the memory of the friendship established between his father Basil and Ashot’s father Smbat, and urged us to make haste to pay a visit to him in order to make arrangements that would be mutually beneficial.
3 But as Ashot, the son of the king, had taken refuge in the fastnesses of his realm, whereas I myself was staying in the district of Taron, Vaslikos first came to see me.
4 Having accepted the invitation of the Emperor, I sent him to Ashot, the son of the king. Upon his arrival, Vaslikos presented the imperial edict to Ashot, who willingly gave his consent, and immediately set out on his way. In the course of his journey he was treated with much hospitality and given royal honors in the inns, and then he went to meet the Emperor.
5 Here, the Emperor honored him more than his gaherec’ princes with a proper throne, and unlike the other honorable guests, gave him the majestic distinction befitting the progeny of a king. He treated Ashot almost as his equal, and exalted him with royal dignity.
6 At the same time, he bestowed on him the title “the son of a martyr”, and “my beloved son”, dressed him in glorious purple, and gave valuable gold-broidered robes, byssus with golden borders, and a girdle studded with gems for his waist. He was honored thus not once or twice, but many times.
7 They also presented him with swift and spirited horses, which were decked with beautiful armor and ornaments, as well as many cups, and utensils, and many gold and silver wares.
8 They also bestowed great honors on the naxarars whom he had taken with him. Until their return they received bountiful largesses and generous allowances.
9 But I went to the district of Derjan, where I remained for a period of one month. Although during that time I received frequent and courteous invitations to go to the imperial court, yet, I decided not to go, thinking that there might be people who might look askance at my going there, and assume that I sought communion with the Chalcedonians.
10 It was for this reason that I did not wish to go, lest I might scandalize the minds of the weak. Subsequently, in accordance with my own wishes, I went to the sacred cave, where dwelled initially the blessed lady Mani, and after her the thrice blessed (Grigor) our Illuminator.
11 At this place, despite the weakness of their bodies, they led the lives of incorporeal beings, and surmounted the tyrannical demands of (their physical) needs. Through their saintly lives they carried the contest of virtue beyond the limits set by the (divine) ordinance, and making themselves worthy of incomparable bliss, they were crowned by Christ in exultation and glory.
12 Also I saw there a small cavity dug in the depths of a cavern, which was difficult of access and unfit for living because of the ruggedness of the rocks. Therein people, who had dedicated themselves eternally to Christ, had set up a divine altar for their votive sacrifices.
13 I approached the cave with reverence, and stood by the rock where the source of our enlightenment ([i.e.], St. Grigor the Illuminator) had waited for two days for the death of the blessed Mani. Here, prostrating myself before the omnipotence of Christ, I went down to the spring with the sweet waters, with which the blessed comforted themselves from the heat of their sweaty toils and spiritual labors.
14 This place also was surrounded with walls of solid rock, and was shut in by gates. The holy and immaculate hand of Gregory had drawn water from here to drink. At this very place, I also, who am a wretch, with the help of the palms of my hands became worthy of tasting the water from the redeeming spring of him who renovated us, and whose seat I possess; were that, I could also follow his example.
15 I took with me some of the blessed dirt from the levelled mound, wherein the venerable and spiritual treasure (of relics) had been buried by the shepherds, and on which site a church had been built earlier at my orders with monumental stones cemented with lime.
16 There, in the glens and fastnesses of the caves, I saw people living, celibates as well as hermits who wore cilice and lay on the ground. They wore no shoes, and were poorly fed; as disciples of righteousness and descendants of virtue, they spent their time in continuous prayer, and supplicatory implorations.
17 The latter did not live together in one place, but were scattered along the foot of the mountain, where their living quarters are to be found. Everyone provided for his own physical necessities by toilsome sweat.
18 Receiving their blessings, I went to the village of T’ordan, where was the retreat of Saint Grigor. At this place are buried significant and immortal treasures, that is the living relics of the saints who passed through life in all righteousness, and lit by the unapproachable light, shone like the sun.
19 Kindled by the fire of the Holy Spirit, they glittered in luminous lustre with an unquenchable light and radiated the glory of God. Spending the night there, I prostrated myself before the Lord, and cut off a twig from the ash tree, which the hand of the blessed Illuminator had planted.
20 Then I returned to the hermitages on the mountain side and joined the monks in prayer. I remained here for approximately nine months, until I was lured by the flattering words of our kings, and, deceived by their excellent promises, which they made in the name of God, I returned to Armenia.
21 Nevertheless, I did not behold the results of the promises that they had made. On the contrary, occupying their minds with vain thoughts and obscure ideas, they went astray along the path of iniquity, and because of our own (leaders) our wretched land was shaken.
22 Once again I wished to move away from this domicile, and dwell in the same holy cave (mentioned above). Were that death would allow me to carry out my wishes! But let this be according to God’s will.
23 Be that as it may, as long as the impetuous asp remained in his den in the city of Dvin, he was completely occupied with wicked thoughts about how he could sting king Gagik with his venom, or utterly destroy and annihilate the king together with all of his naxarars.
24 Gagik, however, put his trust in the Lord, and raised not a small amount of uproar as well as confusion, which he stirred up against Yusuf’s governors, officials, armies and generals in the regions of Her, Zarewand, Marand, and Naxjawan. For several days he fought in armed combat against the enemy forces and generals, and shed much blood.
25 Thereupon, when the wicked ostikan saw the solid strength of Gagik, whom he had always spurned as a dishonorable and despicable person, he was enraged at this, and with great anger went about to muster the multitude of his forces.
26 Upon reaching the region of Mardastan, and the district of Tosb, he boasted arrogantly that he would annihilate and utterly destroy everything, and put to the sword all the tohms, families and children.
27 But when the Armenians saw the multitude of the Arab forces which had come upon them in great numbers, they took into consideration the faint-hearted people among themselves, whose hands were too weak to fight, and subsequently, singled out those who were unable to withstand the enemy in war, and marched forth to their colony, where they carefully also sheltered the latter in the strongholds.
28 They themselves, uniting in one body, and armed with weapons as well as armor, ascended to the flanks of the fortified mountains, or descended to the depths of valleys as well as the fastnesses in rocky crevices, and hastened from one place to the other before the pursuing enemy.
29 Due to the swiftness of their flight back and forth, waving like billows—according to Solomon “like roses leaping over the mountains of Bethel,”—the enemy forces could not catch up with them, nor could they follow their own caprices.
30 Then, for about two months almost as if demented by a certain depredation due to frantic thoughts, thanks to the Providence of God, they departed from there and went to the southern regions of the district of Rotakk’, Her and Saghamas, and from there to the city of Atrpatakan.
31 But the wicked tyrant forgot the ceaseless, unremitting, eternally loyal services of the sparapet Ashot, and his insensitive heart did not trust them, because he always heeded the advice of the wicked.
32 When he was about to invade the region of Vaspurakan, he sent to Atrpatakan in Persia the great and pious princess, the mother of the sparapet, together with his two sisters, who were in the region of Naxjawan. He kept them under guard as if they were hostages.
33 After a few days Yusuf urgently summoned the sparapet Ashot to his court. Upon the arrival of the latter, who had responded immediately because of his fear for his family, he received him with honor, set a generous allowance, gave presents and honored him.
34 But when king Gagik and his kinsmen as well as his naxarars saw that the turbid torrents of the wicked had withered, and vanished, they all glorified God Who is provident.
35 Subsequently, they returned to their respective districts, cities, estates, villages, and houses. They had suffered no harm from the invasions of the wicked adversary; the few exceptions were those who had been hindered by the enemy from taking flight to the strongholds.
36 Also the wise, prudent, and righteous prince of Andzewac’ik’, Atom, was of great assistance to king Gagik from the rear. Through his profound intelligence and especially by means of the divine Providence he drove out of his land and his father’s domain without engaging in warfare all the torrents of wickedness that had been brought by the vicious invaders.
37 He protected himself from all the fire-sprinkling wickedness of the enraged Yusuf by taking refuge under the wings of God.
38 Also during these persecutions the prince of Mokk’ Grigor, together with his brother Gurgen many a time met the requirements of his service to Gagik. He and his land, which is covered with deep valleys and steep crags, were unscathed by the afflictions (imposed on them) by their oppressors.
Գլ. 56
0 The Return of King Ashot to His Fatherland, and the Coronation of Ashot Sparapet; The War between the Latter; The Success of Katholikos Yovhannes in Appeasing Them.
1 Ashot, the son of king Smbat, heard of all the above matters while he was still in the domain of the Romans. Thereupon, with much gratitude and thoughtful promises of services, he asked for permission from the Emperor to return to his ancestral realm. He revealed to the latter that the Lord had come to Armenia, and had brought beneficence to that land.
2 The Emperor Constantine, in view of the favorable conditions of the time, willingly gave his consent to the request of Ashot, and prepared for him many valuable gifts, great amounts of money, beautiful ornaments and weapons, gold-covered stallions with golden reins. In addition to these he bestowed on him many treasures, put in his command many Roman generals and forces, and sent him back to his land.
3 Having passed through several stages, Ashot reached his land, where he subordinated many people under his sway, and like a newly arrived guest expected to receive from many others their respects.
4 However, as (the inhabitants of) the large dastakert Koghb hostilely opposed him, and he could in no way persuade them to consent to submit themselves to him, Ashot consequently let them be taken captive by the Greeks.
5 It was at this time, that Ashot, the sparapet of Armenia, immediately took leave of Yusuf and returned to the capital city of Dvin.
6 But as the cunning ostikan had secretly intended to arouse sharp animosity between them, with such insidious snares in mind he crowned the sparapet of Armenia as king, and gird up his loins with a sword, whereafter he sent him to his land. The latter and his name-sake, that is, the son of king Smbat, almost came to hostilities.
7 Upon his return, the sparapet found his land completely ravaged, some of his people massacred, others taken captive, while the remaining dispersed among the foreign nations, his beloved dastakert seized by Ashot, the son of king Smbat, and the Roman forces, and also the rest of his estates and villages ransacked. Thereupon, like foreign enemies, the sparapet and the king’s son fought one another in the heat of battle, and tried to outdo one another in their antagonism and animosity.
8 And as both of them had been invested with the royal honor, they turned against one another in spiteful grudge and jealousy. For this reason, each one individually was incited more strongly in his attempt to establish his own sovereignty.
9 At this time, Smbat, the great prince of Siwnik’, came from the region of Vaspurakan to Ashot the son of king Smbat. The latter received him with great honors, and intimacy, and bestowed on him glorious distinctions.
10 There also came the great Hayk-descended prince Vasak, the brother of prince Grigor who was bereaved of his child, and he also was given the same honors in a befitting manner.
11 Subsequently, the two name-sakes, who had inherited the royal title, intensified the tumultuous confusion between them.
12 But by chance I returned from the distant land of my expatriation at the right time, and going back and forth, tried to persuade them, and establish the proper brotherly unity between them. Accordingly, both of them heeded me, and having received their willing consent, I set down among them the conditions of unity and peaceful co-existence.
Գլ. 57
0 The Uprising of Vasak and Ashot against King Ashot, and Their Defeat at the Hands of the Latter.
1 Thereupon, king Ashot, the son of king (Smbat), came to the region of Gugark’ near the great fortress which is called Shamshulde in Georgian, that is, ’three arrows’. For his father had reduced the people living in the vicinity of the fortress to submission, and appointed Vasak and Ashot, two brothers of the Gnt’uni house, as commanders of the fortress and overseers of that province.
2 Ashot, in turn, demanded that they serve him in the same manner of subservience.
3 And as there was a very small amount of provisions for the soldiers there, he sent his forces to the nearby district, so that they would be able to provide for their livelihood, until he returned from there.
4 He himself, accompanied by his handsome brother Abas and two hundred fifty men, halted near the fortress called Sakuret’.
5 But when Vasak and Ashot saw that the numbers of his forces had considerably decreased, and that no help was available from anyone in his immediate vicinity, they became arrogant and gross, and stirring up much commotion, secretly summoned all of their forces; in order to carry out their task, they also took along their families, as well as the detachments in Tiflis, and those in the glens of the Caucasus, all in all more than four thousand men, comprising swordsmen, shield-bearers, lance-bearers, and dagger bearers, and attacked unexpectedly.
6 When they (the king’s men) saw the great multitudes of the enemy forces surrounding them, with many tears and implorations they called upon the high arm of the Lord, Who could pursue a thousand foes with one hand.
7 Then, crossing themselves with the sign of the cross, they arrayed their lines of battle with a huge outroar, and armed with the manly armor of horsemen, they bravely and vigorously rushed upon them. At the twinkling of an eye they quickly cut through the multitudes protected by shields, and routed them. With only two hundred men they were able to cut down and disperse four thousand armed soldiers of the enemy.
8 Some of the latter they put to the sword, or shot them with arrows and struck them down with lances. On the other hand, having captured certain Saracens, they put some of them to death, and amputated the noses as well as ears of the rest.
9 However, they spared the Christians, whom they let loose after ravaging their possessions. Almost no one escaped, save for Vasak, who took refuge with a few of his men in the fortress of Shamshulde.
10 Thus did they carry out this task, for like Gideon’s cake of barley they tumbled into the host of the foreigners and completely annihilated them. Ashot himself together with his brother returned victoriously and joyfully with much booty to the region of Iberia, to his most beloved friend, prince Gurgen.
11 But the peaceful prince of Siwnik’ took leave of the son of the king at Mount Aragac, and turning back he set forth to meet his three brothers, Sahak, the lord of Siwnik’, Babgen and Vasak, who had returned recently to their domains after escaping the attack of Yusuf.
12 Subsequently, being of one mind in wonderful harmony, they ruled over their ancestral domain, and tried to renovate and rebuild their paternal realm, which had been subverted and destroyed by the enemy.
13 Also the respective wives of the brothers who had been taken captive were delivered from the hands of their captors after a period of two years, and returned to the tranquility of the court and chamber of their lords.
14 It was at that time, that the Hayk-descended brothers Sahak and Vasak, the legitimate satraps of the districts that surround the Sea of Gegham, returned from the distant land of their expatriation, and took over the rule of their hereditary realm.
Գլ. 58
0 King Ashot Makes War against (the Anti-King) Ashot and Is Defeated by Him.
1 King Ashot, about whom we were speaking recently, heard that the other king, namely his namesake and the son of his paternal uncle, was not abiding by the treaty that they had agreed upon, but that he had taken possession of the awans and agaraks surrounding the city of Vagharshapat.
2 For this reason, seeking to arouse enmity between themselves and getting ready a great mob composed of numerous warriors and marauders, king Ashot attacked suddenly in the unexpected hours of the morning, and brought utter destruction upon the forces of Ashot, while the latter was unsuspectingly taking cover in the village of Vaghawer.
3 After dispersing entirely Ashot’s army and routing the latter with only the clothes he had on and his horse, the king plundered all of the possessions of the enemy, their weapons, ornaments, horses, and many mules. Then he returned to the city of Vagharshapat, where he remained. But the other Ashot came to the city of Dvin and stayed there.
4 Thereupon, I arrived (in order to intervene) between them, and with bitter tears uttered many scolding words and expressed my utter disgust at the son of king Smbat for the deadly perfidy that he committed.
5 Although by means of my protest I tried to uproot from their midst the evil seeds planted by the wicked tiller, so that they might rid themselves of the cause of afflictions—even though they yielded temporarily to my pleas and consented to come to terms of reconciliation, they did not abide by their noble promises. On the contrary, they immediately reverted to their wicked envy and thus argued with each other at the rebukable instigation of evil and jealousy.
6 Thereafter, each one pursued the other, and they went in circles around one another. Their own domains were completely ravaged and destroyed. They handed over the dignity and glory of their own families to foreigners and enriched them, whereas they spread their way poverty for themselves. Thus, for a period of two years they fell upon one another like brigands.
7 As for myself, I cried ’woe unto me’, for I often was forced to live with those who hated my greetings, because I was a peace-maker, and whenever I opened my mouth, they contradicted me.
8 Be that as it may, king Ashot, the son of king Smbat, went and married the daughter of the great prince Sahak, who was called Sewaday. On this occasion, while they danced and performed the kak’aw, the ostikan Yusuf sent Ashot a royal crown and valuable ornaments for robes, both beautiful and becoming, horses with golden reins, together with valuable weapons and armor, and an Ishmaelite cavalry detachment to assist him.
9 After the investiture of the crown that the ostikan had dispatched, Ashot sent much money and treasures to the ostikan. Then taking with him also the forces of his father-in-law prince Sahak, he came to the gates of the city of Dvin, for the other king, who was his namesake, was stationed there. Subsequently, they sent their forces against one another in combat, and gave battle.
10 On my part, I always pleaded in favor of peace with the two sides individually, once, twice as well as three times.
11 However, Ashot, the son of king Smbat, putting his hopes in the strength of his forces, and his own valiance, boasted arrogantly and haughtily, whereat the Lord was perhaps displeased.
12 When they met one another in battle, due to the restless fears of Grigor, the brother-in-law of the king’s son (Ashot Erkat’), and the son of prince Sewaday, the forces of Ashot, the son of king Smbat, turned to flight before the enemy and many of them were felled by the sword in accordance with the words of the sage, that “the Lord is against the haughty.”
13 Subsequently, the son of king Smbat went to the great prince of Iberia, Gurgen, and receiving from him a great number of soldiers, arrived at the city of Vagharshapat, but on this occasion I did not allow them to do battle with one another, and pleaded with them to use their brains. They heeded (my) sound advice, and wisely accepted the benefit of mutual friendship.
14 At this time, prince Sahak, who possessed the districts along the shore of the Sea of Gegham as his inheritance, died. He was survived by a son, his heir, still under age. They buried him in the cemetery near the church that was built by him in the village of Noratunk’.
Գլ. 59
0 King Ashot, the Son of King Smbat, Makes War against Prince Movses, and Defeats Him.
1 Then, Ashot, the son of king Smbat, went to the great prince Sahak, who was his father-in-law, and subsequently, followed by the latter as well as all of his troops, he went to the province of Uti in order to pacify the brutal insurrection of Movses, whom he himself had set up as prince and commander over the barbaric tribes of the province of Uti.
2 Then, the great chorepiscopus, who ruled over the region of Gugark’ which is near the gates of the Alans, came to the assistance of the king with a large army.
3 But when Movses saw the multitude of the forces coming to him en masse, he also gathered a large melange of daring but disorderly forces, rushing almost like torrents that stream headlong down the ravines, and rising in rebellion, made haste to drive the king out of their domicile.
4 However, the king sent orders to Movses to put down his rigid haughtiness and submit to him in order to live in peace and quiet.
5 But Movses answered him with arrogance and rudeness.
6 Thereupon, the wise and intelligent king, accompanied by prince Sahak, armed his force, that was composed of the choicest warriors, with bows, swords and spears. They arrayed the right and the left wings, and setting out like a company of brigands, soon reached the end of the valley, where Movses was holding out with all of his forces. There they fell upon the foe with a great uproar and struck them with horrifying terror.
7 When the forces of Movses saw the intensity of the adversary, they were suddenly dispersed here and there, and turning to flight, left Movses alone.
8 Movses immediately hastened to leave the valley, and fleeing westward, again found asylum in the province of Siwnik’ near prince Smbat, with whose help he hoped to be able to find a way out of his problems.
9 While the king was delayed in the province of Uti trying to pacify the stiff-necked, fractious inhabitants of the land, Movses departed unexpectedly from the region of Sisakan, and decided to go to the great chorepiscopus of Canark’, in order to win him over to his side by attractive promises and so ransom his domain.
10 When the king was made aware of these foreboding things, he immediately made haste to pursue Movses, and galloping his horse through the lines of the well-armed soldiery of Movses, caught up with him, and striking his steel helmet with his sword and piercing the strong helmet in the middle, he pinned Movses to the ground. Upon his return, he brought him back, and cauterized his eyes; for he whose blindness is by choice, shall never be able to regain sight.
11 After these matters had transpired accordingly in compliance with his wishes, the king went to the district of Shirak, where he summoned with friendly disposition his brother Abas, whom he had set up as ’presiding prince’, together with the latter’s father-in-law, Gurgen the prince of Iberia. He was not yet aware of the conspiracy that they had set against him because of their wicked jealousy. They met one another in the village of Orman, where Ashot honored them greatly, as it was befitting for kings, and bestowed on them many gifts.
12 And as the latter were unsuccessful in opening the gate of destruction there due to heavenly ordinance, they escorted the king who unsuspectingly came to rest in the komopolis or Erazgawork’.
13 But, the former thought of plotting against the king under the guise of friendship, and having laid snares for him, they suddenly attacked with the intention of putting him to death unnoticed.
14 Nevertheless, shortly before this, becoming aware of the conspiracy, the king hastily took with him the son of his brother Abas, as well as the emigrants in Erazgawork’, and barely escaping in the insidious hunt, went to the province of Uti.
15 But when they (the conspirators) arrived there, and realized that they could not carry out what they wanted to, they were struck with shame, and having looted the emigrants that had been left behind, turned back.
16 Thenceforth, violent hostilities commenced between them as a result of the preconceived wickedness above, which bore the stench of death.
17 Be that as it may, Vasak, the hereditary lord of Geghark’unik’, apprehensive of the king, asked for a solemn oath, so that he might rest at ease at the coming and going of the king in and out of his territory.
18 I myself received the letter of assurance from the king and handed it over to Vasak. Subsequently, the latter went to the king, who at first received him with great honor, and assured him that he would treat him as his coadjutor and as one who is of the same mind as well as a beloved brother.
19 However, sometime later he was inclined to believe the words of some who maintained that Vasak held in his possession letters sent to him by the other king Ashot and his father-in-law Gurgen through a messenger, and that these were full of cunning advice. For this reason, Ashot bound him with fetters of iron and confined him in the fortress of Kayean.
20 Although I admonished the king in very caustic terms and upbraided him greatly for breaking his oath, and seizing Vasak and subordinating his domain, he lay the responsibility on Vasak. After he had delayed the matter for a few days, he consented to release him from prison, and set him up in his domain.
21 However, I also did not pursue this matter for the time being (for the following reason: I was afraid) that due to his childish demeanor the king might be possessed by a wild desire, and having broken his word, might do something unbecoming (of him). Thus, laying my trust in the succor of heaven, I postponed the care of the above matter to another time.
Գլ. 60
0 Prince Sahak Rises in Insurrection against King Ashot, and Is Seized by Him; On the Works of Other Princes.
1 About this time, the caliph sent to Armenia as governor (ostikan) a certain Hagarite by the name of P’arkini, who placed on the head of king Gagik’ the crown that he had brought with him, and thus crowning him king over the Armenians for the third time, bestowed on him suitable prizes.
2 In return, the king also honored him greatly, and presented him with generous gifts. Moreover, he sent to the caliph a large amount of gold and silver, part of which was in lieu of the royal tribute, while the rest was offered as a gift.
3 The ostikan Yusuf, however, greatly angered by these, gnashed his teeth horribly at king Gagik, and threatened him with intimidating words of imminent destruction.
4 Be that as it may, the splendid and the great prince Sahak—who had adopted king Ashot as his foster son by marrying his daughter to him—enticed by the words of certain malignant slanderers, drowned the voice of his great wisdom, and began to contrive evil against the king, as if against a foreign enemy.
5 And when the frost of the winter season disappeared, both of them respectively levied soldiers and prepared for war against one another. Thereafter, having arrived at the same place in the village of Axayeank’, they arrayed the warriors in line of battle opposite one another.
6 Then, the foremost members of the nobility admonished both of them for their arrogance and selfishness, and (urged them) to display themselves as exemplars of total virtue and fortitude. Thus, having persuaded the latter, they induced them to make a treaty of peace between themselves. Then, the king and his father-in-law exchanged many a solemn oath in writing, and sealed their agreement with the sign given by Christ and the intercession of the Holy Cross.
7 After this, the king turned back, and immediately came to the gates of Dvin, where he shed much blood, and completely ransacking the place, reduced the arrogant and brutal rebels to submission.
8 At this time, Smbat, the great prince of the Sisakan house, as well as his three brothers were greatly annoyed by the Hagarite overlord, who tyrannized the district of Goght’n at that time. They demanded that he return to them their hereditary fortress Ernjak and the district at her foot, which had been given to the tyrant of Goght’n by the ostikan Yusuf. The tyrant, however, considering this a gift from the royal court, did not wish to surrender it.
9 Thereupon, the two sides summoned their forces and encountered one another in combat with the din of battle.
10 After the battle lines had been arrayed, the two sides met, and right then, when the forces of the Hagarites had raised an outcry almost at the point of defeat in order to turn on their heels, the Gibeonite forces of prince Smbat which were situated on the left-rear of the latter’s brother Vasak, suddenly galloped their horses with wicked intent, and attacking Vasak en masse, knocked the valiant prince headlong to the ground. Then they turned on their heels and came to the city of Naxjawan.
11 The corpse of the handsome youth was recovered from the battle-front by his brothers, who mourned greatly over him, and bearing his body buried him with their ancestors.
12 After king Ashot had forced the city of Dvin to submit to him, he turned his back and went to Iberia, where he took with him Atrnerseh, the king of Iberia, and they both declared war on prince Gurgen in order to exact vengeance on him. With immense wickedness they caused unnecessary terror and utter destruction.
13 Although the other king Ashot and Abas, the brother of Ashot son of Smbat, had come to (the aid of) Gurgen with a multitude, yet, they could not withstand the foe in battle and took refuge in the deep valleys and the densely wooded glens.
14 Nevertheless, even the inaccessible nature of the place could not ward off entirely the assault of the enemy, who raised before them the protective shield of the multitude of their peltasts, and armed with bows as well as swords wounded and felled many of them, until the rebels promised to submit to them, and sought terms of peace. As for the destruction and devastation that they had caused to the land, they agreed to pay for it twice as much as the amount of the damage.
15 While they were thus on the very verge of coming to terms of peace, a messenger suddenly came to king Ashot with ill tidings from the province of Uti, and informed him of the incursion of his father-in-law Sahak, of the latter’s vehement ransacking of everything, the seizure of the fortresses in Dzorap’or by his men, as well as the driving of the fugitives of the land to the fortresses of his domain, and his retreat into the mountainous regions of his province.
16 Upon hearing of this, Atrnerseh, the most vigorous and prudent king of Iberia, put aside the task with which he had been occupied at the moment, that is to say, the matter concerning Gurgen, who was his sister’s son, and considering this as something that could be settled later at leisure, immediately and willingly sent king Ashot of Armenia to go and settle the affair of prince Sahak.
17 But Ashot left his forces behind, and chose only approximately three hundred men, with whom he quickly arrived at Dzorap’or. Here, they first saw that the fortress of Kayean had been seized by prince Sahak, and Vasak, the lord of Siwnik’, who was imprisoned there, had been set free and sent to the house of his father. Also, Sahak released the remaining azat women who were held captive in the fortress, and set his own garrison in it.
18 Then in great haste he had also seized the other fortress which was near Kayean, and having put the guards to the sword, had forced the inhabitants of the land to migrate with all their families to the fastnesses of his realm. And as it was near the time of harvest, he had ordered the harvest prematurely reaped with scythes, and had given it to the raging fire, lest the king might struggle to find a foothold there.
19 But when king Ashot noticed the unpleasant distress and the confusion that had been brought upon his land, neither fearing the multitude of the forces of the princes, nor considering the paucity of his troops, he set out to meet them. The foe had pitched camp in the glens of a hill on the western side of the valley of Tawush with the intention to ambush the king and entrap him.
20 There, having found a mound which was surrounded by boulders, the king ascended to the top, where he had pitched his camp that whole day and night.
21 Then, he sent one of the bishops as an envoy to prince Sahak with the following words: “What wickedness or damage did you suffer at my hands, in return for which you deemed me worthy of such severe disaster, such as I have witnessed? Didn’t the solemn oath that you made force you to regret your actions? Why are you at this time so vainly anxious to shed my blood for no reason at all?
22 But now, supress your anger and turn the vain and vicious snares that you have concealed to good use. Return to me only the two fortresses that you have seized, and restore the captives taken from this province. Thencefore there shall be uniform peace between us, just like that between a real father and his beloved son.”
23 When the prince heard the words of the envoy, he considered it perhaps not worthy of an answer, and becoming ever more enraged, told the bishop, “You remain here in my tent, while I go to meet him with my sword and give an immediate answer to his demands.”
24 Having said this, he marshalled all of his forces, more than eight thousand men, and driving them forward he advanced them opposite the mound where the king was stationed. He ordered the infantry to seek shelter under their shields, so that the semblance of an impregnable bastion might be created, and in their rear he marshalled the cavalry armed with weapons and ornaments.
25 The advance guard, who were mounted on swift steeds, went from one side to the other in front of the peltasts.
26 When the sun rose, flashes of light sparkled from the multitude of unsheathed swords, helmets, brazen plates, that protect the back and the flanks, and the plates that cover thighs and arms.
27 When the king saw the vastness of the multitude of armed forces that were around him, he left behind the hundreds of men who had been exhausted because of the long journey, and having descended from the mound with only two hundred men, he came to confront the enemy.
28 Thereupon, displaying before God the solemn oath of the prince, the king said to himself: “If I have been in any kind of error, or if I have broken this oath, make amends to me, O Lord, for my wickedness and deception. On the other hand, if it was the prince who refused to abide by this, then compensate him for his wickedness, and save me from the iniquitous death which they have prepared.”
29 Then he attached the text of the oath to the mantle of the cross which he was wont to carry before him, and suddenly his two hundred soldiers raised a loud cry in unison and made their horses run at a gallop.
30 The king was the first to distinguish himself in the arena, and like a tempest having dispersed the enemy in the twinkling of an eye, he drove every one away from the battle field, so much so that not even two enemy soldiers could be seen together. They were scattered on the mountaintops, in valleys, in the depths of glens, and in the dense thickets of the forests. Perhaps no one among them from the youngest to the oldest, was at fault except for two people, namely prince Sahak and his son Grigor, who were both seized and taken captive.
31 Then the king also seized the fortress of Gardman, and brought the entire province under his sway.
32 Subsequently, struck with a vain fear of death, the king reasoned as follows: “Should I let go of the prince and his son, this would foreshadow my own death. On the other hand, should I keep such renowned men confined in prison, they would be rescued by others, as the case was with Vasak, and to be sure death would await me on my own threshold.”
33 Overwhelmed by such a mindless apprehension, he blinded both of them without considering that the Providence of God, Which saved him on that occasion, would not let him suffer a second time the distress caused by the former menace.
34 The accomplishment of such a wicked deed made everyone lose confidence in him and alienated them.
Գլ. 61
0 The Rise of Yusuf in Rebellion; The Appointment of Subuki as Ostikan, and the Works of the Latter.
1 A short time before this, the ostikan rose in rebellion against the Ishmaelite caliph, who, prevented by his fat belly, sent one of his ministers (naxarar) against him with a great force. Although Yusuf was able to raise arms and inflict blows on the royal forces more than once, he was unable to stand against them, and was seized and brought before the caliph in fetters.
2 Thus, the grace of God called upon king Gagik, and saved him from the ostikan’s ferocious and wicked threats.
3 But as soon as Yusuf was seized by the caliph, one of his (Yusuf’s) most venerable servants, a man by the name of Subuki, who had been set up as prince and commander over his entire house-hold, ruled over his domain by force, and after a short time was designated by the caliph as ostikan in place of Yusuf.
4 Subsequently, the latter, rather than Yusuf, made a treaty of peaceful coexistence with Ashot on the same terms, and granted him the title of shahanshah.
5 But the ostikan Subuki, who still had not forgotten in his heart the wicked venom of envy, which they always tried to shed on king Gagik, marshalled his forces a few days later, and sent them to the region of the district of Chuash.
6 Although the inhabitants of the district had been previously aware of the wicked incursion of the enemy, they had been unable to migrate totally to the fortresses, before the enemy came upon them like lightning, and plundering the entire extent of the district, took much booty.
7 Also they took captive the enfeebled men, women and young children, who had been unable to make haste in finding asylum in the fortresses.
8 But when king Gagik saw this, he wisely reasoned that he could not prevail against Subuki in battle, and opened negotiations with the latter for terms of submission.
9 Thereupon, he sent a certain Georg Hawnuni, a man of clerical rank, to the ostikan Subuki with many gifts and prizes, and sought terms of peace. The ostikan accepted the gifts and made a solemn oath to cease holding the same spiteful grudge against the king.
10 Thus, the incursions of the enemy were stopped, and the domain of king Gagik enjoyed a life of peace and tranquillity, safe from the attacks of outsiders.
Գլ. 62
0 The Rebellion of Vasak, and the Subordination of the Latter by Ashot.
1 Subsequently, Ashot uncovered the layers of a rebellion organized by the Canaanite Vasak Gnt’uni, who was set in charge of the fortress of Shamshulde, and the treason that he had devised came to naught. (Thereupon) he turned his back on Ashot, who was called shahanshah, and surrendered to prince Gurgen of Iberia with the promise of turning over to him the great fortress, provided that he would give him in return the stronghold of Krust in his own provinces.
2 Gurgen immediately complied with the wishes of Vasak, and sent him a solemn oath bearing his seal. Trusting his oath, Vasak abandoned the fortress and came to prince Gurgen.
3 As Vasak’s brother Ashot had been killed by the armed forces of the province of Vur sometime prior to this, at the time of his departure, the prince entrusted the fortress to his young proteges.
4 As soon as he had met prince Gurgen, the latter immediately made him turn back, and bringing him before the gates of the fortress, asked Vasak to turn it over to him.
5 However, the guards of the fortress refused to hand it over until he had restored Vasak to them.
6 While prince Gurgen made preparations for war against the men of the fortress, the guards immediately informed the shahanshah (of their condition), and the latter came in haste to settle the matter.
7 Upon the arrival of Ashot at that place, Gurgen was driven away from the gates of the fortress. Yet, the guards were unwilling to turn over the fortress even to Ashot, before he had restored Vasak to them. At this point, the king laid siege to the fortress and waited for the opportune time.
8 Meanwhile, Gurgen persuaded the guards with many oaths that he would return Vasak to them, and he was invited by them to send forces, so that they might surrender the fortress to the latter.
9 The prince sent three hundred vigorous archers, peltasts and swordsmen, and as soon as they had arrived, the guards opened before them the door of the secret passageway and they all entered the fortress.
10 But when the men of the fortress learned of the guards’ deadly and insidious treachery, which they were about to commit, they abandoned the lower fortress and en masse rushed to the citadel, from where they fought fiercely against the forces of Gurgen in the hope that they might be able to drive them out.
11 But Ashot, being unaware of these circumstances, thought that the men of the fortress had turned against each other. Thereupon, even he aimed his attacks from below at the citadel.
12 However, the men of the fortress, raising their voices from above, made the king aware of the circumstances, namely that they were fighting against the forces of Gurgen seemingly on his (Ashot’s) behalf.
13 Thereupon, Ashot cried out to them in a loud voice and note: “If you are struggling on my behalf, why don’t you open the gates before me, so that I may enter and easily putting an end to the contest give you many wonderful prizes?”
14 Subsequently, the gates of the fortress were opened before him, and as soon as he had entered, he had all the forces of Gurgen taken into custody, and after a few days deprived all of them of their eyes, nose and ears.
15 Thereafter, these northern nations were subdued by Ashot and became his subjects. By means of the propitious Providence of God he gradually became more powerful.
Գլ. 63
0 The Rebellion of Prince Amram, and the Defeat of the Shahanshah Ashot.
1 After the above events had taken place, the shahanshah arrived once again at the province of Uti, and admonished with harsh words those whom he had subordinated. If there were people who entertained arrogant thoughts, he took note and curbing their barbarous mores by means of well-suited words as if they were reins, turned them to positive thoughts.
2 Then he levied troops from among them, and setting out arrived at the district of Kotayk’, from where he immediately sent an advance dispatch to the other king, the son of his paternal uncle, who was also called Ashot, so that because of the moral obligations of a common ancestry, and on behalf of their mutual benefit they might meet in order to establish friendship and peace, so that the authority that they held in common might not be forgotten and their domain deserted, filled with thorns, and bushes, or turned into a refuge of brigands.
3 He also made a solemn oath before me, so that I would not hesitate in promoting and preparing suitable conditions for peace, and that I might not allow clandestine snares and seditious degeneration to steal into their midst.
4 King Ashot also being of the same mind, accepted the dispatch with friendship, and immediately both of us set out to meet the so called shahanshah.
5 Then, on my suggestion and advice, whereby I appealed to them, they cleansed themselves of the mist of the shadowy confusion of wicked thoughts, and agreeing with one another in all matters, they came to a complete understanding, which they confirmed by an oath.
6 Soon both of them arrived at the gates of the capital city of Dvin, where they put an end to the aberration of the heathen officers, and brought them to submission. After much merrymaking and festivities held in honor of one another, the so called shahanshah took leave and went to his beloved province of Uti.
7 While he was still on his way, he was confronted by sad tidings brought from that very same region. For (the governor of the land) whose name was Amram, but the people had nicknamed him C’lik (‘Little Bull’) for his robust physique, and whom the shahanshah had placed in charge of the transactions of the province, stumbled into darkness because of his wicked thoughts, and having revealed his true colors, renounced his allegiance to the shahanshah.
8 After having deserted and disgraced his own domain, he decided to enter the service of Gurgen, a foreigner (anbnikn) who was the presiding prince of the land of Gamirk’. He also won over to his side the entire naxarardom in that province and instigated them to rise in rebellion.
9 Subsequently, making the fortress of Tawush ready for immediate use, he placed his family in the security of its fastness, so that unoccupied (with such concerns), he and his men might be able to carry out their task and easily lay the snares.
10 But when Ashot came to the province of Uti, he saw that the majority of the people had abandoned and turned their backs on him. Thereafter, there was no one that would help him except for a very small number of unimportant men.
11 Thus, when the catastrophe became clear to him, he withdrew and came to the king of Egrisi, giving him the assurance that he could with absolute confidence count on their former treaty of friendship, whereby he could expect to acquire desirable results. The king of Egrisi received Ashot with friendship, and bestowing on him bounteous gifts, gave his consent with all his heart, soul and power in regard to all matters.
12 Subsequently, he gave Ashot much assistance, and having gathered numerous forces with winged steeds, iron-studded armor, and fearful helmets, iron-studded breastplates and strong shields, weapons, ornaments and spears, he handed them over to him, so that with their help he might exact vengeance on his enemies.
13 Ashot immediately reached his destination together with his cavalry forces, and thought that by encouraging the numerous troops with him to fight like one man he might be able to find an immediate solution to the problem, and turn their arms ready at hand against the enemy.
14 Amram, however, who was called C’lik (Little Bull), as well as the rest of the rebellious brigands with him, summoned great numbers of forces to their succor from all parts, and took refuge in the thick pine forests along the bank of the River Kur.
15 As Ashot could not engage in combat with the enemy, he led away his forces and carelessly brought them into the narrow defile of a fortress, where there was no exit other than the one single narrow and difficult passage that they had taken, because precipices covered with mulberry bushes surrounded the place.
16 Thus, as if being confined in prison by their own will, they neither could bring in provisions from the outside, in order to satisfy their hunger, nor acquire water to quench their thirst, or obtain straw for the steeds. The entire army was distressed and annoyed by the thought of their insecure state.
17 Consequently, growing weak in their determination, they sent secret word to the enemy, and promised to hand over Ashot to them in fetters, provided that they would all go to their homes without suffering any harm.
18 When Ashot became aware of this, he was struck with great fear, and secretly affirming by oath the allegiance of his kinsmen and advisers, prepared steeds as swift (as birds), and mounting on them unexpectedly in the middle of the night, cut through the cavalry, and set forth to the fortress called Kak’awak’ar, in order to go from there wherever he could.
19 Upon seeing this, the enemy besieged the gorge at the entrance of that place, and subjected all the forces to plunder, so much so, that no one from among them could escape. They spared only their lives as the Christian canons demand, namely that no Christian should perish, not even one.
20 Unlike his previous campaigns, ever since that time the outcome of Ashot’s invasions were not successful.
21 It seems to me that he turned his mind, which was formerly sound, to impure thoughts, and abandoned the sweetness of divine worship. Following the manner of the Pharisees, he enforced his arrogant will (on people). It was perhaps for this reason that he brought upon himself this condemnation and could not attain the conclusion of his salvation.
Գլ. 64
0 The Temperance of King Gagik; The Discharge of the Ostikan Yusuf, and His Wicked Deeds.
1 At this time, king Gagik, having come to his sense by his own clear thinking, made the impossible possible and devoted the rest of his life to the benefit of the people. For he strove heartily to keep himself away from wickedness, emulate closely his creator and according to the apostolic precept, “if possible, so far as it lies (with you), live at peace with all men.”
2 In this way, through his innate genius, he was able to please all of his neighbors and relatives, whom he had bound to himself in friendship and obedience. Together with his beloved brother Gurgen, as well as the rest of his relatives and people who had been honored by him, displayed his might and glory before the foe.
3 He won over to his side the hearts of some, who had been pleased by means of gratuities, by the news of peace. On the other hand, against those who were stubborn, wicked and hostile to peace, he waged destructive war, and fell upon them with great forces, until he had brought them to submission.
4 Nevertheless, he did not disobey the caliph. On the contrary, by paying the taxes, though against his will, he was able to please the tyrant. Danger had taught him how to save himself and assist many others.
5 He acted accordingly for many years, so that the holy foundations of the Church remained undisturbed. Prosperity, peace, and renovation as well as security prevailed naturally over the land. Abundance and fertility were granted by the grace of God, and in this way they lived in their homes, as if in a peaceful haven. In accordance with the word of the sage, “Wisdom was praised in the streets (. . .) and attended constantly the gates of princes, (and) (. . .) spoke boldly.”
6 At that time the Hagarite tyrant, called the caliph, was confronted by a great confusion, for rebellious adversaries appeared in the province of Egypt, which is in the region of Arabia. Also, many horsemen, brigands and swordsmen rose on the borders of T’urk’astan, and together tried to exact vengeance on the tyrant in retaliation for the distress that he had caused them.
7 Subsequently, they stormed the royal city of Babylon, as well as almost the entire extent of the caliph’s realm, and fought many fierce battles. They sprinkled the entire lower region with the blood of those that were killed, took many captives and turned the prosperous provinces and villages into deserts.
8 Yet, the leading men and the advisers at the royal court, in view of the advent of such calamities, attempted to attribute the cause of the disaster to one another, whereupon one side would raise their fists against the other. Ramik agitators also appeared and raised an uproar. After this every one tied his sword to his side, and they shed a great amount of one another’s blood. To be sure the ecstasy of their evil wickedness crushed them like bitter clusters under the press of Sodom.
9 At this time, a certain adviser at the royal court, who was called Mu’nis in their tongue, cunningly advised the caliph to dismiss from confinement Yusuf, the ostikan of Persia, Armenia, Georgia, and Albania, whom he himself had seized and brought to the caliph, and asked him to reestablish the latter in his former position of authority, because, he argued, Yusuf was an ingenious man, a mighty warrior, one who was feared by those who had either heard or seen him.
10 He also maintained that Yusuf had been set right by his (caliph’s) instructions, so that he would not commit any error or go astray again by rising in rebellion, and that he was the man who could put a stop to the attacks and incursions of the enemy within the confines of his own province.
11 Thus he persuaded the caliph, who gave orders to release Yusuf, and sent him with a detachment of forces to his former post as governor. Thus Mu’nis made Yusuf his protege, one who would concur with him, obey and fulfill his wishes, as well as assist him in pouring on his enemies the venom of wicked vengeance.
12 Yusuf, however, like a whirlwind hurried out impetuously and flying through Syrian Mesopotamia, passed through many places until he quickly reached the province of Korduk’.
13 But as king Gagik had been informed of his coming, he anticipated it by forcing all the people of his land to flee, and taking the refugees with him, he sheltered them in the secure mountain glens of Kogovit and Caghkotn, whereat he consoled himself as follows: “Although we are terrified and shaken by catastrophies, yet, there is a chance that the people of Christ may not fall into the hands of the conquerors, and may escape becoming victims of the beastly Ishmaelite sword, and that the Christian laws may not be shattered by the disorderly faith of Hagar.
14 Thus, having placed the caravan of the refugees at the rear (of his army), the king and his brother Gurgen along with the azat contingents and the cavalry clad themselves in armor, ornaments and spears. They kept constant and careful watch.
15 Likewise the great prince of Andzewac’ik’, Atom, with ingenious prudence, anticipation, and thoughtful care led the people of his province to the mountain fastnesses of his realm, and sheltered them in the security of the depths of valleys, mountain gorges and the glens in the hills, and also guarded the refugees with his numerous armed men.
16 After having stopped within the confines of Korduk’ for a few days, the ostikan Yusuf marched down from there and having reached the province of Andzewac’ik’ pitched camp there. He did not raise any wicked turmoil in that place, but like a serpent that releases its venom, he sent envoys to prince Atom and asked him to pay the royal tributes, as well as to bestow the usual gifts upon him, so that receiving these he might go away and leave the land exempt from ruin and destruction.
17 Then, the prince assumed that through prudence he could turn the oncoming oppressive defeat to the advantage of the people and not sparing his riches and money, immediately paid as much as he could, twice the amount that he owed. He also gave him copious gratuities. As for the taxes that remained unpaid, at his strict demand, hostages were given as surety from among the members of the azat class.
18 Having taken these, he marched in the direction of the Akanik’ mountain and came to the district of Aghbak, where he saw the whole country deserted by its inhabitants.
19 But when he realized fully that he could not carry out the wicked plans which he had devised (in his mind) for king Gagik, like an Indian divesting himself of the dark color of his complexion, and having covered the true color of his soul, he assumed the familiar white complexion, and sent envoys to the king for an immediate and compassionate reconciliation.
20 However, as he was avaricious and greedy, he demanded the royal tributes for many years, as well as personal gratuities for himself. He also reminded Gagik of the gratitude that he owed him for his coronation, and gave him leave to rule over all the Armenians.
21 But the king recognized the intention behind Yusuf’s thoughts and realized that there was no reason for him to be prone to baseness, nor to correct in any way the course of Yusuf’s wicked thoughts.
22 With suitable prudence he kept wicked thoughts out of his mind, and with some hesitation chose the second course, namely that of paying two or three times the amount of the tribute, and all of the royal bekar, so that they might not clash and cause carnage in vindictive retaliation, for he maintained that “the outcome of wars was death, and an invitation to death meant the bottom of hell.”
23 Subsequently, he put unsparingly at Yusuf’s disposal his own possessions, and having gathered from all of his relatives, the azats, the ramiks and the non-ramiks silver, gold and great amounts of money, as well as horses and mules, he gave these to him together with bounteous gifts.
24 Having accepted these presents with much gratitude, Yusuf immediately marched forth and came to the region of the districts of Her and Zarewand in the province (sic) of Rotakk’. But as he himself was headed for the great city of Ray, which is in Persia, he sent a certain man by the name of Nasr, who was called Subuki by the people, as ostikan to Armenia. He himself remained (in Rotakk’), until he had set up ostikans, deputies and officials in the region of Albania and Atrpatakan.
25 In this same year, those rebellious races about whom we spoke above found the chance to exact vengeance and closed the passes of the Hagarite desert, which they falsely call ’the house of Abraham’, until the travelers were all cut down. The numbers of the slain were estimated to be over thirty thousand.
26 They took captive the wives of the caliph as well as other people of renown, who were wont to travel futilely by the toilsome and unrewarding route. Having taken great amounts of money, gold and silver as booty, they all went to their respective lands.
27 A short time before the events narrated above, one of Yusuf ’s venerable servants, whose name was Subuki—the same man who held the post of ostikan after Yusuf’s confinement to prison, and made (the land) prosperous—died in the city of Ardabil. Wherever there was the opportunity, Yusuf took possession of his treasures and riches to the satisfaction of his avarice.
Գլ. 65
0 The Princes of Sisakan are Brought into Danger, and Katholikos Yovhannes Is Distressed.
1 But Nasr, who was flatteringly nicknamed Subuki, and who had been sent to Armenia by Yusuf as ostikan, marched forth and reached the city of Naxjawan, where he remained for a number of days, as his wife was there, and he succumbed to the delights of pagan customs.
2 Shortly after this, Babgen, the younger brother of Smbat the prince of Sisakan, confronted him. He entertained in his mind foolish dreams, thinking that he might be able, by making a covenant with death, to acquire his paternal inheritance, of which he considered himself deprived because it was ruled by his brother Sahak.
3 For the time being, Nasr cunningly opened the gate of pity before him, and laconically promised to grant him his inheritance. For he expected and waited also for his brother Sahak to come to him with the same purpose, so that he (Nasr) might rob both of them who had been deceived. Subsequently, Nasr also summoned Sahak, the lord of Siwnik’ in a sympathetic spirit of friendship.
4 Responding as if to an invitation from the royal court, the latter immediately set out and came near Nasr with many gifts. Seemingly benumbed and in a certain state of lethargy, he made a treaty with hell ignoring the wisdom in his heart, and not considering the matter completely, or even perceiving the outcome of the design.
5 But Nasr conceived a plot, and having allied himself with both of them by word and not by heart, asked them to come with him to the capital city of Dvin, so that every one respectively being assured of his safety in that place, could tend to the welfare of the others.
6 Thus, because of such insidious deceit they set out and marched forth. When they were approaching the komopolis of K’arunj, Nasr was confronted by the foremost gaherec’ princes and the glorious nahapets of the noble families of the city of Dvin.
7 But as he realized that ready-made success had come to him, he set aside the concealment of his wicked intention, and getting his hands on the latter, bound all of them with iron fetters, and confined them, over forty in number, in prison. He remained that day at the place where he had spent the night.
8 And when daylight shed the darkness of night, he mounted the captives on camels and mules, and entered the city of Dvin. He took with him Sahak the lord of Siwnik’ together with his brother Babgen.
9 As soon as he had entered the city, he put the heathen captives in prison. Then, he bound with ropes both Sahak and Babgen, who had been seized together, and putting them in iron fetters, confined them in prison. Thus, the deadly deception of the southerly gale condemned the brothers to incarceration, bonds and danger of death.
10 Having heard of the severity of the agonies which our faithful lords imbibed to the dregs along with the heathens at the hands of the wicked Hagarite’s stormy tempests, I wept with bitter distress, as is characteristic of human nature.
11 Subsequently, certain faithful people warned me to make haste and escape the siege that threatened us. The clergy who were with me, struck with fear, waited at the threshold of my house, and begged me to take leave and avoid the scourge. They reminded me of the command of the Lord: “You will be chased from city to city,” and, “do not set yourselves against evil.”
12 So I took flight not as much from my fear of temporary death, but because I considered the furious rage of the heathen aberration, and feared that the hidden snares of her satanic deception might entangle the clerics of the church, or bring upon us confusion along with the disreputable customs of the heathen, which would be detrimental to all healthy practices.
13 Thus, seemingly crazed and out of our wits, we sought the grace of God to show us (the proper course). And when the darkness of the night disappeared, and it was dawn, suddenly, at the twinkling of an eye, the darkness of night once again surrounded us.
14 Absolutely amazed at this phenomenon, we noticed that the sun had been eclipsed at the morning hour. Subsequently, reflecting upon the rarity of the phenomenon, (and realizing) that it was not the time for an eclipse of the sun, we acknowledged this as an authentic sign manifested to us by the Lord God. Thereafter, the confusion of the turmoil forced each one of the congregation to get away from the trial of those threats.
15 I was not at all idle in dismissing (from my mind) such doubts and did not follow them on the heels of their sins, but hastened with determination to take flight from there, before the advent of the danger. I took as my first examples the prophet Elijah and Peter, the head of the apostles.
16 Subsequently, leaving the Monastery of the Caves (Ayric’ Vank’), which was the residence of the blessed Sahak, and is located in the ravines of Mount Gegh, in a small glen, we ascended directly to the Upper Monastery (Verin Vank’), where the quarters for the animals were to be found, and from there went to the hermitage of the celibate hermits on the island of Sewan.
17 We were deprived of all of our human and animal possessions, and only thought of our salvation. Here, the brethren of the congregation joined us in raising our voices in blessing God. We remained in Sewan for a period of four days with firm hope.
18 Thereupon, all of our minds seemed to embark on boats, and setting sail to the thoughts in our hearts, we carried them out like hidden treasures from a depository, so that we could express in words the things that were stored within the depths of our minds.
19 Our intention was as follows: to return once again to various sites near the holy patriarchal church; as for the material possessions and the livestock which we had abandoned much against our will, to relinquish these willingly as gifts to the Hagarite Nasr, so that by the will of God his mind might be content, and Mother Sion might not be deprived of the children of her nuptial chamber, and we ourselves returning to our holy edifice might bless the name of our God.
20 And thus, those who became aware of this idea considered it to be the proper course. Once again we set out and arrived at the small fortress of Biwrakan, my own dzerakert which I had acquired through ganjagin. Here I had built a church constructed with solid polished stones, which was richly ornamented and adorned with paintings. I had founded this place as a monastery for celibate priests.
21 As soon as we had reached Biwrakan, I immediately sent a letter to Nasr, and reminded him of the horrible afflictions that he had inflicted on certain others, namely confinement in prison, fetters, severe and deadly torments.
22 I stated that I had fled fearing such agonies, and that should he assure me with a solemn oath (of my safety), with my mind at ease I would remain at the threshold of the church of my house, where I would bless God in His sanctuary, and according to my means I would continue sending him gifts as a tribute for my well-being.
23 Upon reading my letter, Nasr immediately sent a solemn oath in accordance with the precepts of their Koran and with whatever terms of their religion that could be trusted. Thus, he freed my mind from all fears, whether of external attacks or of internal turmoils, of physical threats or remote intimidations.
24 Thereupon, I was assured by that oath that I could turn myself to useful and pleasing things and by the will of God remain at the threshold of our sanctuary.
Գլ. 66
0 The Capture of the Fortress of Biwrakan and the Carnage that Was Made There.
1 But a certain judge of the unlawful religion of Muhammad, a man aged by wickedness, always tried out of complete animosity to mar the Christian faith and strengthen their heathen sect. In this way he made the bizarre outbursts of his mind and the bitterness of his heart’s bile reach the ear of Nasr.
2 “It is not fitting for you,” he maintained, “to come to terms of peace with the Christians, who are degenerates, and in particular with the lawgiver of their aberrant sect, who always teaches them to utter blasphemous words against the doctrines of our faith, and calls the Arabs, who are the disciples of Muhammad, dogs and wolves.
3 Now, why are you thus encouraging and spreading their sect to an even greater extent by means of your peace treaty with him? If you wish to become the guardian of his doctrine you shall regret your move tenfold, unless you listen to me.
4 Send a large army to take possession of the fortified Monastery of the Caves (Vank’ Ayrin), where you will find treasures, and much money, as well as the beautiful ornaments of the churches of the sectarian katholikos.”
“Subsequently, you must hasten the very same numerous legions to go immediately in quest of the leader of the Christian aberration, and bring him in fetters before you and having ransacked all the possessions of the latter, let them bear those to you. Should the disordered mob show any opposition, they must inflict retribution on them, and relentlessly shed much blood.”
5 Those that were of the same mind as the judge expressed the same view, and thus aroused him to bite like a wicked beast, and urged him to dishonor the heathen custom. Immediately Nasr sent numerous forces, armed cavalry and infantry, to the monastery of the celibate priests which is located in a cave to the northeast of the komopolis of Garni.
6 Upon their arrival, they unexpectedly entered the cave, and having seized the monks that were there, subjected them to great beating and torments in demanding from them the possessions that they had hidden. They tortured them to such an extent, that due to their excessive agonies some of the victims yielded their souls to Christ, although not immediately, but sometime later, and reached the blissful goal of their expectations, which is reserved for all those who love God.
7 Subsequently, they ravaged the entire ornamentation of the Church of Christ, namely the evangelical, prophetic, and apostolic holy testaments, also all the possessions, the great quantities of fodder for the animals as well as the numerous swarms of bees, and having burnt the beautiful structures that were in that monastery, they departed.
8 And when they confronted Nasr, and told him what they had accomplished, the result was that the insanity of their dissolute conduct turned the latter’s mind to bizarre thoughts. He immediately set as his goal the contest between life and death, and sent out a large number of forces to come upon the fortress of Biwrakan by stealth, take me and the other clerics with me captive, put to the sword or enslave the remaining inhabitants of the fortress and ransack the place.
9 However, as I had learned of their shadowy and dark plots sometime earlier, and had pondered on the matter as on the previous occasion, I fled the evil in order to fulfill the command of the Lord.
10 We escaped and went to the royal palace of Bagaran, near Ashot, who ruled as king, so that the children of Mother Sion might not be totally drowned under the flood of the southerly gales of heathen deception.
11 But Sahak, our blessed bishop-in-residence, together with two particular priests, deacons and celibate monks remained there, either because the physical feebleness of the bishop as well as that of some of the others, or the pressure of time did not permit them to follow us, or even that they assumed that the calling of dedication to God and His foreknowledge of that had brought them close to the victorious contest and the crown of martyrdom. I am of the latter opinion, which I shall clarify somewhat later.
12 But when the Ishmaelite forces realized the firing of their secret darts had not remained unknown to me, and their clandestine snares had been uncovered, and when they found out that I had escaped, they stopped to pitch a camp, and having gathered numerous forces, made preparations in order to be ready, and thus outraged pour the poison of their serpentine wickedness on the faithful of Christ.
13 But when the inhabitants of Biwrakan were made aware of the irremediable intent of the heathen, and the impetuosity of the vehement floods of the torrents which were about to come, and realized that there was no means of escape because of the great numbers of women, young children, as well as enfeebled old men, who could not and were not fit to take flight, with no place to turn to, they took shelter in their cellars in accordance with what had been written, and shut their gates behind them.
14 Avoiding the enemy and escaping from him, they hid themselves behind the shield of their bastions away from the impious tribulation, and put their hope in the succor of God Almighty.
15 Among those who had entered the fortress were certain soldiers who were in the service of the princes of this world. As soon as they had heard whispers concerning the wicked intentions of the Ishmaelites, they came to the fortress from various places in order to lend assistance to the faithful, to the very end of the deadly contest.
16 As a general rule, one soldier would address a comrade in the following manner: “Until now we tried to please our generals by devoting our lives to the welfare of the public, but now as good soldiers let us share the passion of Christ and His faithful.” Having thus defied death, they wished to complete the course of the righteous war.
17 Subsequently, like an impetuous tempest the Ishmaelite forces reached the gates of the fortress with an impious and terrible uproar and unrestrained heathen vehemence. Thereupon, shielding the legion of their infantrymen on all sides, and guarding their rear with the armed cavalry that had come to join them, they attacked like beasts.
18 When the people of the fortress saw them turn to such deathly acts, they were seized by insanity. One after the other they ascended and crammed the tops of the bastions. On that day the two sides had scarcely met one another, when the night set in and the day came to its end.
19 On the following morning, when it was still dark, all the people of the fortress approached the gates of the holy Church, and asked the blessed bishop to give them of the body and blood of the Lord that might atone for their sins.
20 At this the latter moved his angelic lips and with gentle words instructed them on matters beyond our teachings—subjects into the truth of which he had penetrated. He entreated the clerics together with the detachment of soldiers and multitudes of men to lift up their hearts in meditation without any grievances, and to beg for the confirmation of their faith in Christ, “lest your hearts be shaken from their devotion to Christ due to the war which is distressing us.
21 Do not endeavor to implant your feet in this temporary life, as if it were eternal. Subsequently, the Lord himself will come to you in his flesh and blood, which you are about to receive, and condemn the sinful designs against His Body, His Church, which is you.
22 He will give you fortitude to vanquish the wicked darkness which encircles this world, and which has become thick around us. Let them (the enemy) not befoul the robe of light with which you clad yourselves in Christ (covering yourselves) from the nudity of your forefather, and let them not snatch away from you the Christ-confirmed seal of the holy fount.”
23 Thus he ignited their minds as if with fire, and urged all of them to raise their voices in praise of the God of all, and exhorted them not to cease praying continuously.
24 Subsequently, having offered the awesome sacrifice to Christ, he apportioned the salutary mystery among both men and women, old and young, and all of all ages, in accordance with the sacramental tradition of the last rites.
25 But the shouts and battle cries of the Ishmaelite forces became more intense. The clamor, din and clash of their armor and shields resounded throughout the land like the artifice of the inhabitants of the district of Nakovos.
26 Thereat, the people of the fortress who had crowded on top of the bastions turned their eyes to God in the hope that he might come to their succor to ward off the afflictions of war for them, so that they might not be affected by the satanical aberration of the heathen.
27 From above they gave battle to the enemy below, and shed much blood by striking many headlong to the ground.
28 But the blessed bishop together with the rest of the clerics occupied himself with daily prayers and supplications, so that the bloody and wild beasts might not contaminate the integrity of the Lord’s flock, which the Lord Himself chose as his own inheritance and people, and called it His Body and His Part.
29 He also exhorted the people in every way, “Not to be bound with fetters of sin because of their physical needs, and not be moved by the fear of temporary death, but to cleanse their souls and consider the outcome of their lives; to suffer with Christ His passion and imitate His faith in God.”
30 Also the deacon T’eodoros, the overseer of the edifice and instructor of men, offered them much advice in the following manner, “Although people stricken with a fatal ailment suffer until death, yet, they are relieved by the hope of recovery.
31 Now, do not let the peril of this ailment, which has afflicted us, hasten to inflict on you vain physical death, but let yourselves become stout in spirit and join the battle on behalf of the Christian faith, so that you may receive the laurel holding the hope of eternal life.”
32 They resorted to such sound advice and no longer did they indulge in the physical comforts of life in any way whatsoever. On the contrary, armed with the mighty Spirit of their Lord, they fought with miraculous exertion and goodly war on behalf of their children and the flock of Christ.
33 Although the enemy, whose mind was plunged into the dark and dismal intent of exacting vengeance, had made frequent assaults for a period of seven days, they could not bring any harm to the fortress.
34 Then, one of the numerous soldiers in the fortress gave up the way of life-bearing Hope, and having renounced mercy as well as faith, immediately betrayed the fortress into the hands of the audacious and impious Hagaritres.
35 Greatly pleased at this, and rejoicing in their hearts, the latter immediately made an assault, and climbing over (the walls of the fortress) on ladders, stormed the fortress.
36 Subsequently, they revealed their hidden plots, and in a barbaric manner enforced their wicked plans on the people. In a mad frenzy of wickedness they made all of them prey to the merciless sword. The vain shedding of their blood flooded all the land below (the fortress), and the corpses of the dead were piled one on top of the other.
37 In the meantime, the blessed bishop, as well as the other clerics of the church offered prayers to God in daily vigils with extended arms, tears and implorations, so that He might not deprive them of His visitation. Thus, the imitation (on their part) of the saints was resplendent and exalted in every respect.
38 But when the impious executioners arrived, and found them engaged in prayer in the holy church, they tried to terrorize them by brandishing their swords, pounding upon their shields, gnashing their teeth, and by their fiery red complexions. Yet, they were not terrified at all, nor were their hearts weakened by the fear of the foe’s rage, for they were shielded by the Lord, Who protected them.
39 Subsequently, (the Arabs) drove them out of the church all at once, and having divested them of their scanty robes, condemned them to death. Because of the opaque shades of darkness they sealed the eyes of their hearts and turned upon them. At first, they cut with their swords the sinews of the blessed bishop, just as one would chop down a tree with the sharp strokes of an axe. Then, they severed his head (from his body) with a sword.
40 They carried away the blessed priests, the celibate monks, and the psalmodists to their death as if they were sheep, and immolated them like the votive and fragrant sacrifice of Christ. The latter also were beheaded.
41 Thus, all of them, seemingly clad in full armor, shielded themselves with the true faith, and became worthy of clothing themselves in the ornamentation of the light, and of the glory of the unfading crown.
42 But the deacon T’eodoros was not among them at the time of their execution, for prior to that he had been wounded by the arrows of the enemy.
43 The wicked executioners also sought to behead him, yet, he was in no way afflicted with grief, nor as a result of his youth did he break into tears in distress, but rather willingly and compliantly offered his neck.
44 Thus, they beheaded him. He set the seal of death on his devotion to the true faith, and was reckoned among the children of God.
45 They drove the rest of the people in the fortress to the place of torments, and pushing them forward like sheep, made them prey to the insatiable Ishmaelite sword. They beheaded all of them in order to take the heads with them to the ostikan, and thereby receive praise for their bravery.
46 At the time of their execution (those that were beheaded) uttered the following words: “Almighty God Our Lord, Who art All-merciful, and All-caring, we thank Thee for giving us patience to suffer (the hardships) in this trial. For we did not forget Thee, nor did we forsake Thine covenant, or betray Thee in our hearts. Thou hast made us worthy of attaining the Light, Which is the lot of the saints.
47 Now, accept our congregation in peace, and save the children of those who were killed for Thee.” Thus they became worthy of the beneficence of the Benefactor. Among the inhabitants of that place there were also certain heathens who were occupied with the cultivation of the soil, and paid taxes to us.
48 At the outset of the above happenings, they all gathered in one place, and called on to the enemy in their own tongue: “like you, we are of the fold of the prophet Muhammad.” When the executioners heard this, they turned their swords away from them, so that not one of them was lost.
49 These same heathens, out of compassion, urged the faithful one by one to come and mingle with them in order to be saved from the horrors of a fearful death. However, the latter walked away, saying, “Christ is our life, and death is to our advantage.” Thus the deathbreathing thirsty sword could not make even one person waver in his love of Christ.
50 On the same day, and at the same time they were all presented to Christ as a perfect sacrifice in sweet savor, namely, the blessed bishop Sahak, who left behind the sweet memory of a fruitful life, and was honored with the crown of Christ, and the blessed priests martyred together with the latter, Movses of the celibate order, and the other Movses of the order of the married priests, as well as the brothers of the latter, who were also priests, Dawit’ of the ascetic order and Sargis of the secular order.
51 But Sahak, who was blind from the time of his childhood, very knowledgeable and renowned for his virtuous deeds, was taken to be immolated like a sheep and was illuminated with the unapproachable and immortal light.
52 In like manner they also beheaded the blessed man of God Soghomon, who was from the land of Sagastan, and who had led a life of rigid austerity among us; in a miraculous manner he lived in flesh like an incorporeal being, and received the ineffable and luminous crown. Finally, with the deacon T’eodoros, about whom we spoke in advance, and who was reckoned among the saints for his great patience, they were all together eight people.
53 The number of the remaining multitude, both men of military and lay order killed on that day was over two hundred. Their names are inscribed in the Register of Life. Almost no one survived, except for a few who had departed from there prior to the harvest of the sword in order to tend to their work.
54 Of the clergy of the church (only) a deacon by the name of Georg escaped the unbearable horror of death, for he was conspicuous among the clerics of the church. For this reason, they did not cast him into the furnace of their effervescent wickedness, so that perchance they might acquire something from him and like leeches suck his blood.
55 He did not withstand the evil, and leaving behind everything that he possessed, set out to come to us. It was he who narrated to us one by one the details of the above account. All of these events took place in the [372nd] year of the Armenian era, on the tenth day of the month of Ahekan.
56 The wicked Ishmaelite forces gathered in one place all the spoils taken from the dead, and the loot as well as the fodder for the numerous animals. They took captive the children and wives of those that had been killed, and having mounted the venerable heads of the massacred men on beasts of burden, made merry raising a hellish clamor and singing lewd songs and dancing.
57 In this way they took everything that came into their grasp, and continued their march. At that time one could hear there the cries, unbearable laments, tearful moaning and the bitter imploration of the multitude of women and children. The horrible agony of the afflicted withered the hearts of all those that heard them, and caused them to break into bitter tears.
58 In view of the many woes in their hearts, they had no other consolation than the fact that their fathers’, brothers’, husbands’, and children’s blood, shed in vain, was offerd to Christ as a gift.
59 Emboldened by such hope, they lifted their hands and begged the Lord to save them from the unrestrained ravages of the impious conquerors, captors, and spoke in this manner: “Let not the feet of the arrogant come against us, and let not the hands of sinners move us.” Along with the captives the Ishmaelite forces also had at their disposal two men who were porters, one was of military rank, whereas the other was a layman, and both of them had the same name, Kiwrakos.
60 When they confronted the impious ostikan, and brought forth the captives, the venerable scalps of the chosen of God, and the spoils, he was greatly pleased and rejoiced at these. Then he immediately gave orders to dismiss all the captives, and let them go wherever they wanted, for the prayers of the blessed who had been killed were remembered before God, and His Providence had them mercifully redeemed in the presence of their captors.
61 But a few people, still young, about ten in number, were kept by the enemy. A short time later I ransomed them at the price of silver, and thus rescued them from their aberrant faith.
62 On the following day, the ostikan ordered the two namesakes, whom they had brought along with the captives as their porters, to be taken before the tribunal (and given the option of) either worshipping their impious faith, or perishing by the sword.
63 When the latter were brought before the judges, and questioned, they answered with a gleam of joy in their eyes, and determination in their hearts to go to heaven: “It is not lawful for us Christians to forsake the divine worship of Christ, and convert to the ungodly religion of Muhammad. We are ready to die in the name of Christ, and do not desire to live with a guilty conscience.”
64 Having realized that the porters’ minds were set, they conducted both of them to the arena, and made them prey to the merciless sword. Thus, willingly tried, purified, and tested like silver in the flaming furnace of death, they rose to the apex of heaven, where they joined the orders of the angels, and received the crown of light and life. The execution of these blessed men fell on the seventeenth day of the month of Ahekan.
65 Along with the captives they also had brought with them the soldiers who had betrayed the fortress into the hands of the heathen. They took the latter to the ostikan so that he might repay them for their favor, and relieve them of their annual taxes.
66 Meeting the ostikan they expected to receive rewards in recompensation for their services, but he immediately ordered them put to the sword. Thus, in accordance with what they deserved they died in agony, and all hope for life was lost to them. The trustworthy words of the wise poet, that “while there is life there is hope,” come to their fulfillment with them.
Գլ. 67
0 The Exposure of the Princes Babgen and Vasak to Danger.
1 Thereupon, Nasr received orders from the great ostikan Yusuf to go to the province of Atrpatakan, and either persuade the rebellious Gibeonites of those regions to submit to him, or slaughter them by the sword in battle.
2 Nasr appointed one of his venerable servants, a man by the name of Bishr, as ostikan over the city of Dvin, and having turned over to him the lords of Sisakan, Sahak and Babgen, so that they might be retained in confinement and in fetters until his return from there, he himself set out in compliance with the orders of the ostikan Yusuf.
3 But Bishr, whom he had left behind him, gathered a great number of forces, and set out for the district of Mazaz built by Gegham, because he resented the fact that the so called shahanshah had not submitted to them.
4 But as the latter had taken refuge in the impregnable fortress on the isle of Sewan, Bishr could not attain what he wanted. Thenceforth, he thought of attacking the district, and taking captive the very few people that had remained, ravaging (their possessions), and putting them to the sword, for the entire land was in ruins and had been stripped of its population because of the looting of the enemy.
5 But his wicked plot was not successful, because one of the venerable men (in the service) of the so called shahanshah, one by the name of Georg, went around the district to fortify the few strongholds of the land against the enemy.
6 But unexpectedly encountering Bishr, Georg was suddenly seized with fear, for there were no more than twenty men with him, whereas Bishr had about one thousand soldiers. Yet, placing his trust in God, he applied himself to the pursuit of victory against the foe.
7 Then, at a gallop he fell bravely and valiantly upon the enemy, and threw many of them headlong to the ground. Although a few of his men also perished by the sword of the enemy, yet the error of the Ishmaelite mind, which is inconstant like the wind, made them flee before him.
8 With unchecked fury the latter clad themselves in the mist of nocturnal darkness, and fed to the sword whomsoever they met on the road—innocent and guileless priests, tillers of the soil, herdsmen, travelers, and paupers.
9 Thus, Bishr, condemned those innocent people to death, and having beheaded them, he brought their heads with him to the city of Dvin, boasted of his escape as if he had attained victory by personal valor and numerous battles. The number of those that were decapitated was more than twenty.
10 After halting for many days, he led a large force, twice as great as the former, and having supplied them with horses and arms, he set out to go to the shores of the lake facing the fortress of the isle of Sewan, so that he might make an unexpected assault on the so called shahanshah, and be able to entrap him in the snares of death, or confine him to prison.
11 But when the latter noticed the advent of such a powerful force at his threshold, he immediately launched eleven ships, with seventy of the azats and his servants embarking on board of these. The latter were brave men armed with well-bent bows, and well-versed in archery, so much so that they did not miss their mark even by a hair’s breadth.
12 Finally, he also went on board with them, and they set sail in order to meet the enemy on sea. Putting to use their skill in archery, they maimed the eyesight of some of the enemy, and inflicted serious wounds on many others, or killed them. Thus they cut their way across the multitude of the enemy forces, and fled.
13 But Bishr took upon himself this humiliation and tried to take vengeance for it by marching directly upon the fortress of K’egh so that he might launch an unexpected attack, and damage it somehow.
14 Yet, here also he could not do anything, for the aforementioned Georg, about whose bravery in war we spoke earlier, by chance happened to be in the fortress. When he noticed the multitude that had reached the gate of the fortress, he put on his armor and ornaments, and taking with him his spears as well as a small number of men, came out against the enemy. Thus, having joined battle with the cavalry forces (of the enemy), he slashed Bishr’s steed with his sword, so that the latter barely mounted on another horse and made his escape.
15 Then, the rest of his fellow warriors also came to the assistance of Georg, and having slain great numbers of the enemy, turned the rest to flight. The superiority of one person above the many others (as shown) in the statement “David is more manly than the people of Geth’” could be applied to Georg.
16 The caravan of the enemy forces entered the city of Dvin in such disgrace, and tried to exact vengeance on the inhabitants of the fortress with numerous threats. At first I had gone to Ashot, the scion of royalty, and remained with him until the transition of the seasons from summer to fall.
17 He bestowed frequent favors on me indicative of his good intentions, as well as the token of his friendship, and generous bounties for all of my needs. Subsequently, I took leave of him and went to the king of Armenia Gagik in response to his frequent invitations.
18 For the patriarchal residence together with its villages and estates (gerdastan) had been entirely seized by Nasr, and we had been left without a residence. No one made any earnest effort to renovate the cathedral of the capital or struggle with spiritual cultivation to liberate the new Sion from her captivity; for the total number of the warriors had greatly diminished and declined.
19 Upon my arrival, king Gagik received me, and looked after my welfare with a genuine feeling of spiritual friendship, firm faith, and unwavering hope. Together with his brother Gurgen he protected me with undeniable love, and tended to my physical needs.
20 Also he turned to his customary and cheerful thoughts, and assured us with certainty that he would see to it, to the best of his ability, that we returned to our place of residence, and in particular would be mindful of peace for the entire land and concerned about the establishment of the holy church, even as the laws of the Christians demand that the power of the holy faith be kept intact. Yet, this cannot be brought about unless the Lord is willing.
21 But, be that as it may, at this time, the ostikan Nasr set out from Atrpatakan in Persia, and came to the region of Siwnik’ together with cavalry detachments.
22 And as Smbat the prince of Siwnik’ was staying in Vayoc’ Dzor, which was his own district, because of his twisted mind the ostikan considered that the proper thing for him to do was either to march secretly against the prince and seize him, or to drive him away with a multitude of armed men in order to enslave and ransack his land.
23 However, when he noticed that Smbat had taken extreme measures of precaution by surrounding himself with many cavalry contingents and with fortifications, he offered him conditions of peace. After he had received many gifts from prince Smbat, he also agreed to release his brother from incarceration, and set out to go to the city of Dvin.
24 As soon as he had received the discharge of the unfair debt in dahekans from his younger brother whose name was Babgen, he released and sent him to prince Smbat, but retained in prison his brother Sahak until he had received the promised payment in dahekans. Then, he would release and restore him to his own domain.
25 But when the inhabitants of the fortress of K’egh heard of the arrival of the ostikan, they remembered the threats that he had made, and struck with terror, they thought in their uncertainty that should the fortress fall into the hands of the ostikan, they would be condemned to intolerable tortures and death.
26 Subsequently, having mindlessly been seized by such fear, they evacuated the inhabitants of the fortress. Then the soldiers also set out to go wherever they pleased.
27 After a period of two days, when the ostikan learned that the fortress had been evacuated by its inhabitants, he seized it and took possession of it without any difficulty; he also subjugated all the villages, awans, and agaraks in its vicinity.
28 Henceforth, let us not be unaware of the constant harvest of the wicked tillers, who reap us with shadowy siege, for if in accordance with the course that the Creator had designed for us we had directed our glance to the heavens above, and if we conducted ourselves in the image of the Creator, to be sure, we would have been saved by means of the redeeming power of the Lord, and would no longer have fallen into the hands of our enemies. But rather, we also would have slain our adversaries, who would fall to the ground because of their weakness, and many people would have called us “blessed on the face of the earth.”
29 The Lord says, “If my people had listened to me, or if Israel had walked in my ways, I would have put down their enemies very quickly, and would have laid my hand upon those that afflicted them.”
30 But as we have become dull like cattle and the irrational beasts, and revealed that the image of the Lord was distorted within ourselves, for these reasons the enemies of the Lord deceived us. Like the mud on the streets we were trampled by the swine that are nourished in the woods, and by those that travel along the highways, and the stones of the vale of Achor were piled on our heads.
Գլ. 68
0 A Separate Discourse Commemorating His (Yovhannes’s) Name.
1 God-loving pious kings, princes, leaders and commanders of Armenia, our brethren and apostles of the church, the glory of Christ, I offer you as a gift this useful treatise. With this, which is like a reflecting mirror, I have invited you (to come) to your senses and rejected rash and disorderly boasting so that I may be exempt from this formidable tempest and the huge foaming waves that have risen, swollen and fallen upon the race of Ashkenaz.
2 My heart shivered with terror, shuddered and trembled, for the Lord sharpened his eyes upon us for our iniquity.
3 Since the eddying waves remained deeply swollen until the present time and did not calm down, I was forced to come here and hastened to have this history prepared.
4 I was at first pressed on by the sufferings that surrounded us and then by the urgent order of the kings that influenced my mind, convincing me not to waver at all in this matter.
5 Nevertheless, I did not at all consider reaching a goal that was beyond my ability only by writing mute characters; but through the echo of a full-voiced sound reverberating from century to century I bequeath this to you with sound judgement, lest the incomprehensibility (or loss) of ancient narratives make you want epics of certain others with branded conscience.
6 But casting eyes on this treatise with a clear and open mind, each one of the future generations will see from what has been said here in particular the veracity of each and every account as he reads my presentation; and thus far he shall be satisfied.
7 But henceforth I shall offer prayers for you who read (this book) so that you would never again be borne to this place of torments where we have now become universally lethargic in the smoke of sinners.
8 But (I pray that you) listen willingly to my supplications and advice for unanimity; that you become children of Seth, who was a good gift, and be reckoned among the children of God; that you do not mingle with the base, enticing and vile daughters of men who are of the race of the accursed fratricide Cain;
9 that you are not inundated by the wicked torrents of the underworld (sandaramet), dying in vain like the men of Noah’s age who were drowned by the waters that descended from heaven and streamed through the earth, but as the evangelical net is cast into the sea, through a disciplined and restrained life you are gathered in the royal fisheries by means of hooks;
10 I beg you not to climb to the housetop of iniquity with your disorderly conduct nor let the diabolical storm with its sparkling flashes of sulphur whirl you around and set you on fire with a destructive blaze. But leaving Sodom and Segor, soar up to the spiritual height of the wonderful mountains of eternity where a holy torch is brightly ablaze for those who are alert and vigilant.
11 Do not go astray, either to the left or right side, from the main road by allowing your will (to follow) the seductions of the deceiver, since a multitude of brigands waits in ambush on both sides (of the highway) and death awaits those who fall into their hands.
12 Let neither the sham sun nor the moon harm you by day or night with a diabolical confusion that deceived and deceives us through the passions of our nature. Set aside seductive thoughts about fickle desires so that the true sun of righteousness may rise in your hearts with divine love.
13 Shipwrecked because of a wicked and impure life, do not regret your straight and correct conduct, nor become the trampled mire in the ways like the salt that lost its taste. But remain perfectly safe and unspoiled by the slanderous violator in order to reach with joy the haven of life.
14 Do not consider pride in ancestral virtues sufficient for you lest by confiding in it you might become negligent of yourselves and sink into abysmal depths. For if the father steered the helm with skill and knowledge, what good will it do to the sons as they perish in a shipwreck? For this reason I do not think that the father’s skill will be of any benefit to the sons’ shipwreck.
15 Do not alienate yourselves from the mother who gave you a new birth into a living hope by the newly given living Word. Do not be deceived by being aborted from the womb, nor strip yourselves naked of that luminous and redeeming garment in which you were properly clad from the womb of the (baptismal) font.
16 Do not speak lies, considering in vain what was taken as not taken, and disavowing the Beloved Son’s divine commands that tower like a mountain. But with the warmth of a devout heart keep away from that which is harmful and hostile to the soul, and with a clear mind cast aside the sadness of the vain elements of this life.
17 Thus you also may perhaps soar up to the deep mysteries of even the triple orders of the seraphim, and properly divide the songs of praise with six-winged instruments that move quickly, being startled by some (of the wings) to restrain yourselves from even lifting (your) eyes toward heaven, not considering yourselves worthy of it.
18 On the other hand, by certain others you may be stirred up to eternal exultations to worship the glory of God after the entrusted ones round about the throne.
19 Then, after the short span of this life, you shall become openly worthy of the glory of even entering the intelligible cloud of Mount Sinai.
20 You shall not be brought down like brushwood to the trial of fire on the day of scrutiny, but with wings that travel in clouds you shall soar up to the upper Sion, seeking to see the Lord. You shall not be thrown into the shade in a crevice of the rock and behold only the backside (or the Lord), but shall look directly at the entire stamp of the glory of the Father.
21 Leaving aside the somewhat trivial knowledge of the present, you shall acquaint yourselves with the splendor that is ready at hand; and then you shall know Him as He knew you.
22 Now, let this word of advice from me suffice you. But I, the unworthy and wretched Yovhannes, humbly katholikos of Armenia, beg you who read and listen to the message of this history to deem my name worthy of remembrance in your holy and pious prayers. For on the last day of His visitation both you and I may perhaps receive our remuneration from the Lord Who is always blessed and glorified by all the creatures to the ages and ages. Amen.
Գրք. 10Tovma1_2
Գլ. 1
0 Քանզի բազում աշխատութեամբ է գտանել զշար ազգաբանութեան տանն Արծրունեաց, վասն հեռաւոր ժամանակաց կացեալ եւ դիւանացն անյայտութեանց ի մէջ Հայաստանեայցս՝ եւ հրաման հարկեցուցանող ճոխութեան քո ստիպէ զմեզ, ճեպել փութալ առ գիւտն հանդիսանալ եւ կարգել ոճով զփափագելին քո յայտարարական գրով, դրոշմել կանոնել ի գիրս աստ եւ ի մեր կար տաժանմամբ ի խոյս եւ ի խնդիր ելեալ զհաւաստին գտանել՝ եւ հնախօսս շարագրական մատեանս եւ ի բազում վէպս պատմութեանց անցեալ գրեցի, որ ինչ բաւականանալ ձեռնհաս եղէ, սկսեալ յԱդամայ մինչ առ մեզ հասեալ ժամանակացս գիւտ:
1 Եւ զի [Ժ] ազգացն շարք առանց ստութեան կան գրեալ յամենայն մատենադարս՝ յերկրորդն հարկ է մեզ զոճն կանոնել, որ յետ Նոյի եւ անդր ազգացն բաժանմունք յառաջ խաղան, ըստ ցեղից ցեղից ի կարգ անկեալ աշխարհաբաժին ցեղակարգութեամբ. եւ ի մէջ առից, թէ ըստ բազմաշուրթն լեզուացն յետ աշտարակաշինութեանն, յորմէ՛ ցեղէ էառ աճել սերունդք Արծրունեաց տոհմին. եւ զի հաւասարութիւն երից ազգացն, այսինքն որդւոցն Նոյի, կարգաւ կանոնեալ դրոշմեալ կան յոլովից գիրս՝ ոչ է մեզ հարկաւոր զնոյն երկայնաբանութեամբ երկրորդել:
2 Եւ արդ ըստ Եւսեբեա բազմայեղ յեղանակաց խուզմանցն եւ ըստ Ափրիկանոսի հաւատարմաբանութեանն եւ ըստ Մովսէսի քերթողի՝ նախ ի մէջ առից զորպիսութիւն ազգացն բաժանմանցն գրել:
3 Եւ անդէն զտարակարծելի գիւտիցն յոյս երկբայութեան՝ յայլոց քննողական աշխատութեանց եդից առ ընթեր թելադրութեամբ. զի անտի եւ անտի ի բաց կացցեն տարակուսական մտածութեանց ծուփս խորհրդոց ի քումմէ հանճարեղ խոհականալիր բանգիտութենէ: Եւ արդ ունի պատմութիւնս այսպէս:
4 Նոյ ծնանի երիս որդիս, զԶրուան եւ զՏիտան եւ զՅապիտոսթէ, որ են Սեմ, Քամ եւ Յաբէթ: Սեմ ծնանի զԵղամ եւ զԱսուր եւ զԱրփաքսաթ եւ զԱրամ եւ զՂուդ: Ասուր շինէ զՆինոս քաղաք, որ է Նինուէ, որ կոչի առաջին Ասորիք:
5 Իսկ Նեբրովթ ի Քամա շինէ զԲաբելոն առաջին քաղաք, եւ առաջին թագաւորէ ի վերայ երկրի: Եւ քանզի էր Բաբելոն վիճակեալ Սեմա՝ եւ բռնազբօսութեամբ Նեբրովթ յինքն գրաւէ, եւ հաստատէ անդ զթագաւորութիւնն Եթովպացւոց: Իսկ Ասուր որդի Սեմա զՆինուէ շինէ առաջին քաղաք Ասորւոց թագաւորութեանն:
6 Արդ զիա՞րդ յետ բազում ժամանակաց զՆինոս ասեն շինել զՆինուէ, զայրն Շամիրամայ, որ ծնաւ զՆինուաս. յորոց աճմամբ յառաջանայ կարգն եւ գայ հասանէ ի Սենեքերիմ արքայ, առ Եզեկիայիւ Եբրայեցւոցն առաջնորդաւ եւ առ մերովն Հարամայիւ:
7 Ոչ վարկպարազի, որպէս ինձ թուի, ի ճախ է զանց առնել զխնդրոյս այսորիկ զպատճառն, բովանդակաբար բացայայտել զհաւատարիմն գրել, թէ արդեօք Ասուր, որ զՆինուէ շինեաց, հաւ Նինոսի՞ իցէ ի ծննդոց Սեմայ, ուստի Նեբրովթ, կամ թէ արդեօք ազգն Արծրունեաց Սեմա՞յ սերունդք իցեն, թէ Քամայ ի Նեբրովթայ:
8 Քանզի որպէս գրեցաւն՝ Ասուր ի Սեմայ շինէ զՆինուէ, եւ Սենեքերիմ պայազատաբար թագաւորէ ի Նինուէ, եւ ասի Ասորոց թագաւոր: Հաւաստիս այս մեզ Եւսեբիոս Կեսարացի, Յուլիանոս Աղիկառնացի՝ ստուգաբանեն զթագաւորս Ասորոց ի զաւակէ Սեմայ զաճմունս առնել, որպէս ի կանոնեալ սահմանէն իմանալ: Եւ ունի պատմութիւնն այսպէս. Տիտան բռնացեալ ի վերայ Զրուանայ՝ առնու զԲաբելոն եւ շինէ քաղաք թագաւորութեան իւրոյ անդ, որ էր հինգերորդ Զրուանն Քսիսութրեա:
9 Իսկ Ասուր երրորդ ի Սեմայ՝ առաջին շինէ զՆինուէ. եւ Նինոս տասներորդ ի Սեմայ եւ ի Քամայ. եւ է Նինուէ իսկապէս վիճակ Սեմայ, եւ Նինոս ի զաւակէ Քամայ ըստ Արիսդոնեա Քաղդէացւոյ եւ ըստ Եւսեբեա Կեսարացւոյ եւ ըստ Մովսէսի Խորենացւոյ եւ ըստ Յուլիանու Աղիկառնացւոյ ստուգաբանի:
10 Եւ քանզի առեալ էր Կռոնեայ իւր կին զՌեա յազգէ Զրուանայ, եւ յինքն գրաւեալ զթագաւորութիւնն՝ եւ ոչ զոք թուլացուցանէր թագաւորել Զրուանայ, դաշնաւորել երդմամբ՝ մինչեւ որ ի կնոջէն Ըռեա որ ի Զրուանայ զարմիցն էր ծնեալ արու՝ անդէն ի ծննդեանն սատակէր. բայց միայն մանուկ մի Դիոս անուն, զոր գաղտաբար ապրեցոյց մայրն, որպէս յետ բազում ժամանակաց զՄովսէս ի յԵգիպտոս, եւ անտի եւ անդ ոչ ոք զօրէր Զրուանայ թագաւորել. բայց միայն կին մի անուանի Դիոնիսեայ, հարստայեղց վավաշոտ հոմանի բարուք. սա անուանէ զանուն իւր ըստ անուան հաւոյն իւրոյ Սեմայ՝ Սեմիրամ. որ ըստ սիւղաբայիցն ի հայկական լեզուէ Շամիրամ ձայնաւորի:
11 Առ սա յանգուցեալ Բելեանն Նինոս առնու իւր կնութեան, զի Շեմիրամն ամրանայր ի բնիկ իւրեանց քաղաքին Նինուէ, եւ մտանէ Նինոս ի համար Ասորեստանեայց թագաւորաց ընդ կնոջ իւրոյ Շեմիրամայ. քանզի ոչ էր օրէն թագաւորացն եւ օրինադրացն զկանանց ազգի թիւ ազգաբանութեան շարել, բայց միայն ըստ ժամանակագրութեանն կանոնի, որպէս եւ յԻսրայէլի զԳոթողիայ, եւ յԵգիպտոս զԿղէոպատրեայ դուստր Պտղոմեայ Դիոնիսեայ:
12 Նա եւս ծանօթագոյն քեզ գրեմ, զՓրկչին մերոյ Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի զըստ մարմնոյ ազգաբանութիւնն գրելով Աւետարանիչն Մատթէոս՝ եւ թուէ մի ըստ միոջէ, սկսեալ յԱբրահամէ եւ գայ անցանէ մինչ ի Յովսէփ, եւ լռէ վասն Մարեմայ զազգաբանելն:
13 Եւ քանզի ոչինչ հաղորդութիւն ունէր Յովսէփ առ ծնունդն Քրիստոսի՝ մտանէ յազգահամարն փոխանակ Մարիամու կնոջ իւրոյ զոր վերագոյնն գրեցի. զի ոչ էր օրէն զկանանց ազգի թիւ ազգաբանութեան շարակարգել: Նոյն գունակ եւ զՂուկա ազգաբանութիւնն գտցես շարածեալ ի վերջէ յառաջ, եւ ասէր որպէս կարծէր զՅիսուսէ՝ ի Յովսեփայ ի Յակովբայ ի Հեղեայ, եւ ապա մի ըստ միոջէքն:
14 Այսպէս եւ Շամիրամ կին, ի յազգէն Սեմայ, թագաւորէ Նինոսիւ արամբ իւրով ի վերայ Ասորեստանի պայազատաբար, ընդվզեալ ի վերայ Նինոսի, որպէս թէ եկեալ պանդխտաբար մտանել ի թագաւորութիւն Շամիրամայ ի Սեմայ:
15 Յաւել եւ զինչ գրեալն է զվավաշոտ ցանկասիրութեամբ թեւակոխել: Բայց որպէս բացայայտեցաւ՝ Շամիրամ սեպհականեալ թագաւորէ յազգէ Ասուրա ի Սեմայ Ասորեստանի բնիկ իւրեանց տէրութեանն, եւ պայազատեալ մի ըստ միոջէ մինչ ի Թոնոս Կոնկողեռոս, որ յետ [ՁԸ] ամի Սենեքերիմ յառաջանայ ի գահ հայրենի իւրոյ թագաւորութեանն մեծաւ զօրութեամբ, եւ առնու զԲաբելոն, եւ շինէ զՏարսոն ի ձեւ Բաբելոնի, գետոյ ընդ մէջ անցանելոյ որպէս խոնարհագոյն մասնաւորաբար գրեմ:
16 Որ ապա յետ սպանմանն Սենեքերիմայ յորդւոց իւրոց՝ բուռն գնդաւ Ադրամելէք եւ Սանասար գան մտանեն ի լեառն Սիմ, որ յանուն հաւոյն իւրոյ Սեմայ անուանեալ էր լեառնն: Որպէս եւ պարսկային ձայնին ի Զրուանն անուն զԶարուանդն անուանեն: Եւ եղեալ նոցա ի Սիմ լերին մինչ ի Տիգրանն Հայկազնեաց:
17 Բայց քանզի աւերեալ էր զՆինուէ Նաբրովթայ ի բռնանալն ի վերայ Սեմեացն, եւ զԲաբելոն փոխանակ նորա շինեալ՝ ի թագաւորելն Նինոսի առնու զԲաբիլոն եւ շինէ զՆինուէ, եւ փոխէ անդ զթագաւորութիւնն Ասորեստանի: Դարձեալ քանզի Մեստրիմ ի Քամայ ըստ բաժանման ազգին եւ աշխարհին, շինէ զԵգիպտոս եւ անդ հարստանան ազգապետաբար, եւ առանձին թագաւորեն Ասորեստանեայքն՝ ի կանոնի անդ գտցես զՆինոս եւ զՇամիրամ եւ զԱբրահամ եւ զվեշտասաներորդ հարստութիւն Եգիպտացւոց, եւ ի չորրորդ դպրութեանն Յուլիանու Աղիկառնացւոյ, որպէս եւ ի չորրորդ դպրութեանն Մովսէսի:
18 Իսկ Նինոս եւ Շամիրամ տիրեն Ասիացւոց եւ Եգիպտացւոց հարկապահանջ հնազանդութեամբ, այլ ոչ զազգին ի բաց բառնալով զպայազատութիւն աշխարհին: Զայս սակաւուք ի մասնէ գրեցի ճանաչել միայն զազգս:
19 Եւ արդ քանզի կարգ բանիցս էած զմեզ առ այս խնդիր՝ պարտ է նախ գիտել թէ որո՛վ օրինակաւ Քաղդէացւոցն մատենագրութիւնք զթիւ նահապետացն տասամբք համարին թուով ըստ աստուածահրաման գրոցս, իսկ զանուանս նոցա այլափոխ ասելով զատանին:
20 Նոյնպէս եւ զպայման ժամանակացն յանբաւ բիւրս ամաց ձգեն, որ ոչ եւ ըստ միոյ յեղանակի հաւաստանայ առ ի ցուցումն, ոչ արեգական բերմամբ ի նոյն կէտ ամսոց եւ աւուրց եւ ըստ չորից փոխմանց առ ի յեղումն ժամանակի տարւոյն, այլ եւ ոչ ըստ լուսնական լրութեանն եւ սուզականութեան:
21 Քանզի թէպէտ եւ անվաւեր ի նոցանէ գրեցեալքն ասացան՝ այլ բազում ինչ եւ առ ճշմարիտն ստուերաբանեն, եւ նախ նոքա եղեն գտակք գրոց, թէ եւ Յոյնք համարին Պտղոմէիւ պարծիլ՝ երբեմն ի հաւաքումն միահամուռն մատենից ազգաց ազգաց, եւ յեղուլ ի լեզու յոյն. այլ այսոքիկ փոյթք յօժարութեան առ ի յայլոց ասացելոց նախագունից տեղեկութիւն, եւ ոչ ինքեամբ եւ կամ նովաւ գտանել զհնարս գիւտի գրոց, թէպէտ եւ յառաջ քան զնա, այլ ոչ թէ եւ քան զԲաբելացւոցն իրս, զոր ոչ միայն Յոյնք՝ այլ եւ այլ ազգք ոչ երեւին այսուիկ նախկինք. քանզի Յունաց հուսկ երբեմն յետոյ գտաւ գիր ի Կադմեա յումեմնէ Փիւնիկեցւոյ:
22 Եւ զի առ այսոսիկ փոյթ եղեւ մեզ քննասիրութեամբ լինել հասու եւ ոչ զանց առնել՝ աստանօր պարտ է սակաւիկ մի յապաղումն տալ պատմութեանս. զի եւ աստուածատուր ասացելովքն թեւակոխեսցուք յարտաքնոցն վէպս, եւ ապա յառաջիկայիցն եկեսցուք տեսութիւն:
23 Տնկեաց, ասէ, Աստուած զդրախտն յԵդեմ ընդ արեւելս. այսինքն յերկրի յարեւելս, զորոյ չունի բան ասել անդր եւս քան զնա յարեւելս ունել բնակութիւն մարդկան. որով իցէ ասել արեւմտական զդրախտն կամ ի միջոցի ուրեք. եւ զանբաւութիւն մեծութեանն յայտ առնէ սաստկութիւն յորդահոս աղբերն, որ արբուցանելով զդրախտն ընկղմի ընդ երկրաւ, եւ չորեքվտակեան անյաղթ եւ զօրաւոր գետովք ելանէ յաներեւելոյն յերեւելի աշխարհս:
24 Իսկ զգերազանցութիւն գեղեցկութեանն ո՞ր բերան բաւեսցէ ասել բան մարդկային, միանգամայն եւ զաստուածագործ տնկոցն հեշտալի տեսութիւն. եւ անհասական իմն շնորհիւ փառօք եւ պատուով պսակեալ զմարդն իշխանական ճոխութեամբ՝ վայելեցուցանէ դրախտին, տալով նմա բազմամեայ կենաց սահման իբրեւ զմի օր, ոչ պիտոյացեալ եկամուտ լուսոյ, որով նսեմասցի առ ի հասանել երեկոյին, ոչ ապաժամանութիւն արեգական առ ի մերժել զմութ գիշերի լուսազգեստ ստեղծուածոյն, որ յետ առաջնոցն կարգի եւ դասու՝ զերկրորդն փոխանորդեցաւ վիճակ,
25 ոչ կերակուր հոսանուտ առ ի լրութիւն տարաբարձ ունակութեանց անապականին, որ դոյզն ինչ փոքրագոյն քան զհրեշտակս գոլ. եւ զի ասէ՝ գործել եւ պահել՝ ոչ իբր ի լիութիւն ամենակատար դրախտին կամ պահպանութիւն ի վնասակարաց, այլ ահա գործել զարդարութիւն եւ պահել զպատուէրն ասացեալ նմա. զի սակաւաջան նպաստաւորութեամբն իբրեւ ընծայաբեր արար լինելով, եւ այնր աղագաւ յեւս բարձրագոյնսն ձգեսցի ըստ ասացելումն՝ ի սակաւուն հաւատարիմ լինելով՝ ոչ այնմ եւեթ տիրեսցէ տնկոյն, այլ եւ բազմերջանիկ երկնայնոցն հասցէ կենաց:
26 Իսկ նա ի հրապոյրս ապստամբ վիշապին ելեալ, որ բազմախարդախ չարութեամբն եհեղ առատութեամբ զդառնութիւն խրատոյն յունկն կնոջն անզգամի: Որով ընթադրեալ զսիրողական երախտիս Արարչին, միանգամայն եւ զպատուէրն՝ առ սպանօղն հատուածեցաւ, զոր ի դէպ է այժմ ասել նենգաւոր գոլ եւ անմիտ. ոչ շատացաւ ինքեան ծնելութեամբն առ ի զմայլումն հրաժարել ի կերակրոյ, այլ եւ աստուածականն ցանկացաւ փառաց, կորզել ապարասանութեամբ յինքեան եւ զպատիւ Արարչին, որով փորձիւ եւ հրապուրիչն նորա բանսարկուն ախտացաւ:
27 Այլ եւ նախապատիւ եւս քան զայրն յաստուածականին լինել կնոջն նախայարձակ ճաշակմամբն: Աւա՞ղ խարդախագունին այնորիկ խորհրդոյ եւ յիմարական մտաբերութեանն, որով անգիտացեալ զհողանիւթեայ իւր զանգուած՝ յահաւորէն Աստուծոյ եւ յարարչէն խորհեցաւ թիկունս դարձուցանել, որ ամենատես ակնարկութեամբ ստորիջեալ ի խնդիր կորուսելոյն հեզագնաց գարշապարօք՝ ընդելականս նմա գուշակէր գալուստ, ընտանեգոյնս եւս ձայնիւ կոչելով՝ ու՞ր ես Ադամ, աւաղականս նմա գորովալիր զանկումնն, թերեւս ինքեամբ իսկ զօգտակարօքն տածիցի:
28 Իսկ նա անդէն եւ անդ հերքեալ ապաժաման առ ուղղակի տեսութիւն մեղանաց՝ առ Աստուած վերաբերէ զպատճառն, ասէ՝ կինս զոր ետուր ընդ իս, սա ետ ինձ ի ծառոյ անտի եւ կերայ. եւ թէ Ադամ առ նմանն իւր եւ օգնական զայսոսիկ՝ զի՞նչ ի դէպ իցէ կնոջն անմեղադրելի գոլ՝ օձին պատճառել, որ եւս վատթարագոյն քան զանասունն լինիցի: Ուստի եւ ըստ կարգի մեղանացն՝ եւ դժուարինք անիծիցն հետեւին, նախ օձին եւ ապա կնոջն:
29 Իսկ եթէ մշակն մեղաց եւ անդրանիկն ամենայն չարեաց, որ ի յօձն բունեալ ոչ անիծաւ, որպիսիս ուսուցանէ վնասապարտութիւն օձին առ ի պատժականութեանն գտանել պարտաւորութիւն, որ ոչ յընքենէ միայն, այլ մանաւանդ ի գտողէն չարեաց: Առ որս ասեմք՝ եթէ ըստ ամենայն յեղանակի անբոյժն ի բարւոյ, ո՛չ մի ինչ ո՛չ ունի մասն ազնիւ՝ թէ ասիցէ ոք անիծիւք ի բաց բառնալ. նա եւ կենդանականն որ ի նմա՝ ոչ ի բարի ինչ, այլ զի անհրաժեշտ չարին կալով անմահականս չարչարեսցի:
30 Զոր բան եւ վասն օձին սքանչելապէս ուսուցանէ Փիլոն Աղէքսանդրացի՝ յառաջ քան զդրժանացն դիպուածս՝ յոլովութիւն իմաստից ունել ամենայն շնչականաց. այլ եւ մարդոյն եւս յստակագոյնս տեսանել զիւրաքանչիւրոցն ի նոցանէ մտածութիւն. յետուստ երբեմն գտանէր ի ձեռն անիծիցն իմացեալք երկոքին. մասնաւոր ինչ մարգարէական ոգւով եղելում ի մարդն օժնդակ խորհրդածութեան արծարծել անդրէն ի ձեռն ապաշաւանացն զվրիպանացն կորուստ. ըստ այսմիկ եւ այլոց կենդանեացն զգայականօքն եւ թէ ունայնացելովք առ ի դոյզն ինչ զգուշաւորականս:
31 Եւ եհան արձակեաց զնա Տէր Աստուած ի դրախտէն փափկութեան՝ գործել զերկիր ուստի առաւ: Եւ ապա զի՞նչ առ այսոսիկ առցուք ի մէջ զողբերգութեան բերումն ի հառաչանս, որով զաստուածերանն լքեալ զերկիր՝ զախտականս զայս եւ տաժանելիս փոխանորդեաց վիճակ, անբժշկական եւ ողորմելի յեղափոխմամբ. ըստ պատկերին Աստուծոյ ստուերացեալ բարձրացեալն՝ նուաստացաւ, անմահից կենաց հաղորդն՝ ի ձեռն անիծիցն հողացաւ, ի տէրութիւն կարգեալն՝ բազմադիմի չարիւք վարատեալ, եւ ծառայ ախտից եղեւ, ինքեան եւ որոց յետ իւր թողլով ժառանգութիւնս որդւոց կեանս վշտագինս հանդերձ մահուամբ, եւ ծննդականութիւնս տրտմութեամբ:
32 Զոր պարտ էր աստանօր յոլովագունիւք ոմամբք աւաղականօք ընդ ողբակիցս՝ եւ զմարգարէականն առնուլ ի ձայնարկութիւն, «մարդ ի պատուի էր եւ ոչ իմացաւ, հաւասարեաց անասնոց անբանից եւ նմանեաց նոցա»:
33 Յետ այսորիկ եմուտ Ադամ առ Եւա կին իւր, եւ յղացաւ եւ ծնաւ զԿայէն, եւ ասէ զնա Ստացուած, թէ եւ Աստուծով՝ այլ ոչ արժանաժառանգ. եւ յաւել ծնանել զեղբայրն նորա զՀաբէլ. եւ կանխածան իմն ոգւովն Աստուծոյ ասէ զնա գոլ որդիս, զի զմահուն սպառնացեալ հօրն պատուհաս՝ աչօք իւրովք տեսցէ, եւ զինքն կերպագրեալ յորդին իւր սպանեալ ի Կայենէ:
34 Իսկ ասելն՝ ամենայն որ սպանանէ զԿայէն՝ եօթն վրէժս լուծցէ, եօ՞թն արդեօք իցեն մեղանացն պարտիք, եթէ ըստ յաւելուածոյ սաստից իմասցին ասացեալքն Աստուծոյ, որ ի բնաւին արդարադատութիւն բնաւորեալ՝ եւ ողորմութեանն ընդ նմին լինիցի լծակից. եւ զայսոսիկ թէ բարիոք ումեք թուեսցի տեսցուք. զի եւ եօթամբք իսկ շարագրեալ չարիւք ժանդացաւ վիրագն այն ի վնաս, թէ եւ միատեսակ երեւեսցի.
Նախ առաջին՝ զի յետ աւուրց ինչ, իբր անագան իմն այլ ո՛չ նախապատիւ եւ կարեւոր. եւ զայն արատաւոր, այլ ոչ անարատ՝ երեւի յասացելոցն՝ եթէ ուղիղ մատուցանես եւ ուղիղ ոչ բաժանես՝ մեղար:
35 Դարձեալ եւ յընդիմակէն՝ ած եւ Աբէլ ի յանդրանկացն եւ ի պարարտիցն:
36 Երկրորդ՝ չարասէր եւ աներկիւղ նախանձուցն բարք, եթէ ընդէ՞ր ոչ եւ նորայն ըստ նմին օրինակի եղեւ արատաձգեալ յԱստուծոյ:
37 Երրորդ՝ խժաբար նենգութիւնն, զոր անփրկանակ ի ծնօղացն մեկուսի տարեալ սպան տարապարտ:
38 Չորրորդ՝ զի զեղբայր եւ ոչ զօտար ոք, զոր ոչ երկիւղն Աստուծոյ եւ ոչ գութ բնութեան մեղկացոյց լքմամբ զձեռս արիւնարբու գազանին:
39 Հինգերորդ՝ զի զծնօղսն անհնարին դառնութեամբ նոր սգովն ելից:
40 Վեցերորդ՝ զի խաւարաւ չարեացն պատրուակեալ զոգին, մինչեւ զԱստուած եւս անգէտ կարծելով՝ լրբենի երեսօք պատասխանէր, հարցեալ ցնա «ո՞ւր է Աբէլ եղբայր քո»՝ ասէ «չգիտեմ, միթէ պահապա՞ն իցեմ եղբօրն իմոյ»:
41 Եօթներորդ՝ զի զվարկ փոխարինին լուեալ ի Տեառնէ՝ ոչ զարհուրեցաւ վերադարձիլ արտասուօք ի ջնջումն մեղացն. այլ եւ զվճիռ պատուհասին իւրովն կնքէր բերանով. եւ ելեալ յերեսացն Տեառն՝ սնոտի տաժանմամբ շինէր քաղաք, չհամարեալն յազգս զղջալից եւ արդարաքարոզ նահապետացն:
42 Եւ լեալ Ադամ ամաց [ՄԼ] ծնաւ զՍէթ, որ ի նախկին բարբառոյ անտի թարգմանի Արբումն: Զոր Փիլոն Աղէքսանդրացի փիլիսոփոս եւ վարդապետ հնոյն՝ Ջրարբի ասէ, թերեւս զսննդականութեան եւ զաճողական բազմամարդութեանն պատճառ նշանակեալ յառաջատես հայրն. քանզի էին Ադամայ եւ այլ ուստերք եւ դստերք բազումք, այլ ոչ արժանաժառանգք պայազատութեան աշխարհահայր լինելոյ. զի սմա եւեթ յաւելու ասել, եթէ ծնաւ ըստ կերպարանաց իւրոց, եւ ըստ պատկերի իւրոյ: Եւ դարձեալ՝ եթէ յարոյց ինձ Աստուած զաւակ այլ՝ փոխանակ Հաբէլի զոր սպան Կայէն:
43 Եւ Սէթ լեալ ամաց [ՄԵ] ծնանի զԵնովս. նա յուսացաւ կոչել զանուն Աստուծոյ: Եւ որո՞վ օրինակաւ թեւացեալ քաջալերեցաւ առ այս. զի եւ ի հօրէ իւրմէ ուսաւ՝ որդւոյն Սէթայ որդիս Աստուծոյ կոչիլ. որում պատուէր տուաւ չխառնակել յանիծեալ զաւակն Կայէնի. այսոքիւք ծանուցեալ զպատիւ խնամոցն Աստուծոյ՝ եւս յորդորագոյնս յուսացաւ կոչել այցելու ինքեան զԱստուած:
44 Ենովս լեալ ամաց [ՃՂ] ծնաւ զԿայիանան: Կայիանան լեալ ամաց [ՃՀ] ծնաւ զՄաղաղայէլ: Եւ ի սորա հարիւր եւ երեսուն եւ հինգերորդ ամին վախճանեցաւ նախահայրն Ադամ, կեցեալ ամս [ՋԼ]. վասն որոյ զերկայնութիւն կենաց տալով նահապետացն Աստուծոյ՝ յանդիման դրախտին բնակեցուցանէր, ուսուցանելով՝ ի ձեռն ապաշաւանաց ի նոյն վերադարձիլ կեանս. եւ ոչ նոցա միայն՝ այլ եւ ընդհանուր մարդկութեան լինել օրինակ արդարութեան եւ ժուժկալութեան. մտօք սրտի գիտել զերկիւղն Աստուծոյ, կարգել եւ օրէնս բնութեան ի մարդիկ. զի զոր անձանց՝ զնոյն եւ այլոց գիտասցեն հրաժարել ի զօշոտութենէն, որ առաջնոյ անկմանն եղեւ պատճառս, որ կարծիւք յիմարութեան աստուածանալ կամեցաւ:
45 Եւ զի զսրբոցն իսկ ասացից բանս. եթէ զիարդ ամենեքեան սուրբքն որպէս ժառանգութիւն իմն հայրենի ընկալեալ այնպէս պատահեսցին հարք որդւոց աւանդելով զպահոցն պէտս. ուստի եւ մեզ կարգաւորութիւն փոփոխմանց պահեցաւ ստացուածս այս: Եւ այլովք եւս յոլովիւք բազումս է ասել վասն աշխարհալից նահապետացն: Այլ այժմիկ ի կարգ բանին երթիցուք:
46 Մաղաղիէլ լեալ ամաց [ՃԿԵ–ից] ծնանի զՅարէդ: Յարէդ լեալ ամաց [ՃԿԲ] ծնանի զՅենովք, որ զծայրագոյն շնորհացն Աստուծոյ առեալ պարգեւս՝ կենդանւոյն ի կարգս անմահիցն փոխանորդեաց վերագրիլ, որ եւ յառաջ քան զփոխիլն ծանոյց զհամաջինջ բարկութիւն Աստուծոյ խոտորեալ ազգին եւ որդւոցն անհնազանդից, որ ոչ առին ի միտ լսել զպատուէր սրբոց նախահարցն:
47 Զոր վկայէ ոմն ի սրբոցն, թէ Մարգարէացաւ ութերորդն յԱդամայ Ենովք եւ ասէ, «Ահաւասիկ եկն Տէր բիւրովք հրեշտակօք առնել դատաստան ըստ ամենայնի, եւ յանդիմանել զամենայն ամբարիշտս վասն գործոց իւրեանց զոր ամբարշտեցան»: Աստանօր եւ զհայհոյական բարսն նշանակէ, եւ վասն ամենայն խիստ բանից զոր խօսեցան զնմանէ մեղաւորք եւ ամբարիշտք:
48 Եւ զի զթիւ եօթներորդիս յաւելուածով ասաց ութս լինել՝ թուի ինձ թէ եւ զարդարն Հաբէլ ի սոյն շարակարգի կարգեալ համարեցաւ. իսկ եթէ ընդէ՞ր ոչ ի ծննդաբանութեան՝ վասն զի ոչ իսկ ունէր զաւակ Հաբէլ:
49 Արդ Ենովք լեալ ամաց [ՃԿԵ] ծնանի զՄաթուսաղայ, եւ կեցեալ առ նովաւ ամս [Մ]՝ փոխեցաւ յանմահութիւն յամին [ԼԳ] Ղամէքայ:
50 Մաթուսաղայ լեալ ամաց [ՃԿԵ] ծնանի զՂամէք: Ղամէք լեալ ամաց [ՃՁԸ] ծնանի զՆոյ, եւ կեցեալ առ նովաւ ամս [ՇԿԵ], մինչեւ ի հանդերձել տապանին: Նոյ էր ամաց [Շ], յորժամ առ հրաման որդւովքն կազմել զտապանն:
51 Աստանօր լաւագոյնս իմն աստուածայինն Մովսէս գրէ ի բերանոյ Աստուծոյ զյաճախութիւն ամբաստանութեան ամբարշտելոցն, ըստ իւրաքանչիւրոցն եւ զվնասն նշանակելով: Քանզի տեսեալ, ասէ, որդւոցն Աստուծոյ զդստերսն մարդկան զի գեղեցիկ էին՝ առին իւրեանց կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին:
52 Որոց տուաւ պատուէր՝ հեռանալ յայնցանէ. որով զեղծագործ ապականութիւն նոցա յայտ առնէ, յուսակորոյս յայնմանէ, որ զպատիւ սիրոյ եցոյց ի նոսա՝ որդիս իւր ասելով, այսր անդր կորզեալ զկարգ բնութեան առ ի յընդդէմս հրամանին Աստուծոյ դիմագրաւեալք, միանգամայն եւ զերկիր զազրացեալ ի բազմադէմ չարեացն գործելոցն ի նմա:
53 Քանզի ասէ՝ բազմացան չարիք մարդկան ի վերայ երկրի, եւ ամենայն ոք խորհէր ի սրտի իւրում խնամով ի չարիս:
54 Եւ դարձեալ՝ ետես Տէր Աստուած զերկիր եւ էր ապականեալ. զի ապականեաց ամենայն մարմին զճանապարհս իւր ի վերայ երկրի. ոչ եւս զբանականաց բերելով խորհուրդս, այլ իբրեւ երամակք վայրենիք վայրայածեալք անկարգութեամբ եւ պէս պէս անառակութեամբք, ի յաղթանդամութիւն ապաստանեալք, եւ ապարասանք հպարտացեալք ի զօրութիւն բազկի. բնաւ եւ ոչ մի ինչ փոյթ ունելով ի դիպաւորագոյնսն առաւել քան թէ ի վատթարագոյնսն: Եւ ստրջացաւ Աստուած քանզի արար զմարդն:
55 Եւ մտախորհ եղեւ ի սրտի իւրում, այն որ յստակագոյնս գիտէ եւ տեսանէ զամենայն, յառաջ քան զլինել իւրեանց. այլ ի մարդկապէս բարբառոյ աստի ցուցանէ ի հրաժարականն ի սպառ վախճան: Որով ետ հրաման արդարոյն կազմել զտապանն ի գուշակումն անօրինաց կորստեանն:
56 Լո՛ւր եւ զարմացի՛ր եւ աստանօր եւս առաւել, եթէ զիա՞րդ ողորմութիւն բարերարին՝ արդարադատ բարկութեանն յաղթէր, որ առ ժամեայ սպառնացեալ պատուհասիւն ի հարիւրամեայ ձգէր ժամանակս ներողութեամբ:
57 Այլ եւ տեսութիւնք եւս յայնս սաստկագինք եւ նորանշանք. զոր եւ սուրբքն ասեն, եթէ ձայն դակուացն եւ բախումն խմբիցն առ ի հեղուսել զփայտսն՝ այնպէս իբրեւ յորոտման ամպոյ յամենեցունց հնչէր լսելիս, ի մօտաւորս եւ ի հեռաւորս, առ ի յերկիւղ եւ ի զգուշութիւն անզգամ ազգին, թերեւս դարձցին եւ կեցցեն.
58 իբր ոչ անգիտանալով Աստուծոյ զառ ի նոսայսն լինելոյ, այլ բնաւորեալն բարի անփոփոխ բնութեամբ մնալով ամենայնիւ՝ առ ի չարասէրն զուղիղ հատուցումնն յապաղէր. զոր եւ այլուր ասէ՝ կենդանի եմ ես Տէր Տէր, զի ոչ կամիմ զմահ մեղաւորի, որպէս դառնալ ի չար ճանապարհէն եւ կեալ:
59 Իսկ ոմանք ասեն ի Ղաւոդիկեայ Փռիւգացւոց շինեալ տապանին, որ յերից մասանց երկրի՝ Ասիական կոչի կողմ. եւ յոյժ անհաւաստի են ասացեալքն. քանզի սուրբ նահապետացն տասանց բնաւ ոչ երբէք ումեք երեւի ասել ի մէջերկրայս ունել բնակութիւն:
60 Այլ ի հրամանէ Աստուծոյ յանդիման դրախտին բնակելով պահօք ապաշխարութեան սգացեալ եղեն, ողբալով զվրիպումն առաջին կենացն, ամենայնիւ հրաժարեալ ի մարմնականաց, հոգիազարդ մարգարէութեամբ ժուժկալեալք ի մսոյ եւ ի գինւոյ: Յետ ջրհեղեղին հրամայեալ՝ կերիջիք միս իբրեւ զբանջար խոտոյ. յետ ջրհեղեղին արբ գինի Նոյ, վասն որոյ եւ անփորձ իրացն եղելոյ՝ արբեալ եղեւ:
61 Եւ որք ոչ այսոցիկ նման՝ լուան ի Տեառնէ՝ մի մնասցէ ոգի իմ ի մարդկանդ յայդմիկ յաւիտեան, վասն լինելոյ դոցա մարմին. այսինքն մարմնասէրք եւ ոչ հոգիասէրք: Եւ նահապետացն արդարոցն անդէն եւ ի նոյն կալով՝ անդ եւ վախճանեցան, անդ եւ տապանն շինեալ եղեւ եւ անհնարին չարեացն զեղեալ ի վերայ երկրի.
62 եւ ի բողոքել արդարոյն յետ [Ճ] ամի՝ ապա հրաման միայնոյ եւ ահաւորին Աստուծոյ ասէ. «մուտ ի տապանն դու եւ որդիք քո եւ կանայք որդւոց քոց. զի ահա եւս եօթն օր՝ եւ ածից ջրհեղեղ ջուրց ի վերայ երկրի՝ սատակել զամենայն, յորում է շունչ կենդանի». - յայտ առնելով ի թիւ եօթանցն այլ եւս ներողութիւն:
63 Ո՞վ անծախելի բարերարութեանն Աստուծոյ. ո՞վ անհատական մարդասիրութեանն, որ եւ դեռ եւս խնայել ասի յանզգացեալսն:
64 Եւ յաւուր յայնմիկ եմուտ ի տապանն Նոյ եւ որդիք իւր, կին Նոյի եւ կանայք որդւոց նորա ընդ նմա:
65 Իսկ ոմանք ի պատմագրաց ասեն, թէ եւ դուստր Նոյի եւ ճարտարապետ նաւին կնաւ եւ որդւովք եւ կարեւոր բարեկամօք. որ եւ ինձ հաւանականք այսոքիկ թուին. քանզի յետ ջրհեղեղին ոչ երեւի լինել դարձեալ որդիս նահապետին. իսկ աշխարհն վերին Հնդկաց ասի լինել դստեր նորա: Զոր Եւսեբի Կեսարացի ասէ՝ ի սովորութենէ մինչեւ ցայսօր կին մարդ թագաւորէ ի վերայ աշխարհին Հնդկաց:
66 Այլ եւ վասն գործակցաց տապանին դիպողագոյնս է ասել. եթէ հաւանեալք արդարոյն եւ ապաւինեալք ի նա՝ յուսացան ի բան նորա, ծառայել երկիւղիւ հրամայելոցն ի նմանէ՝ զի՞նչ անհաւատ թուի եւ ի փրկութենէն ընդ նմին վայելել. որ եւ զՌահաբ պոռնիկն առ ժամեայ բարեմտութեամբն յերիքովական բարկութենէն ապրեցոյց իւրովք ազգականօքն, եւ զԳաբաւոնացիսն ի Քանանացւոցն սատակմանէ: Այնքան խնամոցն արժանի՝ զի եւ զվրէժ արեան նոցա առնուլ ի տանէն Սաւուղայ:
67 Եւ զի ասէ գիր՝ ոգիք իբրեւ ութ՝ երկբայականս իմն եւ զայն. առ որս ասեմք, եթէ նոցա տուաւ հրամանն այն. այլ թէ ի ձեռն նոցա եւ այլք եղեն փրկեալք: Նա եւ յութիցն մտելոց ի տապանն ոչ ամենեքին ընտիրք երեւեցան, այլ ի ձեռն արդարոյն եւ նուազունքն ապրեցան:
68 Իսկ Փիլոն ասէ՝ զոսկերսն Ադամայ, ի պատիւ խնամոց, իբրեւ հօր հասարակաց՝ առեալ Սէմայ եդ ի տապանի անդ. զոր յետ սակաւու միոյ երկրորդեցից զառ ի նմանէսն:
Եւ փակեաց Տէր Աստուած արտաքոյ նորա, ասէ, զտապանն:
69 Ո՞վ ահագնասաստ բարկութեան հրաման նորին օրհասին. ո՞վ ահեղական ձայնիցն եւ սասանման հաստատութեան երկնի եւ երկրի: Զի թէ միոյ փայլատակման ընթացք եւ ճայթումն ամպոց բաւական է պակուցանել քաղել զուշեղութիւն ոգւոց, զի՞նչ ինչ յայնժամ կրէին ոգիք մնացելոցն յերկրի, ի սահանաբաց եւ յանդնդաքակ վրդովմանցն հոսելոց, նախ քան զջրհեղեղ ջուրց սատակումնն:
70 Որով պատառեցան ամենայն աղբերք անդնդոց, եւ սահանք երկնից բացան անընդմիջաբար երկրի եւ երկնային ծովուն լինել, եւ համատարած ջրովն զրաւ առնել համօրէն ամենայն շնչաւոր կենդանեաց՝ զտարի մի ողջոյն մնալ յապականութեան երկրի. եւ յետ կատարման աստուածային հրամանին՝ ի ծփական ջուրցն բերեալ տապանն յարեւելեայն ի միջոց աշխարհի՝ հանգեաւ ի լերինս Կորդուաց, եւ նահապետն ողջակէզս գոհութեան Աստուծոյ մատուցանէր.
71 եւ խոստացեալ պատարագընկալին՝ ոչ եւս զնոյն հատուցանել մարդկան, ուխտ յաւիտենական հաստատեալ՝ զաղեղն իմ եդից յամպս, որ է ծիածանդ, զոր ոմանք հուր մեկնեալ յամպոյ ասացին, եւ որդիք տարրապաշտիցն՝ գօտի Արամազդայ:
72 Իսկ եթէ Բէլ հրամանատու Արամազդայ իցէ՝ զիա՞րդ իցէ, զի Արամազդ ի գօտոյ իւրմէ խաշիցի հրամանաւ Բէլայ. զոր մեք ոչ յաւելցուք այժմ յառասպելս նոցա յամել, այլ եւ ոչ հուր մեկնեալ յամպոյ, ապա թէ ոչ՝ հարկ էր եւ ի գիշերի երեւել. այլ է արդարեւ նշոյլք արեգական, սեռն օդով ծածկեալ ի վերայ խիտ եւ խոծ ամպոց խոնաւագունից, զոր ի սկզբանց ոչ եղեալ՝ Նոյիւ ասի լինել:
73 Եւ յետ այնորիկ ի բազմանալ որդւոց մարդկան՝ յերիս մասունս եւ զերկիր բաժանեալ, ըստ ասացելում Հերոտոդեայն, զոր ասէ մի ըստ միոջէ մեծն Եպիփանոս: Այլ եւ զՓիլոնեայսն ասացաք երկրորդել զառն քաջի եւ զյոյժ հմտագունի իմաստասիրութեան, որ յետոյ եւ հետեւող սուրբ առաքելոցն եղեալ բազում ուսմունս ի հնոց հրէականաց նպաստաւորեաց եկեղեցւոյ գեղեցիկ օրինակօք, որպէս ուսուցանէ գիրք Եւսեբի Կեսարացւոյ:
74 Զոր ի մեկնութեան Եբրայականացն անուանց ասէ Փիլոն, զոսկերսն Ադամայ բարձեալ Սէմայ գրաստու՝ տարաւ յերկիր ժառանգութեան իւրոյ, եւ հասեալ ի տեղի ապառաժ քուաւոր՝ անդէն զետեղէր եւ զգրաստն: Աստ դիպուածոցն եղելոց եւ զանունն ասացեալ՝ տեղի մսրոյ, զոր բարբառն եբրայական իբր ծեքելով իմն զբանն՝ թուեցուցանէ իմն ասելով Աւաւրշըլիմ, այսինքն Երուսաղէմ, որ նոյն ինքն թարգմանի՝ մսուրս կատարեցաւ:
75 Իսկ տեղի շիրմին յորում նախահօրն եդան ոսկերք՝ կատարման եւ կառափման, որ նոյն ինքն է գագաթն եւ Գողգոթայ ըստ եբրայականին, երկակի անուամբ. զոր յափշտակեալ ի Սէմայ որդւոցն Քամայ՝ շինեցաւ քաղաք նովիմբ անուամբ. վասն որոյ եւ աստուածայնոցն առ Մովսէսիւ հրամայեալ՝ առնուլ վրէժխնդրութեամբ ազգացն Քանանացւոց զառ ի նահապետէն կարգեալ սահման. զոր եւ Դաւիթ գոհաբանէ, յիշեաց յաւիտենից զուխտ իւր եւ զբանն զոր պատուիրեաց՝ մինչեւ ի հազար ամ:
76 Եւ յետ սակաւու միոյ ասէ, «ձեզ տաց զերկիրն Քանանու զվիճակ ժառանգութեան ձերոյ». քանզի Քամայ տուաւ ի հօրէն Եգիպտոս եւ Լիբէաստան եւ մինչեւ յարեւմուտս հարաւոյ: Եւ Յաբէթի Եւրոպն ամենայն յԱմման լեռնէ մինչեւ ի մուտս հիւսիսոյ: Իսկ Սէմայ՝ Ասորեստանեայքն համօրէն լայնութեամբ մինչեւ ի կողմանս արեւելից:
77 Եւ եկաց Նոյ յետ ջրհեղեղին առ որդւովքն ամս [ՅԾ] մինչեւ ի [ՀԳ] ամն Եբերայ, զկամս Աստուծոյ եւ զօրէնս բնութեան ցուցանել ազգաց եկելոց որ յետ իւր: Զոր մեք սակաւուք այժմ յիշատակեալ զազգաբանութիւն բնաւին մարդկութեան ի նահապետացն առաջնոցն. եւ մանաւանդ զի հարկ փութոյ եղեւ մեզ գիտել զպայազատութիւնս երանաց տիրեցելոց մեր աշխարհի եւ որ յառաջ քան զնոսա թագաւորք Ասորեստանեայց, որդի ի հօրէ առեալ մինչեւ ի Սենեքարիմ արքայ, որ առ Եզեկիայիւ Երուսաղէմի արքայիւ եղեալ ազգապետ տանս Արծրունի:
78 Եւ են ի թուել մինչեւ ցայս վայր այսոքիկ. Ադամ, Սէթ, Ենովս, Կայիանան, Մաղաղայէլ, Յարէդ, Ենովք, Մաթուսաղայ, Ղամէք, Նոյ, Քամ, Քուշ, Նեբրովթ որս եւ Բէլ: Եւ առ այսոսիկ այժմ բաւականապէս ասացաւ:
Գլ. 2
0 Վասն Բէլայ եւ Բաբելացւոցն եւ Նոցին առասպելաբանութեանցն:
1 Թէպէտ եւ ոչ ինչ նպաստաւորութիւն առաջիկայ տեսութեանս ունին հետագայից ցոյցք որ վասն Բէլայ եւ նոցուն իսկ Քաղդէացւոց դիւցազնական զառանցութեանցն՝ այլ եւ ոչ զծիծաղականս նոցա համբաւեալ քաջութիւն, որպէս կարծեն՝ առանց եպերանաց անցից զխելագարութեամբքն:
2 Քանզի ասեն սկիզբն աստուծոց՝ զհին ոմն Բելոս, հայր Դիայ, որ կոչի հայերէն Արամազդ՝ [ՄԺԵ] բիւր ամաց աւուրս ունել եւ եւս յառաջ. ըստ այսմիկ եւ այլ առասպելականք, եւ գիր մատենական ի նմանէ գրեալ եւ պահեալ ի Բաբելոնի բազում զգուշութեամբ. զոր մեք գիտեմք յետ ջրհեղեղին եղեալ գիր:
3 Իսկ այլք զԿռոնոսդ ոմն անուն՝ լինել հայր Արամազդայ, եւս մօտաւոր ժամանակով, որ զջրհեղեղին իրս գուշակեաց Քսիւսիւթրեայ, եւ զառաջինս իւր գործոց բնաբանապէս գրել եւ դնել յաման պղնձի մածեալ կապարով ի պահեստի ի Սիպարացւոց քաղաքին: Եւ այլք յայլ ինչ բազում յածմունս անկեալ ցնդին ժամանակաւ եւ իրօք. զոր եւ մեք ոչ ընդդիմակս առ ի լուծումն առասպելեաց նոցա հարկաւորիմք արժանաւորս գրել:
4 Իսկ Նեբրովթ որդի Քուշայ որ ի Քամայ՝ յոյժ ուժգնագոյն ոչ միայն քան զառաջինս ուրուականաց լինել, այլ եւ ոչ Հերակլի որ յետուստ՝ մոլի բռնաւոր, որով եւ զՏրովական դժուարամարտիկ իրս քաջապէս եւ կարողաբար վանեալ՝ աստուած ի նոցանէ ասացաւ, նա եւ ոչ աշխարհակալին Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ, քանզի նա խաբկանօք առն մոգի եւ կախարդի ասաց լինել որդի Ամովնայ եւ Արամազդայ, այլ ոչ ուրացաւ մահկանացու գոլ: Իսկ սա ասաց զինքն հնագունիցն լինել անժամանակ Բէլ՝ ոչ հայր աստուծոյ, այլ եւ հրամանատու Արամազդայ:
5 Որ եւ այլոց կարող տուիչ լինել ժամանակաց, որպէս եւ արանցն որ յառաջ քան զջրհեղեղն քառասուն եւս աւելի բիւրս ամաց եւ դարս փոխադրական այլաձեւս եւ խժականս, շարս եւ ներս եւ սոսս, նոյնպէս եւ զանուանս նահապետացն կեղակարծութեամբք այլաբանել. յօրացեալ եւ ապաստանեալ ի յոյժ բազկի եւ ի յաղթանդամութիւն հասակի, քանզի ասեն զբարձրութիւն նորա լինել վաթսուն կանգուն. որոյ սերմանք յիմարութեանն պատուեալ առ Բաբելացիսն պահեցաւ մինչեւ ի ժամանակս Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ. զոր եւ անդրի ոսկեղէն կանգնեալ թագաւորին Բաբելացւոց՝ արձան քաջութեան առ ի յիշատակ:
6 Եւ թէպէտ յայնմանէ վրիպեցոյց ճշմարիտն Աստուծոյ պատուհաս՝ այլ չարն սովորական բնաւորեալ պահեցաւ անվրէպ: Որ յետ բազում ժամանակի ծախք պիտոյից ասացաւ պատրաստել թագաւորին ըստ անյաղթ բռնութեան եւ մեծութեան որովայնի կերակուր Բէլայ: Որպէս եւ Յոյնք երբեմն համբաւեցին՝ Հերակղէս աստուած յիսուն կոյս ի միում գիշերի ապականէր. զծանականաց եւ զամօթալեաց իրս՝ քաջութեան ասել՝ ըստ այսմ զարմանալիք եւ Բաբելացւոցն Բէլայ ասացաւ, երկոտասան արդու ալեր եւ քառասուն ոչխար ի միում գիշերի ուտել Բէլայ. վասն որոյ պարծանօք իմն խնդալից սրտիւ ասէ թագաւորն Դանիէլի, դու ընդէ՞ր ոչ երկիր պագանես Բէլայ, եթէ ո՞չ տեսանես ո՛րչափ ուտէ եւ ըմպէ:
7 Ո՞վ Բաբելացի կոյր՝ ունելով խելապատակ ցնդեալ ի մկանց եւ ի խլրդից. եթէ ոչ այլ ինչ յակն ունելեաց բարւոյ ունիցիս ասել, զի՞նչ ինչ բարգաւաճանք քեզ լրութիւն անյագ որովայնին Բէլայ իցէ:
8 Ո՞վ յիմարութեան առաջնոցն. ո՛րպիսի կատաղութիւն եւ գիւտք դիւացն նախկին ժամանակաւ սպրդեալ մուծաւ յաշխարհ, ապստամբութիւն առ Աստուած եւ տրտմութիւն սրբոց հրեշտակաց, եւ պատճառ վտանգաւոր մահու ծառայիցն Աստուծոյ յաւուրս ապագայիցն. որով ժամ եւ դէպ իսկ է, առ յայնժամ զարժանապէս նոցա ասել փոխարէն եւ անմեղադրելի բազմաց, եթէ այնչափ մթերեալ համբարք կերակրոց կուտեցին ի հալոցսն Բէլայ՝ ո՞չ ապաքէն ըստ այնմ եւ ելքն ի նմանէ լինիցին շահ ի փառս Բաբելացւոցն ըստ կարծեաց նոցա:
9 Սպառնայ եւ աստուածային դատաստանն Երեմիայիւ, «յաւուր յայնմիկ խնդրեցից զվրէժս ի Բէլայ ի Բաբելոն, եւ հանից զոր եկուլն՝ ի բերանոյ նորա»: Քանզի առաջնոցն ուրուականք եւ ստուերականք ոմանք՝ ըստ իւրաքանչիւր կարծեաց թուելոց վրիպեցան յաստուածածանօթն գիտութենէ հոգեշահ նահապետացն:
10 Իսկ Նեբրովթ ինքնադիմաբար ասաց զինքն աստուած, եւ թագաւորեալ ի Բաբելոնի սաստիկ զօրութեամբ՝ առնէր եւ նշանս կախարդութեամբ եւ առ աչօք մինչեւ ի զարմացումն ամենեցուն: Եւ տիրեաց ամենայն ազգաց որ ի ներքոյ երկնից. եւ ետ հրաման ահիւ մեծաւ՝ ամենայն ուրեք կանգնել զպատկեր իւր եւ երկիր պագանել իբրեւ աստուծոյ եւ զոհս մատուցանել. որ եւ սկիզբն պատկերապաշտութեան եղեւ:
11 Ոչ կարծողականս ինչ ըստ առաջնոցն Բէլայ ասացելում, կամ այլոց ստուերականացն երեւելոց, երազականաց եւ խաբեբայ դիւաց, այլ ձեռագործ մեռելականս իսկ եցոյց ի պաշտօն, զոր սովորութիւն թէ առցէ ոք արդեօք ասել ի վերայ Փաղեգայ որդւոյ Եբերայ եւ կամ Առանայ որդւոյ Թարայի: Քանզի սոքա յառաջ քան զհարս իւրեանց ասին վախճանեալ. եւ հարքն ի գութ խանդաղատանաց զպատկերս որդւոց նկարեցին, ըստ ասացելումն ի Սողոմօնէ, եթէ «հայր թախծեալ տարաժամ սգով՝ վասն վաղամեռիկ լինելոյ որդւոյ արար պատկեր»:
12 Իսկ եթէ սովորութիւնն այլանդակեալ ի չարէն ի սոյն, կանգնել պատկերս սկայից եւ քաջաց եւ բարբարոսական թագաւորաց ի պատիւ, առ այսուիկ եւ ի պաշտօնս դից յարեցան՝ դիպողագոյնս եւ զայսոսիկ է ասել ըստ օրինակին Բէլայ, որ եւ ամբարտաւանեալ մոլեգնականս տալ հրաման զանխորհուրդ միաբանութեան զրաջան վաստակոց, կանգնել բուրգն յերկրէ, որոյ գլուխն հասցէ յերկինս.
13 եւ կանխավազ ցրմամբն ի վերուստ՝ զմիաբարբառ լեզու մարդկութեան շփոթեաց յայլաբան խլրտիւնս. մի միայն մնացեալ զիւրականն պահելով լեզու. որ Եբրայեցւոցն ասի նահապետ Եբեր որդի Սաղայի, որ ոչ հաւանեցաւ մտանել յանմիտ խորհուրդ շինութեան աշտարակին. եւ աստի գիտելի է մեզ բարբառն առաջին Եբրայեցի լեալ:
14 Այլ անժամանակն Բէլ ծախի ժամանակաւ, նշկահեալ ի Հայկայ որդւոյ Թորգոմայ, որ ի տանէ Յաբէթի, որով քամահէ զորսորդականն Քամայ, անարգէ ասելով, «ոչ միայն զի չես աստուած՝ այլ շո՛ւն դու, եւ երամակ շանց՝ որ զկնի քո տողեալ սահին»:
15 Աստանօր ի դէպ ելանէ մարգարէախառն օրհնութիւնք մեծի նահապետին եւ աշխարհահօրն Նոյի յասելն՝ ընդարձակեսցէ Աստուած Յաբէթի, եւ բնակեսցէ ի տան Սեմայ: Քանզի Ասիականք արեւելից Սեմայ լեալ վիճակ՝ խոյս տուեալ Հայկայ գայ հատուածեալ ի Բէլայ ի Բաբելոնէ յարեւելս Ասիական. եւ Նեբրովթայ յանդուգն զօրութեամբ հետամտեալ հրոսակաւ մեռանի ի Հայկայ, հարեալ նետիւ, զոր ոմանք ի պատմագրաց ասեն՝ փախստեամբ դարձեալ գնաց յԱսորեստան:
16 Եւ այսոքիկ վայրապար բանք. զի լայնագոյնս եւս վասն այսորիկ պատմէ մեծ քերթողն Մովսէս, եւ զօրինակ մահու նորա, եւ որպէս զմռեալ դի նորա բարձաւ ի գաւառն Հարքայ ի տեսիլ բազմաց: Եւ ժամանակ բռնակալութեան նորա են ամք [ԿԲ], զոր ոմանք ի պատմագրաց ասեն հայր սորա զՄեստրիմ, որ կոչի Մեծրայիմ, այսինքն Եգիպտոս, վասն ժառանգութեան սահմանաց Եգիպտոսի. քանզի Եթովպացի իսկ ասի Քուշ որդի Քամայ. զոր գիրք Արարածոցն հայր Նեբրովթայ ասեն, եւ Եթովպիայ է մասն Եգիպտոսի եւ ամենայն Լիբէաստանեայց:
17 Իսկ ըստ պատմագրաց՝ կարգ ծննդաբանութեանդ ունի զայս օրինակ. Քամ ծնանի զՔուշ, Քուշ ծնանի զՄեստրիմ. իսկ գիրք Արարածոցն ասեն զՆեբրովթ. այլ ըստ պատմագրացն՝ Մեստրիմ ծնանի զՆեբրովթ, Նեբրովթ ծնանի զԲաբ, Բաբ ծնանի զԱնեբիս, Անեբիս ծնանի զԱրբէլ, Արբէլ ծնանի զՔայաղ, Քայաղ ծնանի զմիւս Արբէլ, Արբէլ ծնանի զՆինոս զայրն Շամիրամայ:
18 Եւ զի ասեն զՆինոս թագաւորեալ յետ Բէլայ՝ անփոյթ զայսքանեօք արարեալ. զի ի մատեանս առաջնոցն ունէին պատուէր ի թագաւորացն զնշանաւոր իրս քաջաց գրել, եւ ոչ վատաց. այլ եւ նկարագիրս ոմանս պատկերաց զպատկեր քաջաց արականս եւ շքեղաւորս կենդանագրել: Իսկ զվատացն եւ զնուազագունիցն՝ լոյծս եւ կանացիս, եւ միայն վերնագրութեամբ եւեթ նշանակեալս:
Գլ. 3
0 Վասն Ասորեստանեայց թագաւորութեանն. եւ թէ որպէս Զրադաշտ եւ Մանիթոպ կացեալ գլխաւորք արեւելից կողման, եւ մոլար ուսմանց նոցա:
1 Ցոյցք ժամանակացս այսոցիկ, ըստ որում յառաջագոյն ասացաք, որ յաւուրց անտի Բէլայ մինչեւ ի Նինոս՝ երեւելիք ինչ եւ նշանաւորք ի մատենիցն առաջնոցն ոչ երեւի, թերեւս ի բազում խափանմանց:
2 Նախ զի եւ լեզուքն շփոթեալք՝ ունէին զանմիաբանութեան փոյթս, կամ թէ զի եւ վատութիւնք քաջաց հարկեալք ոչ գրեցաւ ի մատենագրաց անտի Քաղդէացւոց. դարձեալ զի թէ եւ գրեցաւ եւս՝ այլ քաջութիւնք արութեանն Նինոսի,
3 ըստ օրինակի Բէլայ, առաւել ամբարձաւ անձնասէր ամբարտաւանութեամբ՝ զինքն գոլ ասել սկիզբն քաջաց եւ թագաւոր առաջին, զի եւ զմատեանս առաջնոցն մեծասաստ ստիպով ի մի վայր գումարեալ՝ հրամայեաց այրել. զի եւ հետք եւս յիշատակի այլոց անուանեաց մի երեւեսցի, բայց ինքեան միայնոյ:
4 Քանզի եւ սա ասի թագաւորեալ ամենայն Ասիաստանի եւ Լիբէաստանի, բայց միայն ի Հնդկաց. որ եւ զՆինուէ քաղաք առաջին արքունեաց շինեալ յԱսուրայ, զոր աւերեացն Նեբրովթ՝ սա վերստին շինեաց ի պատիւ անուան իւրոյ:
5 Եւ զԶրադաշտ մոգ արքայ Բակտրիացւոց եւ Մեդաց ընկճեալ հալածեաց մինչեւ ի սահմանս Խեփտաղաց, հզօրապէս տիրեալ բովանդակ Խուժաստանի եւ կողմանց արեւելից եւ Պարսից, անդր եւս քան զԲահխ եւ զԴեպուհան, ի Գովմայիդ եւ ի Գուզբան, ի Շերիբամամական եւ ի Խոճիհրաստան, եւ միանգամայն ասել մինչեւ ի ծովն Հնդկաց՝ յոյժ արութեամբ եւ քաջութեամբ վանեաց [ԾԲ] ամս.
6 եւ ի վախճանելն իւրում, քանզի էին որդիք նորա յոյժ մանկագոյնք՝ ետ զիշխանութիւնն կնոջն իւրում Շամիրամայ, որ եւ նա քաջագոյն եւս տիրեաց ամենայնի, որոց եւ Նինոս, եւ զԲաբելոն պարսպօք ամրացոյց եւ զհակառակութիւն Զրադաշտին հնազանդեալ ընդ իւրով ձեռամբն նուաճեաց ի ծառայութիւն:
7 Եւ քանզի վավաշոտ մոլորութեամբ վարելով ոչինչ փոյթ զորդւոց իւրոց առնէր՝ ամենածախ գանձիւք առատաձեռն պատուով հոմանեաց եւեթ ունելով ուշ՝ կացոյց զԶրադաշտն ի վերակացութիւն Բաբելոնի եւ Խուժաստանի եւ ամենայն արեւելեաց Պարսից. եւ ինքն գնացեալ յԱսորեստանէ յերկիր Հայոց, ի տռփանս համբաւուց ուրումն Հայկազնոյ:
8 Եւ թէ ո՛րպիսի օրինակաւ գալուստ նորա եւ պատերազմ վասն սորին իրաց, եւ արիական ձեռակերտացն շինուածք, որ եւ յոյժ արժանաւորք զարմանալեաց, եւ դարձեալ ապստամբութիւն Զրադաշտին եւ մահն Շամիրամայ եւ բան յուռթիցն որ զնմանէ՝ այս ամենայն գտանի յայլոց ասացեալ. որ տիրեաց [ԽԲ] ամս:
9 Եւ առեալ զիշխանութիւն Զամեայ որդի նորա, որ յանուն հօրն իւրոյ կոչեցաւ Նինուաս. որ տիրեաց Ասորեստանի, այլ եւ ի ժամանակս ինչ Հայոց, ոչ ինչ փոյթ զբազմացուցանելով՝ հեշտասէր եւ անպատերազմասէր մտօք վարելով կեայր ի խաղաղութեան:
10 Իսկ զկողմանս արեւելից Պարս այնքան ունելով Զրադաշտին՝ յայնմ հետէ ոչ երբէք հարկէր Ասորեստանեայց. նա եւ պախարակելով զԲէլայսն եւ զայլոց դիւցազանց, իբրեւ զկարի իմն հնագունից եւ զանյայտից զինքեանս ասաց նոր առասպելութիւն. միանգամայն եւ միահաղոյն որոշել զՊարս եւ Մարս ի Բաբելացւոց, զի ուսմամբ եւ անուամբ մի եւս ասիցի ունել հաղորդութիւն ընդ Ասորեստանեայս: Եւ այսպէս զառածանէր, զՍէմ որդի Նոյի ասել նոր Զրուան, որ եւ սկիզբն աստուածոց:
11 Սա ցանկացաւ լինել, ասէ, հայր Որմզդի եւ ասէ՝ իցէ՞ եթէ լինէր իմ որդի Որմիզդ անուն, որ արասցէ զերկինս եւ զերկիր. եւ յղացաւ Զրուանն երկուորիս. իսկ խարդախն ի նոցանէ ստիպեալ նախաժաման եկն յառաջ: Եւ հարցեալ Զրուանն, ո՞վ ես դու՝ ասէ. ես եմ որդին քո Որմզդ. եւ նա ասէ. որդին իմ Որմզդ լուսաւոր է եւ անուշահոտ, դու խաւարային ես եւ չարասէր: Իբրեւ կարի թախանձեաց՝ ետ նմա իշխանութիւն հազար ամ: Յետ հազար ամի ապա ծնաւ Որմզդ, եւ ասաց ցեղբայրն. հազար ամ անսացեալ իմ քեզ, արդ դու ինձ անսա:
12 Եւ գիտացեալ Արհմին զյետարկելն իւր՝ խեռեալ ստամբակեաց Որմզդի, հակառակ աստուած լինելով: Որմզդ արար զլոյս, Արհմն արար զխաւար. նա արար զկեանս, սա արար զմահ. նա արար զհուր, սա արար զջուր. նա արար զբարի, սա արար զչար, եւ զի մի՛ մի ըստ միոջէ ասացից, այլ համանգամայն ամենայն բարիքս Որմզդի է եւ լաւք, եւ չարք եւ դեւք՝ Հարամանւոյն:
13 Արդ ո՞վ ոք արժանի յոյժ ծաղու զբանք ուսմանս այսորիկ համարեսցի. ո՞վ ասասցէ յիմար արքային Զրադաշտի՝ ասա՛ ձրավաստակ աստուծոյդ քո Որմզդի՝ չաշխատել տարապարտ, գուցէ ներհակդ առ ընթեր կալով՝ ի միում ժամու բարկացեալ, եւ զքեզ եւս վարատիցէ:
14 Դարձեալ ասէ նոյն յիմար Զրադաշտ, եթէ դէպ եղեւ լինել պատերազմ Որմզդի ընդ Հարամանւոյն. եւ ի սաստիկ սովոյն ելեալ Որմզդի յածէր ընդ վայրս ի խնդիր կերակրոց. եւ տեսեալ զուարակ մի՝ գողացաւ եւ տարեալ մեկուսի յազեաց զնա եւ կարկառեալ քարամբք՝ մնայր երեկոյինն, զի տարցի անյայտաբար զգողաւսն առ իւր եւ լցցէ զսովառնութիւն իւր:
15 Եւ եկեալ երեկոյին խնդալից՝ ակն ունէր առլնուլ կերակրովն, եգիտ ապականեալ եւ գիշակեր. զի մողեսք եւ կովիդայք, քարաթաթօշք եւ բնդռունք ի վերայ եկեալ կերան զորս նորա: Արդ յայսմ հետէ ըստ նեպուկի գեաղջն կապճահամար ժժակք յամենայն ի դուռն արքունի ի սատակումն եկեսցեն. զի սոքա վնասակարք առ աստուծոյն եղեն:
16 Բազում եւ այլ ինչ զառանցականս բարբանջանաց օրինադրեաց: Եւ զայսոսիկ ոչ վայրապար ինչ եհաս մեզ գրել, այլ զի բազում նեղութիւն եւ սուր, ի ձեռն այսր սատանայական ուսման՝ սպառեալ կործանեաց զերկիրս Հայոց, որպէս եւ ցուցանէ քեզ պատմութիւնք սրբոց Վարդանանց, զորս գրեաց երանելի քահանայն Եղիշէ: Զոր եւ այժմ իսկ դեռ ունին զսոյն ասել որդիք հրապաշտիցն:
17 Իսկ Մանիթոպ արքայ Խեփտաղաց եւս յաւելուածով զայսոսիկ հաստատէ. ոչ ասել զհուր արարած Որմզդի, այլ բնութիւն Որմզդի, եւ Հեփեստոս եւ Պռոմիթոս, որ է արեգակն եւ լուսին՝ գողացան զհուրն յՈրմզդայ եւ մասն ինչ ետուն ի մարդիկ. եւ երկիր պանդոկի սպանդարամետ աստուծոյ է, ոչ ստեղծեալ յումեքէ, այլ որպէս երեւիդ՝ նոյնպէս էր, եւ կայ մնայ, եւ զմարդ ինքնածին:
18 Զայս եւ ես իսկ տեղեկացեալ գիտացի ի բազմաց, յայնցանէ որ Շախրիքն կոչին. որոց դէպ եղեւ ինձ հանդիպել եկելոց ոմանց ի յԱպղաստան աշխարհէ, որք անուանէին զինքեանն համակդէնս, այսինքն ամենագէտ ի հաւատ կրակի, եւ զսոյն իսկ ասէին զայսոսիկ այլովք զազիր չարեօք:
19 Եւ զնախնին մեր Ադամ ոչ ասել առաջին մարդ, այլ այլոյ ումեմն որդի Շուռելայ, արըռտաբոյծ ուղտուց, զզուեալ յանծանօթ աշխարհի եւ անհաւատարիմ յայնմ գտեալ՝ հալածեալ եղեւ կնաւ իւրով ի միջոց երկրի, եւ այսրէն եկեալ ցեղապետ մեր եղեւ:
20 Եւ իմ զհետ երթեալ բանից նորա հարցանէի՝ ո՞ւր ուրեք ասէք լինել զերկիրն զայն անծանօթ. եւ նոքա ասեն. «լեառն մի է յոյժ անհնարին բարձր, որոյ անդր քան զնա չի՛ք բնակութիւն մարդկան». - զոր եւ ես գիտեմ յաշխարհագրութեանց անտի Պտղոմեայ՝ զԵմաւոն լեառն յարեւելս, որ արդարեւ բարձր է քան զամենայն. երկիր, անկոխելի ոտից մարդոց, հազիւ ուրեք ակնակառոյց աչօք նկատել զկատար լերինն, իբր թէ մերձ առ երկնիւքն իցէ.
21 Եւ ասէին այնոքիկ զորոց եւ բանս է, եթէ «ի մասն ինչ լերինն յայնմիկ հասեալք բազումք ի մերոց՝ տեսանեն զկողմանս արեւելից, դաշտ յոյժ մեծանիստ, լայնատարած, հարթայատակ, անվայրափակ առ ի սահման, անբաւական ի տեսութիւն աչաց, սաստիկ լուսով զարդարեալ ի գիշերի, բազմակերպ երեւմամբ, եւ ի տունջեան ամպ թանձրախոծ իբրեւ զթաղ լմեալ բալաձեւ սպիտակափայլ յոյժ. զայնմանէ ասէին՝ երկիր օտար անծանօթ»:
22 Եւ ես զայլովք հայեցեալ բանիւք քամահեալ՝ ուժգնակի կարծիք ի միտս իմ ընթացան առ ի հաւատ ասացելոցս վերջնոյ, թերեւս եւ այն իցէ երկիր բնակութեան առաջին մարդոյն. քանզի արդարեւ զգալի եւ շօշափելի էր դրախտն, եւ ոչ իմանալի կամ ի մէջ երկուց աշխարհաց, որպէս որք զՅովրեգենին համբաւեն. այլ եւ ոչ տարաբարձական, որպէս եւ արդ եւս ոմանք կարծեն, ոչ գիտելով զասացեալսն ի Տեառնէ աւազակին՝ այսօր ընդ իս իցես ի դրախտին:
23 Զոր եւ Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ ի դէպ ելանէ առ Ողըմպիաթայ վիպագրութիւնք. թերեւս ի մասն ինչ արտաքոյ սահմանաց դրախտին հասանել. եւ անծանօթ զարմանալի ծառոյն դէպք՝ ի միում աւուր ունել աճմունս փոյթ ընդ փոյթ. եւ դարձեալ սուզականութիւնս յանկարծօրէնս լինել, որոց եւ շիթք ցօղոյն ունէր զանհամեմատ անուշահոտութիւն:
24 Եւ ոչ արմատոցն միայն օտար եւ անիմանալի սարասիցն տիպք, այլ եւ աներեւոյթ պահպանողական եւ անհպելի զգուշաւորութիւնն. որք եւ ի մերձենալն անգամ տանջեալ լինէին յաներեւոյթ զօրութենէն, զոր ես ոչ հաւանիմ ասել ի դիւաց. «եւ զտանջողացն, ասէ, զճողփիւնն լսէաք, եւ զհարուածսն եկեալս ի վերայ թիկանցն տեսանէաք, բայց զտանջողսն ոչ տեսանէաք:
25 Այլ ձայն իմն գայր՝ մի՛ ժողովել եւ մի՛ հատանել, թէ ո՛չ՝ եղիցի անձն այն մեռեալ, եւ ժանտ ախտիւ սատակեսցի գումարտակդ: Եւ ահաբեկ երկիւղիւ ի բաց կացաք յայնմանէ»:
26 Նա եւ զայլ հիացականսն որ ըստ այսոցիկ ուսցիս ի նորից գրոց. եւ յետ սակաւու միոյ ասէր, «բազում անգամ աղաչեցին զիս բարեկամքն դառնալ, եւ ես ոչ կամեցայ, քանզի կամէի տեսանել զկատարած երկրի. եւ անդուստ խաղացեալք ընդ անապատ ճանապարհ գնացաք ի ծովակողմն կոյս, եւ ոչ եւս այնուհետեւ ինչ ոչ տեսանէաք, ոչ հաւ եւ ոչ գազան, բայց զերկին եւ զերկիր:
27 Եւ զարեգակն եւս ոչ տեսանէաք, այլ ընդ աղօտ օդ յաւուրս [Ժ], եւ եկեալ ի տեղի մի ծովային եւ զվրանսն եւ զբանակն զամենայն ի ներքս եդեալ մտանէաք ի նաւսն, եւ նաւէաք ի կղզի մի ծովուն, որ ոչ էր հեռի յերկրէ, յորմէ լսէաք խօսս մարդկան հելենական, եւ որք խօսէինն ոչ տեսանէաք: Եւ զինուորք ի մահու վտանգ տուեալ զանձինս՝ ի ղոյղս անցանել ի նաւէն ի կղզին. եւ խեցգետի մի ել, կորզեալ ձգեաց ի ջուրն զինուորս [ԾԴ]:
28 Եւ անցեալ գնացաք ի տեղեացն երկուցեալք, եւ եկաք յերկուս աւուրս ի տեղիսն, ուր արեգակն ոչ ծագէ. եւ կամեցեալ իմ պատմել եւ ձեռնարկել տեսանել ի ձեռն ծառայից, ուր էր երջանկացն վայր՝ Կաղղիսթենէս իմ բարեկամ խրատ ետ ինձ մտանել հանդերձ բարեկամօք [Խ], եւ մանկամբք [Ճ], եւ զինուորօք [ՌՄ] միայնովք:
29 Եւ արտաքոյ յետ ճանապարհին իմացաք էշ մատակ, որ ունի յաւանակ. զորոյ կապեցաք անդէն զյաւանակն ի բանակին. եւ ի մտանելն մերում լարօք հնգետասան՝ հաւք երկու պատահեցին մեզ, որ ունէին մարդկեղէն երեսս, եւ մեծ էին քան զհաւսն որ առ մեզ լինին, եւ հելլենական խօսիւք ի բարձանց աղաղակեցին, «զի՞ զվայր կոխես զաստուծոյ զտուն տեսանել, Աղէքսանդրէ.
30 ընդ կրունկն դարձիր, «թշուառական, քանզի զերջանիկ կամարարացն կղզիս կոխել «ոչ կարես. զի՞ յերկինս ելանել բռնանաս»: Եւ իբրեւ լուայ զայս՝ դողդոջումն եւ սարսափումն զիս կալեալ յահէ յերկիւղէն եկելոյ. ի հարկէ լուայ աստուծայնոյ սքանչելի ձայնին որ ի հաւունն ասացեալ եղեւ». - եւ դիպողագոյնս է առ այս հրեշտակս զայնս ասել. քանզի բանականն յերիս այսոսիկ տեսանի, ի հրեշտակս, ի մարդիկ եւ ի դեւս. այլ ոչ ի հաւս կամ ի յայլ կենդանիս.
31 «Իսկ սահմանք վայրիցն ահաւորք եւ զգալիք միանգամայն եւ արտաքոյ զգալեաց. ի խնամոտ եւ ի զգուշացուցիչ աներեւութականացն պահպանեալ ըստ օրինակի ցանկոյ ամրագունի, որ ունիցի արմատս ինչ ինքնաբոյսս եւ սակաւախնամս, որ արտաքոյ պարսպեալ բուրաստանին արքունի կացցէ: Այսպիսիք իմն ինձ թուեցեալ համարեցան այնոքիկ վայրք. այլոց որպէս կամք իցեն»:
32 Եւ մեք զայլս ի բանիցն առասպելականաց եւ որ անպատճառ սոյն է ասացեալ ըստ նոցայցն արժանաբանութեանց առ ի յեղծումն առցուք. զոր աւանդեցին խաւարայած արեւելականքն, Զրադաշտ եւ Մանիթոպ իւրեանց հաւանելոցն,
33 որք ասեն զՀեփեստեայ գողանալ զհուրն յաստուծոյն, մասն ինչ մարդկան շնորհել եւ զյոլովն ինքեան ունել, եւ զՀեփեստես ասեն կաղ յերկոցունց ոտիցն, եւ կայծակնավարս ունի ի ձեռնն աքցանս եւ կռանս, եւ նստեալ դարբնէ մարդկան: Արդ եթէ զկէսն Որմզդի գողացաւ կաղն, եւ նա ոչ գիտաց, զիա՞րդ իցէ աստուած կիսակտուրն եւ ի կաղէն գողացեալն:
34 Դարձեալ զի երկիրպագէ հրոյ, եւ ոչ արեգական որ է Հեփեստոս, մասն աստուծոյ ասելով, զիա՞րդ իցէ, զի գողն եւ ապիկարն իբրեւ զաստուած երկրպագիցի: Այլ եւ զհուրն զիա՞րդ մասն աստուծոյ ոչ ամաչեն ասել, որ ի բախմանէ քարի եւ երկաթոյ կայծակունք արտաթափին, այլ եւ ի փայտից ընդ միմեանս յիրար շփելոյ, որպէս եւ անուոյ բնաւորեցաւ լինել, որ ի սաստիկ շրջագայութենէ սայլիցն բազում անգամ եւ առեղք փայտիցն վառմամբ հրոյ հրդեհին:
35 Նա եւ ջուր մաքուր յապակի զուտ եւ վճիտ արկեալ, ի տապ արեգականն դնելով, եւ զնիւթ հրոյն առ ընթեր՝ ի շողոյ անտի արեւակէզ եղեալ տոչորի նիւթն: Եւ արդ զի այսոքիկ այսպէս իցեն՝ ո՛րպիսի ինչ առ մոխրապաշտսն առ այնս իմանալի է, որոց դատաստանն ի բնէ ոչ դատարկանայ ըստ գրեցելումն, եւ կորուստն նոցա ոչ նիրհեսցէ:
36 Եւ թերեւս զանգիտութեան ոք ունիցի ասել զպատճառ. այլ աստուածայինն Պօղոս ճշմարտագոյնս զայսոսիկ յայտնէ ասելով՝ «ծանեան զԱստուած, եւ ոչ իբր զԱստուած փառաւորեցին կամ գոհացան. այլ նանրացան ի խորհուրդս իւրեանց, եւ խաւարեցան անմտութեամբ սիրտք նոցա. զանձինս առ իմաստունս ունէին յիմարեցան. եւ փոխեցին զփառս անեղծին Աստուծոյ ի նմանութիւն գոյիցս եղծանելեացս»:
37 Եւ զյաճախութիւն ամբաստանութեանն ունի բողոք, թէ նախ զբնութեան օրէնս անարգեալ, եւ յերեսացն Աստուծոյ անկեալք եղեն: Ուստի պարտ իսկ էր նախ զանձանց եւեթ գիտել, եւ ապա յերեւելեացս աստի զճարտարապետն սոցա իմանալ. «զի աներեւոյթքն աստուածայինք յարարածոց աստի, ասէ, իմացեալ տեսանին, այսինքն մշտնջենաւորութիւն եւ զօրութիւն եւ աստուածութիւն նորա, զի ոչ գտանիցին ամենեւին տալ պատասխանի»:
38 Եւ թէ ո՞րպէս գիտելի զայս. եւ արտաքնոցն ուշիմագոյնքն ասեն, եթէ ամենայն մարմին շարժուն՝ յայլմէ բնաւորեցաւ շարժիլ. քանզի ոչ եթէ մարմին ինքնաշարժ է, այլ հոգին է ինքնաշարժ. արդ տեսանեմք զերկնային մարմինն, զի կարգաւորաբար անդադար շարժութիւն ունի, այսինքն արեգակն եւ լուսինն եւ աստեղք եւ այլք նոյնպիսիք. եւ յայտ է թէ յայլմէ շարժի. եւ եթէ յայլմէ՝ ապա ուրեմն է՛ ոմն, որ շարժէ զերկնային մարմինն:
39 Եւ վասն զի մի եւ նոյն շարժումն է երկնի՝ յայտ է եթէ ի միոջէ ումեմնէ է եւ ոչ ի բազմաց. զի թէ ի բազմաց էր՝ այլայլակ եւ շփոթեալ լինէր ի բազմաց շարժումնն եւ ոչ կարգաւորաբար: Եւ վասն զի մշտաշարժ է երկինն՝ յայտ է եթէ որ շարժէն զնա՝ անբաւ զօրութիւն ունի. զի թէ բովանդակ զօրութիւն ունէր՝ ոչ հանդուրժէր անդադար շարժել զերկնային մարմինն.
40 ուստի յայտ է թէ եւ անմարմին է, զի մարմինն՝ բովանդակեալ զօրութիւն ունի, եւ ոչ կարէ հանապազ շարժել զերկին կարգաւորաբար. եւ յայսմանէ յայտ է թէ անեղ է. զի եղեալն՝ ի նիւթոյ եւ ի տեսակէ է, որ ի նիւթոյ է՝ ոչ է անմարմին, եւ ոչ անբաւ զօրութիւն ունի: Իսկ նա անեղ է եւ անբաւ, եւ ոչ յումեքէ եղեալ. եւ որ անեղ՝ նոյն եւ անապական եւ որ անապական՝ նոյն եւ մշտնջենաւոր. իսկ մշտնջենաւորն՝ է անսկիզբն եւ անվախճան:
41 Ապա ուրեմն յայտ է ըստ ասացելոցս, եթէ որ շարժէ զերկնային մարմինն՝ մի է եւ անբաւ զօրութիւն ունի եւ անմարմին է եւ անեղ է եւ անապական, եւ ինքն ոչ յումեքէ, եւ այլք ամենեքեանք նովաւ. իսկ այսոքիկ ոչ այլ ումեք արարածոցս պատշաճին, բայց միայն միոյ Աստուծոյ, եւ նա է Արարիչ:
42 Եւ այսոքիկ իմաստնագոյն գիւտք. իսկ մեք աստուածեղէն գրոց հետեւեալք՝ ոչ յօտարաց աստի հաստատեմք զճշմարտութիւն, օ՛ն անդր. այլ ըստ օրինակի ասացելումն ի Տեառնէ Մովսէսիւ՝ առ ի յանդիմանութիւն արտաքնոցն, զճարպ մեռելոտւոյ տանել ի գործ ինչ արտաքին, այլ ոչ թէ ի կերակուր:
Գլ. 4
0 Եթէ ո՛րպէս կարգ ըստ կարգի եկաց թագաւորութիւնն Ասորեստանեայց մինչեւ ի Կիւրոս Պարսիկ:
1 Բնաբանաբար իսկ հետեւեալ մեր կարգի ազգաբանութեանս որ վասն առաջի կացելոցս մեզ փութոյ Ասորեստանեայց թագաւորութեանն, զոր պայազատեաց առաջին Զամեսոս, որ Նինուաս, որդի Նինեայ եւ Շամիրամայ, ի [ԾԳ] ամի կենաց Աբրահամու նահապետի, տիրեալ ամենայն Ասիաստանի եւ Հայոց:
2 Որ եւ յետ մահուանն Զրադաշտին դարձեալ միապետեաց ամենայն արեւելեաց Պարսից ի հարկի հնազանդութեան ունելով, խաղաղասէր կենօք ամս [ԼԸ] եւ յետ նորա Արիաս որդի իւր որ եւ չորրորդ ի Նինեայ՝ ամս [Լ]. այլ եւ ամենայն թագաւորք Ասորեստանեայց որդի ի հօրէ առեալ զիշխանութիւն ունէին, ոչինչ արժանի յիշատակի ուրուք գործեալ. եւ ոչ ոք ի նոցանէ նուազագոյն քան [Զ]–ի ամ կալաւ զիշխանութիւն. զի անպատերազմասէր եւ խաղաղասէր բարք նոցա յամուր զգուշութեան պահէր զնոսա. քանզի ի ներքս նստելոյ յարքունիս՝ ոչ ոք տեսանէր զնոսա, բայց թէ հարճք եւ արք կանացիք:
3 Եւ արդ են մի ըստ միոջէ թագաւորք Ասորեստանեայց այսոքիկ, զորոց զանուանս եւ զժամանակս գլխաւորելով նշանակեցից փոքր ինչ որ եւ առ նոքիմբք եղեն:
4 Նինոս որդի Արբէելայ ի ցեղէն Քամայ ամս [ԾԲ]. սա վերստին կանգնեաց զթագաւորութիւնն Նեբրոդայ, որ ասաց զինքն Բէլ:
5 Շամիրամ կին նորա ամս [ԽԲ]. սա ելեալ ի Հայս պատերազմաւ արար ընդ իւրով ձեռամբ. սա դարձեալ միապետեաց զՊարսս. յերրորդ ամին եղեւ որդի աւետեաց Աբրահամու Իսահակ. ի վերջին ամի սորա եղեն Եսաւ եւ Յակոբ, որ կոչին երկու նահապետք… ի վերջին ամի սորա տիրեն Եգիպտացւոց հովիւքն…:
5 Ի սորա [ԻԵ] ամին Թէսաղացւոց առաջին թագաւորեաց Բէղղոքոս ամս [ԼԵ]. ի սորա [ԼԵ] ամին համբաւեալ ջրհեղեղն Ովգէգայ:
6 Բաղէոս ամս [ԾԲ]. ի սորա [ԽԳ] ամին վախճանեալ Յակոբ մարգարէանայ վասն հեթանոսաց կոչմանն:
7 Ազտադաս, ամս [ԼԲ]. առ սովաւ Պրոմիթէս այր իմաստուն երեւեցաւ:
8 Մամիզոս ամս [Լ]. ի [ԺԴ] ամի սորա վախճանի Յովսէփ:
9 Մաքաղիս ամս [Լ]. առ սովաւ Ատղաս աստեղագէտ երեւեցաւ:
10 Զփերոս, ամս [Ի]. ի սորա [ԺԸ] ամին ծնանի Մովսէս մարգարէ:
11 Մամիզոս միւս՝ ամս [Լ]. առ սովաւ այլ թագաւոր եկաց ի Թեսաղեայ:
12 Սպարեթոս ամս [Խ]. ի սորա [Ժ] ամին գնացեալ Մովսէս յԵգիպտոսէ առաքինանայր յանապատին:
13 Ասկատադէս ամս [Խ]. ի սորա [Ը] ամին եղեւ Մովսէս առաջնորդ եւ օրինադիր Հրէից:
14 Ամինէս ամս [ԽԵ]. ի սորա [Ը]ամին Մովսէս մարգարէ վախճանի:
15 Լինի յԱդամայ մինչեւ յամս այս [ՎԶԼ], ըստ Եօթանասնիցն թարգմանութեանն:
16 Բէղոքոս ամս [ԻԵ]. առ սովաւ այլ բազում թագաւորք կացին ի տեղիս տեղիս:
17 Բաղեպարէս ամս [Լ]. առ սովաւ եւ Արգիացւոց թագաւոր նստաւ:
18 Ղամրիթէս ամս [ԼԲ]. առ սովաւ Պիգասոսն երեւեցաւ, զոր համբաւեն ձի թեւաւոր էր:
19 Զովսարէս ամս [Ի]. առ սովաւ Դիոնեսեայ զօրաժողովն ի վերայ Հնդկաց:
20 Ղամպերէս ամս [Լ]. առ սովաւ թագաւորք բազումք կացին ի տեղիս տեղիս:
21 Պաննիաս ամս [ԽԵ]. առ սովաւ Տիւրոս քաղաք շինեցաւ:
22 Սովսարմոս ամս [ԺԵ]. ի սորա [Ը] ամին Հերակղեայ նահատակութիւնքն եղեն:
23 Միթրէոս [ԻԵ] ամս:
24 Մաւտանէս ամս [ԼԱ]. ի սորա [ԻԵ] ամին առաւ Ելիոն քաղաք ի յԱթենացւոց անտի, եւ Սամփսոնի եղեն իրքն առ սովաւ:
25 Տեւտեսայ [Խ] ամս:
26 Ոթինեւս [Լ] ամս:
27 Դերկիւղոս ամս… առ այսու ժամանակաւ Դաւիթ թագաւորեաց յԵրուսաղէմ. եւ թագաւորութիւնն Ասորեստանեայց նուաղեալ՝ բռնակալք ոմանք կացին ի նոցանէ ի կողմանս Դամասկոսի:
28 Ղաւոսթենէս [ԽԵ] ամս:
29 Պերիտիադէս [Լ] ամս:
30 Ափրատէս [Խ] ամս:
31 Ափրատանէս [Ծ] ամս:
32 Ակրապաղէս [ԽԲ] ամս:
33 Թովնոս Կոնկողեռոս, որ կոչի Յունարէն Սարդանապաղոս՝ ամս [Խ]. սա անառակութեամբ զեղծ եւ ապական յիրս թագաւորութեանն եղեալ, որով տաղտկացեալ ի նմանէ բազմութիւն զօրացն՝ արարին լինել նմա պատերազմակուր ի Վարբակայ եւ ի Բէղոսէ Մարաց զօրագլխէ, մինչեւ անձամբ անձին արարեալ ի հուր սատակի:
34 Եւ են ժամանակք թագաւորութեանն Ասորեստանեայց ի Բէլայ եւ Նինեայ ամք [ՌՅ]. եւ Վարբակայ Մարի բարձեալ զիշխանութիւնն Ասորեստանեայց՝ զՊարոյր Հայկազնեաց ապահարկէ ի հարկաբարձութենէ եւ թագապատիւ իշխանութեամբ մեծարեալ՝ տայ զօր բազում յօգնականութիւն, եւ դարձեալ հաստատէ զթագաւորութիւնն Հայոց. եւ զԲէղէսիոս՝ իշխան Բաբելոնի կացուցեալ, ինքն զարքունիսն յայնմ հետէ ի Մարս փոփոխէ,
35 որ ձգեցաւ մինչեւ յամս [ՄԾԹ]. եւ ըստ ոմանց այլ նախկին թագաւորս ասելով՝ յաւելուն ժամանակս ամաց [ՄՂԸ] ասել:
36 Եւ առ այսոքիւք պատեհագոյնս իմն գտեալ իբրեւ յանիշխանութեան՝ ոմանք Ասորեստանեայք եւ Քաղդէացիք, յազգէ թագաւորացն որ յառաջագոյն՝ հատուածեալք ի կողմանս Դամասկոսի եւ Նինուէի, զօր բազում գումարեալ՝ յետ [ԻԸ] ամի անիշխանութեան Ասորեստանեայց ի ձեռն Փուայ թագաւորեցելոյ դարձեալ տիրեն Բաբելոնի եւ ստորին Ասորւոց, որ կոչի Խուժաստան, նորոգեն եւ զառաջին արքունիսն լքեալս ի Բէլայ, որ է տուն Աստորովայ.
37 եւ բռնութեամբ Մարապարսացւոցն ոչ կարացեալ ընդդիմանալ՝ ի կողմանս Պաղեստինացւոց ելեալ պատերազմաւ պաշարեն զՍամարիա, եւ զի թագաւորութիւնն Եբրայեցւոց յերկուս հակառակս բաժանեալ էր՝ հնազանդ իւր արարեալ Փուայ Ասորեստանւոյ առնու հարկս ի Մանասէէ արքայէ հազար տաղանդ արծաթոյ: Եւ յայնմհետէ վտանգի Իսրայէլ յԱսորեստանեայց: Եւ յետ նորա թագաւորէ Ասորեստանեայց Թագղաթփաղասար.
38 սա ել ի վերայ Հրէաստանի եւ զմեծ մասն ժողովրդեանն գերեաց յԱսորեստան. . . . . . Սաղմանասար. սա իսպառ գերեաց զտասն. . . . . . . ցուցանելով ի լերինս Մարաց եւ եբարձ զթագաւորութիւնն. . . . . . որ եւ տեւեաց ամս [ՄԾ]: Յետ նորա թագաւորէ եղբայր Սենեքէրիմայ . . . . . . . [ապէս] մեռանի ի Մարութաք բաղդան, իբրեւ. . . . . . . ունէր զվեց ամիս, սպանաւ եւ նա ի միոջէ ումեմնէ, որում անուն էր Ներեղիբդ եւ թագաւոր էր.
39 եւ յերրորդ ամի թագաւորութեան նորա, Սենեքերիմոս զօրս բազումս գումարէր ի վերայ նորա, եւ ձերբակալ արարեալ զնա հանդերձ իւրովք բարեկամօքն՝ Բաբելոնի կացուցանէր զորդի իւր զԱսորդանիս, եւ ինքն գնացեալ ի Միջագետս՝ հնազանդեցուցանէր ինքեան քաջութեամբ զԵմաթ եւ զԱրբաթ եւ զամենայն կողմանս Դամասկոսի եւ Կիւլիկեայ եւ զայլ բազումս:
40 Եւ յետ այսոցիկ ել ի վերայ երկրին Պաղեստինացւոց եւ Երուսաղէմի՝ պաշարել զնա. եւ հրամանէ Աստուծոյ սատակեցան զօրք նորա. եւ նա դարձաւ ի Նինուէ. եւ նենգ գործեալ նմա, վասն նախանձու թագաւորեցելոյ Ասորդանի, երկու եւս որդիք նորա Ադրամելէք եւ Սանասար՝ սպանին զնա սրով, որ թագաւորեաց ամս [ԺԸ], եւ ինքեանք գնացին յարեւելս հիւսիսոյ որպէս ասացաւ ի վեր անդ:
41 Արդ են թագաւորք Ասորեստանեայց ի միւսմէ կողմանէն այսոքիկ.
42 անիշխանութեան [ԻԸ] ամք:
43 Փուա [ԺԲ] ամս:
44 Թագղաթփաղասար [ԻԷ] ամս:
45 Սաղմանասար [ԺԷ] ամս:
46 Ներեղիբոս [Դ] ամս:
47 Սենէքէրիմոս [ԺԸ] ամս:
48 Որդին [Ը] ամս:
49 Սամոգէս [ԻԱ] ամս:
50 Նորին եղբայրն [ԻԱ] ամս:
51 Նաբուպաղսարոս [Ի] ամս:
52 Նաբուգոդոնոսոր [ԽԳ] ամս:
53 Ամիղմարուդաքոս [Բ] ամս:
54 Ներիգղիսարոս [Դ] ամս:
55 Նաբունէդոս [ԺԵ] ամս:
56 Այլ սա ի վեց ամին լքեալ ի Կիւրոսէ, եւ աստ անկեալ կենօք շրջէր մինչեւ իսպառ բարձաւ թագաւորութիւնն Ասորեստանեայց եւ Մարաց ի Կիւրոսէ որ թագաւոր…:
Գլ. 5
0 Պատերազմ յուզեալ Աշդահակայ Մարաց թագաւորի ընդ մեծին Տիգրանայ Հայկազնոյ, որպէս ցուցանեն մեզ առաջինքն ի պատմագրացն. եւ այրուձի կազմեալ՝ գալ մտանել յաշխարհս Հայոց, առնել որպէս նիւթեաց զչարիսն:
1 Ազդ եղեւ մեծին Տիգրանայ պատրաստ պնդութիւն Աշդահակայ. եւ ժողովեալ ազգք ազգք յընտրելոց զօրավարաց արանց քաջամարտկաց, զզօրս Կապուդկացւոց, զՎրաց եւ զԱղուանից եւ զԱյրարատեան գազանամարտիկ անճոռնի զօրսն եւ զբոլոր բովանդակեալ գունդս զօրացն եւ զորդիսն Սենեքերիմայ, ամենայարդար պատրաստութեամբ անհուն բազմութեամբ, աճապարել երագել անյապաղ լինել նախ քան զԱշդահակայ դիմեցումն, զի մի քաջասրտագոյն կարծիցի Մարն քան զՀայկազնեայն:
2 Եւ վազս առեալ փութացան մտին ընդ կողմն Մականայ, բանակեցան ի դաշտավայրին Մեդիացւոց, եւ անդ ոչ սակաւ վտանգ հասանէր Աշդահակայ վասն հասանելոյ ի վերայ նորա Տիգրանայ զօրու ծանու:
3 Նա եւ բազմախոհեմն Կիւրոս Պարսիկ խաղայ գայ իւրովք հեծելազօր մարտակցովքն՝ գալ օգնել Տիգրանայ. քանզի էին բարեկամացեալ ընդ միմեանս Կիւրոս եւ Տիգրան եւ յամենայնի համանմանքն, միասիրտքն, քաջախոհեմքն եւ բազմադրուատքն: Բայց մինչդեռ չեւ առ միմեանս հասեալ Տիգրան եւ Կիւրոս՝ յղէ Աշդահակ պատարագս Կիւրոսի եւ խոստանայ տալ նմա զտէրութիւնն զչորրորդ մասն Սենեքերիմանցն զկողմամբքն Նինուէի եւ զՏմորիս ամրոցաւն որ ի նմա,
4 եւ զայն ոչ միանգամ, այլ յոլովակի՝ մի զմիոյ կնի ընթացուցանէր դեսպանս հրովարտակօք եւ պատարագօք: Զայս իմացեալ խորհրդականութիւն Քսերքսէս յԱդրամելեայ եւ Սանասարայ յորդւոցն Սենեքերիմայ՝ ապա գան առ Տիգրան Հայոց թագաւոր եւ զեկուցանեն նմա վասն որոյ խորհի Աշդահակ. քանզի որդիքն Սենեքերիմայ մեծաւ ցասմամբ եւ անզրաւ հաշտմամբ ընդ Աշդահակայն լինէին, յաղագս գոլ զնա սերունդ Վարբակայ Մարի, որ եբարձ զթագաւորութիւնն ի Սարդանապաղեայ, հաւուցն Սենեքերիմանց:
5 Յայնժամ առեալ հրովարտակ Սանասարեանց ի Տիգրանայ՝ պատարագօք գնացին առ Կիւրոս. եւ առեալ զնա գան առ Տիգրան, եւ անյապաղ փութով զգործ պատերազմին վճարեալ, քաջք ընդ քաջս ելեալ. յետուստ կողմանէ աճապարեալ Քսերքսէս բուռն հարեալ զդիակաց պղնձակուռ վարապանին Աշդահակայ ի վերայ թիկանցն զգաւակաւ երիվարին արկեալ, եւ Տիգրան առ երագութեան ձեռինն հարեալ նիզակաւ ընդ սրտադուրսն՝ ի բաց կորզէր զթոքակէսն.
6 եւ Կիւրոսի զհետ մտեալ զօրուն՝ ոչ սակաւ սատակմունս առնէր, մինչեւ միահաղոյն զօրսն Աշդահակայ վատնեալ սուսերաւ՝ տիրէ Մարաց եւ Պարսից:
7 Բայց երկուք ոմանք ի զաւակէ Աշդահակայ ձերբակալ արարեալ Տիգրանայ առեալ ածէ ի Հայս. եւ կացուցեալ զնոսա ի կարգի ստրկութեան, որոյ զփոյթ հպատակութեան ցուցեալ՝ կարգէ զնոսա ի գործ ծառայութեան, կրել արծուիս եւ բազէս. եւ գինարբուսն ի տեղի մատռուակութեան յառաջացուցեալ՝ ի գահ նախարարութեան ձգեալ կացուցանէ, եւ բնակեցուցանէ զնոսա ի գաւառն Աղբագ, յետ բնակեցուցանելոյն զնոսա ի Ջողախել, ի Վրնջունիս եւ ի Հախրամի, տեսեալ մինչեւ ի ժամանակս ինչ, քանզի յառաջագոյն տուեալ էր զնոսա ի ծառայութիւն քեռ իւրոյ Տիգրանուհեայ կնոջ Աշդահակայ, յասացեալ տեղիս բնակեցուցանելով:
8 Զայս գործ լուեալ Լիդէացւոց թագաւորին Կրոսիսեայ բազմաշփոթ յուզմամբ ամբոխ արարեալ, զօրս բազումս գումարեալ, ելանել տալ պատերազմ ընդ Կիւրոսի, զորոյ զօրաժողով լինելն իմացեալ Կիւրոսի՝ գրէ առ Տիգրան՝ զօրս յօգնականութիւն առաքել նմա. զոր անյապաղ փութով զզօրսն հարաւայինս եւ հիւսիսայինս տալ ի ձեռս Քսերքսեայ եւ Արշէզայ որդւոյ նորուն զի փութով անդր հասցեն. որոց գնացեալ պատահեն նմա ի Դնբուինդ Պարսից: Եւ յառաջեալ առաջոյ զօրուն Կիւրոսի՝ յարդարեն զգործ պատերազմին:
9 Իբրեւ խռնեցան ի զօրագլուխ գունդ Լիդէացւոց նետաձգութեամբ ընդ միմեանս հարեալ, եւ յերկարեալ գործ պատերազմին հարուստ մի ժամ, հասանէ արքայն Կիւրոս եւ Քսերքսէս. եւ Արշէզայ շուրջ փակեալ վահանաւորօք զԼիդէացւոց թագաւորաւն, տագնապ մեծ լինէր.
10 զի թագաւորն Լիդէացւոց ասպազինեալ զերիվարն շուրջանակի պղնձի արկանելեօք յոտից մինչ ի գլուխ բովանդակ չթողեալ տեղի՝ անկռուելի լինել զինուի, նա եւ զիւրեաւ տախտակափակ լանջապահս, թիկնապահս, զանգապանս, սռնապանս, գլխապանս, որ գրեթէ բովանդակ պղնձեղէնս զնա իմանալ թուէր, եւ զետեղեալ բլրաձեւ զօրու անմատչելի կարծելով. եւ զօրքն ախոյեանայարձակ զպատերազմն վառէին:
11 Յայնժամ ձայն բարձեալ Քսերքսէս եւ Արշէզ լի իմաստութեամբ, որպէս թէ ի զօրացն Լիդէացւոց իցեն՝ ասեն՝ հարան զօրքն Կիւրոսի, եւ փախեաւ արքայն: Նոքա առ լուրն խնդացեալ՝ լքին զամրացեալ գունդն՝ աճապարել զհետ Կիւրոսի, ել եւ ելս արարեալ զմիմեամբք, եւ թագաւորն Լիդէացւոց ճեմս առեալ երթայր զկնի զօրուն:
12 Նոյն ժամայն Քսերքսէս եւ Արշէզ վազս առեալ պատահեն Լիդէացւոցն. եւ ձերբակալ արարեալ մերկանան ի զինէ եւ յասպազինէ եւ տանին կացուցանեն առաջի Կիւրոսի. զոր առեալ Կիւրոս դառնայ ի Խորասան. եւ անտի դարձեալ ի Բաբելոն, ընդ իւր տանելով զԼիդէացին. եւ զտունս գանձի նորա հրամայեաց ածել յաւարի. եւ տանջեալ զնա ջղօք՝ տայ նմա եւ զգանձս աներեւոյթս, եւ ինքն մեռանի ի հրամանէ Կիւրոսի, բարձեալ զտէրութիւնն Լիդէացւոց:
Իբրեւ աջողութիւն գործոյն գլխաւորեցաւ՝ եղեւ դառնալ Քսերքսեանց, առեալ ի պարգեւի զՏմորիս ամրոցաւն եւ զգետափնեայսն Նինուէի:
13 Իսկ իբրեւ միապետացաւ թագաւորութիւն Պարսից Կիւրոսի՝ առնու զԲաբելոն եւ արձակէ զգերին Հրէից: Ընդդէմ նորա զօրաժողով եղեալ տունն Գագայ, ազգն Գաղատացւոց, երկոտասան բիւրու՝ գրէ Կիւրոս առ Տիգրան վասն օգնականութեան մատուցանել նմա:
14 Զի ազգ բարբարոս խուժադուժ ի դիմի ելեալ գան տալ պատերազմ, կորզել յինքեան զգերին Հրէից: Առ որ զբարեկամութիւնն ողջ պահելով յղէ զնոյն Քսերքսէս եւ զԱրշէզ որդի նորուն քառասուն հազարաւ. գնացեալ պատահեն նմա ի սպառուածս Տօրոսական լերինն:
15 Եւ երկայնագոյնս զպատաղմունսն ի ճանապարհին արարեալ՝ ձգին մինչ յԱրզն Աղձնեաց (եւ անդ մարգարէն Եզր եւ թագաւորն Սաղաթիէլ վախճանեալ թաղի ի Մարբակատինա ի բլրակի մի տեղւոջ) եւ տուեալ պատերազմ զաւուրս ոչ սակաւս, որպէս թէ ամսօրեայ մի ժամանակ, յորում ոչ սակաւ քաջութիւն նահատակութեան զօրացն Հայոց, որ ի զարմանս կրթեաց զբովանդակ զօրս Պարսից բարբարոսօքն հանդերձ:
16 Եւ հարան զօրքն Գաղատացւոց, ի մեծամեծաց մինչեւ ի փոքունս նոցա, եւ ոչ մնաց ի նոցանէ եւ ոչ մի: Եւ զորդիսն Իսրայէլի առեալ գնացին յաշխարհն իւրեանց, եւ առաջնորդեաց նոցա Քսերքսէս եւ Արշէզ մինչ ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ. եւ հաւատան զառաջնորդութիւնն Հրէից՝ Զօրաբաբէլի որդւոյ Սաղաթիէլի յազգէ Յուդայ:
17 Եւ դարձան ուժեղ զօրութեամբ եւ մեծաւ յաղթութեամբ: Այս այն Գովգ եւ Մագովգ զոր յիշեն գիր մարգարէիցն, Ամովս եւ Եզակիէլ:
Գլ. 6
0 Յետ Կիւրոսի Կամբիւսէս, Շմերգիս մոգ, Դարեհ Վշտասպա. ի քսաներորդի ամի Դարեհի մեռաւ Տիգրան Հայկազնեայ
1 Իսկ յետ այսց գործոց եղելոց ի բառնալ թագաւորութեանն Հայկազնեայցն, ոմն այսպէս ոմն այնպէս շփոթաբար կեցեալ անիշխանութեամբ, ունելով զտեղիս տեղիս, տալով ձեռս յովպէտ եւ ժամագիւտ դիպուածք ումեք հանդիպանայր, եւ որոց ոչ գործք ինչ եւ ոչ քաջութիւնք ուրուք յայտ յանդիման ցուցանիւր. եւ ոչ մեք գրել զմտաւ ածել ջանասցուք.
2 բայց զանուանս միայն ըստ կարգի կանոնել բաւական համարեցաք, որպէս եւ այլոց առաջնոցն մատենագրացն յայս եկեալ ձեւ պատմագրութեան. բայց կանոնեցի զանուանս ի մատենիս:
3 Տիգրան.
4 Ադրամելէք.
5 Ներս.
6 Ներսէխ.
7 Մարոդ.
8 Արշամ.
9 Արշաւիր.
10 Ասուդ.
11 Պարսից թագաւորք.
12 Քսերքսէս.
13 Արտաշէս երկայնաձեռն.
14 Դարէհ.
15 Արտաշէս.
16 Ողոքոս.
17 Զարսէս.
18 Դարէհ.
19 Ապա Աղէքսանդրոս Փիլիպպեայ Մակեդոնացի տիեզերակալ թագաւոր:
Զայսու ժամանակաւ թագաւորեալ Աղէքսանդր Մակեդովնացի տիեզերակալութեամբ երագահաս հասեալ ի վերայ Դարէհի սպանանել զնա, եւ բառնայ զթագաւորութիւնն Պարսից:
20 Արշաւրեան: Իսկ Ասուդ զհետ Դարէհի ելեալ ի պատերազմ ընդդէմ զօրագլխացն Աղէքսանդրի՝ Հերակղեայ նահատակութեամբն դիւցազնաբար ի դիմի հարեալ՝ ի բաց նահանջէ զուժեղագոյնս զօրագլխացն Աղէքսանդրի հարուստ ժամ մի, մինչ հիացումն զօրօքն արկեալ՝ տային տեղի փախստէի, մինչ հանդէպ երեսանալ Աղէքսանդրու ի յանդուգն դիմացուածին, եւ հայեցեալ ի դէմս Աղէքսանդրու իբր յաստուածոց դիւցազանց՝ զերեսս ի վայր արկեալ զերկիր նշմարէր,
21 եւ շտապով փութանակի յասպազինէ երիվարէն ի վայր արկեալ զինքն առաջի Աղէքսանդրի, առ ոչինչ համարեալ յահուռնաբար գործսն զոր գործեաց՝ փութացաւ ետ ողջոյն արքայի եւ ասէ, «քաջք քաջաց պատահեալ՝ անմեղադրելիք կան մնան զյաւակնութեամբքն, զի մի վատութիւն քան զքաջութիւն ճոխասցի, որ կանանցաբարոյիցն քաջ յարմարի, թէպէտ եւ յարիւն եւ յապաժոյժ զզօրսն կենացն առնուցուն»:
22 Ընդ որ սքանչացեալ ընդ քաջասրտութիւնն եւ ընդ իմաստուն բանակարգութիւնն Պտղոմէի եւ Սելեւկեայ զօրագլխացն Աղէքսանդրու՝ խնդրեցին պարգեւ ի թագաւորէն զԱսուդ. զի Աղէքսանդր թէպէտ եւ լի իմաստութեամբ եւ հանճարով առաւելանայր՝ սակայն գազանանայր ընդդիմակացաց հրոսաւղացն. եւ առեալ Պտղոմեայ զԱսուդ՝ տայ տանել յԵգիպտոս, ի պարգեւեալ աշխարհն նմա յԱղէքսանդրէ, եւ կարգել նմա ռոճիկս առատապէս, մինչ ինքն պարապագոյն ժամու անդր հասանիցէ:
23 Իսկ զՎահագն Հայկազնեայ, որ էր նիզակակից Ասուդայ՝ կացուցանեն ի դրան արքունի, յառաջանալ ի գործ պատերազմին մեծաւ աշխատութեամբ՝ կամ մեռանել ի սրոյ թշնամեաց դիպելոց, կամ յաղթել քաջասրտութեամբ: Եւ կացեալ [ԺԲ] ամ Աղէքսանդրի մեռանի ի Բաբելոն, կեցեալ ամս [ԼԳ], թագաւորեալ ամս [ԺԲ]: Համօրէն տիեզերակալեաց [Է] ամս:
24 Եւ ի մեռանելն իւրում Աղէքսանդրու հաստատագոյն աներկիւղութեամբ զթագաւորութիւնն իւր միապետեալ՝ կացուցանէ չորս զօրավարս չորեքծագեան կողմանց աշխարհի, զՊտղոմէոս Եգիպտոսի եւ Հնդկաց, զՍելեւկոս Ասիացւոց եւ ամենայն հիւսիսականաց, զԱնդիպատրոս Պարսից եւ ամենայն արեւելից:
25 Իսկ Պտղոմէոս նենգութեամբ եւ հարկանօք կալաւ զԵրուսաղէմ եւ զՀրէաստան, մինչեւ յամս [ԺԲ]. զբազումս ի նոցանէ իջուցեալ յԵգիպտոս բնակեցուցանէր: Եւ ապա առնու զթագաւորութիւնն Ասորոց եւ Բաբելոնի եւ վերնոց կողմանցն Սելեւկոս Նիկանոր, որ կոչի յաղթող:
26 Պտղոմեայ հասեալ ի տէրութիւն ժառանգութեանն՝ փոխանակ իւր կացուցանէ զԱսուդ, տալով ի ձեռս նորա զբոլոր իշխանութիւն Եգիպտոսի եւ Հնդկաց, եւ ինքն հեռացեալ գնաց զկնի Աղէքսանդրի ի Բաբելոն, եւ անտի եկեալ յԵրուսաղէմ պագին անդ երկիր Աստուծոյ:
27 Իսկ Ասուդ թէպէտ եւ այնպէս շքեղութեամբ ճոխանայր եգիպտական եւ հնդկային հարստութեամբն՝ այլ յիշելով զբուն իւր սեպհական թագաւորութիւն Ասորեստանի՝ ոչ հաճոյանայր կեալ եգիպտացի գահակալութեամբն. եւ ցանկութիւն տենչանացն աճէր. գայր յանդիմանակաց Պտղոմէի:
28 Այլ թէպէտ զայս ախորժելով լսէր Պտղոմէոս առ լաւութեան քաջութեան առնն՝ սակայն յայտնել ոչ զօրէր Աղէքսանդրի, զի ոչ ումեք զայդ յանձին կալաւ Աղէքսանդրոս՝ կարծել տիրել ումեք երկրի բաց Աղէքսանդրէ: Կեցեալ անդ ամս բազումս մեռանի յԵգիպտոս եւ կայ անդէն:
29 Յետ մահուանն Աղէքսանդրի զօրավարաց կալեալ զՄակեդոնացւոց տէրութիւնն, բայց մնայ ի հարստութեան Պտղոմէականն միայն, մինչ տիրել Կղէոպատրեայ կնոջ միոյ եգիպտացւոյ, որ յետ բազում ժամանակաց, մինչեւ յՕգոստոս կայսր: Իսկ յետ [Կ] ամի անցանելոյ Աղէքսանդրի եւ անիշխանութեանն Հայոց եւ Պարսից՝ թագաւորէ Արշակ Քաջ Մարաց եւ Պարսից եւ Եգիպտացւոց եւ Ելիմացւոց ի Բախլ քաղաքի. եւ Վաղարշակ եղբայր նորա եկեալ ի Հայս՝ լնու բարեկարգութեամբ զաղմկեալ եւ զշփոթեալ երկիրս Հայոց:
30 Եւ նախարարութիւնս յօրինէ, յանուն եւ ի բարձ եւ ի գահ յառաջ մատուցեալ:
Իսկ սերունդք Ասուդայ Սանասարեանց կային յոր պէտս եւ դիպուածն պատահէր, երբեմն այսպէս եւ երբեմն այնպէս. Շաւարշ. Գօգեան. Շաւասպ. Պերոզ. Շահակ. Կիւրոս:
Շահակս այս անուանէ զանուն որդւոյ իւրոյ՝ Կիւրոս, յիշելով զլաւութիւն առնն եւ զբարեկամանալն նախնոյն նորա Քսերքսէայ: Սոքա մերժեալք ի տէրութենէն իւրեանց, զոր տուեալ էր Տիգրանայ եւ Կիւրոսի՝ կէին անարգաբար զինչպիտկէն մինչ ի Կիւրոս Շահակեան:
31 Արշակ տուեալ պատերազմ ընդ Մակեդոնացիսն՝ եւ անդ Կիւրոս քաջապէս արիացեալ առաւելանայր ի գործ պատերազմին. գրէթէ անցուցանէր զանցուցանէր զքաջութեամբն Արշակայ Պարթեւի, ընդ քաջացն Քուշանաց, Մարաց եւ Ելիմացւոց. եւ առեալ զյաղթութեանն քաջանունութիւն, առաւել զհանճարեղութեանն խոհեմութիւն՝ յառաջանայր ի գահ, ի բարձ եւ ի պարգեւ. զի հարցեալ լինէր, թէ ո՞վ ոք, եւ յորո՞ց, եւ յումմէ՞, եւ ե՞րբ, եւ առ որո՞վք:
32 Իբրեւ ստուգեաց զազգն, զգաւառն, զաշխարհն, զպատճառ հատուածին, զզետեղելն, զիարդն, զորպէսն, զեղանակն, զդիպուածն, զպատահն եւ զայլն ամենայն՝ խնդրէ զնա Վաղարշակ յԱրշակայ եւ առնու ածէ զնա ընդ իւր ի Հայս, եւ անուանէ զնա Արծրունի, առաջին լինելով նորա ի դաշտավայրին Արծուիք կոչելոյ. դարձեալ ըստ պատահման եւ տարբերութեան՝ արծռունգն կերպարանօք: Բայց ոչ գիտեմ, թէ յանուն աշխարհի՞ն թէ ըստ կերպարանին անուանեաց զնոսա Արծրունիս:
33 Երկրորդ վասն բնակութեան նախնեացն նորա Ադրամելեայ եւ Սանասարայ Արզն՝ կոչեցին Արզրունիք:
34 Երրորդ վասն արիութեան քաջութեանն, արծուաբար քաջասրտապէս խիզախութեանցն ի մարտս պատերազմացն՝ յարծուիս առակեցին զնոսա:
35 Բայց թէպէտ եւ երկոքին պատճառք անուանակոչութեանցն պատկանաբար վարկանելի է՝ որպէս իմաստասիրացն հաճոյ թուի. այլ ինձ զառաջինն ախորժելի զհաւատարմութիւնն ի մէջ առնուլ:
36 Յանգ հանեալ Պտղոմեանց զժամանակ թագաւորութեանցն, եւ հասեալ մինչ ի Կղէոպատրեայ, դուստր Պտղոմէի Դիոնիսի. սա թագաւորեալ Եգիպտոսի եւ Աղէքսանդրի եւ բացեալ զտուն դիւանապահ մատենիցն եւ գտեալ զսերունդն Սենեքերիմայ, եւ զգործս նոցա զմիոյ միոյ ուրուք յականէ յանուանէ զառն իւրաքանչիւր զանուն եւ զքաջութիւն իւր,
37 նոյնպէս եւ զայլն ամենայն ըստ տոհմից տեղեաց, եւ զվատացն եւ զաննշանիցն նշանաւորեալ ըստ վատութեանցն եւ զգործս նոցա՝ ետ տանել զդիւանն մագաղաթեայ յունարէն գրով հանդերձ պատարագօք՝ Տիգրանայ թագաւորի Հայոց, որ չորրորդ կացեալ թագաւոր ի Վաղարշակէ Պարթեւէ:
38 Ցայս վայր զայս գրեալ Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ, ի Սենեքերիմայ յառաջ մինչեւ ի Պտղոմէոս եգիպտացի, զոր եւ նոքա Պտղոմեանքն կոչէին. զոր ընթերցասէրն Պտղոմէոս գրեալ եւ յարդարեալ ստուգաբանութեամբ, դնեն զգուշութեամբ ի դիւանապահ տունս գանձուց մինչեւ ի Կղէոպատրա կին, որպէս վերագոյնն գրեցաք:
39 Իսկ առ մեզ հասին զրոյցքս այս ըստ մնացորդաց պատմագրացն առաջնոց, ի Մամբրէէ Վերծանողէ եւ ի նորուն եղբօրէ Մովսէս կոչեցելոյ, եւ միւսումն Թէոդորոս Քերթող, որք լեալ էին յաշակերտութենէ Ղեւոնդ քահանայի, որ ի Պարսսն մարտիրոսացաւ ընդ այլ սուրբ եպիսկոպոսսն եւ քահանայսն: Սոքա հրամանաւ Վահանայ Արծրունւոյ փոյթ յանձին կալեալ՝ խուզել քննել կարգել ի համառօտ բանս զաճմունս ազգացն անցելոց՝ ոչ կարի ինչ ընդ երկայնագոյնս աշխատասիրաբար անցանել պատմութիւնս:
40 Զոր եւ մեր ըստ հրամանի քում, Գագիկ զօրավար Հայոց եւ Վասպուրական իշխան, ջան յանձին տարեալ ընդ համառօտութիւն զրուցատրութեանցն անցեալ, յառաջ խաղացուցից զբանսն, արագաքայլ արշաւանօք անցեալ գնացից ընդ շարագրածս անցնիւր պատմագրաց, զազգաբանութիւնն միայն ոճով դրոշմեցից ի շարի աստ, մինչեւ եկից հասից ի լայնանիստ ընդարձակ ասպարէզս մատենից պատմութեանցս՝ ոճով մի ըստ միոջէ շարեցից, կարգեցից զախորժելին քեզ:
41 Այս Վահանս զոր յիշեցաք՝ այն Վահան է, զոր թագաւորեցուցին նախարարք Հայոց յաւուրս սրբոյն Վարդանայ՝ զոր յիւրում տեղւոջն կարգաբանութեան գրեցից որ ինչ վասն սորա: Եւ մեք այժմ զկարգն յառաջ վարեսցուք. Կիւրոս. Վարգէն. Վահան. Շամբիթ. Ջաջ. Ջաջուռ:
42 Արջամ թագաւորեալ Հայոց՝ զազգն Բագրատունեաց արկանէ ընդ բազում տառապանօք, վասն արձակմանն Հիւրկանոս քահանայի ի կապանաց բանտին, եւ կալեալ զԵնանիոս նահապետ Բագրատունեաց եւ սպարապետ Հայոց հանդերձ ընտանեօք եւ ամենայն ազգաբանութեամբ՝ արկանէ ընդ բազում չարչարանօք, եւ զոմանս ընդ սուր հանեալ կամէր միախաղոյն զրաւ առնել ազգին Բագրատունեաց:
43 Իսկ Ջաջուռ Արծրունի ձեռն ի գործ արարեալ՝ մատուցեալ առ թագաւորն խնդրէ զԱնիանոս, զի էր կախեալ զփայտէ, եւ կատարեալ զխնդիրն իջուցանէ զԱնիանոս ի փայտէն, եւ զազգն նորա փրկեալ ապրեցուցանէ ի սրոյն խողխողմանէ. եւ ի նոյն պատիւ թագաւորութեան կացուցանէ զԱնիանոս Բագրատունի: Եւ ոչ յանձին կալեալ Արջամայ վստահաբար առ իւր ունել զԱնիանոս՝ յղէ զնա ի Հայս:
44 Զոր առեալ Ջաջուռ ահիւ եւ ամենայն պատրաստ կազմութեամբ բնակեցուցանէ ի կողմն Արագածոյ, ի գիւղն Թալին կոչեցեալ. սա առաջին ի տանէն Բագրատունեաց եկեալ կայ նա զայսու կողմամբ Այրարատեան նահանգի: Եւ առնու Ջաջուռ զդուստր Ենիանեայ կնութեան Սահակայ որդւոյ իւրոյ, որում անուն կոչէր Սմբատուհի: Այս առաջին խնամանալ եղեւ ընդ միմեանս Բագրատունեաց եւ Արծրունեաց: Այս եղեւ յամի յութուտասաներորդի արքայի Պարսից:
45 Եւ կեցեալ Արջամ ամս [Ի] վախճանի, եւ թագաւորէ Աբգար որդի նորա: Հասեալ ի տեղիս յայս ի պատմութիւն Աբգարու թագաւորի Հայոց, յորոյ աւուրս Փրկչին մերոյ տեառն Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ մարմնով յաշխարհի երեւումն եղեւ, եւ սկիզբն լինել նորոգման արարածոց, եւ լուսաւոր առնել զամենայն մարդ, որ յաշխարհ գալոց է.
46 որ կարի սիրելի է ինձ, մանաւանդ թէ յոլովից, կամ թէ ամենայն հաւատացելոց ի Քրիստոս՝ յերկարագոյնս առնել ի ճառիս զդեգերումն շահատակութեան, ձեզ լսել եւ ինձ գրել:
47 Քանզի սա առաջին ի հեթանոսական թագաւորաց սկիզբն արար ի Քրիստոս հաւատոց: Որպէս ցուցանեն յիշատակարանք հաւատարիմ պատմագրացն. մանաւանդ թէ աւետարանիչն եւ առաքեալն Յօհաննէս, որդին որոտման, տիեզերաց հնչեցոյց զորոտումն աւետեաց Աւետարանին Քրիստոսի, որ ի նայն հաւատալոց էին:
48 Քանզի ասէ, թէ «էին ոմանք յելելոց անտի հեթանոսաց, որք եկեալ էին յԵրուսաղէմ ի տօնն, զի երկիրպագանիցեն. որք եւ մատուցեալ առ Փիլիպպոս որ ի Բէթսայիդայն, ասեն Կամիմք զՅիսուս տեսանել». զորս յանդիման Փրկչին կացուցին զառաքեալսն հանդերձ թղթովք Աբգարու, եւ զխորհրդական պատասխանիսն լուեալ վասն փրկական խաչելութեանն որ վասն աշխարհի, զոր փառս իւր անուանեաց,
49 գրելով եւ զպատասխանի թղթոյն ի ձեռն Թովմայի առաքելոյ, եւ զխոստաբանութիւն՝ զԹադէոս առաքել լնուլ զփափագումն խնդրոյն. եւ զանձկալից տեսութիւնն հրաշափառապէս եւ անճառաբար ի վարշամակի տպաւորեալ ելից զկարօտութիւնն Աբգարու աղբիւրն կենաց Քրիստոս:
50 Դարձեալ վերստին հրճուանօք ոռոգեալ լինի պատմութեան աստ սակս բարձրագահ, համաթոռ, ճոխազգի ազգապետութեան Արծրունեացս, մեծ զարմի Սենէքէրիմայ ծննդոց որ ըստ աճման եւ սերելոյ նախարարութեանց՝ եկեալ հասեալ ցայս վայր ժամանակի ի թագաւորել Աբգարու եւ հաւատալ ի Քրիստոս:
51 Ընդ որում եւ մեծ իշխանն Արծրունեաց Խուրան եւ գլխապետ զօրավար զօրու, եւ միահեծան թագաւորութեան Հայոց մեծաց, որ առաջին ի Քրիստոս հաւատացեալ եղեւ իշխանս Խուրան եւ մկրտեալ ի ձեռաց Թադէոսի առաքելոյ. որ յետ հաւատոցն որ ի Քրիստոս բազում ուղղութեամբ եւ երկիւղածութեամբ կրօնս ըստ արժանի հաւատոյն ցուցեալ, գրէթէ ի ծայրս առաքինութեան զաճումն հաւատոցն տարեալ հասուցեալ, որ ինչ յորդորումն աւետարանական վարժիցն ունին դաստիարակութեան ցոյցք:
52 Եւ զայս առ այժմ բաւական համարեալ նշանակութիւն ցուցանել զլաւութիւն երանելի առնն Խուրանայ Արծրունւոյ, խոհեմագունիցն բաւականանալ առ բովանդակ իմացմունս: Եւ մեք զկարգ պատմութեանցս մասնաւորաբար եւ համառօտապէս յառաջ վարեսցուք, զի ոչ է ժամ մեզ զներբողականօքն զդեգերումն առնել, զպատմողական զրուցատրութեան կարգաւն զանց առնել:
53 Հերովդէս այլազգի որդի Անդիպատրեայ Ասկաղոնացոյ եւ մօր Եւպատրեայ Արաբացոյ, թագաւոր Հրէից, յաւուրս ծննդեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Որպէս Յովսեպոս մեզ զրուցաբանէ եւ զինչ գործեաց ընդ մանկունսն:
54 Սորա որդիք հինգ ծնանի, յորոց մինն Հերովդէս եւ միւսն Փիլիպպոս, զորոյ կինն հանեալ Հերովդէի՝ թող զկինն իւր զառաջին, զդուստր Արետայ արքայի Պատրէացւոց. առ որ զչարեալ Արէտ՝ խորհէր վրէժ առնուլ զանարգանաց դստերն, եւ ոչ իշխէր համարձակ յինքնակալէն Օգոստեայ Տիբէրի կայսեր:
55 Ապա բարեկամացեալ ընդ Աբգարու թագաւորի Հայոց եւ ընդ մեծ զօրավարին Խուրանայ Արծրունւոյ՝ յղէ նմա պատարագս եւ առնու յօգնականութիւն զԽուրէն Արծրունի, զայր իմաստուն եւ քաջամարտիկ, կորովի յաղեղն եւ ի զէն եւ յասպազէն. եւ հարեալ ի դիմի Խուրէն՝ հարկանին զօրքն Հերովդի, մինչ ինքն Հերովդէս փախստեայ անձնապուր լեալ հանդերձ Ուրեղիանոսիւ զինակրաւ՝ անկանի առ քեռին իւր որդի Հիւրկանու քահանայի ի քաղաքն Ասկաղոն:
56 Բայց թէպէտ եւ ունէր զպատճառ զբարեկամանալն Արէտայ ընդ Աբգարու եւ ընդ Խուրէնայ՝ այլ Աբգար եւ Խուրան առ փափագումն որ ի Քրիստոս, եւ առ լուր սրբոյ Փրկչին, եւ որ ինչ գործեացն Հերովդէս՝ ոխացեալ ընդ Հերովդի, որպէս եւ յետոյ ընդ Պիղատոսի՝ խնդրեցին զվրէժ սպանման Մկրտչին եւ հալածանացն Քրիստոսի. եւ էր ամ վեշտասաներորդ Տիբերի կայսեր:
57 Յետ համբառնալոյ Փրկչին մերոյ եւ վախճանի բարեպաշտ Աբգարու, թագաւորեաց Անանուն որդի Աբգարու, որ ոչ եղեւ ժառանգորդ հայրենեաց հաւատոցն որ ի Քրիստոս. այլ յետս կացեալ յուխտէ սրբութեանն դառնալ զհետ պաշտաման կռոցն, զոր արհամարհեաց մերժեաց Աբգար, եւ զԽուրանն Արծրունի մեծ զօրավար արկեալ ընդ ուռկանաւ խարդախութեան, հետեւել զկնի իւրոյ մոլորութեանն. զոր այպն արարեալ արհամարհեաց զնովաւ:
58 Եւ ինքն Խուրան առեալ զմեծ մասն զօրուն գնաց ի Շաւարշան ի Սանատրուկ. եւ առեալ զնա եկն եհաս ի վերայ որդւոյն Աբգարու բառնալ ի նմանէ զթագաւորութիւնն զոր ունէր: Բայց ոչ ժամանեալ կատարման պատերազմն, զաշտարակին զոր շինէր որդին Աբգարու փլուզեալ ի վերայ սպան զնա, վրէժխնդիր եղեալ մահուն Ադդէի սրբոյ:
59 Իսկ Խուրան ոչ կացեալ առ Սանատրկոյ գնաց յերկիրն Յունաց, առ Կեսար Տիբերիոս, մինչ տայր պատերազմ ընդ Սպանիացիսն վասն ոսկեհան տեղեացն. եւ անդ Խուրան բազում նահատակութիւնս եւ յաղթութիւնս կատարեալ զօրականօքն որ ընդ նմա երթեալ էին յաշխարհէս Հայոց. ընդ որ յոյժ ուրախացեալ Տիբերի պատուէ ծիրանեօք եւ բրաբիոնաւ ի Ստադին տեղւոջն. եւ եղեւ վախճանել Տիբերի թագաւորեալ ամս [ԻԳ] եւ թագաւորեաց փոխանակ Տիբէրի Գայիոս փոքրն ամս [Գ] եւ կէս:
60 Իսկ Խուրան լուեալ վասն տիկնոջն Հայոց Հեղինէի կնոջ Աբգարու, թէ ոչ ախորժեաց կալ ի Միջագետս վասն ամբարշտին Սանատրկոյ, այլ ելեալ գայ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ անդ կեալ բարեպաշտութեամբ՝ եկն եւ նա առ նա յԵրուսաղէմ, եւ առեալ ոսկի զտիկնոջն եւ զիւր՝ գնաց յԵգիպտոս գնել ցորեան յաւուրս սովոյն որ եղեւ առ Կղոդեաւ. բաշխել զայն սրբոց եւ այրեաց, միանգամ յամենայն հաւատացեալ ի Քրիստոս տնանկացն, որոց եւ բաւականանայր ցորեանն:
61 Անդ կեցեալ Խուրան եւ անդ վախճանեալ ի բարիոք ծերութեանն եւ հանդերձեալ աշխարհին պսակելոց է ի Քրիստոսէ, հանդերձ տիկնաւն Հեղինեայ ընդ ամենայն սուրբս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. ամէն:
Գլ. 7
0 Չարախօսութիւն նախարարացն Ներսեհի զՎաչէէ եւ զԱրշաւրեան:
1 Բայց ի գնալն Խուրենայ առ Տիբէր կայսր՝ եթող զորդին իւր զՎաչէ եւ զեղբայր իւր զԱրշաւիր ի Խառան առ տիկնոջն Հեղինէի. որ ապա ի գնալն տիկնոջն յԵրուսաղէմ՝ Վաչէ եւ Արշաւիր երկեան երթալ առ Սանատրուկ, գնացին առ Ներսէհ արքայ Ասորւոց, ընդ իւրեանս առնելով զգիր ուխտի խաղաղութեան Աբգարու եւ Ներսէհի եւ զԽուրենէ Արծրունւոյ.
2 զոր կարգէ զնոսա Ներսէհ ի վերակացութիւն գործակալութեան, զՎաչէ կացոյց ի դրան արքունի, զի ամենայն ոք նովաւ մտցէ եւ ելցէ յարքունիսն, եւ նովաւ վճարիցեն զի՛նչ պէտ եւ լինիցին ումեք ի մեծամեծաց մինչ ի փոքունս նոցա. եւ զԱրշաւիր ի գործ պատերազմի զօրագլուխ զօրուն կարգեաց:
3 Ընդ որս զչարեալ նախարարացն Ներսէհի՝ գրգռեն զոմն ի մերձաւորաց Ներսէհի, Դարէհ անուն. որ մատուցեալ առ Ներսէհ ասէ, «ընդէ՞ր այսպէս հաճեցար առնել, զի՞ կացուցեր զարսդ զայդ ի գործակալութիւն աշխարհի քո, եւ ահա դոքա են յորդւոց ազգի Սենեքէրիմայ ի Նինուէ, եւ ունին զզօրս քո ընդ իւրեանս, գուցէ կատարիցեն չարիս ի վերայ քո, եւ կորզեն յընքեանս զթագաւորութիւն Նինուէի:
4 Զի ահա բարեկամացեալ էր Խուրան հայր Վաչէի եւ եղբայր Արշաւրի ընդ Արտաշէսի Պարսից արքայի յերթալն Աբգարու ի Պարս, եւ եդեալ են դաշինս ի միջի.
5 գուցէ յորժամ կատարիցեն զչարիսն զոր խորհեալ են ի վերայ քո, որպէս լուաք ի հաւատարմաց իւրեանց՝ օժանդակութեամբ Արտաշէսի մերժիցեն եւ զզարմ եւ զզաւակ քո ի թագաւորութենէ Ասորոց: Կամ դարձո՛ զխորհեալ նոցա չարիս ի գլուխս իւրեանց, կամ թող զի ելցեն գնասցեն՝ յով եւ կամեսցին»:
6 Իսկ Ներսէհ ունկնդիր եղեալ Դարէհի, բայց ոչ կարաց հաւատարմացուցանել զասացեալսն. այլ վասն բանսարկուացն ելեալ Վաչէ եւ Արշաւիր գնացին առ Արտաշէս արքայ Պարսից, եւ կացին մնացեալ անդր մինչեւ ի դարձն Արտաշէսի որդւոյ Սանատրկոյ, որ եկեալ այսր թագաւորեաց, սպանեալ զԵրուանդ:
7 Իսկ Սահակ որդի Վաչէի խոյս տուեալ գնայ ընդ կողմամբքն Մարաց, ընդ կողմն Ատրպատականի, եւ բնակէ առ զօրավարի ումեմն եւ մոգի Պերոզ Վրամ կոչեալ: Իսկ Սմբատ առեալ զԱրտաշէս բնակէ ի Զարաւանդ Ատրպատականի, եւ գրէ առ Սահակ դառնալ առ Երուանդ. թերեւս հնար լիցի խորհել ինչ վասն Երուանդայ:
8 Նորա ունկնդիր եղեալ գայ առանց յապաղանաց, եւ առաջի դնէ Երուանդայ զպատճառս փախստեանն, ասէ՝ զի դայեկաբար զորդիսն Սանատրկոյ սնուցանէաք, եւ դու ի թագաւորելդ քո որոյ երդմունս արարեալ յԱրտեմի եւ յԱրամազդ անկասկած կալ մնալ վասն որոյ երկիւղն առնէր: Եւ զհետ մտեալ Երուանդայ խոյզ եւ խնդիր լինել Արտաշէսի. իսկ Սմբատ առեալ զԱրտաշէս գայ բնակէ ի բարձրաւանդակ լերինն Վարագ:
9 Իսկ Երուանդայ հետազօտեալ գայ բնակի առ ստորոտով լերինն ի գլուխս Տոսպ գաւառի, եւ կոչէ զտեղին Երուանդականս. եւ Սահակայ յղեալ առ Սմբատ՝ մի կալ մնալ ի լերինն, այլ փութալ ելանել դառնալ անդրէն ի հետեւի զօրս անդ. զի ոչ ելանէ, ասէ, Երուանդ զօրու ի սահմանս Մարաց. եւ տայր տանել զպէտս մանկանն օր ըստ օրէ: Զայս զգացեալ Երուանդայ՝ ետ տանել զՍահակ կապանօք յԱրմաւիր. անդ կեցեալ եւ մեռեալ ի նմին ի կապանս:
10 Իսկ Աշոտ եղբայր Վաչէի քանզի էր մանկագոյն տիովք՝ առեալ դայեկին իւրոյ մատուցանէ առաջի Երուանդայ, զի ոչ կարաց զերծանել գնալ յով եւ կամիցի, գուցէ, ասէ, ի գնալն ի բուռն առեալ ի մահ դատապարտեսցի: Իսկ Երուանդ պահեալ զերդումն հօրն նորա՝ թողացուցանէ երթալ բնակել եւ կեալ ուր եւ հաճոյ թուիցի. եւ նորա առեալ տանի զնա ի լեառնն Սիմ, ի տեղի հայրենեաց բնակութեան աշխարհին Տարունոյ:
11 Նոյն ժամայն առեալ Սմբատայ զԱրտաշէս գայ անցանէ ի վայր ի լեռնէն. եւ թափառական զվէմս ապաստան արարեալ յանկասկածագոյն տեղիս դարանի ի փոքր վիմամէջս ի կարկառս հովտաձեւս հանդէպ հարաւոյ քաղաքաբերդին Վանի, մօտ յայն տեղի, յորում բղխէ աղբիւրաբար առ ստորոտով բլրակի միոյ, մօտ յեզր ծովուն, յորմէ շնչէ օդք բարեխառն, զովացուցանէ զտապ խորշակի ամարայնոյ՝ յարեգակնակէզն լինելոյ. եւ անդէն կացեալ զաւուրս բազումս յապահովացեալ ի կասկածանաց երկիւղէ Երուանդայ:
12 Քանզի ոչ կարացեալ իմանալ զդէմ փախստէի Արտաշէսի, եւ այն ի տեսչութենէ Աստուծոյ այնպէս պահեալ լինէր, դառնայ Երուանդ առ սահմանօքն Ատրպատականի ի ձորն Անձահից: Իսկ Անձահից ձոր վասն այսր կոչեցին. բազում ունելով ինչս ի կոխակս բարձրաւանդակս եւ ի կիրճս նրբականս, ի զերծս եւ ի խոխոմս ձորոյն ի թոխ եւ ի բոխ երկրին անբնակ մարդկան յասպատակէ հինիցն Երուանդայ, եւ երթայ զետեղի ի Նախճաւանն աւանի յոստանին Վասպուրական աշխարհին:
13 Յայնմ հետէ ի տարակոյս անկեալ Երուանդ՝ ոչ քաղցրանայր նմա քուն գիշերոյ, եւ ոչ համեղանայր կերակուր ի քիմս նորա: Յետ այսր առեալ Սմբատայ զԱրտաշէս ըստ ձեւոյ տառապելոյ միոյ, որ շրջիցի խնդրիցէ օր ըստ օրէ զբաւականութիւն աւուրն՝ երթեալ տուայտի ի դրան Մարաց Դարեհի, մինչ զգալ նորա Երուանդայ. եւ գրէ առ Սմբատ, թերեւս տացէ ի ձեռն նորա զմանուկն Արտաշէս:
14 Եւ յարբունս հասելոյ Արտաշէսի՝ երթայ գնայ առ Արտաշէս Պարսից արքայն, եւ անդ բազում իրս քաջութեան ցուցեալ յախոյեանարձակ պատերազմունսն, եւ մեծարի յԱրտաշէսէ Պարսից արքայէ, մինչ ձեռնտու լինի նա զօրու օգնականութեամբ, եւ թագաւորեցուցանէ զնա ի վերայ Հայոց փոխանակ հօր իւրոյ Սանատրկոյ, ի տեղի թագաւորութեան քաջացն Արշակունեաց:
15 Ապա դարձան Վաչէ եւ Արշաւիր ընդ Արտաշէսի, առեալ զթագաւորութիւնն Երուանդայ ի [ԼԱ] ամի Արտաշէսի արքայից արքայի եւ թագաւորին Յունաց […] ամի. եւ դարձոյց ի նոսա զաշխարհն զոր տուեալ էր ի ժառանգութիւն Տիգրանայ Հայկազնոյ, զոր կալեալ էր Սանատրկոյ յարքունիս, զլեառնն Սիմ եւ զԱղձնիս մինչ ի սահմանս Ասորեստանի:
Գլ. 8
0 Թագաւորելն Արտաշէսի ի վերայ Հայոց:
1 Իբրեւ յաջողեցաւ թագաւորութիւնն Արտաշէսի ամենայարդար պատրաստութեամբ եւ աշխարհաշէն հոգաբարձութեամբ, որպէս բացայայտեն գիրք պատմագրացն, եւ յառնուլ զՍաթինիկ տիկին կնութեան Հայոց՝ յիշէ զնժդեհանալն իւր ի վիմամէջսն զոր վերագոյն գրեցաք. գայ դարձեալ ի տեղին զբօսնուլ ի նմա.
2 եւ հաճոյ թուեալ յաչս նորա՝ շինէ զքարաբլուրն ապարանս արքայանիստ աշնանայինս, պայծառայարդարս, գեղեցկայարմար պարսպաւորս ընդդէմ ծիծաղելով ծովուն ի հիւսիսի նայեցուածով, արեգակնային ի վերայ խաղալով ճառագայթաձիգ ճեմականացն, յելս եւ ի մուտս ձկան իմն թուելով ի վերայ մկանաց ալեացն խաղալով, ընդդէմ նայեցածն ունելով զմեծ լեառնն Մասիք կոչելով բարձրագագաթն ձիւնալիր սպիտակափառ,
3 իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական ալեօք զուարճացեալ ի մէջ ճոխ նախարարութեանց, առաջի տեսանելով զկապուտակ ծիրանափայլ դաշտաձեւ ծովն. դաշտակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերբն անտառախիտ ծառովք եւ գինեբեր որթովք եւ զանազան պտղովք.
4 զշէնս պատրաստեալ, եւ շուրջ զամրոցաւն տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս եւ անուշահոտս ի զանազան ծաղկանց. ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց եւ ի զուարճումն հոտոտելեաց՝ այլ եւ ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբն:
5 Իսկ շուրջ զբերդանման ապարանօքն՝ պարսպէ զբլուրն շուրջանակի յապառաժուտ տաշելոց քարանց, քաղաք ամենալից զհովիտն ամրացուցանելով: Իսկ ի վերայ բղխեալ աղբիւրն, դարձեալ պարսպէ զքարաբլուրն ի պահպանութիւն ջրոյն ամրագունիւք շինուածովք եւ շէն մարգարիտ զքարաբլուրն յօրինէ պարսպաւոր անկասկածելիս անմատչելի ձեռաց պատերազմողաց, հեշտալիր առ զգուշութիւնն յօրինեալ՝ ի խորագոյնս ծովուն զպարիսպն յօրինեալ կազմէ:
6 Իսկ ի մէջ երեքարմատեան գոգաձեւ հովտին փոքու, որ յերից բլրոցն խոնարհի՝ շինէ աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ, եւ ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկեան պատկերն, եւ մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն. կարգէ եւ յօրինէ ի նմա փողոցս վաճառոց ամենալիցս եւ բաւականս. գտանէ եւ ի վերագոյն լերինն անդր ի հարաւոյ կողմանէն աղբիւր սակաւաբուղխ, որոյ ջրմուղ կազմեալ ածեալ հասուցանէ ի մէջ հովտին:
7 Իսկ ըստ բաւականութեան աչաց տեսութեանց դաշտավայրին ի մուտս կոյս, եւ առ եզերբ ծովուն պարսպաւորս յօրինէ զգոգն՝ լնուլ այգեստան տնկախիտ պատրաստութեամբ ականախիտ վայելչութեամբ:
8 Եւ իբրեւ կատարեաց զյօրինուած շինութեան քաղաքին եւ անմատչելի անկասկածելի զամրոցն պատրաստեաց՝ կոչեաց զանուն ամրոցին Զարդ, այսինքն պայծառութիւն ի վերայ պայծառայարդար շինուածոյն:
9 Եւ ածեալ զտիկինն Սաթինիկ զբօսնուլ յաշնանային յեղանակս յամարաստուն գեղեցկաշէն յապարանս զարդարեալ բերդին:
10 Իսկ զանուն քաղաքին կոչեցին Արտամատ, որ թարգմանեալ ստուգաբանի Արտաշէսի ձեռակերտ, կամ թէ՝ Արտաշէսի եկք, զի ըստ Պարսիկ ձայնի Մատ՝ Եկք թարգմանի. զի ի գնալ Արտաշէսի յայսմ տեղւոջէ՝ ոչ եւս յաւել ձեռն երուանդայ տագնապել զնա, բայց ի գնալն աստի ի Մարս եւ ի Պարսս, դարձեալ դառնայ ուժով մեծաւ եւ թագաւորական ճոխութեամբ, տիրէ Հայոց մեծաց, եւ ըստ բարբարոսական հմայիցն պատուէ զտեղիս այս, որպէս ի նմանէ սկսելով զփոփոխումն առնու ի խոնարհագունիցն ի բարձրագոյնսն:
11 Իսկ սրբոցն որ ի Սուկաւէտ լերինն, քանզի էին համաշխարհիկք եւ հաւատարիմք Սաթինկայ եկեալ զկնի նորա՝ յղեն զոմն ի ճգնաւորացն առ տիկինն, զկռոցն յանդիմանելով զսնոտի եւ զանօգուտ պաշտօնն, որպէս եւ սուրբն Քռիւսի առ Արտաշէս:
12 Իսկ Սաթինիկ ունկնդիր եղեալ խրատու սրբոցն՝ ոչ ի բաց մերժեցաւ ի կռոցն Աստղկայ անուանեալ պատկերին, քանզի կասկածանս ունելով ի թագաւորէն եւ յորդւոցն, մանաւանդ զի եւ թագաւորին նախ ակն ունէր զդառնալն ի կռոցն ի յերկրպագութիւն Քրիստոսի ճշմարտին Աստուծոյ. բայց թէ որպէս եղեւ կատարումն իրացն մեզ չէ յայտ:
13 Սահակ որդի Վաչէի կացեալ ի դրան Արտաշէսի շքեղ եւ երեւելի ճոխութեամբ, յոր ձեռն հաւատաց Արտաշէս զգաւառն Աղբագ. զի յայն վայր ոմանք ի զարմիցն Աշդահակայ Մարի բնակէին անդ, արք քաջք, կորովազէնք եւ դիպաղեղունք, բայց նուազեալ ազգին՝ ոչ զոք ունէին, որ կարօղ լինէին զգործ պատերազմին վճարել եւ զպաշտօն թագաւորին. մանաւանդ զի աւերեալ էր երկիրն յասպատակէ Պարսից, այն ինչ հուպ ընդ մեռանելն Երուանդայ եւ ընդ թագաւորելն Արտաշէսի:
14 Բայց կին ոմն յազգէն Աշդահակայ բնակէ յամուրսն Ջլմար եւ ի Սրինգ, ի գաւառին ի Փոքր Աղբագ, եւ յանուն կնոջն Ջայլամար, որ եւ զամուրն յիւր (անուն) անուանէ. եւ ունէր կինն գանձ բազում, եւ նորա դուստր մի Անուշ անուն.
15 առնու զնա Սահակ կնութեան հրամանաւ Արտաշէսի, եւ կնքեալ աշխարհն հաստատէ Սահակայ ի սեպհական ժառանգութիւն. այսր աղագաւ խնամ տարեալ թագաւորին կնոջն՝ զի ոչ ել առ Երուանդ եւ ոչ միով իւիք
պաշտպանութեամբ: Սահակայ առեալ ի պարգեւի զաշխարհն՝ թողու զորդին զԱշոտ զլեառնակողմամբքն առաջին իւրեանց տէրութեանն՝ շինել, բնակել, ժառանգեցուցանել զերկիրն ի ժառանգութիւն իւրեանց ազգի ի զաւակ տանն Արծրունեաց:
16 Եւ երթեալ Աշոտ ոչ խորհրդական իմացուածովք մտանէ ի լեառնն. եւ յելուզակք ոմանք ի կողմանց Հաշտենից ամրանային ի լերինն. պատահեն միմեանց եւ մեռանի անդ անզգուշաբար ի յաւակնայեղց դիմացուածոյն:
17 Եւ անդէն ոչ կարացեալ շինել զերկիրն այն հուպ ընդ հուպ մինչ յութերորդ ամն Արտաշէսի, զոր թագաւորին յանձն առեալ զաշխարհն՝ հրամայէ շինել անդ մեհեան զՀերակղեայ եւ զԴիոնիսեայ. եւ այնու աղագաւ կարաց շէն պահել զերկիրն շատամարդկութեամբ:
18 Եւ նուազեալ ազգին Արծրունեաց ոչ ոք մնաց, բայց միայն մանուկ մի Համամ անուն, որդի Արշաւիրի ծերոյ, եղբօր Խուրէնայ, որ կայր ի դրան արքունի. զորոյ նախնեացն ջան եւ վաստակ յուշ արարեալ թագաւորին՝ Համամայ յառաջ մատուցեալ, ի գահ եւ ի բարձ հայրենեացն ձգեալ զնա՝ ժառանգեցուցանէ զերկիրն Աղբագ, որպէս Սահակայ նոյնպէս եւ Համամայ:
19 Բայց էր Համամ սէգ եւ ամբարհաւաճ, յոյլ եւ թոյլ առ պատերազմի գործ, միայն եւ շղոմարար հպատակութեամբ վարէր առ թագաւորն, զորոյ լոյծ եւ մեղկ բարս ուսեալ թագաւորին՝ կացուցանէ զնա ի վերակացութիւն գործակալաց դրան արքունի, զի այնու հպատակութեամբ լցցէ զպաշտպանակս թագաւորին, զի եւ տեղեակ էր դիւանական մատենագրութեանցն:
20 Զի յառաջնումն ոչ ինչ գոյր հոգ ինչ զբաղմանց, եւ ոչ մի ինչ ըստ աշխարհաշէն խնամակալութեանց, կամ պատերազմասէր աշխատութեանց, բայց միայն ի դրան արքունի մտանել եւ ելանել ընդ հաւատարիմս թագաւորին ի տունս դիւանաց եւ գանձուց:
21 Բայց դեսպան արձակեալ Արտաշէսի զՀամամ առ կայսր Ադրիանոս վասն Բարքոբայ աւազակի եւ նորուն պատերազմին յԱսորիս. եւ յերթալն նորա եւ ի դառնալն՝ գայ գտանէ վախճանեալ զթագաւորն Արտաշէս ի Մարինգ, եւ մեռանի անձամբ ընդ այլ շղոմարարսն յաշխարհին Մարաց ի Բակուրակերտ աւանի:
22 Յետ Արտաշէսի թագաւորէ Արտաւազդ, ապա Տիրան որդի Արտաշէսի, ապա Տիրան, ապա Տիգրան Վերջին, ապա Վաղարշակ: Առ սոքօք էին ազգք Արծրունեաց ծննդաբանութեամբ՝ Համազասպ. Շաւարշ. Ասոդ. Բաբգեան:
23 Վաղարշակ թագաւորեալ փոխանակ հօր իւրոյ Տիգրանայ, եւ տուեալ պատերազմ ընդ հիւսիսայինն Հազրաց՝ մեռանի ի կորովաձիգ աղեղնաւորացն:
24 Անդ Բաբգեան եւ ասպետն մեծ Աշոտ նիզակակիցք միմեանց զերծեալ ի մեծ պատերազմէն՝ փութանակի մտին յաշխարհս Հայոց, ետուն գուժ զմահուանէ թագաւորին եւ կացուցին փոխանակ Վաղարշու թագաւոր զորդի իւր զԽոսրով ձեռնտուութեամբ Արտաւանու Պարսից արքայի:
25 Եւ այսպէս խաղաղեցուցեալ զաշխարհս կէին հեշտալիր խաղաղականօք ըստ կամի ախորժակաց զամենայն ժամանակս կենաց Խոսրովու, որ թագաւորեաց [ԽԸ] ամս:
Գլ. 9
0 Բարձումն Պահղաւիկ թագաւորութեանն եւ թագաւորել Ստահրացոյն:
1 Մինչդեռ այսպէս յընդորրութեան կեանս յապահովանայր երկիրս Հայոց, եւ ոչ ուստեք գոյր վտանգ կրել, բայց ընքեանք այլոց հասուցանէին տագնապս որպէս ընթեռնուքն՝ յեղակարծում ժամանակի հասանէ համբաւ մահուն Արտաւանայ, եւ տիրել Պարսից Ստահրացւոյն Արտաշրի Սասանականի.
2 ի կոր կործանման կացեալ Խոսրով մեր թագաւոր, եւ ջանայր առնուլ զվրէժ մահու հարազատին իւրոյ, թագաւորին Արտաւանայ, զոր եւ առնէր իսկ, հասեալ դաւող մահ նորա ի յԱնակայ իւրոյ մերձաւորէ:
3 Եւ բնաւ աշխարհս քայքայեալ ցրուեցան՝ յով եւ կարաց աճապարել փախչել այր իւրաքանչիւր. դիմեցին առ կայսրն Վաղէտիանոս, թէ հնար ինչ իցէ առնուլ զվրէժ արեան Խոսրովու եւ ի վերջ նահանջել զբռնակալութիւն Ստահրացոյն. բայց թէպէտ եւ ետ օգնականութիւն Հայոց կայսրն Վաղէտիանոս Փռիւգացի զօրօքն՝ սակայն ոչ խաղաղանայր երկիրս,
4 եւ ոչ ոք կարէր կալ յակաստանի, ունել զժառանգութիւն հայրենի, եւ ոչ առ զխաղաղութիւն մինչեւ ի Պռոբոս կայսր, որ արար խաղաղութիւն ընդ Արտաշրի: Աստանօր ոչ է ինձ յայտ թէ զի՞նչ կամ ո՞րպէս դիպեցաւ լինել տոհմին Արծրունեաց, կամ ո՞ւր, կամ զիա՞րդ.
5 բայց միայն զազգին շարս ըստ գիւտի աշխատութեանն բաւական համարեցաք յառաջ վարել մինչ ի թագաւորել Տրդատայ, եւ սկիզբն լինել լուսաւորութեան Հայոց աշխարհիս ի ձեռն մեծին Գրիգորի Լուսաւորչին: Եւ այս են ծնունդք Արծրունեաց. ի Բաբգենայ Մուշեղ. Վահան. Ներսէհ. միւս Բաբգէն. Տիրոց:
Գլ. 10
0 Դարձն Տրդատայ ի յերկրէն Յունաց եւ հաստատել յաթոռ թագաւորութեանն Հայոց մեծաց օգնականութեամբ թագաւորին Յունաց, եւ վասն հաւատոցն որ ի Քրիստոս:
1 Թագաւորեալ մեծին Տրդատայ ի վերայ հայրենեաց աշխարհին, որպէս գրեալ ցուցանին հանգամանք իրացն գործելոց, եւ հաւատալն նորա ի մի Աստուած Հայր եւ ի մի Որդի նորա ի Բանն Աստուած Յիսուս Քրիստոս եւ ի մի Հոգի Սուրբ, զուգակից եւ բնութենակից եւ փառակից Հօր եւ Որդւոյ, ի մի Աստուածութիւն կատարեալ. եւ մկրտեալ սուրբ եւ անբիծ խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Սուրբ Հոգին, ի ձեռն մեծին Գրիգորի հանդերձ ամենայն նախարարօքն Հայոց մեծաց:
2 Իսկ ի տանէն Արծրունեաց ընդ մեծ նախարարսն Հայոց մկրտեալ լինի Տիրոց որդի Բաբգէնի երկրորդի, այր հեզ, խոհական, խորհրդական, համեստ ի բանս, համեստ ի նայեցուածս, որ ոչ բազմաց քան եթէ միոյն. այսինքն Քրիստոսի՝ զինքն ծանօթ ջանայր կացուցանել:
3 Քանզի եւ ի ժամու անդ յորում զմեծն Գրիգոր առեալ տանէին ի քաղաք Կեսարացւոց ձեռնադրել զնա ի քահանայութիւն, ի լուսարար վարդապետութիւն աշխարհիս Հայոց՝ էր ընդ մեծ նախարարսն երթեալ եւ Տիրոց,
4 եւ որպէս վերագոյն ասացաք՝ վասն հեզ եւ ցած բարուցն կամօք յանձն կրէր, ոչ յառաջանայր ի բարձր նախագահ ճոխանալ երեւելեօքս եւ լքանելեօքս, սրբոյ Աւետարանին հետազօտեալ կրթականին՝ մի բազմել յառաջին բարձին, ոչ եթէ ոչ ունէր նազելի եւ բարձրագահ պատիւս ի մէջ մեծ նախարարութեանցն Հայոց,
5 զի ո՞վ ոք այլ ճոխ քան զՍենեքէրիմայսն, զոր համարձակախօսն Եսայիաս հրապարակէ առ Իսրայէլեան զարմն զսորայս մեծափառութիւն. այլ եւ Մակեդոնացին Աղէքսանդրոս ոչ սակաւ դրուատեօք արձանս գրէ ի մատեանս դիւանապահ աւանդութիւնս զսորայս մեծափառ գլխաւորութիւն:
6 Արդ որպէս յառաջագոյն ասացաք՝ սակս կարեւոր յուզմանցն միապետեալ ի շարս կանոնաց, միայն յայտարարութիւնս առնել զազգացն Արծրունեաց, եւ ոչ ընթանալ զհետ բազմախոյզ զրուցատրութեանց, զոր առաջնոցն մատենագրեալ դրոշմեալ կայ ի գիրս ընդ ժամանակս ժամանակս սոցա քաջարութիւնք եւ արժանաւորք յոլովագունի եւ մեծամեծաց գովութեանց:
7 Բայց մեք զյոյժ հռչակեալսն միայն նշանակեցաք. սրբոյ թագաւորին եւ քաջ նահատակին Տրդատայ զբարիոք պատերազմեալ ընդդէմ անմարմին եւ մարմնաւոր պատերազմողաց, փոխի յերկրաւոր աշխատութեանցս ի հանգիստ, մեծաւ պատուով թագաւորական շքեղ եւ երեւելի դիազարդութեամբ, որպէս ընթեռնուք ի բանիբուն գրակարգութեանն Մովսէսի տիեզերահռչակեալ վարդապետի եւ քերթողի եւ մերոյ լուսաւորութեանցս հաստատագոյն յօրինողի, որպէս պատմէ ի գլուխ երկրորդի պատմագրութեանն:
8 Թագաւորէ Խոսրով որդի Տրդատայ փոխանակ հօր իւրոյ, հրամանաւ Կոստանդիանոսի, եւ խաղաղասէր բարեկարգութեամբ հաստատեալ յօրինէ զկարգ աշխարհիս նախարարօքն հանդերձ, եւ ոչ ինչ փոյթ եղեւ ումեք հոգալ զուստեք արշաւանս, բայց ընդ Յունաց թագաւորին միայն հնազանդութեամբ նուաճեալ զինքեանս, ի բաց կալով ի հարկատուութենէ Շապհոյ արքայից արքայի.
9 եւ զզօրն տուեալ ի ձեռս Վահանայ Ամատունոյ, հոգալ զգործ պատերազմաց, թէ արդեօք դէպ լինիցի ուստեք: Բայց ըստ կարգաց քրիստոնէութեան վարէր ըստ արժանի պատուիրանաց Տեառն, եւ ըստ խրատու մեծին Վրթանեայ յապահովանայր ամենայնիւ, թագաւորեալ [ԺԹ] ամն:
10 Իսկ զհարկացն տուրս յարքունիս Կեսարու՝ ի ձեռն դպրապետին վճարէ առ կայսր. բայց զտոհմէն Արծրունեաց ոչ ինչ այլ իմանալ կարացաք, թէ զինչ գործ գործեալ նոցա, բայց միայն խաղաղասէր կեանս կեալ առ թագաւորն եւ առ նախարարսն, եւ ունէր զիւրաքանչիւր կալուածս զաւանդեալ ժառանգութիւն նոցա ի թագաւորացն առաջնոցն Մուշեղ, Վահան:
11 Եւ զոր ինչ ոչ իմացեալ մեր՝ եւ ոչ գրել արժանի վարկաք, բայց միայն զի բարձրագոյնք եւ նախապատիւք ի թագաւորաց անտի էին:
12 Զկնի Խոսրովու Փոքու թագաւորէ Տիրան որդի նորա: Եւ ի ժամանակին յայնմիկ ունէր զհազարապետութիւնն Հայոց այր ժանդ չարաբարոյ, որում հայր Մարդպետ անուն էր. սա մատուցեալ առ թագաւորն Տիրան՝ սկսաւ քսութեամբ խօսել ի գաղտնի զտանէն Արծրունեաց եւ զՌշտունեաց, զի էին ազգք ճոխք եւ երեւելիք, քաջք եւ անուանիք, եւ ամենեցուն պատկառելիք,
13 ասէ. «թէ ոչ բառնաս կորուսանես ի միջոյ զերկուս նախարարութիւնսդ՝ ոչ բարիոքագոյն քո թագաւորութեանդ խորհին խորհուրդ. զի ձեռն նոցա է ընդ Շապհոյ արքայից արքայի». զայս խորհեալ Մարդպետին ասէ, թէ զայս ձախողակի իմացմունս կատարել կարացից՝ թերեւս եւ զտուն Մամիկոնեան նախարարութեանց կարացից որսալ ի կորուստ: Որոյ ունկնդիր եղեալ Տիրան՝ տայ հրաման յանգ հանել զխորհուրդ անօրէն աստուածատեաց առն:
14 Ազդ եղեւ Մամիկոնեան սպարապետութեանն անոպայ գործն, եւ դիմեցին քաջասրտագոյնս ի վերայ սուսերամերկք զինեալք ի մէջ ամբոխին, Արտաւազդ եւ Վասակ Մամիկոնեանք, զբազումս տապաստ արկեալ ի սուրս իւրեանց, յափշտակեցին զՇաւասպ որդի Վաչէի Արծրունւոյ, եւ զՄեհէդակ Ռշտունի, քանզի էին մանկագոյնք տիովք. առին գնացին յամուրսն Տայոց.
15 եւ ի չափ հասեալ ի տիոց տղայականաց՝ ետուն զդստերս իւրեանց կնութեան մանկանցն: Ի նոցանէ աճեալ ազգք երկոցունց Արծրունեացն եւ Ռշտունեաց, եւ ոչ խառնեցան ի խորհուրդ Հայոց զամս բազումս. բայց Տիրան պղծութեան աղտեղութեամբն զգառեալ մատնի ի ձեռս Շապհոյ, եւ կուրացեալ աչօք կեցեալ եւ մեռեալ ըստ արժանի իւր վաստակոցն, զոր գործեաց ընդ սուրբսն Վրթանէս եւ Յուսիկ եւ ընդ քահանայն մեծ Դանիէլ, ըստ այնմ եւ հատուցաւ նմա, որ թագաւորեաց [ԺԶ] ամս:
16 Արշակ թագաւորեալ փոխանակ Տիրանայ հօր իւրոյ, հրամանաւ Շապհոյ արքայից արքայի՝ ժողովէ զնախարարութիւնս Հայոց առ ինքն, տեղեկացեալ եւ վասն տոհմին Արծրունեաց եւ Ռշտունեաց եւ որք ի նախարարութենէն Մամիկոնէից հասեալ գնացեալ ամրանային ի յամուրսն Տայոց,
17 եւ զպատճառսն ստուգեալ, գրէ ի ձեռն Վահանայ ումեմն ի տոհմէն Ամատունեաց՝ դառնալ գալ բնակել անկասկած կենօք, ի բարձ եւ պատիւ իւրաքանչիւր յառաջանալ: Որում ունկնդիր եղեալ երեքեան նախարարութիւնքն առն իմաստնոյ Վահանայ Ամատունւոյ՝ գան զկնի նորա անկասկած համարձակութեամբ, քանզի ոչինչ վնաս գիտէին զանձանց եւ ոչ մի ինչ իրս մեծ կամ փոքր. եւ ընկալեալք ի թագաւորէն Արշակայ ըստ գրելոյն ի ձեռն Վահանայ՝ կացին անկասկած:
18 Այլ չարիմացն հայր կոչեցեալ Մարդպետ եւ բնաւորեալ խորհրդոցն չարին ոչ երբէք դադարէր: Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ խաղաց գնաց Արշակ ի մուտս կոյս, էր երթեալ ընդ նմա եւ մեծն Ներսէս կաթողիկոսն Հայոց. եւ հասեալ յԱշտիշատ Տարունւոյ ի վկայարանս սրբոյն Յովհաննու եւ մկրտչի, եւ Աթանագինէի վկային, զոր շինեալ էր սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի ի դառնալն նորա ի ձեռնադրութենէ քահանայապետութեանն:
19 Եւ ելեալ ի տեղին սրբութեան եւ կատարեալ զաղօթսն՝ ելին շրջել զբօսնուլ յայլ եւս տեղիսն: Չարախորհուրդն հայր Մարդպետ որդին սատանայի ոչ բաւականացաւ չարեօք մարդկան՝ այլ եւ առ Աստուած եւս եւ առ սուրբս նորա յաւակնեալ՝ յերկինս բացեալ զգայռալիր բերանն եւ որպէս շուն լիրբ պատուհաթափ եղեալ ածէր զլեզուն զերկրաւ:
20 Մատուցեալ առ թագաւորն Արշակ ասէ. «ոչ բարեօք իմացեալ առաջնոց թագաւորացն, զի ոչ կալան զտեղիս զայս ի բնակեալ ճոխութեան թագաւորական վայելչապէս խրախճանութեանց. արդ հաճոյ թուիցի քեզ զոր խորհիմս. սուրբքն ոչ եթէ զերեւելի տեղիս ախորժեն, զի թէ ոչ այսպէս, ո՞չ նոքա զնեղ եւ զանձուկ կեանս կան մահու չափ»: Բայց այս ոչ իմացեալ եմ, թէ արդեօք թագաւորն դրդուեցա՛ւ ի հրապոյրս նորա թէ ոչ: Եւ զոր ոչ հաւատարմանայ մեզ՝ եւ ոչ գրել կարեւոր համարեցայ:
21 Իսկ սրբոյն Ներսէսի իրազէկ եղեալ չարին չարաբարոյ չարախորհրդութեան՝ անէծս մեծամեծս եւ ազդոյս եւ զօրաւորս դնէ ի վերայ Մարդպետին, եւ ասացեալքն ի սրբոյն հանդերձ գործով զկատարումն առնու: Անդէն վաղվաղակի մատուցեալ Շաւասպ Արծրունի առ Մարդպետն՝ ասէ, «արջք գիսակագեղք սպիտակայեղցք որջացեալ ի պրակս անտառախիտ մայրեացդ. արդ թէ հաճոյ թուիցի՝ երթիցուք որսալ զնոսա».
22 եւ առեալ զնա մտանեն ի մէջ մայրեացն, եւ ընդ գիրկս մտեալ Շաւասպայ Արծրունւոյ՝ զլայնալիճն լի քարշեալ հարկանէ ի թիկանց ընդ մէջ ողինն զկորովալիր մատանցն զազդոյ շարժումն թռուցեալ թափանցիկ ընդ չարախորհուրդ սրտին միջոցն դիպեցուցանէ. եւ յետս ընդդէմ կործանեալ փչեաց զոգին ի ձեռս խորհրդածուին իւրոյ սատանայի.
23 եւ բանք սրբոյ Ներսեսի ընդ կենդանի բանին Աստուծոյ խառնեալ՝ դիւրագոյնս զհատուցումն արհամարհողացն հատուցանէր յօրհնութիւնս եւ յանէծս, անյապաղ զգործն կատարելով. որ ըստ արժանի խորհրդոցն ընկալաւ զփոխարէնն:
24 Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ թագաւորէ Յունաց Վաղէս կայսր, եւ Պարսից՝ Շապուհ արքայից արքայ: Իսկ Արշակ յերկուս թագաւորսն ձեռնտու եղեալ, երբեմն ի Պարսս երբեմն ի Յոյնս, եւ զապստամբութիւն ի մէջ առեալ Արշակ յերկոցունց կողմանս:
25 Իսկ նախարարքն Հայոց ի սադրելոյ Վաղէսի գրգռեալ ի մարտ ընդ Արշակայ ի պատերազմ յառաջանան, ի մէջ անցեալ սուրբն Ներսէս համոզէ զնոսա եւ խաղաղացուցանէ զաղմուկն:
26 Իսկ թագաւորն աղաչեալ զսուրբն Ներսէս զհաշտութիւն խօսել Վաղէսի ընդ Արշակայ, զոր եւ արար իսկ զհաշտութիւնն:
Բայց Մեհուժան Արծրունի ոչ եղեալ ունկնդիր սրբոյն Ներսէսի, եւ ոչ ընդ թագաւորին հնազանդութեամբ նուաճեաց զանձն, հրապոյրս պղտորս արբուցանէ Վահանայ Մամիկոնէի, որ էր աներ Մեհուժանայ, եւ անցեալ գնացին առ Շապուհ.
27 թողեալ զօրէնս քրիստոնէութեանն՝ հնազանդեցան որմզդական մոլորութեանն մոխրապաշտ վարդապետութեանն: Ընդ որ յոյժ ուրախացեալ Շապուհ՝ խոստացաւ փեսայացուցանել զՄեհուժան ի քոյր իւր Որմզդուհի:
28 Եւ էր ի մէջ Շապհոյ եւ Արշակայ պատերազմ մեծ զժամանակս կենաց Արշակայ: Եւ բազում անգամ ի բազում տեղիս տային ճակատ զօրքն Հայոց եւ Պարսից ընդ միմեանս. զոր աւելորդ համարիմ երկրորդել զյառաջագոյն պատմագրաց նշանագրութիւնս:
29 Բայց յետ բազում պատերազմացն խորամանկ խաբէութեամբ կոչէ առ ինքն Շապուհ զԱրշակ ի դէմս սիրոյ խաղաղութեան, ոչ ինչ յիշատակ զչարեացն գործելոց ի մէջ առնելով. եւ նորա գնացեալ զհետ կոչնականացն լի անմտութեամբ: Կապէ երկաթի կապանօք եւ տայ տանել յԱնուշ կոչեցեալ բերդն ի սահմանս Տիսպոնի.
30 եւ անդ կեցեալ եւ մեռեալ անձամբ զիւրովի երթեալ, ըստ սահմանելոյ ի վերայ նորա բանի առնն Աստուծոյ սրբոյն Ներսէսի: Բայց դոյզն մի զամբարշտին Մեհուժանայ զյանդգնութիւնսն ի վերայ Հայոց բացայայտեցից ի շարի աստ:
31 Առնուն Մեհուժան եւ Վահան զզօրս Պարսից, գան մտանեն յերկիրն Հայոց, սփռեալ տարածանեն հէնս ասպատակաւորս ընդ բոլոր երեսս երկրիս Հայոց, գերփեն առնուն զշէնս եւ զաւանս եւ զագարակս, կապուտ կողոպուտ թողուն ի ստացուածոց եւ յամենայն ժառանգութեանց, մաշեն ի սուր սուսերի զորս ի բուռն առնուին. գնացին մտին ի գաւառն Ռշտունեաց,
32 եւ առին յաւարի զտունն Գարեգնի Ռշտունեաց տեառն. ճողոպրեալ Գարեգինն անձնապուրծ գնաց փախստեայ առ կայսրն Յունաց.
33 նոցա կալեալ զտիկինն Ռշտունեաց զկին Գարեգնի զքոյր Վարդանայ Մամիկոնէի ածեալ ի Վանտոսպ ի քաղաքն Շամիրամայ, մատնեն ի խոշտանգանս եւ ի տանջանս դառնագոյնս. ստիպեն լքանել թողուլ կրօնս քրիստոնէութեան, հնազանդել պաշտել զօրէնս մազդեզական մոխրապաշտութեանն, զոր չառեալ յանձն սուրբ տիկնոջն Համազասպուհեայ՝ տանին հանեն ի բարձրաւանդակ ամրական բերդաքաղաքն, մերկանան ի հանդերձիցն, զի քրիստոսեան փառօքն զգեցցի. արկանեն տոռունս ի սրունսն, կախեն զհիւսիսայինն աշտարակէն. գոհացող համբերութեամբ ընդունի զվճիռ մարտիրոսական:
34 Դայեկին նորա մնալով ի ներքոյ կախաղանին՝ ամփոփէ զսուրբ գանձն ի ծոց իւր, տարեալ փոխէ ի վկայարան հանգստի ի ձեռն սրբոյն Ներսէսի, զոր տարեալ հանգուցանեն ի տեղւոջն, զոր այժմ Ձորոյ վանս անուանեն, ի վկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց. զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի, ուր զսեղանն սուրբ եւ զգաւազան հովուական եւ զմատանին պատկերեալ եւ զգօտին աշխատասէր միջոյն թողեալ ի հանապազորդ յիշատակ լուսաւորութեանն մերոյ հօրն:
35 Գան դարձեալ Մեհուժան եւ Վահան եւ առնուն զՎանտոսպ, քանդեն աւերեն զգեղեցկաշէն ամրական տեղիսն, վարեն ի գերութիւն զբնակիչս քաղաքին եւ զՀրէայսն, եւ [ԺԸՌ] զքրիստոնեայսն, եւ զորս ածեալ գերի Բարզափրանայ զՀրէայսն հրամանաւ Տիգրանայ, եւ խաղացուցանեն յԱսպահան, եւ առնուն զՎաղարշապատ եւ զԱրտաշատ. եւ զՀրէայսն որ յաւուրց սրբոյն Գրիգորի հաւատացեալ էին ի Քրիստոս՝ վարեն ի գերութիւն, աւելի վտանգ նոցա քան այլոց Հրէից հասուցանելով վասն ի Քրիստոս հաւատոցն:
36 Գնայ զկնի նոցա երջանիկն Զուիթայ երէց յԱրտաշատէ զկնի հաւատացեալ Հրէիցն, զի մի հօտն առանց հովուի յանապատս եւ ի վիհս կորստեան թափառական յածիցին գայլոցն գահավիժութեամբ:
37 Իսկ Մեհուժան մտեալ առաջի Շապհոյ սկսաւ չարախօսել զԶուիթայ քահանայէ, ասէ «երէցդ այդ եկեալ է զհետ գերելոց քրիստոնէիցն՝ հակառակ կալ հրամանաց արքայիդ եւ օրինաց Մազդեզանց եւ Արեաց, եւ ամենայն ուրեք դա է պատճառ ապստամբութեան Հայոց յարքայից արքայէ. եւ անարգէ զկրակ եւ առ ոչինչ համարել զարեգակն. արդ զրաւ եղիցի կենաց դորա, եւ հրաման արքայիդ դիւրաւ զկատարումն առնուցու»:
38 Նոյն ժամայն ածեալ լինի սուրբն առաջ Շապհոյ, եւ հարցեալ եւ պատասխանեալ սուրբն լի կատարեալ իմաստութեամբ Հոգւովն Սրբով՝ զոր անմեկնելի ունէր յինքեան սուրբն. եւ անդ զբարիոք պատերազմն պատերազմեալ՝ որպէս քաջ հովիւ զանձն իւր եդ ի վերայ հօտին, եւ ընկալեալ զվճիռ մարտիրոսութեան կատարի ի փառս սուրբ Երրորդութեանն,
39 եւ հորդեաց երանելին Զուիթայ ճանապարհ բարի բազմաց վկայից ի մէջ Հայաստան աշխարհիս, որ յարեւելս եւ յարեւմուտս: Եւ կալեալ Արշակայ զթագաւորութիւնն ամս [ԼԶ]՝ վախճանի ըստ օրինակի ասացելոց:
40 Շապուհ արքայից արքայ թագաւորեալ՝ բազում եւ անչափ չարիս հասուցանէր ի վերայ Հայոց աշխարհիս եւ Ասորեստանեայց եւ Պաղեստինացւոց, եւ վարեալ ի գերութիւն զՀրէայսն [Ն] բիւր, յաւեր դարձուցեալ զՀրէաստան եւ զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ զբովանդակ թոյնս անբժշկականս իժից եւ քարբից եհեղ ի վերայ քրիստոնէից.
41 յորմէ բազում սուրբք ի Քրիստոս վկայեցան, եւ որպէս ասի աւելի քան [ԽՌ] սրբոց արանց, որք վկայեցին վասն Քրիստոսի, բազումք յեպիսկոպոսաց, ի քահանայից եւ յայլ կարգէ յեկեղեցական գնդէ, բազմագոյնք եւ յազատաց աշխարհիս եւ ի տիկնանց նոցա անհնարին եւ դառն տանջանօք,
42 զոր սարսափեմ եւ հիացմամբ մեծաւ յապուշ կրթին միտք իմ ընդ ժուժկալութիւն այնքանեաց բազմահնար մեքենաւոր չարչարանաց. որպէս ընթեռնուք ի գիրս պատմութեան վկայելոցն, որ Արեւելեայ ասի գրոցն վերագրութիւն, զոր շարագրեաց երանելի խոստովանողն Քրիստոսի Աբրահամ ի գեղջէն Արածոյ,
43 որ էր աշակերտ եւ հետեւող սրբոց Ղեւոնդեանց, եւ զսակաւուց քան թէ յոլովից գրեաց անուանս ի յիշատակարանի անդ, զՇահդոսդ, որ թարգմանի արքայասէր, եւ զԳոհշթասդ, որ թարգմանի ներկագործ ծիրանեաց արքայական զգեստու, եւ զՇմաւոն եպիսկոպոս, վէմ եկեղեցւոյ Քրիստոսի, ընդ նմին եւ այլ եպիսկոպոսք եւ քահանայք արք [Ճ], որ կատարեցան միանգամայն սրով ի միում աւուր ի մեծի ուրբաթի զատկին:
44 Բայց Մեհուժան ոչ բաւականացաւ կատարել զչարիսն, զոր արար քրիստոնէիցն եւ առաւել Հայաստանեայց աշխարհիս, այլ առնու զզօրսն Պարսից եւ գայ թագաւորել Հայոց հրամանաւ Շապհոյ արքայի, ունելով ընդ իւր զՎահան Մամիկոնեան. եւ եկեալ մտեալ յաշխարհս Հայոց աներկիւղ համարձակութեամբ, խորհեալ խորհուրդ զոր ոչ կարաց հաստատել:
45 Քանզի Սամուէլ որդի Վահանայ գնաց ընդ առաջ հօր իւրոյ: Կարծելով Վահանայ խոնարհել զորդին իւր յանկանգնելի կործանումն, զոր մեկուսեալ Սամուէլի զհայր իւր Վահան, իբր այն թէ խորհիցին ինչ վասն որոյ եկեալն էին, իբրեւ հարուստ մի մեկնեցան ի գնդէն Պարսից՝ ամբարձեալ Սամուէլ զմիողնին՝ ազդոյ վէրս ի վերայ եդեալ առ ժամայն եհատ զնա ի կենաց. եւ դարձեալ անտի սպան եւ զմայր իւր զՏաճատուհի, զի երկոքինն ուրացեալ էին ի Քրիստոսէ. եւ ինքն գնաց փախստական ի Պարսից ի կողմանս Խաղտեաց:
46 Իսկ Մեհուժան ոչ թողանայր զթագաւորելն Հայոց, կուտեալ առ ինքն անհուն բազմութիւն վաշտից եւ դրօշուց եւ նշանաց որոց ոչ գոյր թիւ. եւ հասեալ ի Բագրաւանդ գաւառ ի Ձիրաւ գեօղ՝ կամէր անցանել ի թագաւորաբնակ տեղիսն Հայոց:
47 Ընդդէմ զօրաժողով եղեալ Սմբատ սպարապետն Հայոց որդի Բագարատայ Բագրատունւոյ, ունելով ընդ իւր զզօրսն Յունաց բազմամբոխ վահանաւորաց եւ դրօշուց սաւառնացելոց, եւ փողք կայսերալուրք եւ գունդք գունդք վառելոցն վաշտիցն շուրջ փակեալ զՄեհուժանեան գնդիւն, զի մի ճողոպրելին աճապարիցի:
48 Եւ նոյնժամայն հուպ ընդ հուպ ի դիմի հարեալ Մեհուժանայ եւ կարթակոտոր զասպազինեալ երիվարն արարեալ քաջին Սմբատայ՝ տոռն արկեալ ի պարանոցն Մեհուժանայ ասէ. «բարի՛ է քեզ, թագաւոր Հայոց, ե՛կ այսր զի պսակեցից զքեզ ես սպարապետս». եւ շամփուր շողացուցեալ մանուածոյս փակէ ի ներքս զգագաթն ամբարշտին. եւ այնպէս ել յաշխարհէս թշուառականն:
49 Առ սա ինձ ի ճախ ելանէ քերթողական առասպելն որ ասէ. բազում անգամ աղուեսք թագաւորել խորհեցան, բայց շունք ոչ առին յանձն:
Գլ. 11
0 Թագաւորել Թէոդոսի ի վերայ Յունաց:
1 Վախճանեալ կայսր Վաղէս, եւ թագաւորէ Յունաց մեծն Թէոդոս. եւ առեալ սուրբն Ներսէս զՊապ որդի Արշակայ՝ հանդերձ յունական զօրուն թագաւորեցուցանեն զՊապ ի վերայ Հայոց ի տեղի բուն թագաւորութեանն Արշակունեաց:
2 Եւ ոչ գնացեալ ըստ խրատու սրբոյն Ներսէսի Պապ թագաւորն Հայոց, այլ գնաց զխոտորնակ եւ զձախողակի ճանապարհ, աղտեղասէր բազմադիմակ պղծութեամբք, զոր ոչ է հաճոյ երկրորդել ի գիրս աստ. եւ յանդիմանեալ ի սրբոյն Ներսիսէ՝ արբուցանեն նմա դեղ մահու, զանխուլ կարծիս բերելով.
3 եւ զրկեալ լինին Հայք ի լուսաւոր վարդապետէն եւ ի քաջ հովուէն սրբոյն Ներսիսէ. եւ բարձեալ զմարմին սրբոյն բազմամբոխ զօրօքն Հայոց, առաջապահեստ ճանապարհորդութեանն արարեալ զՄերշապուհ Արծրունի զօրավար Հայոց եւ զՎահան Ամատունի եւ եղբայր Մեհուժանայ՝ տարեալ հանգուցանեն ի տեղւոջ հայրենեացն վկայարանի ի Թորդան:
4 Բայց ինքն Պապ նշկահեալ զկայսր Թէոդոս, զոր ի բուն առեալ Տերինտեայ զօրավարին Յունաց՝ խաղացուցանէ կապանօք առ կայսր, եւ անդ սպանին հրամանաւ կայսեր, թագաւորեալ [Զ] ամս:
5 Եւ կացին եպիսկոպոսապետք Հայոց յետ մահու սրբոյն Ներսէսի ոմանք ի զաւակէ Աղբիանոսի եպիսկոպոսի Բզնունեաց, առն պատուականի, Շահակ եւ Զաւէն եւ Ասպուրակէս, որք ոչ արժանաւորք ինչ բարի յիշատակաց:
6 Եւ թագաւորեաց կայսր Թէոդոս փոխանակ Պապայ զՎարազդատ ոմն յԱրշակունի տոհմէ, այր քաջ եւ պատերազմող, ահարկու մեծամեծաց եւ փոքունց. եւ սա նշկահեալ զկայսերբ՝ յղէ առ Շապուհ արքայից արքայ նուաճել ընդ նմա, եւ (եղբայր) Մեհուժան Արծրունի յղէ դեսպան առ Շապուհ զնոյն խորհուրդ հաստատել:
7 Որոյ երթեալ առ Շապուհ յիշեցուցանէ նմա զհարազատէն իւրմէ Մեհուժանայ՝ միամիտ եւ հպատակ լինիլ արքայի, եւ զպատերազմացն գործ եւ զբազում աւարառութիւնս եւ զգերփանս Հայոց աշխարհիս ի Մեհուժանայ, եւ զմահն նորա ի ձեռանէ քաջին Սմբատայ Մամիկոնէի, գրգռէ զարքայ կատարել զասացեալսն Վարազդատայ թագաւորի Հայոց:
8 Եւ մինչդեռ զայս խորհէին՝ եհաս լուրն առ կայսր ի ձեռն Տիրենտեայ զօրավարին. եւ զի չեւ էր դարձեալ պատասխանի յարքայէն՝ հրաման եհաս ի կայսերէ առ Վարազդատ անյապաղ առ նա հասանել: Իսկ նորա տուեալ զնա ի կղզիս Ովկիանու՝ վախճանի անդ, թագաւորեալ [Դ] ամս:
9 Իսկ Մեհուժան ծանեաւ զինչ պատահելոց էր նմա ի կայսերէ եւ ի նախարարացն Հայոց, ոչ յաւել դառնալ ի Հայս. այլ անդ կեցեալ եւ անդէն վախճանեալ, ոչ արժանի ինչ գործ յիշատակաց ցուցեալ: Եւ էր կացեալ եպիսկոպոսապետ Հայոց Զաւէն, զոր յառաջագոյն ասացաք, յետ չորրորդ ամի Շահակայ:
10 Մեծն Թէոդոս յետ Վարազդատայ թագաւորեցոյց ի վերայ Հայոց զԱրշակ եւ զՎաղարշակ զորդիսն Պապայ թագաւորի Հայոց. եւ յետ [Բ] ամաց վախճանի Վաղարշակ, թագաւորեալ ընդ եղբօրն բոլոր Հայոց: Որ եւ հուպ ժամանակաւ վախճանի եւ կայսր Թէոդոս, եւ առնուն զթագաւորութիւնն Ոնորէս եւ Արկադ որդիքն Թէոդոսի:
11 Եւ բաժանեալ թագաւորութիւնն Հայոց յերկուս, ի Յոյնս եւ ի Պարսս. Արշակայ գնացեալ զկողմամբ Միջագետաց, լաւ համարեալ ընդ ձեռամբ քրիստոնեայ թագաւորի հնազանդել, քան Պարսկականն հնազանդել տէրութեանն. այլ եւ բազումք ի նախարարացն Հայոց ելեալ զհետ Արշակայ գնացին առ Արկադ, Սամուէլ Մամիկոնեան, որ սպան զհայր իւր Վահան եւ զմայր իւր Տաճատուհի վասն պարսկականին հնազանդութեան մոգութեան օրինացն, եւ Վասակ Արծրունի:
12 Եւ այլք յաւագ նախարարացն գնացին ամենայն պնդակազմ սպառազինութեամբ ի Պարսս՝ հնազանդել ընդ ձեռամբ հեթանոսական եւ բարբարիկոն ազգին Սասանականին. որոյ հնազանդութիւնն կորստեան պատճառք գտաւ աշխարհիս Հայոց: Եւ տային կարծիս պարսկականին՝ որպէս թէ հաւանեալ օրինաց նոցա:
13 Իբրեւ գիտաց Շապուհ արքայ զոր գործեաց Արշակ՝ թագաւորեցոյց ի վերայ Հայոց զԽոսրով ոմն յազգէն Արշակունեաց: Եւ գրեաց թուղթ զկնի նախարարացն Շապուհ, լուծանելով զպատճառ հատուածի նոցա. ասէ, զի «կացուցի թագաւոր ձեզ յազգէ եւ ի դենէ ձերմէ, մի՛ ծանր թուիցի ձեզ դառնալ անդրէն եւ ունել զիւրաքանչիւր ժառանգութիւն.
14 մի՛ յամառիք զհետ Արշակայ եւ բնաւ սպառ սպուռ մերժեալ լինիք ի հայրենեաց բնակութենէ, եւ կեայք պանտխտութեամբ կեանս, իւրաքանչիւր ի սուր իւր գտանել զբարձ եւ զգահ նախարարութեան. այլ դարձջիք այսրէն, եւ առանց աշխատութեան զերկիր իւրաքանչիւր կալարուք»:
15 Որում ունկնդիր եղեալ՝ դարձան այր իւրաքանչիւր ի բնակութիւն իւր, եւ առեալ զգանձս Արշակայ բերին առ Խոսրով: Եւ եղեալ պատերազմ մեծ Արշակայ եւ Խոսրովու յեզր ծովուն Գեղամայ ի մօրին տեղւոջ՝ գնաց Արշակ փախստական յԵկեղէց գաւառ եւ անդ վախճանի իւրով մահու, թագաւորեալ [Է] ամս:
16 Իսկ Յունաց առեալ կացուցին ի բաժնին Արշակայ հիւպատս եւ զօրավարս եւ կոմսունս, ոչ զոք թագաւորեցուցեալ այնուհետեւ:
17 Իսկ Վասակ Արծրունւոյ եկեալ առ Խոսրով եւ կալեալ զժառանգութիւն իւր եւ զգահ, յերկուս կողմանս բաժանեալ զնայեցուած խորհրդոցն, եւ կայր կեղծաւորութեամբ անհաստատագոյն եւ անօգուտ հնարիմացութեամբ, ընդ քրիստոնեայսն քրիստոնեայ եւ ընդ պարսկականսն զնոցայսն կեղծաւորէր:
18 Զայն ի փոքր ինչ աւուրց զապստամբութիւն ի մէջ առեալ Խոսրովայ ի Շապհոյ՝ ի Յոյնս ապաւինի, եւ խոստանայ զբոլոր Հայս նուաճել ընդ կայսերական իշխանութեամբ. քանզի յետ վախճանի Ասպուրակայ նստուցեալ էր յաթոռ հայրապետութեան Հայոց զսուրբն Սահակ որդի սրբոյն Ներսէսի. եւ զնախարարսն դարձեալսն յԱրշակայ՝ կացոյց յանձն իւր գահու, ընդ որ զչարացեալ Շապուհ, թէ ընդէ՞ր առանց իւր հրամանի զայն գործեաց՝ յղէ ի Հայս զԱրտաշիր որդի իւր, եւ ընկեցեալ զԽոսրով յաթոռոյն՝ կացուցանէ փոխանակ զՎաղարշ զեղբայր Խոսրովու:
19 Իսկ Վասակ Արծրունի խոյս տուեալ գնաց առ Արտաշիր Պարսից, խորհելով վասն սպարապետին մեծին Սահակայ, որպէս ի նմանէ Խոսրով զանձնիշխանականն օրինադրեաց հրաման. միանգամայն խորհէր վրէժխնդիր լինել ազգին Մամիկոնէից վասն սպանման Մեհուժանայ հաւոյն իւրոյ:
20 Ընդ որ յոյժ զչարեալ սքանչելին Աղան Արծրունի որդի Վասակայ ընդ հօրն անիմաստասէր բարուցն անխորհրդածութիւն եւ ընդ այնպիսւոյ աստուածամարտին Մեհուժանայ գթասիրաբար վարել ազգականութեամբ, զոր ատել արժան էր եւ չար ի չարի վերայ, թէ հնար էր՝ հասուցանել. եւ ելեալ Աղան գնաց առ սուրբն Սահակ, եւ զէնընկեց եղեալ առաջի նորա՝ մերկանայր զհանդերձն զինուորական, եւ ողբայր ի վերայ աշխարհիս Հայոց, ընդ նուազել զօրութեան թագաւորութեանս Հայոց եւ ընդ բռնազբոսութիւնն Պարսից:
21 Առաւել ի սուգ մտեալ եւ յողբս անմխիթարս վասն ազգին իւրոյ Արծրունեաց, որ դիւրամոռաց զերախտիսն Քրիստոսի համարէին, միայն զկնի փառաց աշխարհիս ընթանային եւ մոգութեան մոխրապաշտութեանն հետեւէին:
22 Եւ յերկարեալ Աղան զողբսն, ջերմեռանդն յորդահոս արտասուաց բղխմունս առաջի սրբոյն Սահակայ եւ մեծ սպարապետին Սահակայ եւ այլոց նախարարացն. մինչեւ նոքա խոնարհեալ առ նորայն խորհրդական առ յապա պատահմունսն, որ հանդերձեցաւ աշխարհիս Հայոց, իբր մարգարէական իմն գոգցես տեսաւորութիւն, եւ միաբան յարտասուս եղեալ լային, եւ դառնապէս ողբս յողբս հարեալ անմխիթար սգոյ՝ անկեալ Աղան յերեսս առաջի սրբոյն Սահակայ եւ առաջի սպարապետին Սահակայ՝ ընդունել զսքեմ կրօնաւորութեան մոնազնութեան անապատասէր միայնական ստանալ իւր վարս: Զոր առ վայր մի ոչ առեալ յանձն սրբոյն Սահակայ՝ ասէ «լուռ լե՛ր առ այժմ,
23 եւ յայլում ժամու հոգացայց վասն որոյ խորհիս. մի գուցէ մատուցեալ առ Արտաշիր ոմանց սուտակասպաս չարախորհաց կեղծաւորութիւն իմն զմէնջ առնուցուն, եւ հայր քո Վասակ խորհիցի ինչ առ արքայի, եւ աղմուկ եւ շփոթ ինչ յուզիցէ հայր քո, որպէս թէ զապստամբութեան ինչ խորհել կարծիս զմէնջ առնուցուն: Բայց Աստուած ըստ յօժարութեան քո սիրոյդ կատարեսցէ զկամս քո որպէս եւ հաճոյ թուիցի առաջի Տեառն»:
24 Եւ ընկալեալ զխրատ նորա երանելոյն Աղանայ անսայր դիպող աւուր: Արկադեայ կայսեր թագաւորեալ ամս [ԻԳ] մեռանի սաստկակոծ պատուհասիւ յաղագս մեղանացն առ Յոհան Ոսկեբերան:
25 Եւ թագաւորէ ընդ նորա որդի իւր Փոքր Թէոդոս. եւ բազում եւ ազգի ազգի հոգաբարձութեամբ տուեալ օգնականութիւնս Հայոց աշխարհիս, շինելով քաղաք Թէոդուպօլիս ի Կարին գաւառի, եւ զօրս կողմնակալս ի պահեստ՝ ընդդէմ կալ պարսկական յարձակմանցն:
26 Զի Վռամ եւ Յազկերտ զկէս աշխարհիս յինքեանս յանգուցեալ՝ զբոլոր ապա աշխարհիս զտիրելն յոխորտային:
27 Եւ եղեւ ի վախճանելն Խոսրովու Հայոց թագաւորի, որ եկաց ի տէրութեանն ամս [Դ]՝ ոչ առ յանձն Յազկերտ նստուցանել զոք ի տոհմէ Արշակունեաց թագաւորել Հայոց, զի այնուհետեւ քաջ կարասցէ գլել զինքեամբ զզօրս Հայոց նախարարօքն հանդերձ. այլ թագաւորեցոյց նոցա զորդի իւր Շապուհ, որ եկեալ ոչ կարգաւորաբար աշխարհախնամ հոգածութեամբ յարդարէր զկարգս աշխարհիս. միայն որսոց եւ խաղուց պարապ զինքն հաճոյանայր կացուցանել:
28 Առ որ հայեցեալ նախարարքն Հայոց՝ կատականօք եւ արհամարհանօք ընդ նա նայէին, որպէս Ատոմ Մոկաց իշխան՝ յորսն Աստուածորդի զնա ձայնէր, զի այնու փքացեալ առ հուրն յաւակնեալ զինքն տացէ. դարձեալ կնամարդ զնա կոչելով ընդդէմ միմեանց անուանաձայնէ. եւ ինքն Ատոմ հատեալ գնայ ի կողմն Մարաց:
29 Եւս քաջասրտագոյն Շաւասպ Արծրունի, խաղս ձիընթացիկ արշաւանաց գնդակացն՝ զհետ մտրակեալ հանէ ի նմանէ զգնդակն բազում անգամ ասելով, «ա՛ղջկամարդ, ի բաց լեր յասպատակէ ասպարիսիս, ա՛յր կանացի, եւ ծանի՛ր զքեզ»:
30 Իսկ Շապհոյ զմական գնդին ի դիպուածս Շաւասպայ շարժեալ. զոր արհամարհեալ Շաւասպ արձակերեսան զերիվարն ի սիգաքայլ արշաւանս արարեալ՝ աներկիւղ համարձակութեամբ էանց գնաց ճեմ զճեմի առ զօրավարն Անատողի: Եւ հրամանաւ ինքնակալին Թէոդոսի կայսեր հաւատայ նմա զհազարապետութիւն բաժնին Հայոց, զՄիջագետս մինչ ի յանցս Եփրատ գետոյ: Եւ կացեալ Շաւասպ առ կայսեր [Դ] ամս:
31 Իսկ Շապհոյ լուեալ զհիւանդանալ հօր իւրոյ՝ փութացաւ գնաց ի Պարս. եւ վախճանեալ հայրն նորա՝ ի նմին աւուր մեռանի եւ ինքն սրով յիւրայոցն: Եւ քանզի վախճանեալ էր Համազասպ Մամիկոնեան, որ ի ժամանակին կալեալ էր զմարզպանութիւն եւ զզօրավարութիւն Հայոց ի խնդրոյ սրբոյն Սահակայ յերկուց թագաւորացն Յունաց եւ Պարսից՝ ոչ ոք այնուհետեւ առաջնորդէր Հայոց աշխարհիս. այլ քայքայեալ ցրուեցան յոր կողմ եւ աճապարել ախորժեաց ոք, քանզի հէնք բազումք կալան զերկիրս:
32 Եւ թագաւորեալ Վռամ որդի Յազկերտի՝ կոչէ ի դուռն զսուրբն Սահակ Հայոց կաթողիկոս: Որոյ առեալ զթոռունս իւր զՀմայեակ եւ Համազասպեան գնան առ արքայ ի Տսպոն: Քանզի Վարդան անցեալ գնացեալ էր սուրբ վարդապետաւն Մաշտոցիւ առ կայսր Թէոդորոս եւ առ Ատտիկոս արքեպիսկոպոս հանդերձ թղթովք սրբոյն Սահակայ, տանելով ընդ իւրեանց եւ զգիր եւ զբառ հայերէն դպրութեան.
33 զոր ընկալեալ սուրբ հայրապետին եւ բարեպաշտ թագաւորին Թէոդոսի հինգ թղթովք եւ հինգ պատասխանեօք՝ կարգէ զսուրբ վարդապետն ընդ վարդապետութեան աթոռակալութեան սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերանի եւ քաջաց եւ գլխաւոր վարդապետացն, իսկ զՎարդան կարգէ ստրատելատ Հայոց:
34 Իսկ ի հասանել սրբոյն Սահակայ ի դուռն հանդերձ նախարարօքն՝ զիջանէ ցածնու Վռամ ի բարկութենէ վրէժխնդրութեան Հայոց քինահարութեան անարգանաց Շապհոյ, եւ ընդ Յունաց զսերտ խաղաղութիւն ունելով. եւ ի խնդրոց նախարարացն եւ սրբոյն Սահակայ՝ թագաւորեցուցանէ Հայոց Վռամ երկրորդ զԱրտաշէս, որ եւ Արտաշիր:
35 Եւ ի թագաւորել Արտաշրի խաղաղանայր երկիրս առ վայր մի ի շփոթմանց պարսկական գնդի. եւ հարկացն արքունի կանգնեցան դիւանքն, զի այն [Ե] ամ բեկեալ հարկք եւ զօրք ի յարքունէ Պարսից:
36 Իսկ Արտաշիր յանդգնագոյնս եւ առանց պատկառանաց զհետ ամօթալից ախտին գիջութեան իգամոլ ցանկութեանցն ընթացեալ՝ ոչ միայն ի գիշերի այլ եւ ի տունջեան, յանդիման արեգական, անխտիր կատարէր զցանկականն, զանասնական գիջութեամբքն զանցուցեալ: Ընդ որ զչարեալ նախարարքն Հայոց՝ տաղտկացան ընդ գիջանալն, եւ խորհեցան զոչ թագաւորելն Արտաշրի ի վերայ Հայոց.
37 որք մատուցեալ առ սուրբն Սահակ զեկուցանել նմա զոր ինչ խորհինն, եւ թեւակոխէին առ Պարսից արքայն, զոր եւ արարին իսկ. որք գնացին առ Վռամ, եւ ոչ առ Թէոդոս բարեպաշտ եւ զուգափառ քրիստոնեայ թագաւոր, զեղխեցան ամբարշտաբար առանց խորհրդոց:
38 Եւ Վռամ քանզի կարի ախորժելով ունկն դնէր եւ յօժարէր բառնալ զթագաւորութիւն Հայոց՝ փութացաւ կոչեաց դարձեալ ի դուռն զԱրտաշիր եւ զսուրբն Սահակ բազմութեամբ նախարարացն Հայոց. եւ հարցեալ վասն որոյ ամբաստանն եղեն զԱրտաշրէ. զոր ոչ առ յանձն սուրբն Սահակ գրել ինչ վասն որոյ չարաբանեն զԱրտաշրէ:
39 Իսկ նախարարացն ընդդիմաբանեալ սրբոյն Սահակայ՝ իբր ոչ զնոցայն հաստատել ախորժակս, մատուցեալ առ Վռամ հանդերձ Սորմակաւ ուրեմն Արծկեցւոյ մոլեգնոտ փառամոլ աբեղայի՝ սկսան ազգի ազգի լեզուագարութեամբ չարախօսել զսրբոյն Սահակայ, որպէս թէ ոչ կամի զթագաւորելն Պարսից եւ հարկել Հայոց եւ զօրավարել, այլ զթագաւորելն Յունաց ցանկայ գտանել.
40 նա եւ հաւատարմութիւն իւրեանց առեալ զթուղթսն սրբոյն Սահակայ առ կայսրն եւ առ հայրապետն, եւ զերթալն Մեսրովպայ եւ Վարդանայ ի Յոյնս առաջի արկանէին, եւ զգնալն Անատողեայ եւ զշինել քաղաքին ի Կարին գաւառ:
41 Եւ անմիաբանք լեալ ընկեցին զսուրբն Սահակ յաթոռոյ եպիսկոպոսապետութեանն եւ զԱրտաշիր ի պատուոյ թագաւորութեան. եւ կացուցին հակառակաթոռ սրբոյն Սահակայ զՍորմակ մոլի, եւ ապա զԲքրիշոյ Ասորի, եւ ապա զՍամուէլ, որք ոչ ըստ օրինի եկեղեցականաց կրօնից զվարսն յարմարէին, այլ ընդ մարզպանին Մշկանայ լծակցեալ հոգալ զաշխարհիս: Մշկանս այս փոխանակ Արտաշրի մեր թագաւորի մտեալ ունի զաշխարհս հրամանաւ Վռամայ Պարսից արքայի:
42 Իսկ նախարարքն Հայոց իբրեւ տեսին յերկոցունց կողմանց զանկարգ եւ զանտեղի աշխարհիս պիտաւորութիւն՝ յապաշաւանս դարձեալ ի վերայ անցիցն անցելոց զոր ախորժելովն խնդրեցին՝ դարձան առ Վռամ, խնդրեցին իւրեանց կաթողիկոս զսուրբն Սահակ: Իսկ Վռամ յերկմիտս եղեալ, ոչ կարէր կատարել զխնդիրն, եւ կասկածանօք տարուբերէր ի միտս, մի գուցէ ոչ առնելով իմ զոր խնդրեն՝ առ կայսր հատուածեալ անկանիցին նախարարքն, հարկել եւ զինուորել կայսեր:
43 Իսկ Վաչէ Արծրունեաց տէր եւ Հմայեակ Աշոցաց տէր եւ այլք յանգուցեալ ի նոսա՝ հաճեցին զկամս Վռամայ, եւ թոյլ ետուն զով եւ հաճոյ թուիցի արքայի. նորա զՍամուէլն զայն կացուցանէ ի տեղի եպիսկոպոսապետութեանն Հայոց, որ յետ [Ե] ամաց վախճանի, կեցեալ կեանս արտաքոյ իրաւանց:
44 Իսկ Անատողի զօրավարն Յունաց զՀաւուկ ոմն Կուկռճացի կացոյց մասինն Յունաց եպիսկոպոսապետ. եւ այսպէս աղմկեալ եւ շփոթեալ երկիրս Հայոց՝ կեայր անմիաբանութեամբ, լի անկարգութեամբ, ըստ յօժարութեան Վաչէի Արծրունոյ:
45 Եւ եղեւ ի դառնալն սրբոյն Սահակայ ի Պարսից՝ եկն առ նա դարձեալ Աղան Արծրունի, եւ ընկալաւ ի նմանէ սքեմ կրօնաւորութեան. եւ երթեալ բնակէ առանձնապէս ի Գողթն գաւառի ի տեղւոջ վարդապետութեան սրբոյն Մեսրովպայ, ճգնասէր հրեշտակակրօն վարուք, երանելի մարդկան եւ ահարկու դիւաց:
46 Ապա իբրեւ վախճան առնոյր կարգեալ եպիսկոպոսացն որ ի Պարսից, որք առանց եպիսկոպոսին Կեսարու ձեռնադրեցան յերանեալ եպիսկոպոսէ՝ միաբան ապա նախարարքն Հայոց եկին առ սուրբն Սահակ, անկեալ առ ոտս նորա մեծաւ հառաչանօք՝ մի՛ յիշել զանցս զանցիցն անցելոց, զոր արարինն առ սուրբն, այլ դարձեալ կալցի զաթոռ հայրապետութեանն. եւ խոստանային գնալ ըստ հրամանի նորա:
47 Զոր ոչ առ յանձն լսել նոցա. զհանգամանս տեսլեանն, զոր եցոյց նմա Հոգին Սուրբ՝ որ ինչ առ յապա ժամանակս գործելոց էր, զբառնալ եպիսկոպոսապետութեանն եւ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց, եւ զկարգապետել անարժանիցն, եւ զընտրութիւնն սրբոց, եւ դարձեալ զնորոգումն հայրապետութեան եւ թագաւորութեան ի նոյն զարմէ Արշակունեաց, եւ զգալուստ նեռինն, եւ զգալուստն Քրիստոսի, եւ զհանդերձեալ դատաստանացն, եւ զհատուցումն իւրաքանչիւր ըստ գործս իւր, զոր ետես ի մեծի հինգշաբաթոջն:
48 Եւ այս ամենայն այսպէս եղեալ, կեցեալ սուրբն Սահակ ամս [ՃԻ]՝ փոխի յաշխարհէս ի կարգս հրեշտակաց, եւ տարեալ հանգուցանեն, զնշխարս սրբոյն յԱշտիշատ Տարօնոյ ի տեղւոջ վկայարանի սրբոյն Յոհաննու Մկրտչին եւ Աթանագինի վկային:
49 Ի նմին ամի յետ վեց ամսոյ անցանելոյ փոխի եւ սուրբ հայրապետն Մաշտոց. եւ խաչանշան լուսով խաղացուցանեն բազմութեամբ նախարարացն Հայոց ի ձեռն Վահանայ Ամատունոյ, որ էր ի ժամանակին սպարապետ Հայոց. եւ տարեալ հանգուցանեն զնա ի Յօշական գեօղ, ի գաւառին որ կոչի Ոտն Արագածոյ:
Յամի երկրորդի Յազկերտի որդւոյ Վռամայ երկրորդի՝ բարձաւ թագաւորութիւնն ի տանեն Հայոց, որ տեւեաց ամս [ՆԺԵ] եւ վախճանեցաւ:
50 Յետ բառնալոյ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց, եւ հայրապետութեանն ի տանէն սրբոյն Գրիգորի՝ Ղեւոնդ ոմն աշակերտ սրբոյն Մաշտոցի տեղապահ լինէր սրբոյն Սահակայ, եւ Յովսէփ եպիսկոպոս եւ Մովսէս եւ Մեղէս:
51 Իսկ զտեղի թագաւորութեանն Հայոց հրամանաւ Յազկերտի ունի Մշկան զօրավար Պարսից: Իսկ Վարդան Մամիկոնեան, որդի Համազասպայ Մամիկոնէի, թոռն սրբոյն Սահակայ, խոյս տուեալ գնաց զկողմամբքն Մոկաց, ի խոխոմս Տորոսական լերինն, ի լեսուրս Ջերմաձորոյ, եւ բնակէ յամրոցին, որ այժմ Զռղայլ վասն անխեդեդ ամրութեանն գեղջկաբանեն:
52 Եւ քանզի յետ մահուանն մեծին Սահակայ Բագրատունոյ սպարապետի ասպետի եւ զօրավարի Հայոց, հաւատացեալ էր Թէոդոսի կայսեր զսպարապետութիւնն Հայոց Համազասպ Մամիկոնէի եւ որդւոյ իւրում Վարդանայ՝ երկեաւ Վարդան ի մարզպանէն բնակել յանդորրու, այլ այնր աղագաւ էանց գնաց յամուրսն Մոկաց, եւ կայր մնայր ի նախախնամութենէ Աստուծոյ այցելել աշխարհիս Հայոց:
53 Եւ կոչեալ առ ինքն զեպիսկոպոսն Մոկաց զՅօհան եւ զեպիսկոպոսն Ռշտունեաց Սահակ եւ զեպիսկոպոսն Անձաւացեաց Շմաւոն, եւ կարգէ զդասս պաշտօնէից կատարել զպաշտօն Տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի անձանձրոյթ աշխատութեամբ եւ առատաձեռն տեսչութեամբ աղքատաց, զի գտցեն զողորմութիւն ի Քրիստոսէ:
54 Սահակս այս այն Սահակ է, որոյ հրամանաւ գրեաց մեծ վարդապետն Մովսէս տիեզերահռչակեալ քերթողն զգիրս Պատմութեան Հայոց մեծաց, հրաշազան յօրինուածով, սկսեալ յԱդամայ մինչ ի կայսր Զենոն.
55 որոյ ժամանակ կենացն տեւեալ ձգեալ ամս [ՃԻ] լի եւ պարարտ ծերութեամբ, որպէս գրեալ աւանդեցաւ մեզ այս ի չորրորդ դրուագի խոստաբանեալ պատմութեանն Մովսէսի Խորենացւոյ, վերադարձութեան ի վերայ երկեցունց դրուագեալ հատուածին, զոր եւ երանելին Կորիւն, ուսումնակից Մովսէսի եւ աշակերտ սրբոյն Մեսրովպայ՝ յիւրումն ստուգաբանեալ պատմութեան զայսոսիկ մեզ հաւատարմացուցանէ:
56 Ուստի եւ մեք ըստ կարի մերում անցեալ գտաք զհամառօտութիւն զրուցատրութեանս, զոր շարագրեալ յայտարարութեամբ յանդիման կացուցաք քեզ, քա՛ջդ բանասիրաց, Գագիկ Վասպուրական եւ մեծ զօրավար Հայոց, իսկ որպէս գրեալ հաստատեալ կայ հաւատարմապէս վարդապետացս քաջաբան եւ լի իմաստութեամբ շարագրածք հրաշափառագոյն:
57 Ապա փոյթ ինձ Թովմայի, որ ոչ վերջոտնեալ կալայ ամօթով զյետին տեղին, այլ փոխանակ սոցա մատեայ ի տեղիս յայս, ձեռն արկեալ անիմաստաբար լի անհմտութեամբ եւ անհանճարութեամբ բուռն հարկանելով զմեծ զայս քերթածութենէ: Բայց հրաման քո ճոխութեանդ ձգեաց զիս յայս մեծ ձեռնարկութիւնս, սակս որոյ բացաձգեցայց արտաքոյ շաղակրատոյ լեզուաց փառամոլ ոգոց:
58 Կատարեցաւ Դպրութիւն Առաջին Պատմութեան Հայոց ըստ ազգաբանութեան Արծրունեաց սեռի:
Գրք. 10Tovma2_2
Գլ. 1
0 Յետ բառնալոյ թագաւորութեանն Հայոց ի տանէն Արշակունեաց՝ ապա մարզպանք Պարսից կալեալ տիրէին աշխարհիս. եւ գլխաւորք Հայոց մեծաց ամրանային ի քարանձաւս ամրաշէն բերդիցս, ըստ տեղիս տեղիս եւ ըստ աշխարհս աշխարհս. եւ պարսկական բռնութիւնն զօրացեալ աճէր, եւ հարկապահանջք գունդքն ել եւ ելս առնէին սաստիկ խոշտանգանօք:
1 Ընդ նոյն ժամանակս խորհուրդ ի մէջ առեալ Շաւասպ Արծրունի եղբայր Վասակայ հօր Աղանայ Արծրունոյ, եւ խորհեցաւ զտիրելն Հայոց, եւ ելեալ գնաց զհետ անհանճար իմացմանց առ Պերոզ արքայ Պարսից, եւ յանձն առեալ ինքնակամ մոլորութեամբ զօրէնս մազդեզանց մոխրապաշտ յամառութեանց, եւ խնդրեալ յարքայէ զիշխանութիւն Հայոց։ Եւ նորա ըստ ցանկութեան սնոտի փառամոլութեանն կատարեալ զխնդիրն. եւ դարձեալ դառնայ ի Հայս, ընդ իւր ածելով մարզպան զՎնդոյ Պարսից մոգպետ։
2 Եւ ընդ մտանելն նոցա յաշխարհս՝ վրդովեցին զուխտ քրիստոնէութեան, եւ փոյթ ընդ փոյթ ձեռնամուխ եղեն աւերել քանդել զեկեղեցիս, զտունս աղօթից կործանել. զսեղանս խորհրդականս փրկագործութեանն յատակել, հիմն ի վերայ տապալել զաւազանն մաքրափայլ լուսաւորութեանն Հոգւոյն Սրբոյ, դառնապէս չարալլուկ չարչարել զքահանայս յպաշտօնեայս նորոց Կտակարանաց, զարս եւ զկանայս մատնել ի բանտս ի խոշտանգանս ծանրաբեռն հարկապահանջութեամբ, զի այնու դիւրաւ կարասցեն հերքել մերժել ի բաց կալ ի սուրբ հաւատոյ պարկեշտ կրօնից քրիստոնէութեան։
3 Եւ բազում այն էր որ մարտիրոսական ճգնութեամբ վկայեցին, քան որք դրդուեցան, առ ոչինչ համարելով զյափշտակութիւն ընչիցն եւ ստացուածոց եւ զմահս դառնագոյնս։ Եւ հասեալ Շաւասպայ Արծրունւոյ ամբարշտի յԱրտաշատ հանդերձ մարզպանաւն՝ շինեն ի դուռն քաղաքին զորմզդական մեհեանն, եւ զկրակապաշտութեան մոլութիւն բորբոքեն ի նմա. եւ կայր աշխարհս ի մեծ վտանգաւոր աղէտս։
4 Այս լուր դառնութեան եհաս առ մեծն Վարդան Մամիկոնեան, որ էր ամրացեալ ի Տորոսականն Զռայլ։ Եւ առ չհանդուրժել այնքան եկեալ հասեալ վտանգաւոր նեղութեանցն, եւ գազանեղէն զայրացմամբ մրմռեալ յոգի իւր ի վերայ կորստեան սուրբ հաւատոյս եւ կործանման աշխարհիս Հայոց՝ փութացոյց գիր պաղատանաց առ Տաճատ Ռշտունեաց տէր եւ առ Վախրիճ Անձաւացեաց տէր, զեկուցանել նոցա զեղեալսն։
5 Եւ նոքա թափառնակի անյապաղ հանդերձ իւրաքանչիւր զօրու եկին հասին առ մեծն Վարդան, եւ զզօրս լեռնակողմանն ընդ իւրեանս ածելով, ոչինչ աւելի քան զհազար եւ երկերիւր այր, եւ յանկարծօրէն յեղակարծ երագութեամբ հասին ի վերայ Շաւասպայ եւ մարզպանին Վնդոյի։
6 Եւ քանզի էին բանակեալ ի խառնուրդս Երասխայ եւ Մաւրին մեծի՝ պատահի յառաջ Շաւասպ Արծրունի, յորոյ վերայ կալեալ եւ կանչեալ քաջն Վարդան իբրեւ զառիւծ, իբրեւ կորիւն առիւծու, եւ առ ուժոյ եւ երագութեան ձեռինն ի վերայ ձգեալ զմիողնին՝ յերկուս կտրէ զՇաւասպն։
7 Իսկ Տաճատ եւ Վախրիճ ի մէջ փակեալ զմարզպանն եւ զորդի նորա զՇիրոյ՝ ձերբակալ արարեալ ածեն ի Դուին, եւ հուր կրակարանին բորբոքեալ՝ աստուածակէզ արարին զնա յորմզդական մեհենին. եւ զՇիրոյ կախեն զփայտէ ի վերայ կրակարանին. եւ զարսն գետավէժս եւ սրախողս արարեալ վատնեն, եւ զփախստեայսն տանին անցուցանեն յայնկոյս քան զքաղաքն Նախճաւան, եւ ինքեանք դառնան մեծաւ յաղթութեամբ։
8 Եւ քանդեն աւերեն զմեհեանն եւ յատակեալ զտեղին՝ շինեն նորին քարամբք զմեծ եկեղեցին զսուրբ Գրիգորն ի Բլուր տեղւոջն, եւ փոխեն անդ զկաթողիկոսն Հայոց զԳիւտ. եւ շինեն նախարարքն Հայոց իւրաքանչիւր պալատս արքունականս եւ դաստակերտս յականաւորս, եւ զքաղաքն որմափակօք պարսպեն, եւ խաղաղեցուցանեն զերկիրս։
9 Իսկ զթագաւորաբնակ տեղին մեծին Տրդատայ տան ի ձեռս Վահանայ Արծրունւոյ՝ շինել նմա տուն թագաւորաց, արարս պատրաստութեամբ. քանզի խորհեցան թագաւորեցուցանել զնա ի վերայ Հայոց, զի էր այր սրտեայ եւ ուժեղ, քաջախորհուրդ եւ իմաստնախորհ, խոնարհ, առատաձեռն եւ զուարթամիտ։
10 Բայց յետոյ անմիաբան գտեալք նախարարքն Հայոց՝ թողին զոր խորհեցանն վասն թագաւորելոյ Վահանայ, եւ անցին գնացին առ մեծն Վարդան. գնաց եւ Վահան զհետ նախարարացն առ Վարդան յառաջագոյն, տալ նմա զվերակացութիւն Հայոց. եւ եղեն հնազանդեալ նմա զամենայն աւուրս Վարդանայ։
11 Բայց արքայն Պարսից հեռացեալ պատերազմաւ ի Քուշանն ի դուռն Ճորայ. եւ երկիրս Հայոց յապահովանայր ի հինիցն Պարսից. եւ անդ սպանանի արքայն ի Քուշանաց, եւ թագաւորէ ընդ նորա Յազկերտ։
12 Եւ սկսաւ ոգորել ընդ իշխանս Հայոց մեծաց խորխտանօք, որպէս ցուցանեն յիշատակարանքն առաջնոց պատմագրաց, զաւերումն Հայոց եւ զյաճախել նեղութեանցն եւ զանթիւ բազմութիւն վկայից, որք վասն Քրիստոսի նահատակեցան, եւ զքաջապէս արիանալ սրբոց քահանայիցն, եւ անդ զբարիոք պատերազմն պատերազմեալ ի մեծ անապատին յԱպար աշխարհին, եւ որ ինչ այլն ամենայն. զոր աւելորդ համարիմ երկրորդել զմիանգամայն ասացեալսն։
13 Բայց իբրեւ եղեւ մեծ պատերազմ սրբոյն Վարդանայ ընդ Մշկանին եւ ընդ զօրս Պարսից ի յԱւարայրեան դաշտին, յԱրտազական գաւառին. եւ անդ յԱստուած խրախուսեալ սուրբ աստուածաբանակ զօրացն Հայոց՝ կատարեցան ի Քրիստոս։
14 Եւ անդ Վահան Արծրունի խոյակապ եւ յականաւոր քաջամարտութեամբ ընդ սրբոյն Վարդանայ ճակատ առ ճակատ վառեալ զպատերազմն, իբրեւ հուր ընդ եղէգն ճեմելով ի մէջ քաջ ախոյեանացն Պարսից։
15 Եւ իբրեւ ռազմ երկոցունց կողմանցն խռնեցաւ, եւ ձախոյ կողման թեւն Հայոց պարտել սկսաւ, եւ սրբոյն Վարդանայ մտրակեալ զերիվարն ի փախուստ զախոյեանսն Պարսից դարձուցեալ եւ զկողմն իւրոյ ձեռին գնդին զօրացուցեալ՝ անդ Վահան Արծրունի ընդմիջեալ զգունդն Պարսից դարձուցանէ ընդդէմ Վարդանայ. եւ անյապաղ մինչ այս մինչ այն՝ նոցա հարեալ ընկեցեալ ի զօրացն Պարսից գունդ մի հարուստ արք [ՃԽ] իբրեւ։
16 Ի վեր կառուցեալ զաչս սրբոյն Վարդանայ՝ տեսանէ զանօրէնն Վասակ Սիւնեաց տէր, եւ զհետ նորա աճապարեալ արկանեն զնա ի յամրափակ զինեալ վաշտն ի մէջ փղացն. եւ քաջն Վահան Արծրունի ընդ նմա նիզակակցեալ՝ մեռանին ի միասին քաջքն եւ ընտիրքն, մեծ նահատակք Վարդան եւ Վահան, եւ զվկայիցն անուն ժառանգեալ կատարեցան ի Քրիստոս սուրբ գունդն Հայոց, [ՈՂԶ] ոգիք։ Եւ պատմի այս ի համառօտութեան Աբրահամու Խոստովանողի։
17 Բայց թէ է՞ր աղագաւ պատմութիւն վկայութեան Վահանայ ոչ է գրեալ ի գիրս պատմագրի՝ ստուգապէս առանց յերկուանալոյ ցուցանեմ քում ուսումնասէր քաջահմտութեանդ։
Գլ. 2
0 Վասն արիւնահեղին Բարծումայի:
1 Ընդ ժամանակս Պերոզի արքայից արքայի էր ոմն յաղանդոյն Նեստորի Բարծումայ անուն, որ ունէր զանուն եպիսկոպոսութեան, զօրեղագոյնս զնեստորական հերձուածոյն բուռն հարեալ, եւ քսութեամբ զնախարարացն Հայոց առ Պերոզ վարելով՝ բազում օճիրս արիւնհեղութեան գործեաց։
2 Ի ժամանակին յայնմիկ էր ճոխացեալ պանծալի աթոռակալութեամբ սրբոյն Գրիգորի տէր Քրիստափոր Հայոց կաթողիկոս. գրէ առ կողմանս Ասորեստանի զգուշացուցանելով՝ մի խառնել ընդ նեստորականսն. զնոյն գրէ եւ առ որս ի Խուժաստանին էին ժողովուրդ ուղղափառացն։
3 Դարձեալ գրէ եւ ի կողմն Դերջանոյ, եւ Խաղտաց ձորոյ բնակիչսն եւ աշխարհակալ տեարս եւ առ եպիսկոպոսունսն։
4 Զոր զթուղթսն խաբող պատրանօք ի բուռն առեալ Բարծումայ՝ ետ տանել առ արքայ Պերոզ, եւ ասէր, թէ «զայս ամենայն զոր գրէ կաթողիկոսն Հայոց եւ առ ապստամբութիւն խորհել առ ի քէն, եւ զնախարարսն Հայոց զՅունաց թագաւորին խորհել հնազանդութիւն. արդ տեսանել պարտ է վասն այդր»։
5 Եւ ինքն Բարծումայ ի չքմեղս լինելով՝ եկն եհաս յԱրզնարզիւն եւ յաշխարհն Մոկաց, զի անդ զնեստորական աղանդոցն սերմանիցէ սերմանս։ Եւ սրբոյ վարդապետին մեր Եղիշէի, որ յայնմ ժամանակի ի Մոկաց բնակէր աշխարհին՝ եկեալ առ նա Բարծումայ, խնդրեալ զպատմողական գիրսն Հայոց, զոր գրեալ էր հրամանաւ սրբոյն Վարդանայ. եւ նորա կատարեալ զխնդրելին։
6 Ի նմին ժամու զգացեալ վասն նորա մեծ իշխանին Արծրունեաց Մերշապհոյ, որ յայնժամ ի Տմորեացն ամրանայր բերդի՝ յղէ առ նա ելանել գնալ ի սահմանացն յայնոցիկ. ոչ ինչ ձեռնամուխ լինելով ի նա, վասն Պարսից արքային, միայն սպառնական խոստաբանութեամբ յղէ առ նա պատգամս։
7 Նորա զչարեալ ընդ հասանել պատգամին՝ առ զայրուցս բարկութեան քինահանութիւն վրէժխնդրութեան արարեալ՝ ի բաց եհան ի գրոցն պատմութենէ՝ որ ինչ վասն տանն Արծրունեաց էր գործոց հանգամանք, եւ որ ինչ օրինակ մարտիրոսութեան Վահանայ Արծրունոյ։
8 Իսկ վարդապետն Եղիշէ էր ի ժամանակին յայնմիկ բնակեալ ի գաւառին Ռշտունեաց ի ծովեզերին, յորում տեղւոջ եւ հանգեաւ իսկ ի Քրիստոս սուրբն Աստուծոյ Եղիշայ։ Իսկ ի դառնալ գրոցն ի յաշխարհն Մոկաց՝ ոչ ինչ ումեք փոյթ վասն այն լինելով, կարծել՝ վարդապետին զայս այսպէս կանոնեալ. զոր ցուցանեմ յայլում տեղւոջ, եւ զոր ինչ արար արքայն Պարսից ընդ տունն Արծրունեաց ի սադրելոյ Բարծումայի ամբարշտի։
9 Մարկիանոս կայսր թագաւորեալ Յունաց յերկրորդն Թէոդոսի, որ արար զժողովն ի Քաղկեդոն [ՈԼԶ] եպիսկոպոսաց. առ որով վկայեաց սուրբն Վարդան եւ Վահան Արծրունի։
10 Իսկ Վասակ Արծրունի, հայր Աղանայ սրբոյ, առեալ զՏաճատ եւ զԳոտեր զեղբայր իւր՝ գնաց առ կայսր. մեկուսի եղեալ ի շփոթմանց պարսկական վրդովմանցն եւ աւերման աշխարհին. իսկ թագաւորն Մարկիանոս ընկալաւ զնոսա սիրով ի խաղաղութեան, մեծաշուք պատուով ի բարձ եւ ի պատիւ յառաջ ածեալ, իբրեւ զքաջամարտիկ ախոյեանս որ ի վերայ եկեղեցեաց Քրիստոսի եւ սուրբ ուղղափառ հաւատոյ արեամբ չափ ճգնեալ նահատակեցան, եւ զխոստովանողական անուն ձայն ի վերայ եդեալ կարդային։
11 Բայց աղերսեալ թագաւորն զարս պատուականս, զՎասակ եւ զՏաճատ եւ զԳոտեր, որք էին ի մեծ նախարարութենէ տանն Արծրունեաց՝ զի զժողովն ընկալցին ընդ երից սուրբ ժողովոցն։
12 Նոքա պատասխանեալ ասեն. «վասն զի մեք ի պարսկական հինիցն անդուլ եւ անպարապ գոլով ի բաց լքաք զկրթութիւնն գրոց սրբոց՝ առ ընտրել զհաւատոց խոստովանութեան կանոնադրութիւն. բայց մինչ էաք յաշխարհին մեր՝ առաջնորդքն մեր ոչ ետուն տեղի ընդունել զասացեալսն ի սահմանին խոստովանութեան։
13 Արդ ոչ կարեմք փոյթ ընդ փոյթ շղոմարար հաճութեամբ թագաւորիդ յանձն առնուլ՝ զոր հրամայէ կայսերական ճոխութիւնդ. այլ հրամայեսցէ մեզ գրել ի Հայս եւ հարցանել առաջնորդացն Հայոց, եւ ընդունել պատասխանիս»։
14 Այլ եւ զայս եւս եդին առաջի թագաւորին աղերսական մեղադրանս, եթէ ընդէ՞ր իբրեւ ժողովն գումարէր՝ ոչ զոք ի Հայոց հարկաւոր համարեցայք կոչել ի միաբանութիւն հաւատոց։
15 Պատասխանի ետ Մարկիանոս եւ ասէ. «վասն զի առաջնորդքն Հայոց զպարսկական շփոթմանցն զվտանգ կրէին»։ Ապա առեալ հրաման մեծամեծացն մեր Արծրունեացն՝ գրեն առ Աբրահամ Մամիկոնէից եպիսկոպոս, որ էր աշակերտ սրբոյն Սահակայ, եւ ծանուցանեն նմա զոր խնդրէ արքայ։
16 Եւ դարձեալ պատասխանի ասէ, մի՛ տալ տեղի՝ լսել հրամանի թագաւորին. թէ վտանգ ինչ հասանէ՝ կրել հանգոյն զինչ կրեցինն։ Զոր տարեալ զթուղթն մատուցին առաջի թագաւորին։ Իսկ թագաւորն գիտացեալ զհաստատուն եւ զանդրդուելի միտս նոցա՝ ոչ ինչ փոյթ արարեալ թողու ի կամս կամաց իւրեանց, կեալ որպէս հաճոյ թուի։
17 Եւ կացեալ անդ մինչ ի ժամանակս առաջինն Ղեւոնի կայսեր՝ մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ եւ փոխին ի հանգիստ փառաւորապէս ի գերեզմանս մեծամեծացն Յունաց։
18 Իսկ երանելոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ ի Յունաց աշխարհէն՝ եկն յերկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական խստամբերութեամբ եւ հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ՝ վերափոխի յաշխարհէս ի դասս սրբոց. որոյ ոսկերքն ընդ այլ սուրբսն հանգուցեալ կան ի վանսն Յադամակերտոյ։
19 Յերկարեալ վտանգ նեղութեան Հայոց, որպէս ցուցանեն բազումք ի պատմագրաց, մինչ ի ժամանակս Ջամասպայ եւ Կաւատայ, մինչ ի Խոսրով արքայ։ Եւ նախարարքն Հայոց կրէին կիրս ծանրաբեռինս ի զէն եւ ի ճակատամարտ։
20 Իսկ յաւուրս Վաղարշու մանուկն Վահան Մամիկոնեան ուժեղանայր ընդդէմ Պարսից. եւ առ ինքն ժողովեալ նախարարքն Հայոց՝ դնեն ուխտ եւ դաշինս աստուածայինս, միջնորդութեամբ սուրբ Աւետարանին՝ անկեղծաւոր եւ աննենգ տիրասիրութեամբ ցուցանել հնազանդութիւն հպատակութեամբ, մինչ յարիւն եւ յապաժոյժ նահատակութեամբ առնուլ վրէժս ի Պարսկացն հինիցն՝ զաւեր եկեղեցեացն Հայաստանի եւ զնեղութեանցն եւ զգերփանացն եւ զսաստիկ արիւնահեղութեանցն զքրիստոնէից եւ զուխտի մանկանց եկեղեցւոյ սրբոյ։
21 Եւ եղեւ ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ ել Հազարաւուխտ Պարսից զօրավար ծանր զօրու ի վերայ Հայոց՝ տալ պատերազմ ընդ զօրս Հայոց, աւերել գերել գերփել զաշխարհս, այն ինչ արծարծեալ առ նորոգումն շինութեան եկեղեցւոյ Քրիստոսի ի կործանմանէ հինի յետ մեծ պատերազմին սրբոյն Վարդանայ. եւ սփռեալ ասպատակ ընդ կողմանս կողմանս՝ եւ ինքն Հազարաւուխտ առնու զընտիրս այրուձիոց, զկորովի պատերազմողս ի վարելոցն պարսկային հարստութենէն, եւ խաղայ գնայ զկողմամբքն Հաշտենից եւ Ծոփայ, ի վերայ Վահանայ։
22 Ազդ եղեւ քաջին Վահանայ, եթէ զօր բազում առեալ Հազարաւուխտ յընտրելոցն Պարսից եւ ահաւադիկ հասեալ գայ ի վերայ։ Նոյն ժամայն աճապարեալ Վահանայ խրախուսեալ յԱստուած, ձայն քաջալերութեան առ նախարարսն Հայոց ասէ. «հապա, քաջք, վառեալ ի զէն ի յասպազէն, արիաբար մարտիցուք. մի՛ երկիցուք ի բազմութենէ զօրաց նոցա. Տէր խորտակէ զպատերազմողսն, Տեառն է պատերազմ, Տէր տկար առնէ զհակառակորդսն, Տէր է յոյս մեր»։
23 Եւ նոյնժամայն վառեցան պատրաստեցան, հեծեալ յիւրաքանչիւր յերիվարս ելին ընդդէմ նոցա։ Իսկ իբրեւ տեսին զբազմութիւն պարսկային զօրուն՝ վհատեալ գնդին լքին զմիմեանս եւ գնացին յետս կոյս, մինչ կալ մնալ միայն երեսուն արանց ընդ քաջին Վահանայ, Մեհրշապուհ եւ Յաշկուր Արծրունիք, եւ Կամսարն Ներսէհ, եւ ի տանէն Ամատունեաց՝ զորոց զանուանսն անգիտանամ, նիզակակիցք միմեանց եղեալք երեք տասնեակք թուովն, զսուրբ Երրորդութիւնն յօգնականութիւն իւրեանց վերաձայնեալ՝ լքին զօգնականութիւն մարդկան.
24 եւ մածեալ պնդեալ իբրեւ զբլուր պղնձի, իբրեւ զմի այր, եւ ասելով միաբան իբրեւ ի մի բերանոյ, «ամենայն ազգք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն վանեցի զնոսա» եւ ըստ միոջէքն՝ եւ հարեալ ի դիմի ղաշիկ զօրուն Պարսից. եւ նոցա թուէր ծաղր առնել։
25 Իսկ նոքա պատահեալ Պարսից ի գեօղն Երիզ կոչեցեալ, իբրեւ մրրիկ զփոշի պտուտեալ, իբրեւ հուր ընդ եղէգն ընթացեալ՝ սուր ի վերայ եդեալ վանեցին զբազումս քան եթէ զսակաւս, եւ զմնացեալսն փախստականս արարեալ հետամուտ լինելով հանին ի սահմանացն Հայոց. եւ ինքեանք դարձան մեծաւ յաղթութեամբ, մատուցին պատարագս Աստուծոյ եւ լցուցին զպէտս տնանկաց այրեաց եւ որբոց։ Եւ ամենեցուն բերան լցեալ խնդութեամբ ետուն փառս Աստուծոյ։
Գլ. 3
0 Եթէ որպէս եղեւ բարձումն չար թագաւորութեանն Պարսից տանն Սասանական:
1 Յամի ութերորդի Մուրկայ Յունաց թագաւորի, թագաւորն Պարսից Որմզդ որ ի տանէ Սասանայ՝ սպանաւ յիւրոց հաւատարմաց, եւ որդի նորա Խոսրով մանկագոյն տիովք մնացեալ՝ առնու զթագաւորութիւն։
2 Վահրամ ոմն Մեհրեւանդակ, որ էր իշխան կողմանցն արեւելից, այր հզօր զօրութեամբ՝ քաջութեամբ իւրով եհար զզօրս Թետալացւոց, եւ բռնութեամբ կալեալ զԲախլ եւ զամենայն երկիրն Քուշանաց, մինչեւ յայնկոյս գետոյն մեծի որ կոչի Վահռօտ. սա եւ զթագաւորութիւնն Պարսից յինքն կորզեաց, եւ որդի Որմզդի Խոսրով գնաց փախստական առ Մուրիկ թագաւորն Յունաց՝ զոր առեալ քեռիք նորա Վնդով եւ Վստամ գնացին փախստական ի դուռն կայսերական։
3 Առաքեցին առ Մուրիկ թագաւորն արս ճոխս մեծամեծ ընծայիւք եւ պատարագօք եւ թուղթ գրեալ ի բերանոյ Խոսրովայ զայս ինչ.
4 «Թագաւոր մեծ, իշխան ծովու եւ ցամաքի, տո՛ւր ինձ զօր յօգնականութիւն եւ հաստատեա՛ զիս ի տեղի թագաւորութեան հարց իմոց, զի թէ կարացից հարկանել զթշնամին իմ եւ կանգնել զթագաւորութիւնն իմ՝ եւ եղէց քեզ որդի հնազանդութեան եւ տաց քեզ զկողմանս Ասորոց եւ զամենայն Արեւաստան մինչեւ զՄծուին քաղաք, եւ ի յերկրէ Հայոց՝ զաշխարհ տանուտերական իշխանութեանն մինչեւ յԱյրարատ եւ ընդ Դուին քաղաք եւ յեզր ծովուն Բզնունեաց եւ ցԱռեստն աւան, եւ զմեծ մասն աշխարհին Վրաց մինչեւ ցՏփղիս քաղաք. եւ կալցուք ուխտ խաղաղութեան ի մէջ մեր եւ որդւոց մերոց յետ մեր թագաւորելոյ»։
5 Եւ կայսր Մուրիկ հաւանեալ նմա՝ յղէր առ նա զՓիլիպիկոս փեսայ իւր. եւ տայր տանել նմա գիր ընդունելութեան, եւ առնոյր ի նմանէ երդումն։ Եւ տայր նմա զօր կայսերական յօգնականութիւն, եւ զՅովհան պատրիկ ի Հայոց կողմանէ, եւ զՆերսէս ստրատեղատ յԱսիւրոց, եւ զՄուշեղ այր քաջամարտիկ եւ հզօր զօրութեամբ, եւ զամենայն զօրս Յունաց եւ Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, գունդ անթիւ բազմութեամբ եկեալ ի կողմանս Ատրպատականի ի Վառարատ գաւառի։
6 Գրէ եւ Վահրամ առ Մուշեղ եւ այլ զօրագլուխսն այսպէս. «Ես այսպէս կարծէի, թէ յորժամ ես ընդ թշնամիս ձեր մարտնչիմ՝ դուք յայդմ կողմանէ օգնական ինձ լինիցիք, եւ միաբանութեամբ բարձցուք ի միջոյ զտիեզերական պատուհասն, զտունդ Սասանայ։ Դուք աւադիկ ժողովեալ գայք ի վերայ իմ պատերազմաւ. այլ ես ոչ երկեայց ի ժողովելոց երիցանցդ Հռոմայեցւոց, որ գումարեալ գան ի վերայ իմ։
7 Բայց դուք, Հայք, տարաժամ ցուցանէք զտիրասիրութիւն. ո՞չ ապաքէն տունդ Սասանայ եբարձ զերկիր ձեր զտէրութիւնդ, եւ դուք դիմեալ գայք ի վերայ իմ։
8 Բայց ապա հաճոյ թուիցի ձեզ՝ ի բաց կալ ի դոցանէ եւ միաբանել ընդ իս. զի թէ ես յաղթեցից՝ երդուեալ ի մեծ աստուածն Որմազդ եւ յարեգակն եւ ի լուսին եւ ի հուր եւ ի ջուր եւ ի Միհր եւ յամենայն աստուածս՝ զի ձեզ տուեալ լիցի թագաւորութիւն Հայոց. եւ զոր կամիջիք՝ արասջիք ձեզ թագաւոր, եւ յԱսորոց կողմանէ զԱսորեստան եւ զՄծուին եւ զՆուշիրական մինչեւ ցսահմանս Տաճկաց, եւ ես մի՛ իշխեցից քան զԱրասխ անցանել յայդ կոյս։
9 Եւ զգանձդ Արեաց թագաւորութեան այնչափ արձակեցից՝ մինչեւ շատ լիցի ասել ձեզ, եւ բազմութիւն զօրաց՝ որքան եւ պիտոյ իցէ ձեզ, մինչեւ ձեր թագաւորութիւնն հաստատեսցի»։ Եւ ըստ կարգի օրինաց իւրեանց երդուեալ, եւ աղ ծրարեալ հրովարտակին ետ տանել. եւ նոցա առեալ եւ ընթերցեալ՝ ոչ արարին բանիցն պատասխանի։
10 Գրէ դարձեալ թուղթս երկրորդս եւ ասէ. «Գրեցի ձեզ, ի բաց կալ յայդմանէ, ուրեմն ոչ կամեցարուք լսել, ես զձեզ ապաշաւեմ, ասէ։ Քանզի վաղիւ առաւօտուն ցուցանել ձեզ փիղս վառեալս, եւ ի վերայ հզօր սպառազէնս ի քաջաց, որ տեղասցեն ի վերայ ձեր նետս երկաթեղէնս եւ շուառունս մուխս պարսատիկք սլաքովք եւ հաստաձիգք աղեղանց եւ կռուփք բազմադիմիք՝ որչափ Խոսրովայ եւ ձեզ պիտոյ իցէ»։
11 Գրէ պատասխանի Մուշեղ նմա այսպէս. «Զբանս քո լուեալ՝ ասեմ, եթէ յԱստուծոյ է թագաւորութիւն եւ ում կամի տացէ. բայց դու պարտիս յանձն քո ապաշաւել քան թէ ի մեզ. զի տեսանեմ զքեզ այր պռոտաբան, զի յանձն քո խրախուսես եւ ոչ յԱստուած, ի բազմութիւն զօրաց եւ ի փղաց զօրութիւն. այլ ես ասեմ քեզ, եթէ Տէր կամեսցի՝ վաղիւ պատելոց է զքեզ պատերազմ քաջաց. եւ ճեթեսցեն ի վերայ քո իբրեւ զամպս երկնից եւ բռնալիր նիզակօք անցանիցեն ընդ մէջ բազմութեան քո իբրեւ զփայլատակունս հրոյ շանթից։
12 Քանզի թէ Աստուած կամեսցի՝ տանելոց է սաստկութիւն հողմոյ զզօրութիւն քո իբրեւ զփոշի»։ Էին անդ Վնդայ եւ Վստամ եւ զօրք պարսիկք իբրեւ [ԸՌ] հեծեալ, թող զզօրս Յունաց եւ Հայոց։
13 Եւ ի վաղիւ անդր մինչդեռ արեւն ընդ ծայրս հարկանէր՝ կարգեցաւ պատերազմ սաստիկ, ճակատ առ ճակատ ուժգին խումբ եւ անհնարին խառնուրդ. եւ մարտուցեալ ընդ միմեանս յայգուէ մինչեւ ընդ երեկս քաջապէս՝ եւ յոգնեցան երկոքեան կողմանքն ի մեծ պատերազմին. եւ այնչափ սաստիկ լինէր կոտորածն՝ մինչ զի սաստկութիւն վտակաց արեանն խաղացեալ ոռոգանէր զերկիրն ամենոյն։
14 Եւ ոչ կարացեալ ունել զդէմ զօրն Վահրամայ՝ փախստական լինէր առաջի զօրացն Յունաց. եւ նոցա հետամուտ եղեալ մինչեւ ի մութ երեկոյին, լցին դիակամբք զերկիրն. եւ զբազումս ձերբակալ արարեալ ածին առ Խոսրով, եւ զօրացաւ յաւուր յայնմիկ յաղթութիւն Խոսրովայ։ Եւ Վահրամ գնաց փախստական եւ անկաւ ի Բախղ Շախստան. որ եւ յետոյ իսկ սպանաւ ի հրամանէ Խոսրովայ։
15 Եւ հաստատեցաւ Խոսրով յաթոռ թագաւորութեան, եւ զխոստացեալսն կայսեր՝ կատարեաց. ետ նմա զԱրեւաստան զամենայն մինչեւ ցՄծուին, եւ զերկիրն Հայոց մինչեւ ցգետն Հուրաստան, եւ զգաւառն Կոտայից մինչեւ յաւանն Գառնի յեզր ծովուն Բզնունեաց եւ մինչեւ յԱռեստն աւան եւ զԿոգովիտ գաւառ մինչեւ զՀացիւն եւ ցՄակու։ Եւ էր սէր դաշնաւորութեան մեծի ի մէջ երկոցունց թագաւորացն Պարսից եւ Յունաց։
16 Եւ եղեւ յամի չորեքտասաներորդի Խոսրովայ արքայի, ի քսաներորդ ամի Մուրկայ թագաւորութեանն՝ ապստամբեցան ի կայսերէ զօրքն Յունաց, որք ի Թրակացւոց կողմանէն, եւ նստուցին իւրեանց թագաւոր այր զոմն անուն Փոկաս կոչեցեալ. եւ գնացեալ միաբանութեամբ ի Կոստանդնուպօլիս՝ սպանին զՄուրիկ թագաւոր եւ նստուցին զՓոկաս յաթոռ թագաւորութեան։
17 Իբրեւ լուաւ Խոսրով արքայ զլուր համբաւոյն այնորիկ՝ շարժեցաւ ի բարկութիւն մեծ, լինել վրէժխնդիր արեանն Մուրկայ։ Եւ ժողովեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց՝ առնէր վնասս մեծամեծս եւ սաստիկս ի բաժնին Յունաց։ Իբրեւ լցան ամք [Ը] Փոկայ՝ սպանաւ եւ նա Հայրակղէ, որ դաւեալ նմա՝ էառ զթագաւորութիւն նորա։
18 Եւ առաքեաց հրեշտակս մեծապէս գանձիւք եւ հրովարտակօք առ արքայ Խոսրով, խնդրել ի նմանէ զխաղաղութիւն մեծաւ թախանձանօք, ասէ. «զվրէժ արեանն Մուրկայ առի ի թշնամոյ նորա, արդ կա՛մ եղիցի քեզ առնել ընդ իս զխաղաղութիւն եւ արգելուլ զսուր քո յերկրէ իմմէ»։
19 Որում ոչ կամեցեալ լսել Խոսրովայ՝ ասէ. «իմ է թագաւորութիւնն այն, եւ ես զորդին Մուրկայ նստուցի թագաւոր, եւ նա երթեալ առանց մեր հրամանի թագաւորեաց, եւ զմեր գանձս մեզ ընծայ մատուցանէ, ոչ գիտելով եթէ համարս խնդրեցից գանձիս այսմիկ, եւ ոչ դադարեցից մինչեւ առից զնա ի բուռն իմ»։ Եւ առեալ զգանձսն՝ հրամայեաց սպանանել զընծայաբերսն, եւ բանիցն Հայրակղի ոչ արար պատասխանի, այլ առնէր վնասս սաստիկս ի կողմանս կողմանս, աւարառութիւն եւ գերութիւն եւ սուր.
20 եւ զօրք Պարսից որք էին ի կողմանս Պաղեստինացւոց, եւ զօրավար նոցա անուանեալ Ռազմայուզան որ է Խոռեամ՝ խօսէր ընդ Երուսաղէմի զխաղաղութիւն. քանզի էին հնազանդեալք յառաջագոյն ընդ թագաւորութեամբն Յունաց, եւ սպանեալ զոստիկանն Պարսից, որ էր ի վերայ նոցա, եւ ինքեանք պատրաստեալ ի պատերազմ ընդդէմ Պարսից։
21 Յայնժամ ժողովեալ Խոռեմ Եռազմայուզան զզօրս իւր բանակեցաւ շուրջ զԵրուսաղէմաւ եւ պաշարեաց զնա, եւ պատերազմեցաւ ընդ Երուսաղէմի աւուրս [ԺԹ], եւ փորեալ ի ներքոյ զհիմունսն՝ աւերեցին զպարիսպսն։
22 Եւ եղեւ յաւուրն ինն եւ տասներորդի, յամսեանն մարգաց, որ օր [ԻԸ] էր ամսոյն, յամի քսան եւ հինգերորդի թագաւորութեանն Խոսրովու, որ կոչէր Ապրուէզ, զկնի [Ժ] աւուր անցանելոյ զատկին՝ առին զքաղաքն. եւ սուր ի գործ արարեալ [Գ] աւուրս՝ սպառեցին զամենայն մարդ ի քաղաքին. եւ նստան ի ներքս ի քաղաքին [ԻԱ]օր. ապա ելեալ բանակեցան արտաքոյ քաղաքին, եւ զքաղաքն այրեցին հրով։
23 Եւ հրամայեցին համար առնել անկելոց դիակացն, գտաւ թիւ սպանելոցն [ԾԵՌ] մարդ։
24 Կալան եւ զհայրապետն Զաքարիայ, եւ ի խնդիր անկեալ աստուածային սուրբ նշանին՝ սկսան զնոսա տանջել, մինչեւ զբազումս ի պաշտօնէիցն կառափեալ սատակեցին. ապա ցուցին զտեղին ուր ծածկեալն էր. զոր առեալ վարեցին ի գերութեան, եւ ոսկի եւ արծաթ անբաւ խաղացուցին ի դուռն թագաւորին։
25 Եւ վասն մնացելոցն որք ի քաղաքին եւ ի սահմանս նորա՝ ել հրաման յարքունուստ առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն, շինել զքաղաքն եւ հաստատել զամենեսին յիւրաքանչիւր կարգ։ Եւ անդէն վաղվաղակի կատարէին զհրաման արքունի. եւ կարգեցին երիցապետ զոմն ի վերայ քաղաքին որում անուն էր Մոդեստոս։
26 Եւ յետ այսորիկ գումարեցոյց զօրս բազումս Խոռէմ, եւ ել ի Քաղկեդոն եւ նստաւ յանդիման Բիւզանդայ, եւ խնդրէր անցանել եւ կործանել զքաղաքն թագաւորանիստ։
27 Իբրեւ ետես կայսր Հայրակղէս զչարիսն ամենայն, որ եկին հասին ի վերայ նորա՝ ակամայ կամեցեալ ցուցանել բարեկամութիւն՝ ել ընդ առաջ նոցա, մեծարել իբրեւ զվաստակեալս եւ զհիւրս, ընկալաւ զնոսա մեծամեծ ընծայիւք. եւ տայր զօրավարին եւ իշխանացն ամենեցուն պարգեւս մեծամեծս, եւ բաշխէր զօրացն ամենեցուն դահեկան ի խռոկս, եւ ճաշս եւ ընթրիսս ուրախութեան կազմէր ամենայն զօրացն մինչեւ է օր։
28 Ապա ելեալ ի նաւ՝ եկն ի մէջ ծովուն խօսել ընդ զօրավարին Պարսից. «զի՞նչ կամիք, ասէ, առնել, եւ վասն է՞ր եկիք ի տեղիս յայս. միթէ զծով իբրեւ զցամա՞ք համարիցիք, մարտնչել ի սմա ընդ մեզ. կարող է Աստուած, եթէ կամեսցի՝ ցամաքեցուցանել զծովս առաջի ձեր։
29 Բայց զգոյշ լերուք, մի՛ գուցէ ոչ հաճեսցի Աստուած, եւ խնդրեսցէ ի ձէնջ զվրէժ արեան կոտորածի աշխարհի։ Զի ոչ թէ վասն աստուածպաշտութեան ձերոյ կամ բարեգործութեան եւ սրբութեան արար Աստուած զայս այսպէս, այլ վասն մերոյ ամբարշտութեան ի Տէր. մեղք մեր արարին եւ ոչ քաջութիւն ձեր։ Բայց եւ զի՞նչ իսկ խնդրիցէ թագաւորն ձեր յինէն, որ ոչ առնէ զխաղաղութիւն, բառնա՞լ կամի զթագաւորութիւնս զայս։
30 Մի ջանասցի. քանզի յԱստուծոյ հաստատեալ է, եւ բառնալ զսա անհնար է, բայց թէ Աստուծոյ այնպէս հաճոյ իցէ՝ կամք Աստուծոյ կատարեսցին։ Եւ եթէ ասիցէ, եթէ այլ թագաւոր նստուցից՝ արասցէ զո եւ կամեսցի եւ արձակեսցէ եւ մեք ընդունիմք, ահաւասիկ է տեղի թագաւորութեանս։
31 Եւ եթէ զքէն արեանն Մուրկայ խնդրէ՝ զքէն արեանն Մուրկայ խնդրեաց Աստուած ի Փոկասայ ի ձեռն հօր իմոյ Հայրակղի. եւ եթէ երկիր խնդրիցէ՝ ահաւադիկ երկիրդ առաջի ձեր, եթէ կամիմք եւ եթէ ոչ կամիմք՝ եհան Աստուած ի մէնջ եւ ետ ի ձեռս ձեր։ Եւ եթէ քաղաքս խնդրիցէ՝ ահաւադիկ է քաղաքք մեծամեծք եւ պարսպաւորք. այլ գանձս խնդրիցէ՝ ասացի թէ տաց որչափ եւ ձեռն հասանիցէ. եւ ոչ կամեցաւ լսել, այլ տակաւին ծարաւի է արիւնարբութեան։
32 Մինչեւ յե՞րբ ոչ կամիցի յագենալ արեամբ. մի՞թէ ոչ կարէին Հոռոմք սպանանել զնա, եւ բառնալ զթագաւորութիւնն Պարսից ի ժամանակի, իբրեւ ետ Աստուած զսա ի ձեռս մեր. այլ արարին ի վերայ նորա ողորմութիւն։
33 Բայց արդ ես զնոյն բարիս խօսեցայց եւ խնդրեցից ի նմանէ հաշտութիւն եւ սէր, եւ ի ձէնջ խնդրեցից երիս ինչս, եւ լուարուք ինձ - ի բաց արարէք յաշխարհէ զսուր եւ զհուր եւ զգերութիւն, եւ յերիցդ օգուտ գտանէք. զի ոչ դուք նուազիցիք ի սովոյ, եւ ոչ հարկք արքունի կորնչիցին։
34 Եւ ես աւասիկ արձակեցից թագաւորին ձերում պատարագս եւ հրեշտակս հրովարտակօք, խնդրել ի նմանէ զխաղաղութիւն աշխարհի եւ ընդ իս հաշտութիւն։ Եւ նոցա ընկալեալ զխնդիրսն՝ հաւանեցան առնել ըստ կամաց նորա, մինչեւ տեսցեն եթէ զի՛նչ պատասխանի եկեսցէ յարքայէն իւրեանց, եւ կամ զօրուն զի՛նչ հրամայեսցէ առնել։ Եւ զօրուն գնացեալ անտի ձմերեցին ի Սուրիա։
35 Իսկ թագաւորն Պարսից ընդունէր զպատարագսն բերեալս ի կայսերէն, եւ զհրեշտակսն անդրէն ոչ արձակեաց, եւ ոչ հրովարտակացն պատասխանի առնէր. այլ հրաման տայր զօրացն՝ նաւս կազմել եւ անցանել ի Կոստանդնուպօլիս։ Եւ եղեւ պատերազմ եւ նաւամարտութիւն սաստիկ ի մէջ ծովուն։
36 Եւ կորեան ի զօրացն Պարսից յաւուր յայնմիկ սպառազէնք հեծելոց [ԴՌ] հանդերձ նաւօք իւրեանց։ Եւ տեսեալ զայնպիսի կորուստ՝ ոչ եւս համարձակեցան ի նոյն գործ, այլ տարածեալ կալան զերկիրն ամենայն։
37 Եւ յաւել գրգռել ի սիրտս իւր արքայ Խոսրով. զի Տէր խստացուցանէր զսիրտ նորա, զի կործանելոց էր զթագաւորութիւն նորա. գրէ հրովարտակ նախատանաց առ կայսր, որ ունէր օրինակ զայս.
38 «Աստուծոց պատուական եւ ամենայն թագաւորաց, տէր երկրի եւ ծովու, ծնունդ մեծին Արամազդայ Խոսրով թագաւոր. առ Հայրակղոս անմիտ եւ առ անպիտան ծառայ մեր։ Ոչ կամեցար կամօք տալ զանձն ի ծառայութիւն մեզ, այլ տէր եւ թագաւոր կոչես զքեզ. զգանձն արքունի որ իմ առ քեզ է՝ ծախես, եւ զայդ ոչ գիտես, եթէ վաղիւ համարս տալոց ես։
39 Զծառայս իմ պատրես, եւ զզօրս աւազակաց ժողովեալ՝ ոչ տաս ինձ հանգչել, այլ հանապազ պատրաստիս ինձ ի պատերազմ, եւ ասես վստահանալ յԱստուածն իմ։ Արդ ո՞ւր է Աստուածն այն, զոր դուդ ասես, վասն է՞ր ոչ փրկեաց զԿեսարիայ եւ զԱնտիոք եւ զՏարսոն եւ զԱմասիայ եւ զԵրուսաղէմ եւ զԱղէքսանդրիս եւ զԹեբայիտ եւ զայլ աշխարհս։
40 Մի՞թէ եւ այժմ ոչ գիտիցես, թէ զամենայն երկիր զծով եւ զցամաք ինձ հնազանդեցուցի. արդ զԿոստանդնուպօլի՞ս միայն ոչ կարիցեմ բերել։ Բայց արդ զամենայն յանցանս քո եւ զվնաս զոր արարեր թողում քեզ. արի առ զկին քո եւ զորդիս եւ եկ այսր. եւ տաց քեզ ագարակս, այգիս եւ ձիթենիս եւ սերմանս, զի վարեսցես եւ հնձեսցես, եւ մեք սիրով նայեսցուք ի քեզ։
41 Ապա թէ ոչ՝ մի խաբեսցէ զքեզ յոյսն սնոտի, զի Քրիստոսն այն, որ զանձն իւր ոչ կարաց ապրեցուցանել ի Հրէիցն, այլ կալան զնա եւ սպանին ի վերայ փայտի՝ իսկ արդ զքեզ զիա՞րդ կարէ ապրեցուցանել ի ձեռաց իմոց։ Զի թէ իջանիցես յանդունդս ծովու՝ ձգեցից զցանցս իմ եւ ըմբռնեցից զքեզ. եւ ապա տեսանիցես զիս այնպէս՝ որպէս դու ոչ կամիցիս»։
42 Եւ առեալ Հայրակղի զհրովարտակն՝ հրամայեաց ընթեռնուլ առաջի հայրապետին եւ ամենայն մեծամեծացն. եւ ապա մտին ի տունն Աստուծոյ, եւ տարածեալ զհրովարտակն առաջի սրբոյ սեղանոյն՝ անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց յերկիր առաջի Տեառն եւ լացին դառնապէս, զի տեսցէ Տէր զնախատինսն զոր նախատեաց զնա թշնամին։
43 Եւ հաճոյ թուեցաւ Հայրակղի եւ ամենայն սինկղիտոսիցն՝ նստուցանել զորդին Հայրակղի յաթոռ թագաւորութեան, որ էր մանուկ փոքր. եւ ինքն հանդերձեալ կազմել գնալ ընդ արեւելս նաւել ի Քաղկեդոն։ Եւ զօր Պարսից արքային որ յաշխարհին՝ ոչ գիտացին. եւ Հայրակղի ժողովեալ զամենայն արեւելեայս իբրեւ [ՃԻՌ]՝ դիմէ ի վերայ Խոսրովայ։
44 Եւ ճանապարհ արարեալ ընդ կողմն հիւսիսոյ՝ ել դէպուղի ի Կարնոյ քաղաք եւ անցանէ ի Շիրակ, եւ հասեալ ի Դուին՝ աւերէ զնա եւ զՆախճաւան եւ յՈրմի, եւ դիմեալ ի Գանձակն Ատրպատականի՝ բրէ զնա, աւերէ զԱհմատան եւ զՄայ, կործանէ զբագին հրատին մեծի, որում Վշնասպն կոչեն, եւ լնուն զծովակն որ յանդիման հրատին՝ դիակամբք. զխօսուն եւ զանասուն, զայր եւ զկին եւ զմանուկ առ հասարակ մաշեցին ի սուր սուսերի։
45 Եւ արքայ Խոսրով զարհուրեալ պատրաստի ի փախուստ, քանզի զօրացաւ յաղթութիւնն Հայրակղի. եւ ամենայն ուրեք ուր եւ հանդիպէր զօրուն Պարսից՝ առ հասարակ սատակէր զամենեսեան, մինչ ոչ մնալոյ ապրեալ։
46 Զայս յառաջագոյն իմացեալ հին պատմագրին՝ յառաջատես զկործանումն նոցա յայտ առնէ. եւ զոր ասէն այսպիսի ինչ է. «վա՜յ քեզ, եղո՜ւկ դու, երկիրդ Պարսից, յորժամ բազմախուռն գունդք զօրացն Յունաց ի քեզ արշաւանս եդեալ՝ հասանիցեն եւ հարկանիցեն զքեզ ի սուր սուսերաց, եւ յառաթուր սմբակաց։
47 Վա՜յ քեզ, եղո՜ւկ դու, այր քաջ, արքայդ մեծանուն, յորժամ կարկառիցէ բարձրեալն զձեռն իւր ի կործանել զքեզ եւ ի խորտակել զգաւազան ամբարտաւանութեան քո։ Յայնժամ մերկասցի արեգակն զլոյս իւր ի քէն եւ զգեցուսցէ քեզ խաւար. յայնժամ ահագինս որոտալով ճայթիցէ ի վերայ քո երկինք, եւ լսիցէ հնչիւն եւ բոմբիւն եւ դղրդիւն յանդնդոց, ձայն որոտալոյ սմբակաց բազում ամբոխից երիվարաց եւ աղաղակ բազում սպառազինաց յարձակեսցին ի վերայ քո. յայնժամ ամօթալից աչօք տեսցես զբազմափառ զպայծառացեալ նշանս դրոշմացն բարձրացելոց։
48 Յայնժամ թանձրացեալ մթասցի, բալ եւ մառախուղ խաւար ի վերայ լերանց եւ դաշտաց քոց. յայնժամ կերիցէ սուր զպատերազմողս քո. ելցեն ի քեզ փայտահարք բազումք եւ կոտորեսցեն զմայրս քո մեծամեծս եւ զմատաղատունկս բարձունս. յայնժամ ելցէ հուր ի քէն ծնեալ. եւ կերիցէ զքեզ եւ զբազմութիւն ուստերաց եւ դստերաց քոց, ի քէն ակն ունելով զբորբոքումն։
49 Զի որովք բարձրացար եւ ամբարտաւանեցար՝ նոքիմբք խոնարհեսցիս եւ անկցիս։ Քակտեսցի եւ աւերեսցի պերճութիւն տաճարաց քոց, եւ ամենայն ուրեք անարգեսցի։ Եւ զոր ծնար եւ գգուեցերն՝ քեզէն կոչեսցես ի մահ»։ Այս ամենայն վճարեցաւ Պարսից ի ձեռն յունական սրոյն։
50 Իսկ Խոսրովու կարծեալ արծարծեալ զզօրս իւր եւ որք ի դրանէն արքունի որ կոչին համհարցք եւ փուշտիպանք, եւ ամենայն արք ընտիրք տան թագաւորին ոյժ առեալ դարձեալ պատերազմել ընդ Հայրակղի։ Եւ նա գնաց ընդդէմ նոցա սաստիկ զօրութեամբ. եւ եղեւ բալ եւ մութ թանձրամած խաւարին ի վերայ երեսաց ամենայն երկրի. եւ ոչ գիտացին զօրն Պարսից զդարձն Հայրակղի ի վերայ նոցա՝ մինչեւ երթեալ խառնեցան եւ բախեցին զմիմեանս պատերազմօք։
51 Եւ այնպէս զօրացոյց Տէր զողորմութիւն իւր ի վերայ Հայրակղի յաւուր յայնմիկ՝ տալ ի ձեռս նորա զամենեսեան. եւ նոքա հարեալ սատակեցին զնոսա սրով սուսերի յանխնայ, սպանին եւ զզօրավարն ի պատերազմին, եւ զմնացեալ սակաւսն ի մէջ արարեալ շրջափակ տուեալ՝ կամէին զամենեսեան սատակել։ Եւ նոցա ձայն բարձեալ ողորմագին պաղատանօք առ Հայրակղոս, եթէ «աստուածասէր եւ բարերար տէր, արա ի վերայ մեր ողորմութիւն, թէպէտ եւ չեմք արժանի ողորմութեան»։
52 Յայնժամ Հայրակղոս հրամայեաց առնել ի վերայ նոցա ողորմութիւն։ Եւ թողին զնոսա արք իբրեւ [ԴՌ], վիրաւորք, բոկք եւ մերկք եւ հետեւակք։ Եւ ընդ առաւօտն հրամայեաց Հայրակղոս ասպատակս սփռել ի վերայ ամենայն երկրին, եւ հարկանել զամենայն երկիրն սրով սուսերի։
53 Եւ Խոսրով արքայ փախստական գնաց, եւ անցեալ զԴեկղաթաւ ի Վեհկաւատ՝ հրամայեաց զլար կամուրջացն կտրել. եւ Հայրակղի հասեալ բանակեցաւ առ դուրս Տիսպոն քաղաքի. եւ քանդեալ աւերեաց զամենայն ապարանս թագաւորին եւ այրեաց զնոսա հրով, եւ բազում գանձս մթերեալս յափշտակեաց անչափ աւարաւ գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ հանդերձից, եւ անասուն բազում յոյժ, եւ բազմութիւն գերեաց իբրեւ զաւազ ծովու անթիւ։
54 Բայց տիկնայքն եւ հարճքն եւ ամենայն որդիքն արքայի եւ արքունի երիվարացն՝ էին անդէն ի Վեհկաւատ. եւ սկսաւ Խոսրով արքայ ժողովել զմնացեալ նախարարս զօրացն եւ զզօրն, որ զերծեալ էին ի պատերազմէն։
55 Եւ խօսէր ընդ նոսա սաստիկ եւ ահագին դատաստանօք եւ սպառնալեօք, թէ «ընդէ՞ր եւ դուք ոչ մեռարուք ի պատերազմին, քան թէ ելեալ փախստական գնացէք գալ առ իս եւ տալ համարձակութիւն ծառայի իմում ի յայսքան վնաս. մի՞թէ արդեօք զԽոսրով մեռեալ կարծէիք»։
56 Յայնժամ խորհուրդ միաբանութեան ի մէջ առեալ ամենեցուն նոցա ասեն. «թէպէտ եւ ի թշնամեացն ապրեցաք՝ սակայն ի ձեռաց դորա մեզ չիք ապրել. արդ եկայք իմասցուք ինչ»։
57 Յայնժամ երդուեալ միաբանութեամբ գնացին ի գիշերի եւ անցին ընդ զոմ ի Վեհկաւատ եւ կալան անդ զտիկնայսն ամենայն եւ զհարճսն եւ զորդիսն արքայի, եւ զերիվարսն արքունական, որով եկեալ էր Խոսրով արքայ ի Տիսպոն՝ հանին գաղտաբար ի գիշերի, եւ արքայ Խոսրով ոչ միոյ իւիք չէր տեղեակ. եւ զորդի նորա Կաւատ նստուցին թագաւոր. եւ նա դիմեալ եկն ի վերայ նորա։
58 Եւ ոմն ընթացեալ ետ գոյժ վաղվաղակի Խոսրովու, թէ «ապստամբեցաւ ամենայն Արեաց երկիր ի քէն, եւ զորդի քո Կաւատ նստուցին թագաւոր, եւ ահաւադիկ դիմեալ գայ ի վերայ քո»։ Եւ ընդոստուցեալ Խոսրով ի յահէն եւ զարհուրեալ մեծաւ դողութեամբ՝ խնդրեաց իւր տեղի փախստեան, աղաղակեաց եւ ասէ՝ ձի՛, ձի՛, եւ մտեալ յասպաստանն՝ ոչ հանդիպեցան ձիոյ։
59 Յայնժամ արքայ Խոսրով յայլակերպս եղեալ գնաց եմուտ ի բուրաստանն արքունի, եւ երթեալ ի թաւ պուրակս բուրաստանացն, մտեալ ի ներքոյ թաւ թփոյ ծաղկոցն որ էր մուրտ բազում՝ ղուղեալ դադարեաց։
60 Եւ Կաւատ արքայ հրամայեաց խնդիր առնել. եւ երթեալ ի բուրաստանն՝ գտին զնա ի թաւի անդ ղուղեալ, կալան զնա եւ եկին ածին զնա ի դախղիճ անդր։ Հրաման ետ արքայ Կաւատ արկանել զնա ի տուն մի արքունական սենեկացն. եւ մտանէին առ նա արք ի նախարարացն, խօսէին դատաստանօք եւ նախատէին զնա, անարգէին եւ գնային։
61 Այս եղեւ զաւուրս ինչ. ապա անարգեաց զնա եւ Կաւատ արքայ, եհատ ի վերայ նորա դատաստան մահու, եւ հրամայէ արանց մտանել եւ սպանանել զնա. որք մտեալ քարտակատեցին զնա տապարօք ի սենեկի անդ եւ սպանին։
62 Հրամայեաց եւ զեղբարսն իւր սպանանել, որք ի միում ժամու սպանան արք [Խ], ամենեքեան ի չափ հասակի եկեալ։
63 Եւ Կաւատ արքայ հաստատեցաւ յաթոռ թագաւորութեան եւ արար խաղաղութիւն մեծ ընդ կայսեր եւ ընդ ամենայն երկիր իշխանութեան իւրոյ։ Ետ եւ կայսեր զամենայն զոր եւ կամեցաւ առնուլ. եւ մինչդեռ խորհէր արքայ Կաւատ վասն շինութեան աշխարհի եւ խաղաղութեան՝ եհաս նմա վախճան կենաց եւ մեռաւ, կեցեալ [Զ] ամիսս։
64 Եւ յետ մահու նորա նստուցին թագաւոր զորդի նորին զԱրտաշիր, կարի տղայ մանուկ։ Յայնժամ Հայրակղէս գրէ առ Խոռեամ եւ ասէ. «Կաւատ թագաւորն ձեր վախճանեցաւ, եւ որդի նորա մանուկ տղայ է. բայց արդ ի քեզ հասեալ թագաւորութիւնդ, եւ ես քեզ տաց զնա, եւ եթէ զօր պիտոյ է յօգնականութիւն՝ արձակեցից որչափ կամիս. բայց արդ եկ ի կողմանցդ յայդցանէ, եկից եւ ես յԱսորեստան. եւ երդումն արարեալ ուխտ դիցուք ի մէջ մեր երկոցունց՝ խաղաղութեամբ ունել զթագաւորութիւն»։
65 Եւ հաւանեալ Խոռեմայ՝ եկն առ Հայրակղոս արքայ Յունաց, թողեալ ի նա զԵրուսաղէմ եւ զԿեսարիայ Պաղեստինացւոց եւ զամենայն կողմանս Անտիոքացոց եւ զամենայն քաղաքս գաւառացն այնոցիկ, եւ զՏարսոն Կիւլիկեցւոց եւ զմեծ մասն Հայոց եւ զամենայն զոր միանգամ կամեցաւ Հայրակղոս. եւ ուրախ եղեւ մեծապէս խնդութեամբ.
66 եւ Հայրակղոս տայ նմա զթագաւորութիւնն եւ խոստանայ զօր որչափ եւ պիտոյ իցէ։ Եւ խնդրէ ի նմանէ խնդիրս, «առաջին, ասէ, զաստուածընկալ սուրբ նշանն, զոր գերեցեր յԵրուսաղէմէ՝ խնդիր արարեալ մեծաւ փութով այսրէն դարձուսցես»։
67 Յայնժամ երդուաւ նմա Խոռեամ եւ ասէ. «հրամայեա՛ արձակել արս հաւատարիմս, եւ ես յորժամ հասից ի դուռն արքունի՝ ի նմին ժամու խնդիր արարից Խաչին, եւ գտեալ զնա տաց բերել առ քեզ»։
68 Եւ արար նմա հաւատարմութիւն յոյժ գրով, եւ կնքեալ աղիւ ըստ սովորութեանն իւրեանց երդումն, եւ խնդրեաց ի նմանէ զօր ինչ սակաւ յերեւելի մարդկանէ, յորս ինքն վստահն էր։ Իսկ Խոռեմայ առեալ զզօրսն երթեալ ի թագաւորանիստն, հրաման տուեալ այլոց ոմանց՝ սպանին զտղայ թագաւորն զԱրտաշիր։
69 Յայնժամ արձակեաց Հայրակղոս արս հաւատարիմս առ Խոռէմ վասն աստուածընկալ սուրբ Խաչին. եւ նորա խնդիր արարեալ մեծաւ ստիպով, մինչեւ կարացին գտանել նովիմբ կազմածաւ, եւ ետ յարսն որք եկեալ էին. նոքա առեալ գնացին փութանակի. եւ ետ բերողացն Հայրակղոս ինչս բազումս եւ մեծարեալ արձակեաց պատուով։
70 Եւ գումարեալ Հայրակղի զամենայն զօրս իւր յորդոր եւ խնդալից սրտիւ, բազմութեամբ զօրաց ել ընդ առաջ սուրբ նշանին, ի պատիւ հրաշալի եւ երկնաւոր գանձուն, եւ տարեալ հասուցանէր ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ։
71 Եւ ապա անտի ոչ սակաւ ինչ լինէր յաւուր յայնմիկ ձայն լալոյ, հեղումն արտասուաց յահագին բորբոքմանէ սրտից նոցա եւ գութ խանդաղատանաց թագաւորին եւ իշխանացն եւ զօրացն ամենեցուն եւ բնակչաց քաղաքին. եւ ոչ ոք կարէր երգել զօրհնութիւն սաղմոսացն եւ կամ լսել ի գթալից արտասուաց ժողովրդեանն միանգամայն եւ յայնչափ խնդութենէն։
72 Եւ կարգեալ հաստատեաց Հայրակղոս զսուրբ նշանն անդէն ի տեղւոջ իւրում ի սուրբ Գողգոթայ։ Եւ բաշխեաց ամենայն եկեղեցեացն եւ աղքատաց քաղաքին օրհնութիւն եւ գինս խնկոց, եւ ինքն գնաց ի Միջագետս Ասորոց, զի կալեալ հաստատեսցէ ինքեան զքաղաքսն եւ զսահմանսն ամենայն, որ առ Խոսրովաւ եւ առ Մուրկաւ հաստատեալ էր։
73 Եւ եկաց սուրբ Խաչն տէրունական յաստուածակերտ քաղաքին մինչեւ ցմիւսանգամ առածն Երուսաղէմի, որ յորդւոցն Իսմայէլի։
74 Եւ Խոռեմայ առեալ զթագաւորութիւնն՝ յաւուր միում զգեցեալ էր հանդերձ թագաւորական եւ հեծեալ յերիվար արքունի, եւ շրջէր ի մէջ ամենայն զօրացն իւրոց, ցուցանել զինքն եւ քաջալերել զզօրսն. եւ յանկարծակի ի թիկանց կողմանէ յարձակեալ ի վերայ նորա արանց՝ հարեալ սատակեցին զնա։
75 Ապա թագաւորեցուցին զԲորն զդուստրն Խոսրովայ, որ էր կին նորին, որում Բամբիշն կոչէին. եւ կարգեցին հրամանատար ի դրանն զԽոռոխ Որմզդ, որ եւ սպանաւ ի Բամբշանէն որ կոչէին Բոր։
76 Եւ կալաւ Բորն զթագաւորութիւնն ամս [Բ] եւ մեռաւ։ Եւ յետ նորա ածին զԽոսրոյ ոմն տղայ մանուկ եւ նստուցին իւրեանց թագաւոր. եւ նա փութանակի վախճանեցաւ։ Ապա ոմանք թագաւորեցուցին զԱզարմիկ դուստր Խոսրովու, եւ զօրն Խոռեմայ թագաւորեցուցին զՈրմզդ ոմն ի Մծուին քաղաքի. եւ յայնմհետէ նուազեալ պատառեցաւ թագաւորութիւնն Պարսից։ Յետ այսր ամենայնի Յազկերտ թագաւորեաց ի Տիսպովն, եւ ունէր զթագաւորութիւնն երկիւղիւ, եւ ոչ հրամանատու այլ անձնապահ։
77 Որ եւ ի սա հասեալ՝ վախճան եղեւ թագաւորութեանն Պարսից. զոր յետ սակաւու միոյ ասասցուք։
78 Աստանօր եւ ի դէպ ելանէ մարգարէութիւնն Դանիէլի, տեսութիւն անհեդեդ պատկերին բազմախառն նիւթօքն ի վերայ խեցեղէն եւ երկաթեղէն ոտիցն։
Գլ. 4
0 Թէ որպէս եղեւ բարձումն չար թագաւորութեանն Պարսից, եւ փոխանորդեաց միւս եւս չար Իսմայէլական:
1 Ընդ ժամանակս Հայրակղի կայսեր Հոռոմոց էր հասեալ ի վախճան թագաւորութիւնն Պարսից։ Եւ յայնմ ժամանակի երթեալ ժողովէին ի քաղաքն Եդեսացւոց արք [ԺԲՌ] յամենայն ցեղիցն Իսրայէլի զի տեսին եթէ մեկնեցաւ զօրն Պարսից, եւ թողին ի բաց զքաղաքն. նոքա երթեալ մտին անդ, փակեցին զդրունսն եւ ամրացան ի նմա եւ սկսան ապստամբել ի Հռովմայեցւոց տէրութենէն։
2 Իսկ թագաւորն Հայրակղէս հրաման ետ պաշարել զնոսա. զոր Թէոդորոս եղբայր թագաւորին եւ բազմութիւն զօրացն կամեցան սատակել զնոսա. իսկ թագաւորն հրաման ետ՝ երթալ գնալ ի սահմանաց իւրոց. եւ նոցա կալեալ զճանապարհն անապատի՝ գնացին ի Տաճկաստան առ որդիսն Իսմայէլի, ի քաղաքն որ կոչի Մադիամ, զոր աւերեացն Իսրայէլ յելանելն իւրում յԵգիպտոսէ եւ ընդ պատերազմելն ընդ Բաղակայ արքայի Մովաբայ։ Եւ քանզի իշխանութիւնն Պարսից յոյժ լքեալ էր՝ եւ աներկիւղ շինեցին զքաղաքն Մադիամ եւ բնակեցան ի նմա։
3 Յղէին պատգամս առ որդիսն Իսմայէլի եւ ցուցանէին զմտերիմ հարազատութիւն, թէ «որդիք Աբրահամու եմք մեք եւ դուք, եղբարք. պարտ է ձեզ գալ յօգնականութիւն մեզ, եւ առցուք զերկիր ժառանգութեան մերոյ»։ Իսկ նոքա թէպէտ եւ հաւանէին՝ այլ էր եւ հակառակութիւն մեծ ի մէջ նոցա. քանզի որոշեալ էին պաշտամամբ կռոց ըստ իւրաքանչիւր կամաց։
4 Յայնմ ժամանակի էին եղբարք բռնակալք ոմանք ի կողմանս ապառաժ Արաբիոյ ի տեղւոջն Փառան, որ այժմ կոչի Մաքայ, արք պատերազմողք զօրագլուխք, պաշտօնատարք մեհենին Ամովնացւոց պատկերին, որ կոչի Սամամ եւ Քաբար։
5 Դէպ եղեւ միում ի նոցանէ մեռանել, որում կոչէին Աբդլայ. եւ որդի նորա մնացեալ մատաղ հասակաւ, որում Մահմէտ կոչէին. զոր առեալ սնուցանէր հօրեղբայր իւր Ապուտալպ մինչեւ ցարբունս հասակի. եւ ի չափ ինչ հասեալ բնակեցաւ առ ումեմն մեծատան ի նոցունց ազգականից. հարկանէր նմա սպասաւորութիւնս միամիտս, արածէր ուղտս եւ լինէր հրամանատար տանն նորա։
6 Եւ իբրեւ անցին աւուրք ինչ՝ վախճանեցաւ տանուտէր տանն։ Տեսեալ կնոջն զՄահմէտ այր հաւատարիմ եւ ուշմագոյն յամենայն իրս աշխարհականս՝ եղեւ նմա կին եւ ետ ի ձեռն նորա զամենայն հոգս տան եւ ընչից։
7 Եւ եղեւ այր թանգար արուեստիւ եւ հմուտ վաճառականութեան. հարկանէր ճանապարհս հեռաւորս ի գործ վաճառականութեանն, յԵգիպտոս եւ ի կողմանս Պաղեստինացւոց. եւ մինչ այսմ գործոյ պարապէր՝ դէպ եղեւ նմա ի կողմանս Եգիպտացւոց հանդիպել առն միոյ մոնազնի, որում կոչէին Սարգիս Բհիրայ, որ էր եղեալ աշակերտ մոլեգնութեանն արիանոսաց. սմա ծանօթացեալ եւ սիրողացեալ ժամանակաւ ուսուցանէր բազում ինչ նմա եւ յոլովագոյնս զհնոց կտակարանաց, եւ եթէ ոչ գոյ բնութեամբ որդի Աստուծոյ։
8 Եւ միջնորդէր նմա հետեւել հաւատոյ առաջնոյ Իսրայէլականացն, «զի թէ յայս եկեսցես՝ իմով հրամանաւ եղիցիս զօրագլուխ մեծ եւ առաջնորդ ամենայն տոհմի քո»։ Յուշ առնէր նմա զխոստումնն Աստուծոյ առ Աբրահամ եւ զկարգս թլփատութեանցն եւ զզոհիցն եւ զայլոցն ամենեցուն, զոր ոչ է այժմ ասել մի ըստ միոջէ. եւ յայս լինէր խոկումն Իսմայէլացւոցն մինչեւ իսպառ։
9 Եւ եղեւ ի միում աւուրց, ի գալ նորա ի նմանէն՝ ձայն օտարոտի, եւ ազդումն ահագին եւ դիւական անկեալ ի վերայ նորա՝ ուշաթափ անկեալ դնէր, զոր դիպողագոյն է այժմ ըստ առաջիկայ օրինակիս յայտ առնել. քանզի ասեն զկնոջէն, յորմէ նեռնն է ծնանելոց՝ ճանապարհորդել յԵգիպտոսէ յաշխարհն Պաղեստինացւոց, եւ ցանկացեալ տեսանել զարձանն կնոջն Դաւթայ՝ երթեալ դադարէ անդ հանգստութեամբ. եւ ի նիրհելն իւրում՝ ձայնէ հոգին աւտար ի բերանոյ կնոջն քարացելոյ եթէ՝ ծնցիս որդի աշխարհակալ. որ ի պոռնկութենէ յղացեալ իսկ էր դուստր ցեղի Դանայ։
10 Այնպիսիք եւ առ սովաւ երեւեցան. քանզի հարցեալ ցնա որք նորին ուղեկից՝ թէ ո՞րպիսի պատճառաւ անկեալ եղեր ի մտաց՝ ասէ, «ձայն իմն ահաւոր հրեշտակի անկեալ ի վերայ իմ՝ հրամայեաց երթալ պատգամաւոր յազգն իմ, ցուցանել զԱստուած արարիչ երկնի եւ երկրի. առնուլ ինձ անուն գլխաւորութեան, եւ զստութիւն հաւատոց որ ի կուռս՝ յանդիմանել եւ քակտել»։ Եւ եկեալ ի Փառան՝ զնոյն ասաց երկրորդել զբանս զայսոսիկ առ հօրեղբօրն իւրոյ որ կոչէր Ապղջէհր։
11 Ասէ, «զի՞նչ է նոր հաւատդ, որ այժմ ի քէն երեւի. եթէ այլ եւս յաւելցիս ասել՝ անձին քում դու եղիջիր պարտապան». եւ նա տրտմեալ գնաց ի տուն իւր, քանզի հանապազ ստիպէր ի դիւէ անտի, թերեւս թոյլ տալովն Աստուծոյ, զոր համարէր ի հրեշտակէ զանկանելն ի մտաց։ Եւ բազումք ի նոցանէ հաւանեցան նմա՝ պատգամաւոր Աստուծոյ ասել։
12 Եւ յաւուր միում լեալ նորա ի տխրութեան ի սպառնալեաց հօրեղբօրն իւրոյ՝ եկն եմուտ առ նա Ալի որդի Ապուտալպի եւ ասէ, զի՞նչ են պատճառքդ զի նստիս տխրեալ. եւ նա ասէ՝ զԱստուած արարիչ երկնի եւ երկրի պատմեմ, եւ անարգեն զիս սպառնալեօք։ Եւ Ալի էր այր քաջ. ասէ ցնա, արի՛ ելցուք, քանզի են եւ ընդ մեզ արք բազումք, թերեւս լիցի ելք իրացդ պիտանութեամբ։
13 Եւ ելեալ նոցա արտաքս՝ սկսաւ խօսել Մահմէտ հրապարակաւ զնոյն բանս. եւ եղեւ աղաղակ մեծ ի միջի նոցա եւ կռիւ այնքան, մինչեւ բազումք ի նոցանէ ի սուրս դիմեցին։ Եւ պարտեցաւ կողմն Մահմէտի, եւ վիրաւորք բազումք լինէին յերկոցունց կողմանցն, եւ փախստական եղեալ Մահմէտ եւ Ալի եւ ընդ նոսա իբրեւ արք [Խ]՝ եկին ի քաղաքն Մադիամ, զոր եւ ասացաք յառաջագոյն։
14 Եւ ուսեալ Հրէիցն զպատճառս փախստեանն՝ խրախուսեցին ի միաբանութիւն, ճշմարիտ ասել զասացեալսն, իբրեւ նախանձախնդիրք Աստուծոյ եւ որդիք Աբրահամու եւ եղբարք միմեանց։ Եղեն ընդ նմա եւ ուխտեցին ուխտ, եւ ետուն նմա կին յազգէն իւրեանց եւ պատրաստեցան լինել ընդ նմա, որպէս եւ կամք իւր հրամայեսցեն. զոր թէ ասիցէ ոք՝ ի հրամանէ Աստուծոյ լինել սկիզբն առաջարկութեանն այնորիկ։
15 Գումարեցան ի միասին Հրէայքն հանդերձ Իսմայէլացովք եւ եղեն բանակ մեծ, եւ ելեալք ի վերայ Փառանու՝ արարին մեծ խորտակումն դիմադարձացն, սպանին եւ զԱպղջէհրն եւ զբազումս ի զօրէն Ամովնացւոց եւ Մովաբացւոց, կործանեցին եւ զպատկերսն Սամամայ, որ ի բագնին այնորիկ. յանդգնեցան ասել եւ զմեհեան՝ տուն Աբրահամու, հնազանդեցուցին եւ զամենայն բնակիչս սահմանացն մերձակայից, եւ զապստամբսն միահաղոյն բարձին սրով։
16 Տեսեալ Մահմէտի զյաջողութիւն իրացն եւ զմիաբանութիւն Հրէիցն՝ ասաց զինքն գլուխ եւ առաջնորդ ամենեցուն։ Կարգեաց հրամանատարս եւ զօրագլուխս ինքեան յիսմայէլականաց անտի՝ զԱլի եւ զԱպուբիքր եւ զԱմր եւ զՈւթման։
17 Եւ յղէ պատգամ առ Թէոդորոս եղբայր Հայրակղի, ըստ այնմ որում Հրէայքն եղեն ձեռնտու, եթէ «զերկիրդ զայդ Աբրահամու խոստացաւ Աստուած եւ զաւակի նորա, եւ ի ձեռս նոցա էր բազում ժամանակս. եւ եթէ վասն չարութեան գործոց նոցա տաղտկացաւ Աստուած եւ ետ ի ձեռս ձեր՝ բաւական լիցի ձեզ այդչափ որչափ կալէքդ. եւ արդ մեք զաւակ Աբրահամու եմք. եւ գիտէք դուք զխոստումնն որ առ Իսմայէլ հայրն մեր. տուք ի մեզ զերկիրդ մեր խաղաղութեամբ, ապա թէ ոչ առցուք պատերազմաւ, ոչ միայն զայդ, այլ եւ զայլ եւս բազումս»։
18 Եւ նորա կամեցեալ ցուցանել թագաւորին՝ ի սոյն աւուրս վախճանեցաւ Հայրակղէս. իսկ որդի նորա Կոստանդին ոչ ունէր յանձին ըստ կամաց նորա պատասխանի. այլ հրամայէր միայն զգուշանալ եւ ոչ ելանել պատերազմաւ ընդդէմ նոցա, մինչեւ տեսցէ զելս իրացն.
19 եւ բանակն Իսմայէլի հզօրագոյնս ստիպէր ի պատերազմ։ Եւ նոքա կամեցեալ անձնապահ լինել աշխարհին՝ գնացին ընդդէմ նոցա. թողեալ զերիվարս իւրեանց, ի հետիոտս ելին ընդդէմ նոցա։
20 Իսկ նոքա քանզի ի հանգստեանն էին՝ դիմեցին ի վերայ նոցա, եւ նոցա պարտասեալք ի ծանրութենէ զինուցն եւ ի ջերմութենէ տապոյ արեգականն եւ ի սաստկութենէ աւազոյն, որ ոչ ունէր զկայ ոտից, եւ ի հետեւակագնացութենէն եւ ամենեքումբք թշուառացեալ՝ անկան ի ձեռս թշնամեացն, որք դատեցին ի սուրս իւրեանց, եւ եկեալ ի տեղի բանակի նոցա՝ առին աւար բազում, եւ սկսան աներկիւղ տարածանել ի վերայ երկրին. քանզի ոչ կասկածէին ի պատերազմէ իմեքէ։
21 Յայնժամ տեսեալ Երուսաղէմացւոցն զանհնարին դիպուածսն անօգնականութեանն՝ առին զաստուածային սուրբ նշանն տէրունական հանդերձ այլ սպասիւք եկեղեցեացն, փախուցին ի քաղաքն թագաւորական ի Կոստանդին. եւ Իսմայէլ տիրեաց ամենայն Հրէաստանի։
22 Իսկ աբեղայն արիոսեան, զոր յառաջագոյն ասացաք վարդապետ Մահմէտի, տեսեալ զյաջողութիւն իրացն՝ յարուցեալ եկն առ Մահմէտ, ցուցանել նմա զգութ երախտեաց, իբրեւ յիւրմէ վարդապետէ ուսեալ եհաս այնպիսի իրաց. իսկ նա քանզի ի հրեշտակէ ասէր ունել պատգամ եւ ոչ ի մարդոյ՝ յոյժ դժուարեալ ընդ իրսն՝ սպան զնա ի գաղտնիս։
23 Ի սոյն ժամանակս էր այլ ոմն ի կողմանս Պարսից միայնացեալ կրօնաւորութեամբ, էր եւ նորա աշակերտ մի, որում անուն էր Սաղման. որ ի ժամ մահու միայնակեցին՝ պատուիրէր նմա եւ ասէր, «որդեակ, ի վախճանելս իմում մի կայցես յայսմ աշխարհի, զի մի կորուսցես զկարգ քո ի մէջ անհաւատից. այլ երթիցես ի կողմանս Եգիպտոսի՝ բնակեալ ի մէջ բազմութեան եղբարց, զի շահեսցիս զոգիդ քո»։
24 Եւ վախճանեալ միայնակեցին՝ կամեցաւ կատարել զպատուէր նորա Սաղման։ Դէպ եղեւ նմա ճանապարհաւ գալ ի քաղաքն Մադիամ, էր եւ ծանօթ գիտութեան գրոց, թէպէտ եւ ոչ կատարելապէս։ Զսա տեսեալ Մահմէտի՝ կոչեաց եւ յարեցոյց առ ինքն, հրամայեալ նմա գրել գիրս օրինաց ազգին իւրոյ, ձեռամբ Աբութուռաբայ իսմայէլացւոյ. քանզի ինքն ոչ գիտէր գիր եւ ոչ դպրութիւն։
25 Իսկ Սաղման յանձն առ գրել նմա. եւ գրէր գիրս յօդուածոյս, էր ինչ որ ի ստոյգ յիշողութենէ, եւ էր ինչ որ կարծողական բանք. այլ եւ ինքն Մահմէտ, մոլեկան հոգւով շարժեցեալ՝ տայ գրել զանուղղայս, զոր մեք ի բազմաց զսակաւս յիշեսցուք։
26 Քանզի ասէր զինքն՝ մխիթարիչն, զոր խոստացաւ տէր Քրիստոս առաքել աշակերտացն իւրոց, եւ զինքն համեմատ Փրկչին ասաց լինել եւ ուղեկից ճանապարհի նորա, յասելն Եսայեայ մարգարէի, «հեծեալ մի իշոյ, եւ հեծեալ մի ուղտու»՝ զայս ամենայն յինքն յարակցէր։
27 Եւ փոխանակ սուրբ մկրտութեանն՝ հանապազ ողողանիլ ջրով, եւ զայն բաւական համարել ի սրբութիւն։ Եւ զերկնային պարգեւացն որ ի հանդերձեալսն խոստացաւ Տէրն, զանպատում եւ զհրեշտակային նորոգութեան՝ նա ասաց լինել անդ կերակուրք եւ ըմպելիք ուժգին. զո՛ր եւ կամեսցի ուտել անյագաբար՝ պատրաստ գտանիցէ, եւ կանանց կուսից մնացելոց հանապազ անյագաբար խառնակումն։
28 Եւ երկայնագոյնս է զամենայն բանս պղծութեան նորա շարագրել, զի յոյժ բազում է եւ ընդդիմակ Աստուծոյ։ Եւ զայս ամենայն հաստատեալ եդ ազգի իւրում, կոչելով Կուրանս։
29 Եւ արդ եկ ասացից քեզ, ո՛րպիսի ողբովք ողբայ զնոսա հին մատենագիրն ասելովն, «վայ քեզ, եղուկ դու, ազգ Տաճկաց, արանց եւ կանանց ամենայն ծովեզերեայ քաղաքաց. փոխանակ անաւրէնութեան լեզուիդ եւ պղծութեան կարգաց, որով բացեալ զբերանդ պղծութեան զանաւրէնս բարբառէիր։
30 Հասեալ կայիք յանդիման մեծազաւրին Աստուծոյ։ Եւ զլեզուդ պղծութեամբ զոր սրէիր ի վերայ մեծազաւր թագաւորին՝ արդ նոր եւ զարմանալի վիրաւք դատեսցէ զքեզ քան զամենայն տիեզերս։ Այլ եւ սաստիկ հարուածովք սատակեսցէ զքեզ։
31 Եւ առհասարակ ամենայն տիեզերք ծխեալ տեսանիցեն, եւ ի քէն ամենեւին հուրն ոչ պակասեսցէ յաւիտեան, իբրեւ զհնոց խեցագործաց այրեսցիս, եւ քեզ ոչ եղիցի հանգիստ։
32 Եւ նորա զայս ամենայն չարիս կատարեալ՝ եւս բազմագոյնս քան զայս հաստատեալ եդ ազգի իւրում օրէնս բազում եւ այլ չարագործութեամբք. եւ կեցեալ ամս [Ի] ի սմին՝ մեռաւ. եւ ինքն կացուցանէ ի գլխաւորութիւն Տաճկաց զԱպուբաքր, եւ կեցեալ ամս [Բ] մեռանի։ Յետ այսորիկ կայ ի գլխաւորութիւն տաճկաց Ամր, որդի Հատապայ ամս [Ի] եւ [Զ] ամիսս։
33 Սա հալածեաց զՅոյնս, եւ գումարեալ զօր բազում գնաց ի վերայ լքեալ թագաւորութեանն Պարսից յերկիրն Պարթեւաց, ի վերայ Յազկերտի անուանեալ արքային Պարսից։ Եւ փախեաւ Յազկերտ յերեսաց նոցա եւ ոչ կարաց ճողոպրել. քանզի հասին զհետ նորա մերձ ի սահմանս Քուշանաց, եւ կոտորեցին զամենայն զօրս նորա. եւ փախուցեալ նա անկաւ ի զօրն Թետաղաց, որ էին եկեալ նմա յօգնականութիւն, որ եւ սպանին զնա հրամանաւ Իսմայէլի, կալեալ զթագաւորութիւնն ամս [Ի]։ Եւ յայնմհետէ բարձաւ տէրութիւնն Պարսից եւ ազգին Սասանայ, որ տեւեաց [ՇԽԲ] ամս։
34 Արդ են ժամանակք թագաւորութեանն Պարսից, սկսեալ ի Կիւրոսէ ցԴարեհիոն զոր սպան Աղէքսանդրոս Մակեդովնացի, եւ ամք անիշխանութեանն զոր ոմանք ի պատմագրաց գրեն [Կ], եւ այլք [Հ], եւ յետ այնորիկ պահղաւիկ թագաւորաց ժամանակք, որ կոչին Պարթեւք, մինչեւ յԱրտեւան որդի Վաղարշու, զոր սպան Ստախրացին Արտաշիր որդի Սասանայ, որ առեալ զթագաւորութիւնն Պարթեւաց՝ տեւեաց մինչեւ ի ժամանակս Յազկերտի, որ վերջին կացեալ թագաւոր Պարսից՝ սպանաւ ի Տաճկաց։ Եւ համարին ամք ժամանակացս այսոցիկ, ի Կիւրոսէ մինչեւ ցթագաւորութիւնն Տաճկաց՝ [ՌՃԿ] ամք։
35 Մաւի ամս [Ի] եւ ամիսս [Գ] եւ աւուրս ինչ։ Եւ էր պատերազմ սաստիկ ի մէջ Ալեայ որդւոյ Ապուտալպի եւ Մաւեայ ամս [Ե] եւ ամիսս [Գ]։ Քանզի ասէր Ալի անգաւոր ինքեան զգլխաւորութիւնն Տաճկաց։ Յեզիտ որդի Մաւիայ ամս [Գ] եւ ամիսս [Գ]։ Աբդլմէլք որդի Մրուանայ ամս [ԻԱ]։ Եւ էր հակառակութիւն մեծ եւ պատերազմ Աբդլայի որդւոյ Զուբայրի ամս [Բ] եւ ամիսս [Գ]։ Ի սոյն աւուրս մեծ նեղութիւն եղեւ աշխարհին Հայոց ի չարասէր կամաց նորա։
36 Վիղդ որդի Աբդլմէլքի ամս [Ժ]. սա եւս աւելի խորհեցաւ չար, եւ պատրանօք խաբէութեան որսացեալ զնախարարս աշխարհիս Հայոց՝ արար հրկէզ զամենեսեան ի քաղաքին Նախճաւան եւ յաւանին Խրամի, որ է ի ներքոյ Աստապատոյ վանացն, յեզր Երասխայ. եւ զաշխարհս ապականեաց գերութեամբ։ Սուլիման որդի Աբդլմելքի [Գ] ամս:
37 Ումառ որդի Աբդլազիզա ամս [Գ]։ Սա ազնուագոյն եղեալ քան զամենեսին. գրէ թուղթ հաւատոց առ Ղեւոն կայսր Յունաց, եւ ընկալեալ ի նմանէ պատասխանիս՝ բազում ինչ ի Կուրանէ անտի իւրեանց արտաքս ընկէց զյոյժ առասպելագոյնն, քանզի ստուգապէս ծանեաւ զզօրութիւնն.
38 թէպէտ եւ ոչ համարձակեաց զամենայն բառնալ, այլ յոյժ պատկառանօք ամաչեցեալ՝ լքաւ ի ստութենէ անտի, որ յանդիմանեցաւ ի թղթոյ կայսերն, եւ ի ձեռն այսորիկ ցուցանէր բարեմտութիւն մեծ առ ազգս քրիստոնէից. եւ ամենայն ուրեք բարեացապարտ զինքն ցուցանէր. գերեաց գերեդարձ արար, եւ ամենեցուն շնորհէր զյանցանս, եւ ձրի թողութիւն առնէր. եւ առ իւր ազգն ցուցանէր մտերմութիւնս առաւել քան զամենայն առաջինս։ Եւ բացեալ զմթերս գանձուցն բաշխէր առատապէս ամենեցուն իւրոց սպայիցն։
39 Յեզիտ ամս [Զ]. սա էր այր ժանտ, եւ մոլեկան հոգւով շարժեցեալ՝ բազում չարիւք մարտնչէր ընդ ազգն քրիստոնէիցն. տայր հրաման փշրել եւ խորտակել զկենդանագրեալ պատկերս ճշմարիտ մարդեղութեան Փրկչին եւ նորին աշակերտաց։
40 Խորտակէր եւ զնշան տէրունական Խաչին, զոր ուրեք ուրեք կանգնեալ լինէին. քանզի յոյժ ստիպէր զնա հոգին մոլեկան։ Տայր հրաման եւ խոզասպանութեան եւ ջնջէր յերկրէ զբազմութիւն արօտական խոզիցն։
41 Եւ ի կատարումն ամենայն չարեաց հասեալ՝ ինքն խեղդեալ ի դիւէ սատակեցաւ։
42 Շամորեհեշմ [ԺԹ] ամս.
43 Վլիթ [Բ] ամս.
44 Մրուան [Զ] ամս.
45 Աբդլայ [Գ] ամս.
46 միւս Աբդլա [ԻԲ] ամս.
47 Մահադի [Ժ] ամս.
48 Մահմետ որդի Մահադեայ [Ը] ամս.
49 Մուսէ [Ա] ամս.
50 Ահարոն [Ե] ամս.
51 Մահմետ որդի Ահարոնի եւ կնոջ Զուպետայ [Դ] ամս.
52 Մայմաւն եղբայր նորա [ԻԱ] ամս.
53 Սահակ Մահմետի որդի [Թ] ամս.
54 Ահարոն որդի Մահմետի ամս [Ե] եւ [Զ] ամիսս.
55 Ջափր որդի Մահմետի [ԺԷ] ամս։
56 Եւ զրոյցք ժամանակաց սոցա յայլոց գրեալ յառաջագոյն, աւելորդ համարեցաք երկրորդել։ Նա եւ զանուանս նոցա եւ զթիւ ժամանակացն այլափոխս ետուն մեզ, թերեւս վասն շփոթեալ եւ հակառակասէր ազգին, որ ի կողմանս Դամասկոսի կացեալ՝ ոմանք թագաւոր ասէին զինքեանս, եւ այլք յԱսորեստանի կացեալ՝ զինքեանս ասէին թագաւոր, մինչեւ ի ժամանակս Աբդլայի, որ միապետեալ զամենայն, շինեալ քաղաք եւ տուն արքունի, վասն ամուր զգուշութեան արքունեաց, զԲաղդադ։
57 Եւ քանզի թարգմանի Աբդլայ ծառայ Աստուծոյ ըստ հագարական լեզուին. այս այն Աբդլայն է, զոր ազգ իւր ասացին Աբդլանդէ, այսինքն ծառայ դանգի եւ ոչ Աստուծոյ, վասն սաստիկ զօշութեանն եւ անյագ ագահութեանն։
58 Բայց մեզ կայ առաջի ասել վասն Ջափրայ եւ չար գործոց նորա, անգիրս մնացեալ յայլոց, զոր կատարեաց ի վերայ աշխարհի Հայոց երկայնագոյն ժամանակաւ, եւ անըմբերելի նեղութեամբ ի մերս հանդիպեալ աւուրս, որ էր Հայոց [Յ] թուական։
Գլ. 5
0 Վասն թագաւորին Ջափրայ, զոր ինչ խորհեցաւ ի վերայ աշխարհիս Հայոց, եւ ի գլուխ եհան զկամս չարութեանն, եւ որ ինչ ընդ սովաւ նախ քան զլնուլ վեցերորդ յոբելինի, եւ եօթանասուներորդ ոլոմպիադին, յետ ինն եւ տասն ընդիքտիոնին, յորում բովանդակին ժամանակք բռնակալութեանն Տաճկաց ամք [ՄԻԲ] ըստ թուոյ հայերէն տումարի. թագաւորէ Տաճկաց Թոքլ ոմն Ջափր անուն:
1 Այր ոմն Ջափր խրոխտ եւ ամբարհաւաճ. եւ սկսաւ եղջիւր ածել անօրէնութեամբ եւ գոռալով ոգորէր ընդ չորս կողմանս երկրին եւ նեղեալ տագնապէր զխաղաղասէրս կենօք, քանզի կարի սիրելի էր նմա խռովութիւն եւ արիւնհեղութիւն. եւ հանապազ յանձն իւր տարակուսանօք տարուբերէր, թէ յո՞վ եւ կամ յո՞յր կողմանս թափիցէ զդառնութիւն մահաբեր թունից իւրոց, եւ կամ ո՞ւր վատնիցէ ցանիցէ թափիցէ զբազմութիւն նետից ի կապարճից խորհրդանոցին, չարին հնարիմացութեան։
2 Եւ առ յոյժ յիմարութեանն հարեալ ցանկութեամբ, խլրդենի դիմօք, իբրեւ զգազան մի կատաղեալ՝ սկսաւ յարձակել ի վերայ աշխարհիս Հայոց. եւ ըստ հնարագէտ ազգի իւրեանց խորամանկ կեղծաւորութեամբ, խաղաղասէր դիմօք առ սակաւ սակաւ ջանայր կատարել զկամս չարութեան իւրոյ։
3 Ի սորա ժամանակս տիրէր Վասպուրական աշխարհիս Աշոտ ի տանէն Արծրունեաց, այր քաջայայտ եւ ճոխ ի բարձրագոյնս. յոյր ձեռն բազում արութիւն նահատակութեան երեւեալ լինէին ի մարտս պատերազմաց եւ ի հանդէսս ճակատեցելոց ի միայնամարտիկ զինուորութեան։
4 Եւ խոյակապ եւ անուանի եղեալ քան որ յառաջագոյն քան զնա էին կացեալ իշխանք ընդհանուր Հայաստանեայցս, որ յարեւելս եւ ի կողմանս հիւսիսոյ, մանաւանդ որ ի Վասպուրական աշխարհիս էին կացեալ նախարարք յիշխանական պետութիւնս։
5 Ընդ նոյն ժամանակս յղէ թագաւորն զոմն ի յաւագ նախարարացն վերակացու Հայոց եւ հաւատարիմ ի վերայ հարկաց արքունի Ապուսէթ անուամբ, ըստ տաճկական լեզուին, յարելութեամբ եբրայական դպրութեանն։
6 Եւ յելանելն նորա եւ մօտ լինել ի սահմանս Հայոց զօրօք բազմօք, մերձ ի սահմանս Տարունոյ Առաջին կոչեցեալ Հայոց՝ իշխան Տարունոյ Բագարատ, վասն զի ունէր յայնժամ զգլխաւորութիւն բարձակցութիւն իշխանաց Հայոց, որ էր ի տոհմէն Բագրատունեաց՝ առաքէ զոմանս ի մեծամեծաց իւրոց ընդ առաջ նորա պատարագօք ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ պատուական հանդերձից, համոզեալ մի ելանել յերկիրս Հայոց։
7 Բայց նոքա ի մտի եդեալ էին, թերեւս պատիր խաբեութեամբ կարասցեն բառնալ զնոսա յիւրաքանչիւր տէրութենէ։
8 Իսկ իբրեւ ծանուցաւ նմա անլոյծ միաբանութիւն ուխտի ընդ միմեանս Աշոտոյ եւ Բագարատայ՝ ոչ ինչ յայտնեաց զխորհուրդս չարութեանն, զոր խորհեալ էին ի վերայ նոցա. բայց միայն զհարկաց եւ զայլ հոգաբարձութենէ ծանուցանէ զպատճառ գալստեանն. եւ նոքա տան տանել նմա զհարկս եւ հասս արքունի եւ դարձուցանեն զնա ընդ նոյն ուստի եկն։
9 Նորա դարձեալ դառնայ ի Սամառայ եւ ծանուցանէ արքայի զոր ինչ գործեաց, եւ թէ զիա՛րդ են առ միմեանս միաբանութեամբ իշխանք Հայոց։ Եւ զչարեալ ընդ խափանումն խորհրդոցն իւրոց՝ ամբաստան յոյժ լինէր զԱշոտոյ հանդերձ թղթովք Տաճկաց, որք էին ի կողմանս Հայոց, բազում այն ինչ զոր ստութեամբ քան թէ ճշմարտութեամբ զեկուցանեն զնմանէ զգործս, եւ թէ հակառակս եւս թագաւորութեան քոյ բանընդդէմ լինի հանապազ։
10 Զնոյն եւ կողմնակալքն Պարսից գրգռէին զթագաւորն ամբաստան լեալ՝ ամբաստան լինել Աշոտի զպետութենէն Տաճկաց
11 Բայց ի գնալ մեծ հազարապետին յարքունիս՝ հաւատաց զվերակացութիւնն աշխարհիս Հայոց եւ հարկս արքունի ի ձեռս Մուսէի ումեմն որդւոյ Զօրահայի հագարացւոյ, որ տիրէր յայնժամ Արզնայ եւ ներքոյ կողմանն Աղձնեաց մերձ ի սահմանս Տարունոյ։
Գլ. 6
0 Վասն պատերազմին Բագարատայ իշխանին Հայոց եւ Մուսէի եւ յաղթութեանն ի ձեռն Աշոտոյ Վասպուրական իշխանին, զի եկն զօրավիգն Բագարատայ:
1 Ի ժամանակին յայնմիկ էր խռովութիւն մեծ ի մէջ Բագարատայ եւ Մուսէի։ Եւ զօրաժողով եղեալ Մուսէի պատճառաւ հարկաց արքունի՝ եկն եմուտ յերկիրն Տարօնոյ, տալ պատերազմ ընդ Բագարատայ։
2 Եւ կուտեալ զբազմութիւն զօրացն մերձ ի քաղաքն որ էր ձմերոց իշխանին Հայոց՝ անցանէր բանակէր ամենայն զօրօք իւրովք. գունդ կազմեալ ռազմ արարեալ զբոլոր դաշտաձեւ հովիտն ի ներքս փակէր, վառեալք զինու եւ ամենայն պատրաստութեամբ ընդդէմ գնդին Հայոց։
3 Իբրեւ ետես իշխանն Հայոց զզօրսն Տաճկաց եկեալ կազմութեամբ, հայեցեալ եւ յիւրեանց սակաւութիւնն՝ գիր պաղատանաց փութանակի տայր առ քաջ նահատակն Աշոտ իշխան, զի թէ հնար իցէ՝ անյապաղ երագութեամբ անձամբ իւրով եւ զօրու եւ զինու ձեռնտու լիցի հասանել յօգնականութիւն նմա։
4 Իբրեւ յանդիման եղեն դեսպանքն մեծ իշխանի Աշոտոյ, եւ ընթերցաւ զգիր պաղատանացն եւ զյիշատակարան նախնեացն, եւ զմերձաւորութիւն հարազատութեանն եւ զկապակցութիւն ուխտին որ ընդ միմեանս երդմամբք հաստատեալ սուրբ Աւետարանաւն եւ տէրունական նշանաւն՝ համագունդ ժողով առնէր ամենայն աշխարհին եւ ամենայն նախարարօք Վասպուրական տէրութեանն։
5 Փութանակի եւ վաղվաղակի իւրաքանչիւր զօրօք անդր հասանէին՝ իշխան Աշոտ եւ եղբարք իւր Գուրգէն եւ Գրիգոր զօրօք իւրեանց, եւ ի տոհմէն Արծրունեաց՝ Վահան եւ Վասակ եւ Մուշեղ եւ Ապուպէլճ եւ Գուրգէն եւ Վասակ եւ Ապուջափր եւ Մուշեղ եւ Ապումայեայ եւ Վասակ եւ Վահան եւ Համազասպ եւ Վասակ որդի Գրիգորի եւ Ապումկդէմ եւ Մեհուժան եւ Գրիգոր, սոքա ամենեքին արք [ԺԶ] ի տանէն Արծրունեաց զօրօքն իւրեանց.
6 եւ ի տանէն Բագրատունեաց Թոռնկայ որդի զօրօք իւրովք.
7 ի տոհմէն Ամատունեաց Շապուհ [Ը] հարազատօք եւ զօրօք իւրեանց.
8 ի տոհմէն Գնունեաց Գրիգոր որդի Հազրի [Զ] այլ եւս հարազատօք եւ զօրօք իւրեանց.
9 ի տոհմէն Ընտրունեաց Արտաւազդ [Է] հարազատօք եւ զօրօք իւրեանց.
10 եւ այլք ի նախարարացն Վասպուրական իշխանին, Սմբատ Ապահունի, Գրիգոր Քաջբերունի, Վահան Հաւնունի, սեպուհն Դաւիթ, Գազրիկն Ապուհարազ, Թոդորոս Վարազխ, Խոսրով Վահեւունի, Խոսրով Ակէացի, Վարդան Գաբայեղէն, Սմբատ Մարացեան, սեպուհ մի Սահակ, Պատրիկն Անձեւացի, Գորգ Հարմացի, Դաւիթ Գունդսաղար.
11 եւ այլ բազումք յազատ տանէ, իւրաքանչիւր զօրօք գումարեալ, ի մի վայր խաղացեալ՝ գնացին հասին յայն վայր, մինչ նոքա գունդ առ գունդ ընդդէմ միմեանց ճակատեալ կազմէին զռազմն, եւ փողքն գոչէին եւ դրօշքն տարածանէին եւ նշանքն փողփողէին, վահանաւորքն եւ նիզակաւորքն գոչէին, այրուձին այսր անդր վազս առնէին եւ ախոյեանքն յարձակէին, կապարճակիրքն աղեղանցն յուրային։
12 Եւ մինչդեռ զայսքան եւ զայսօրինակ մարտն գրգռէր՝ ահա յանկարծակի հասանէր քաջն մեր Աշոտ. եւ միախուռն յանդուգն յարձակմամբ դիմեցին ի վերայ այլազգեացն, եւ ի դիմի հարեալ միմեանց՝ այր զախոյեան իւր յերկիր կործանէր։
13 Զաչս ի վեր ամբարձեալ իշխանն Աշոտ՝ ետես զմի ոմն հարեալ ի զօրաց իւրոց. գոչեաց առիւծաբար, յարձակեցաւ ի վերայ ընտիր այրուձիոյն, եւ զաջ թեւն բեկեալ՝ զձախոյ կողմամբն արկանէր, եւ սրոյ ճարակ զամենեսեան տային, խիզախելով իբրեւ զքաջ նահատակս. իբրեւ զարծուիս կանչելով, իբրեւ զկորիւն առիւծուց ի վերայ որսոյ հասեալ բեկանէին։ Եւ առ յոյժ յանդուգն յարձակմանն բազում այն լինէր, զոր ձիովքն ընթադրեալ դիաթաւալ կացուցանէին, քան զոր սրովն սատակէին։
14 Եւ ոչ ոք գտանէր ամենեւին ի կողմանէ թշնամեացն որ կարէր կալ ընդդէմ նոցա, եւ ոչ մի ոք. այլ մնացեալքն ի սրոյն փախստական էին յամուրս մայրեացն։ Եւ կէսքն հասանէին մինչ ի շահաստան Բաղէշ, թողեալ անդէն զբուն բանակն։
15 Իսկ իշխանքն զհետ մտեալ փախստէիցն անկելոցն յամուրսն՝ ածեն մերձ ի պաշարումն զքաղաքն եւ զամրոցն, մինչ ելեալ արտաքս տիկինն ի հետիոտս լի հառաչանօք՝ բաւական համարել զգործ նահատակութեանն, զոր ետ Աստուած ի ձեռս Աշոտոյ. եւ համոզեալ ի միջի նոցա յուղարկել զնոսա, զի էր քոյր Բագարատայ։
16 Եւ նոցա ի գլուխ հանեալ զգործ պատերազմին՝ դառնան զօրքն Հայոց մեծաւ յաղթութեամբ, եւ յաւարի առնուին զբանակետղն, դիակապուտ առնէին, ժողովէին աւար բազում, եւ կուտէին արծաթ եւ ոսկի յոյժ եւ զզէնս պատենազարդս, զզարդս եւ զզէնս արի արանց եւ զընտիրս երիվարաց եւ զզարդս նոցա. եւ դառնային մեծաւ ուրախութեամբ եւ անտրտում խնդութեամբ յիւրաքանչիւր տեղիս։
17 Յայնժամ իբրեւ ետես անօրէն զօրավարն Մուսէ, թէ ոչ ելին ի գլուխ խորհուրդ չարին յօժարութեանն, եւ հարան ի հարուածս մեծամեծս զօրք նորա՝ փութացաւ արձակել գուժկան յարքունիս, ծանուցանելով արքայի զոր ինչ գործեաց Աշոտ իշխանն Վասպուրական։
18 Դարձեալ պիտոյ է մեզ դառնալ առ ի վերագոյնսն, որ նախ քան զպատերազմն Աղձնեաց եղեալ են հանգամանք գործոց ի զօրացն Տաճկաց, եւ թէ ո՛րպէս եկաց ընդդէմ նոցա իշխան Աշոտ եւ վանեաց զնոսա սրով սուսերի։ Բանն զմեօք զանց առնէ. եւ ոչ վայելուչ է լռութեամբ եւ մոռացկոտ մտօք անփոյթ առնել զայնքան մեծիւ յաղթութեամբ, որ գործեցաւ ի ձեռն զօրացն Վասպուրական ազատանոյն։
19 Ի դառնալն Ապուսէթի յԱսորիս, եւ Մուսէի հաւատալ զվերակացութիւն հարկաց արքունի, եւ ընդդէմ եկեալ յարքունուստ հազարապետ ոմն հարկաց, Ծովափի կոչեցեալ ամիրայ Ալայ անուն։
20 Զնա յղէ Ապուսէթ ելանել յերկիրն Վասպուրական եւ անդէն մնալ զօրօք բազմօք, մինչեւ զբովանդակ զհարկս եւ զհասս արքունի յամենայն կողմանցն Հայոց առ նա բերցեն յիւրաքանչիւր սահմանաց։ Եկն եմուտ ի գաւառն Աղբագ, եւ ասպատակ սփռէր ընդ կողմանս կողմանս յերկիրն Վասպուրական, գերփէր, աւերէր, յափշտակէր, կապուտ կողոպուտ գործէր ընչից եւ ստացուածոց. յափշտակէին զայր եւ զկին եւ զժառանգութիւն նոցա։
21 Առնէր ասպատակ եւ ի կողմն Անձաւացեաց տէրութեանն, եւ անտի եւս առնուին աւար ի պատճառս ռոճկաց պիտոյից այրուձիոյն։
22 Յղէ առ նա իշխանն ի ձեռն հրովարտակի զայս ինչ. «Ելեր դու յաշխարհս Հայոց հրամանաւ արքունի՝ առնուլ զհարկս արքունի. մի՞թէ եւ հրաման ունիս յարքունուստ, գերել գերփել յաւեր դարձուցանել զաշխարհս մեր։ Բայց մեք քանզի ոչ երբէք ստունգանեցաք հրամանի թագաւորին եւ ոչ խափանիչ գտաք հարկաց արքունի, իբրեւ զապստամբս եւ զանհնազանդս եւ զստահակս ի ծառայութենէ տէրանց՝ արդ դու յարուցեալ գնասցես ի մի քաղաքացդ Հայոց, որպէս օրէն է աշխարհակալաց. եւ մեք տացուք քեզ զհասս հարկացն եւ հաճեսցուք զմիտս քո, եւ մի յանխնայ ասպատակելով յաւեր դարձուցանես զերկիր իմ»։
23 Նորա արհամարհեալ զառաքեցելովք, չվարկանելով արժանի պատասխանոյ, եւ նովին օրինակաւ սկսաւ շրջել ընդ բոլոր աշխարհս Վասպուրական։ Եւ հասեալ ի գեօղն Արճուճս՝ մնայր անդէն, եւ դիտակս թողոյր ի վերայ բլրոցն բարձրաւանդակաց։
24 Բարկացաւ յոյժ իշխանն ընդ արհամարհանսն, եւ յոյժ զայրացեալ մեծաւ ցասմամբ՝ առնու զբազմութիւն ազատագունդ զօրաց ըստ տոհմս ազգաց իւրաքանչիւր զօրօք. եւ եհաս ի վերայ նորա վառեալ զինու սպառազէն երիվարաց ընտիր հեծելովք այրուձիոյ։ Եւ դէտն ազդ արարեալ զօրացն այլազգեաց՝ վառեն եւ նոքա ընդդէմ նոցա ի պատերազմ, եւ ի դիմի հարեալ միմեանց եւ հատանէին յերիս առաջս։ Զգունդն առաջին տուեալ լինէր ի ձեռս Գուրգինայ եւ Վահանայ Հաւնունոյ, որ եւ նիզակակից նմա էր։
25 Եւ զգունդն երկրորդ ի ձեռս Գուրգինայ Ապուպելճի, եւ նիզակակից էր նորա Վահան Արծրունի։ Եւ գունդն երրորդ ի ձեռս իշխանին, որ եւ յարդարիչ պատերազմին։ Եւ յարձակեալ քաջութեամբ եւ արիական ձայնարկութեամբ՝ դիմէր ի վերայ թշնամեացն. ընդ առաւօտանալն սկսեալ՝ ի ժամս բովանդակ յաղթութիւն սատարեաց եւ ի փախուստ դարձոյց զբազմութիւն զօրացն Ովայի. սպանաւ ի խռան անդ եւ եղբայր Ովային եւ հեղմունք արեանց եղեն անհնարինք։
26 Քաջապէս մարտուցեալ Գուրգէն եղբայր իշխանին եւ Վահան Հաւնունի՝ առին անուն յաղթութեան, անցուցանելով ընդ սուր զկողմն թշնամեացն. եւ զբոլոր ովիտն լնուն դիակամբք կոտորելոցն. եւ քամուածք ջրոյն որ ի ծործորացն ի վայր զեղուին՝ յարիւն դառնային ի բազմութենէ սպանելոցն. եւ ինքն Ովայ զերծեալ սակաւ ոմամբք գնաց փախստական ընդ կողմն Բերկրոյ։ Իսկ ի զօրացն Հայոց զսակաւս յաննշանից ոմանց սպանին, եւ զտէր Գուրգէն վիրաւորեցին։
27 Եւ բարձեալ զօրքն Հայոց դիակապուտ արարեալ զզարդ եւ զզէնս զարի արանց եւ զքաջ երիվարաց, առեալ աւար բազում՝ գնան յիւրաքանչիւր տեղիս մեծաւ յաղթութեամբ։
28 Եւ վասն այսր իրաց նենգութեամբ եւ չարակնութեամբ առլցեալ, մանաւանդ յերկիւղէ՝ կարի յոյժ գրգռեցաւ պատերազմ սաստիկ ի ձեռն Վասակայ Արծրունոյ. զի էր նորա գանձ բազում ի կարաս թաքուցեալ ի գետնափոր տան, ի ներքոյ դրացն ապարանից տան իւրոյ, եւ յերկիւղ կասկածանաց եղեալ, թէ իցէ ընդելուզեալ Տաճկաց՝ գտեալ զպահեստ գանձին ծախիցեն զզօրութիւն նորա։
29 Եւ ի հասանելն նորա առ թագաւորն՝ ունէր եւս ընդ ինքեան թուղթս լի ամբաստանութեամբ զնախարարացն որ բնակեալ էին ի Հայս, եւ բազում վնասս ի գործս արքունի կուտէին ի վերայ իշխանին Աշոտի. եւ քմազարդ բանիւք գրգռեն զթագաւորն ի վերայ իշխանին ի չարիս։
30 Նոյնպէս եւ բնակիչք Աղձնեաց անհանդուրժելիք լեալք անցիցն անցելոց, եւ առ զայսոսիկ յամբաստանելն՝ եւ կանայք կոտորելոցն հանդերձ խառնիճաղանճ ամբոխիւն լրբենի դիմօք, հոլանեալք եւ ի բաց ընկեցեալ զձեւ կանացի բնութեան, որպէս օրէն է նոցա, մանաւանդ տաճկական ազանց, եւ ի հետիոտս դիմեալք ի դուռն արքունի հասանէին։
31 Դարձեալ բողոք հարեալ, ձեռն զօձիւք արկեալ եւ զհերս խզեալ, զդէմս կեղեքեալ եւ ձայնս առեալ կական ողբօք արտասուալից հառաչանօք, վայ ի բերան առեալ եւ խիղբ՝ «վնասս եւ զբեկումն հարկաց արքունի եւ զկոտորումն զօրաց քոց Աշոտ գործեաց, եւ նա է պատճառ ամենայն ապստամբութեան Հայոց ի քումմէ թագաւորութենէդ, ասեն, ո՜վ քաջդ եւ հաւասար աստուածայնոց կարողութեան ինքնակալ, եւ ընդհանուր իշխեցօղ կենաց եւ մահու»։
32 Եւ լցաւ ասացեալն ի Սոփոնիայ մարգարէէն, թէ«եղիցի յաւուր յայնմիկ ձայն ի դրանէ օցոտելոցն եւ գոյժ յերկրորդ դրանէն եւ բեկումն ի վերայ բլրոց։ Ողբացէք, բնակիչք կոտորելոցդ, զի նմանեցան ամենայն ժողովուրդք Քանանացւոց, եւ սատակեցան ամենեքին, որ հպարտացեալ էին արծաթով»։
33 Իսկ իբրեւ լուաւ թագաւորն զայս գոյժ աղաղակի հասեալ ի դուռն արքայի՝ մրմռեալ իբրեւ զառիւծ եւ իբրեւ զարջ տարակուսեալ՝ վառեալ լինէր իբրեւ զբոց հնոցի, իբրեւ զալիս ծովու դիզեալ կուտմամբ փրփրեալ ծիրանագոյն արիւնանման, ուժգին գոչելով անդնդաքակ յուզմամբ, իբրեւ զհեղեղատ յորդահոս ի ճայթմանէ կարկտահոս ամպոց,
34 հրախառն տոչորմամբ եռացեալ շուրջ զսրտիւն արիւնն՝ մաղձախառն բերմամբ յապուշ զմիտսն կրթեալ՝ կայր ի մէջ տարակուսի, խնդրէր գտանել զելն իրացն եկելոցն առ նա գուժկանացն, եւ կուտէր խումբս սինկղիտոսաց զամենայն իմաստունս Ասորոց եւ Բաբելացւոց տեսանել վասն գործոյս այսորիկ։
35 Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ էր կացեալ յաթոռ հայրապետութեան տէր Յոհաննէս կաթողիկոս Հայոց։ Եւ յաւէտ հրաշիւք յօրինէր զկարգս սրբոյ եկեղեցւոյ ուղղափառ առաքելական հաւատոց ի տէր Յիսուս Քրիստոս. դնէր ուխտս ընդ իշխանս աշխարհիս Հայոց՝ գնալ ըստ արժանի հաւատոցն Քրիստոսի, զի վկայեսցեն ըստ անուանն քրիստոնէութեանն եւ գործքն։
36 Այլ նոքա թէպէտ եւ յանձն առնուին եւ մտադիւրութեամբ լսէին նմա՝ սակայն ոչ մեկնեալ լինէին ի ժանդագործ պղծութենէն զազրալից սոդոմական ախտիցն, եւ ըստ մեղաց տանն Արշակունեաց առաջին թագաւորացն մերոց հետազօտեալ լինէին, գնային ոտնխեթի, գայթ ի գայթս եւ աղտեղասէրս, մինչեւ զանբարկանալին Աստուած ի բարկութիւն ածել, ի սատակումն անձանց եւ ի կործանումն աշխարհի եւ յաւեր ժառանգութեան տանց հայրենի բնակութեանց.
36 քանզի գրեալ է, «թագաւոր արդար կանգնէ զաշխարհ, կործանումն է աշխարհի թագաւոր անօրէն»։ Եւ յորդորականիւ հրաժարեցուցանէր զնոսա ի բաց կալ յապիրատ եւ ի վնասակար գործոցն զոր գործէին, եւ սաստիկ կսկծեցուցանէր զնոսա բանիւք, ունելով իւր վկայ զԵսայի մարգարէ՝ յասելն,
37 «լուարուք, իշխանք Սոդոմայեցւոց, ունկն դիք օրինացն Աստուծոյ, ժողովուրդ Գոմորացւոց». զայս ասէր, ոչ զի սոդոմայեցիք էին, այլ զի ընդ նոյն մեղս սոդոմական պղծութեանն զառածեալ լինէին՝ սոդոմայեցիս կոչէ։ Որպէս եւ Եզեկիէլ մարգարէ ասէ, «հայր քո քանանացի էր եւ մայր քո քետացի»։
38 Դարձեալ ի նոյն յարեալ՝ եւ այլ հոգաբարձութեան աշխարհի խնամ տանէր, ի մեղադրանս մատուցեալ մարգարէիւն հանդերձ սպառնալեօք, «իշխանք ձեր ապստամբք, ասէ, գողակիցք են գողոց, սիրեն զկաշառս, վրիժապարտք են։ Որբոց իրաւունս ոչ առնեն, եւ դատաստանի այրեաց ունկն ոչ դնեն»։
39 Դարձեալ ասէ, «թագաւոր արդար թագաւորեսցէ, եւ իշխանք իրաւամբք իշխեսցեն». եւ դարձեալ՝ թէ «դատաստանս արդա՛ր դատեցարուք, եւ ողորմութիւն եւ իրաւունս արարէք. քանզի առ ձեզ են բանք իմ, ո՜վ բռնաւորք», ասէ Սողոմոն. զի առ զօրաւորսն զօրաւոր դատաստան առաքէ Աստուած, իսկ խառնաղանճն ներելի ողորմութեան է։ Զայս եւ առաւել քան զսոյն խրատէր եւ ուսուցանէր սուրբ հայրապետն եւ քաջ հովիւն տէր Յոհաննէս կաթողիկոս Հայոց մեծաց։
40 Բայց նոքա ոչ վերակնեալք յօրէնս Տեառն, այլ ստացան իւրեանց անունկնդիր լսարանս, զչարագոյնն իժի եւ զանբժշկականն քարբի, արբեցան գինով յիմարութեանն ստացան աչս, որովք ոչ տեսանիցեն, եւ ականջս, որովք ոչ լուիցեն. մինչեւ եկին հասին ի վերայ մեր մեծամեծ չարիքս այսոքիկ եւ անկանգնելի գլորումնս, զոր յառաջ խաղացուցանելով զբանն՝ ցուցից յիւրում կարգի, մինչեւ կատարեցաւ ասացեալն ի ձեռն Եսայեայ մարգարէի,
41 «լսելով լուիջիք եւ մի՛ իմասջիք, տեսանելով տեսջիք եւ մի՛ գիտասջիք. զի թանձրացաւ սիրտ ժողովրդեանս այսորիկ, (ասա ի բուն) մինչեւ աւերեսցին քաղաքք ի բնակչաց, եւ տուն առ ի չգոյէ մարդկան. եւ դարձեալ ի գերութիւն մատնեսցի ժողովուրդ իմ, վասն ոչ ճանաչելոյ նոցա զՏէր. եւ բազում եղեն դիակունք նոցա վասն սովոյ հացի եւ ծարաւոյ ջրոյ»։
42 Արդ ի գալ միւսոյ ամին որ յոբելեանք [Զ] եւ ոլիմպիատք [ՀԲ], ընտիքտիոնք ի, որ է ըստ հայերէն թուականութեանն [Յ]՝ աներկբայ խորհուրդ ի մէջ առեալ թագաւորն սինկղիտոսօքն հանդերձ եւ ամենայն մեծամեծօքն Բաբելացւոց, զի զիշխանս աշխարհին Հայոց ի բաց բարձցէ յիւրաքանչիւր տէրութենէ, զի մեր լիցի ժառանգութիւն նոցա. եւ նախ ձեռս արկցէ յԱշոտ եւ ի տուն նորա եւ ի Բագարատ եւ ի տուն նորա, զի ասեն, թէ նոքա ի միջոյ բառնայցեն՝ ոչ ոք կարասցէ կալ ի կայի իւրում ունել զդէմ մեր։
43 Նոյնժամայն զօր գումարեալ, գունդ կազմեալ յընտիր ընտիր հեծելոց արանց զօրաւորաց, զօրօք եւ զօրագլխօք, եւ տայի ի ձեռս Յովսեփու ումեմն որդւոյ Ապուսէթի, եւ նմա յանձն առնէ զաշխարհն, փոխանակ հօր իւրոյ Ապուսէթի. զի մեռաւ նա ի ճանապարհի, ի կողմանս Ասորոց, յելանել նորա ի վերայ աշխարհիս Հայոց՝ չարչարել զսոսա որպէս խորհեցանն.
44 եւ ասէ, «եթէ աջողեսցին քեզ խորհուրդ մեր, զոր խորհեցաք ի վերայ Հայոց եւ իշխանաց նոցա, եւ ըստ ախորժակաց մերոց ի գլուխ ելանիցեն, որ ինչ կամք յօժարութեանց մերոց ըղձանայցեն, եւ կարիցես զիշխանս Հայոց կապանօք առ մեզ հասուցանել, մանաւանդ զիշխանն Վասպուրական զԱշոտ՝ քեզ եւ զաւակի քում տաց զերկիրն զայն ի ժառանգութիւն։
45 Արդ փութա՛, պնդեա՛, ե՛լ զհետ նոցա, եւ մի ինչ յայդոսիկ յերկուանայցես, թուլագոյն կալով մնալով յիրիդ յայդմիկ»։
46 Յայնժամ մեկնեալ ի նմանէ զօրավարն, լցեալ խորհրդովք չարին հնարագիտութեամբ՝ եկն եմուտ ընդ կողմն Ատրպատական յԱղբագ գաւառ յերկիրն Վասպուրական, եւ բանակեցաւ ի յԱդամակերտ ոստանին Արծրունեաց, եւ անդէն սկսաւ ասպատակս սփռել, աւար առնել, կուտել առ ինքն զկապուտ աշխարհին յոյժ սաստկութեամբ։
47 Կոչէր առ ինքն զիշխանն դիմօք սիրոյ խաղաղութեան, պատճառ հարկաց արքունի. բայց ազդ լինէր իշխանին ի նոյն գնդէն Տաճկաց՝ մի տեսանել զերեսս նորա, ծանուցանելով նմա՝ զոր ինչ խորհեալ էր վասն նորա։
48 Եւ իշխանն վառեալ զինքն բազում պատրաստութեամբ զինու եւ զօրօք ազատակոյտ գնդաւ իւրով, եւ ամենայն բնակ տերամբք իւրոյ իշխանութեանն, եւ խոյս առեալ շրջէր զկողմամբքն Մարդոստանի եւ Ձորոյհասկոյ, եւ դեսպանս առ զօրավարն արձակէր։ Գրէ հրովարտակ մի զայս օրինակ.
49 «Թագաւորաց աշխարհակալաց օրէնք են՝ մեծաւ հոգաբարձութեամբ խնամ տանել վասն շինութեան աշխարհի եւ թեթեւացուցանել զլուծ բռնութեան ծանրակի բեռանց, թուլացուցանելով զսաստկութիւն հարկապահանջ խոշտանգանաց, զի մի սպառ սպուռ տապալիցի զօրութիւն շինուածոյ աշխարհի, ի բաց ընկենլով զծառայական պաշտօնատրութիւն կողմնակալաց, եւ քաղաքային անհաւատար կամարարողաց, եւ հարկաց բերման եւ զօրաց. զի երկիր ի շինութեան լինելով եւ ի խաղաղութեան՝ եւ հարկք արքունի կանգուն երթիցեն։
50 Զոր եւ մեք ակն ունիմք եւ քեզ զսոյն զայս կամել, եւ տեսանելով մեր զխնամարկութիւն բարի կամաց քոց ի վերայ աշխարհի, եւ զսէր երախտեաց որ առ մեզ՝ յօժարագոյնս եղիցուք եւ մեք մտերմութեամբ ծառայել եւ փութով մեծաւ կատարել զհրամայեալսն ի քէն»։ Բազում եւ այլ բանս ախորժականս եւ դիւրընկալս ըստ այսոցիկ կարգէր ի թղթի իւրում։
51 Նա եւ մայր իշխանին Աշոտի, քոյր Սահակայ եւ Բագարատայ իշխանին Տարօնոյ, որ էր կին իմաստուն ի բանս եւ յիրս եւ յոյժ խոհեմագոյն միանգամայն եւ աստուածասէր՝ երթեալ ընծայիւք բազմօք յանդիման լինէր Յովսէփայն եւ խնդրէր զհաշտութիւն եւ զխաղաղութիւն հաստատել առ որդիսն իւր եւ առ բոլոր աշխարհն Վասպուրական։
52 Եւ նորա ընկալեալ զպարգեւն՝ կատարէր զխնդիրն։ Եւ առնու պատանդս արս անուանիս եւ պատուականս, եւ զմայրն Աշոտի դարձուցանէ մեծաւ պատուով. եւ ինքն անցանելով խաղաղութեամբ ընդ աշխարհն Վասպուրական սակաւատոյժ վնասիւք՝ զպատանդսն ընդ իւր առեալ տանի։ Եւ անցանելով ընդ գաւառն Բզնունական գայ մտանէ ի Խլաթ. քանզի կամէր անսալ ժամու դիպողագունի, զի որսայցեն նենգութեամբ խաբել։
53 Իբրեւ եհաս ամիրայն ի Խլաթ՝ եմուտ բանակեցաւ յամրոցին որ ի քաղաքին։ Արձակէ առ Բագարատ կոչողս պատճենիւք հանդերձ, զի եկեսցէ առ նա առանց պատճառանաց եւ երկիւղի։ Գրեալ ի թղթի անդ՝ ի ձեռն նորա հաւատալ աշխարհիս Հայաստանեայց, զի ինքն երթիցէ յարքունիս, կեղծոտելով զսաստկութիւն ձմեռնային ժամանակին ի վերայ եղելոյ եւ զխստութիւն հիւսիսային օդոյն սառնամանեաց, անընդել զինքն այնոցիկ վարկանելով։
54 Իսկ իշխանն Բագարատ, քանզի ոչինչ ունէր զկարծիս դրժանաց առ թագաւորն եւ առ զօրս նորա՝ ել գնաց անխիղճ համարձակութեամբ, տիրասէր խորհրդովք, կատարել զսպաս զինուորութեան, ըստ աստուածեղէն պատուիրանին եւ ըստ թագաւորական հրամանին, զհետ եկելոյ կոչնականացն, ոչինչ իմացեալ զպատրանս խաբէութեան նորա, որով վրիպեացն։ Բարձեալ եւս ընդ իւր զսուրբ կտակարանս աստուածաշունչ գրոց բազմութեամբ պաշտօնէից քահանայական դասուց։
55 Եւ նորա ըմբռնեալ զնա եւ զամենայն ազգատոհմն նորա ի տանէ Բագրատունեաց եւ կապեալ երկաթեղէն կապանօք՝ խաղացոյց ի Սամառայ։ Եւ ինքն եկն ձմերել ի Մուշ քաղաքին Տարօնոյ, ունելով ընդ իւր զպատանդսն, եւ Վասպուրականի ի նախարարութենէն Արծրունեաց եւ յազատաց նորա։ Եւ զբնակիչս աշխարհին վարեաց ի գերութիւն, վաճառակուր առնել ի կողմանս Ասորոց եւ յամենայն սահմանս տէրութեանն Տաճկաց.
56 եւ զկէս գերւոյն ընդ իւրեանց ունելով ի քաղաքն, լինել իւրեանց ջրկիրս եւ փայտակոտորս. եւ չարչարէին զնոսա ի գործս խիստ սաստկասառոյց ձմերանն դառնութեան. եւ զերծեալքն փախստեայ անկանէին ի կողմանս կողմանս աշխարհաց, յաւեր դարձուցեալ զբնաւ աշխարհն, բայց ի լեռնայնոցն՝ որ յամուրս իւրեանց մնային ի լերինն Խոյթ անուանեալ։
Գլ. 7
0 Վասն մահուանն Յովսեփու ի լեռնայնոցն Խութայ եւ պատմութիւն նոցա:
1 Իբրեւ ձմեռն ընդմիջեցաւ եւ օդն խստացեալ թանձրացաւ միգախառն մրրկալից, եւ թանձրութիւն ձեանն հարթայատակ դիզաւ շուրջ զստորոտով լերինն, յորում տեղւոջ քաղաքն Տարօնոյ շինեալ էր, ուր բնակեալ բայանայր զօրավարն Տաճկաց, զօրհասական արջոյն բերելով նմանութիւն, որ յաւուրս ձմերայնոյ արմատովք պարենաւորեալ՝ ի մէջ կենաց եւ մահու անցեալ որջանան ի բոյնս իւրեանց։
2 Իսկ ի շնչել հարաւային օդոյն, եռացուցանելով երկրի ի վեր զջերմային զօրութիւնն, զուարթացուցանելով անդնդական բերմամբն զընդարմացեալ արմատս եւ զբոյսս ի հիւսիսային սառնամանեաց օդոյն շնչելոյ, եւ բայացեալքն եթէ գազանք եւ եթէ թռչունք, յորժամ զգան զջերմութիւն օդոյն ի հասարակել տունջեան եւ գիշերոյ՝ ի գարնանային եղանակի ելեալք յիւրաքանչիւր կայենից. եւ բազում այն են որ ի նմին իսկ սատակին. եւ կէսքն դիւրըմբռնելի որսորդաց լինին. եւ ապրեալքն սաստիկս հասուցանեն վտանգս ուր եւ դիպիցին, եթէ մարդկան եւ եթէ այլոց ինչ կենդանեաց։
3 Սոյնպէս եւ այրն այն Յովսէփ զօրավարն Տաճկաց մնայր անցանել ձմերանն, զի ելցէ ի վերայ աշխարհիս Հայոց սրով եւ գերութեամբ եւ մեծամեծ հարուածովք եւ զմեծամեծս աշխարհիս խաղացուցանէ ի գերութիւն եւ կացուսցէ ի վերայ աշխարհիս գործավարս, որ ըստ իւրեանց հրամանի զկարգս աշխարհիս յօրինեսցեն, եւ իւրեանք հանդերձ ընտանեօք իւրեանց նստցին յամուրս Հայոց։
4 Յայնժամ բնակիչք լերինն իբրեւ տեսին, թէ վարեցաւ իշխանն ի գերութիւն, ինքեանք պատրաստեալ են զնոյն փարշմանն կրել զոր դաշտայինքն կրեցին՝ հասին միաբան բազմութիւնն մեկնակազէնքն Խութայ ի հնարս արուեստգիտութեանն իւրեանց, զոր ի պէտս օժանդակութեան ձմերայնոյ հնարաւորեալ էին։
5 Եւ բարձեալ աշտեայս հանապազակիրս ի պատրաստութիւն գազանացն որ ի մայրիսն որջանան, կամ թշնամեաց ի վերայ հասելոց, եւ եկեալ ի վերայ քաղաքին պաշարեն զնա, եւ զզօրսն մատնեն ի սատակումն սրոյ, եւ զպատանդսն Վասպուրականի հանեն յարգելանէն. եւ գերեացն ընդարձակեն, զկապուտ նոցա բաժանեն յինքեանս։
6 Բայց ինքն կարծեցեալ մարզպանն փախստեայ անկանի ի բարձրաբերձ եկեղեցին, որ յանուն Փրկչին մերոյ շինեալ էր յիշխանէն Բագարատայ, ի ծախս մեծամեծ գանձուց իբրեւ [ՀՌ-աց]։ Եւ անդ ի միջոց գմբեթին ղօղեալ սալարեալ սարսռալից դողմամբ զետեղեալ լինէր։ Եւ մեկնակազէնքն պատեցին շուրջ զեկեղեցեաւն, եւ ելեալ առ նա ոմանց ընդ փորուած գմբեթին՝ եւ եհար մի ոմն աշտէիւն ընդ միջոց թիկանցն, եւ ընդ անթովքն հանեալ ի ներքոյ թոքացն՝ փչեաց զոգին եւ թաղեցաւ զթաղումն իշոյ։
7 Եւ ես աչօք իմովք տեսի զայրն զայն, որ հարեալն էր զնա, եւ ի նմանէ ստուգեցի վասն նորա։Եւ անդէն իսկ եւ իսկ փութացաւ, եհաս գոյժկան առ թագաւորն, եթէ սպանաւ զօրավարն քո եւ ապստամբեաց ի պետութենէ քումմէ աշխարհն Հայոց։
8 Աստանօր սակաւուք բացայայտեցից զորպիսութիւն բնակչաց լերինն. թէ զիա՞րդ կամ ո՞րպիսի ոք են, եւ ո՞րպէս հնարաւորեալ յապրուստ անձանց վճարեն զկարեւոր պէտս իւրեանց լի աշխատութեամբ եւ սաստիկ տառապանօք. եւ բնակութիւն նոցա ի խորաձորս եւ ի փապարս լերանց եւ ի պրակս մայրեաց, ի գագաթունս լերանց։
9 Եւ բնակեն առանձին ըստ տունս ազգաց, եւ այնչափ ի բացեայ են ի միմեանց՝ մինչ թէ ոք յարանց զօրաւորաց ի բարձրաբերձ տեղեաց ուժգին խանչիցէ՝ հազիւ թէ ուրեք կարիցէ առնուլ զբոմբիւն ձայնին, իբրեւ ի վիմաց ինչ արձագանգ լինելոյ կարծիս բերելով, եւ կէսքն վրիպեալք ի բնական հայրենի լեզուէն, յաղագս հեռաբնակ լինելոյ եւ անհամբոյրք միմեանց հանդիպեալք, եւ խօսս միմեանց եդեալ կարկատուն մուրացածի բանիւք։
10 Եւ այնքան խրթնի անծանօթք պատահեն առ միմեանս, մինչեւ թարգմանաց անգամ կարօտանան. եւ զպէտս կերակրոցն վճարեն ի սերմանց ինչ, առաւել ի կորեակ կոչեցեալ սերմանէն, զոր ոմանք ի սով ժամանակի հաց անուանեն. եւ զնոյն ոռոգեալ ոտիւք ի միջոցս պրակացն, կամ երկմատնի փայտատովք սերմանեալ.
11 եւ է զգեստ նոցա ասուիս ի ծածկոյթ մերկութեանն, եւ օդ ոտիցն հնարաւորեն զձեւ կաւշկաց, ի մորթոց այծից կազմեալ, եւ միով կերակրով եւ միով հանդերձիւ բաւականանան զամառն եւ զձմեռն. եւ են ստացեալ զէնս աշտեայս հանապազ կրելով ընդ ինքեանս, ի պատրաստութիւն գազանացն որք ի լերինն բնակեն։
12 Այլ եւ ի ժամանակս հասելոց թշնամեաց յերկիրն իւրեանց՝ գան միաբան լեռնայինքն յօգնութիւն իշխանացն, զի են տիրասէրք։ Իսկ վասն ձեանն անկայուն զօրութեանն որ այն ինչ յամպոյն ի վայր զեղեալ լինին՝ հնարաւորեալ իւրեանց փայտս իբրեւ զանուրս չուանօք պարունակեալ շուրջ զոտամբք, դիւրաւ ընթանան ի վերայ ձեանն իբրեւ ընդ ցամաք երկիր։
13 Եւ են գազանաբարոյք, արիւնարբուք, առ ոչինչ համարելով զսպանումն եղբարց հարազատաց, նա եւ զանձանց եւս, եւ կոչին սոքա մեկնակազէնք սուրհանդակք, բնակեալք ի լերինն որ բաժանէ ընդ Աղձնիս եւ ընդ Տարօն։ Եւ յաղագս խրթնի եւ անհետազօտելի խօսիցն եւ բարուցն կոչին Խութ, յորոց անուն եւ լեառնն Խոյթ անուանի։
14 Եւ գիտեն զսաղմոսսն զհին թարգմանեալսն վարդապետացն Հայոց, զոր հանապազ ի բերան ունին։ Սոքա են գռեահք Ասորոց, որ չուեցին զկնի Ադրամելեայ եւ Սանասարայ որդւոց Սենեքերիմ արքայի թագաւորի Ասորեստանի եւ Նինուէի, յորոց անուն ինքեանք Սանասնայք զինքեանս անուանեն. եւ են հիւրասէրք օտարընկալք, պատուադիրք։
Գրք. 10Tovma3_2
Գլ. 1
0 Վասն որ ինչ ընդ հանուր աշխարհս Հայոց. Եւ երկպառակտութիւն իշխանացն, անհաւանք եւ անհնազանդք միմեանցն լինելով, եւ որ ինչ ընդ սոքօք:
1 Ոչինչ զանգիտեալ մեր մինչ ցայս վայր, պատմել զվտանգս եւ զնեղութիւնս եկեալ հասեալ ի վերայ մեր ի թշնամեացն ճշմարտութեանն.
2 զի թէպէտ նեղեալք եւ չարչարեալք լինեաք պէսպէս կտտանօք ի զօրացն իսմայէլական ազգացն տաճկական տէրութենէն՝ այլ սակաւագոյնք եւ առ փոքր ինչ ժամանակս, եւ բազում այն էր որ ի մէնջ հարեալ լինէին, քան թէ մեք հարկանէաք, քանզի դեռ միաբանք եւ միախորհուրդք եւ հաւասարք առ միմեանս բնակէին իշխանք Հայոց ազատագունդ բազմութեամբ եւ զօրաց նոցա, թէպէտ եւ ի ծածուկ ունէին զերկբայութիւն նենգութեանց:
3 Իսկ իբրեւ սկսաւ սպրդել մտանել ի ներքս երկպառակութիւնն ի մէջ միաբանութեանն, հեռացաւ մեկնեցաւ գնաց շնորհ աստուածատուր զօրութեանն.
4 եւ խորհուրդք խորհրդականացս յոչինչ համարեալ լինէին ի գործս մարտից եւ յայլ կարգս հոգաբարձութեան աշխարհիս. եւ զոր օրինակ ոք զբոլոր անդամս մարմնոյ յօշիցէ ի մասունս մասունս՝ եւ ոչ երեւի տեսակ կենդանի մարդոյն, որպէս է գոյացութիւն խառնուածոյն. իսկ եթէ մի յանդամոցն կորիցէ՝ զպատահումն խեղութեան ընդունիցի, այլ ոչ ի բաց դարձցի կենդանի:
5 Այսպէս տակաւին ի բազումս քայքայեալ լինէր միաբանութիւն աշխարհիս, եւ իւրաքանչիւր ոք այր զընկերէ եւ զեղբօրէ իւրմէ ի չարիս խոկային:
6 Եւ թուղթս եւ դեսպանս առ թագաւորն յղէին ծածուկս ի միմեանց. այլ եւ ընդ միմեանս արկանէին բանս քսութեան, եւ ոչ ոք մնայր գէթ երկու ի միասին. եւ յոյժ ուրախ առնէին զթշնամիսն ի քակել միաբանութեան իրերաց:
7 Եւ յոլով այն լինէր զոր ինչ գրէինն՝ զոր ոչ էր գործեալ Հայոց, եւ զամենայն վնասս եւ զգործս ապստամբութեանն ի վերայ Աշոտի կուտէին:
8 Եւ առ սոսա ասացեալն ի Փրկչէն, «ամենայն թագաւորութիւն բաժանեալ յանձն աւերի, եւ ամենայն քաղաք եւ տուն բաժանեալ յանձն ոչ կացցէ»:
9 Ի դէպ ելանէ եւ հին առասպելն Ոլպիանու փիլիսոփայի, որ վասն առիւծուն եւ զուարակացն են բարառնութիւնք. տեղեակ են այսմ ուսումնասէր անձինք:
10 Յայնժամ դարձեալ ի խորհուրդ եմուտ թագաւորն հանդերձ մեծամեծօքն իւրոյ տէրութեանն, տեսանել զանվրէպ եւ զանսխալ իմացումն կատարածի ի վերայ աշխարհիս Հայոց:
11 Եւ ի բազում եւ քաջ խորհրդոց զայս եւեթ հաստատուն խորհուրդ ընտրեցին սինկղիտոսքն, եւ ասեն ցթագաւորն. «զօր գումարեա, գունդ կազմեա, խաղացո երթալ մտանել յերկիրն Հայոց:
12 Եւ յամենայն ազգաց որ ընդ ձեռամբ քո են՝ հաւաքեա առ քեզ զընտիրն այրուձիոց, եւ անց յայնկոյս գետոյն:
13 Եւ հասեալ ի վերայ Հայոց՝ նախ զԱշոտ վտարանդեալ այսր խաղացուսցես, եւ այլքն ամենայն դիւրաւ մտցեն ի ներքոյ ձեռին քո, եւ աներկբայութեամբ փակես զամենայն ընդ լծով հնազանդութեան քո:
14 Եւ մի հարկաց ինչ կամ զօրաց կամ այլ ծառայութեան խափանիչ լինելոյ կամ ի վնասս արքայի խառնելոյ փոյթ արասցուք պահանջել վրէժս. այլ ստիպեսցուք զըմբռնեալսն՝ ի բաց կալ ի հաւատոց քրիստոնէութեանն. եւ պաշտեսցեն զօրէնս մերոյ պատգամաւորին եւ օրէնսդրին:
15 Եւ ամենայն խորհուրդ մեր դիւրաւ կատարեսցին. եւ խոշտանգեսցես զնոսա գանիւ եւ բանտիւ եւ պէսպէս տանջանօք. սպառնալեօք եւ ողոքանօք եւ ընչից պատրանօք արկցուք զնոսա ի ներքոյ կամաց թագաւորութեան մերոյ. եւ ի բաց բարձ զանուն քրիստոնէութեան ի միջոյ նոցա»:
15 Եւ յոյժ հաճոյ թուեցաւ խորհուրդս այս առաջի թագաւորին, եւ մեծապէս ուրախ լինէր:
16 Յայսմ վայրի ոչ ի վերայ միոյ ազգի եւ ի վերայ միոյ աշխարհի է լալումն ողբումն եւ կոծումն, այլ ի վերայ բոլոր ազգաց եւ աշխարհաց Հայաստանեայց:
17 Զոր յառաջ մատուցեալ ասացից ըստ կարգի, թէպէտ եւ ոչ խնդամիտ յօժարութեամբ՝ սակայն ակամայ եւ ի հարկէ ճառագրեցից զբացումն դրան աստուածասաստ բարկութեան ի վերայ մեր, եկեալ հասեալ վրէժխնդրութեան պատիժք, վասն անօրէնութեանց մերոց զոր գործէաք առ հասարակ ի փոքրկանց մինչեւ ցմեծամեծս.
12 որպէս եւ գրեալ է ի մարգարէութեանն Երեմիայի, եթէ եբաց Տէր զգանձս իւր եւ եհան անտի զանօթս բարկութեան, զոր ժողովեալ պահեալ եւ կնքեալ ունէր յօր հատուցման վրիժուց՝ հատուցանել մեզ ըստ գործս մեր, ի հարկանել զքարի զոտս մեր. եկեալ հասեալ աւուր կորստեան մերձ առ դուրս մեր, զի ահա հասեալ է պատրաստութեամբ Տէր ի վերայ մեր, որպէս գրեաց Մովսէս:
13 Բայց բացումն դրան քան զամենայն այս չար է որ յաներեւոյթս է բացեալ, դուռն կորստեան հոգոց՝ առաւել քան թէ մարմնոց, վրիպել յանբիծ եւ յուղիղ յառաքելաքարոզ հաւատոցն ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ:
14 Զոր մարդկային կարողութեան անհնար է փակել զբացումն դրանն ի կորուստ. բայց միայն Աստուծոյ կարողի եւ յամենայն ի խնամողի կարողութիւնս այս է դիւրայարմար, որպէս եւ գրեալ է, թէ «փակիցէ, եւ ոչ ոք իցէ որ բանայցէ, եւ բանայցէ, եւ ոչ ոք իցէ որ փակիցէ»:
15 Յայնժամ հրովարտակս արարեալ, պնդադեսպանս արձակեալ ընդ ամենայն սահմանս իւրոյ տէրութեանն, ի հեռաբնակ վայրս Ասորոց եւ Բաբելացւոց, Թուրքաստանի եւ Խուժաստանի, Մարաց եւ Իլամացւոց, Եգիպտացւոց եւ մինչեւ ի ներքին կողմն Տաճկաստանի եւ մերձ ի սահմանս Սակաստանի՝ առ զօրս եւ զօրագլուխս, աշխարհակալս, գաւառապետս քաղաքայինս, հազարապետս կողմնակալս մեծամեծս աշխարհաց ժամ տուեալ՝ փութով յանդիման լինել նմա ի թագաւորաբնակ քաղաքն իւրեանց:
16 Եւ ամենեցուն ըստ հրամանի թագաւորին յիւրաքանչիւր կողմանց այրուձի գումարեալ՝ հանդերձ այլովք սպառազէն յօրինուածովք անյապաղ երագութեամբ գային ի ժամադրեալ կոչումն:
17 Եւ մտեալ զօրագլխացն առաջի թագաւորին՝ խօսել սկսաւ թագաւորն եւ ասէ. «ի սկզբան թագաւորութեան նախնեաց մերոց, յորժամ ետ Աստուած զաթոռ բազում թագաւորաց ի ձեռս նոցա, եւ մինչ առ մեզ հասեալ՝ ոչ ոք զօրեաց կալ ընդդէմ մեր, ոչ ի հեռաւոր աշխարհաց եւ ոչ ի մերձաւորաց:
18 Եւ ոչ ոք այսքան աղէտս տարակուսանս հասոյց ի վերայ մեր եւ ի վերայ ազգի եւ զօրաց եւ զօրավարաց մերոց, որչափ գործեաց Աշոտ իշխան Վասպուրական:
19 Եւ արդ քաջալերացարուք, լերո՛ւք արք. ելէք ի վերայ աշխարհին Հայոց սովով եւ սրով եւ գերութեամբ. զիշխանս եւ զտեարս կողմնակալս եւ զկուսակալս աշխարհին, զազատս եւ զազատորդիս փութով առ մեզ հասուսջիք կապանօք, եւ դուք անդէն յաշխարհին կալարուք ձեզ բնակութիւն, եւ ձեր լիցի երկիրն այն ի ժառանգութիւն եւ որդւոց ձերոց:
20 Բայց նախ զԱշոտ եւ զտուն նորա ածջիք այսր, եւ մի՛ այլում ումեք փոյթ առնիջիք յառաջ քան զնա ըմբռնել»:
21 Եւ իւրաքանչիւր զօրագլխացն եկելոց առ նա պարգեւս եւ պսակս մատուցանէր, գեօղս եւ աւանս կնքէր եւ տայր. խնդրէր եւ զդիւան թուոյ զօրացն. քննեցին եւ գտին:
22 Տեղեկանայր եւ զայն եւս ըստ իւրաքանչիւր գնդից, զքաջացն եւ զկորովացն պատերազմողաց ըստ իւրաքանչիւր անուանց, եւ զայն եւս, թէ քանի՛ սպառազէնք են, եւ կամ քանի՛ այնոքիկ, որք վահանաւորք հետեւակաց են, եւ կամ քանի՛ նիզակաւորք, եւ կամ ո՛րչափ թիւք աղեղնաւորացն են, եւ կամ քանի՛ պարագլուխք իցեն զօրուն, եւ կամ քանի՛ սաղարք միայնամարտիկք ախոյեանք իցեն, եւ կամ քանի՛ ըմբշամարտիկք, եւ կամ թէ քանի՛ գունդք սաղարք իցեն, եւ քանի՛ սաղարք սուրհանդակաց իցեն:
23 Խնդրէ եւ տեղեկութիւն թէ քանի՛ դրօշք են, եւ կամ քանի՛ նշանք, եւ կամ ի քանի՛ առաջս զօրքն բաժանիցին, եւ կամ քանի՛ փողք գոչիցեն, եւ կամ քանի՛ թմբուկք դափիցեն:
24 Եւ իբրեւ ստուգեաց եւ տեղեկացաւ զամենայն՝ եգիտ բազմագոյն քան զամենեսեան զկապարճաւորս եւ զկորովիս աղեղնաւորացն Ելեմացւոց եւ Արաբացւոց, աջողակք յերկոցունց ձեռաց, որք ոչ վրիպէին ի մազոյ, որպէս եւ յայնժամ յԻսրայէլի էին արք զօրաւորք, գունդք տանն Եփրեմի եւ Բենիամինի:
25 Եւ զօրագլուխ կացուցանէ նոցա զայր մի Բուղայ անուն, ազգաւ թուրք. եւ հրաման պատուիրանի տայր յանդիման բազմութեանն, զի խրատու նորա լուիցեն, եւ հրամանի նորա անսայցեն:
26 Սա էր իշխան հրամանատար ամենայն տէրութեանն Տաճկաց, եւ ոչ ոք ամենեւին իշխէր ելանել արտաքոյ կամաց ձեռին նորա ի մեծամեծաց մինչեւ ի փոքունս. այլ եւ ինքն թագաւորն հրամանի նորա անսայր:
27 Որ զապիրատ եւ զլի հնարիւք սատանայական իմաստից, չարահնար խորհրդոց բուռն հարեալ՝ մեծամեծս փքայր փռնքտալով, եւ վիշապաձայն որոտալով ահ արկանել հեռաւորաց եւ մերձաւորաց:
28 Նոյնժամայն ելեալ մեկնեցաւ յերեսաց արքայի այրն այն Բուղայ, յորում որջացեալ բունեալ էր սատանայ զօրութեամբ իւրով:
29 Որոյ յօժարութիւն կամաց ախորժակաց իւրոց էր մարմին եւ արիւն անմեղ մարդկան, առ ի յագումն անհնարին գազանաբարոյ կատաղութեանն:
30 Առ սա ինձ թուի ասացեալն մարգարէին Ամբակումայ. «տեսէք, արհամարհոտք, եւ զարմացարուք եւ եղծարուք, զի գործ մի գործեմ ես յաւուրս ձեր, գործ որում ոչ հաւատայցէք, թէ ոք պատմեսցէ ձեզ:
31 Զի ահա ես զարթուցանեմ ի վերայ ձեր զազգ դառն եւ զերագ, որ գնայ ընդ լայնութիւն երկրի, ժառանգել զխորանս որ ոչ իւր են, ահեղ եւ երեւելի: Եւ դատաստան իւր յանձնէ եղիցի, եւ առած յինքենէ ելցէ:
32 Եւ վազեսցեն առաւել քան զինծ երիվարք նոցա, եւ երագունք քան զգայլս Արաբացւոց: Եւ դիմեսցեն երիվարք նոցա, դիմեսցեն որպէս զարծուիս ի վերայ կերոյ. կատարած ամբարշտաց հասցէ դարձելոց ընդդէմ նոցա. կուտեսցէ գերի իբրեւ զաւազ, եւ ինքն թագաւոր փափկասցի, եւ բռնաւորք խաղալիկ նորա, եւ ինք ընդ ամենայն ամուրս խաղալով խաղասցէ»:
Գլ. 2
0 Վասն Սմբատայ Բագրատունւոյ, Մոկաց իշխանին:
1 Յայնմ ժամանակի Բուհայ եկն եմուտ ի Խլաթ քաղաք, ճանապարհ արարեալ ընդ կողմն Ապահունեաց. եւ հատեալ զզօրսն յերկուս առաջս, եւ հրաման տուեալ ելանել յերկիրն Վասպուրական, ողողել գերել գերփել զաշխարհն, աւերել եւ բնաջինջ առնել եւ մաշել ի սուր սուսերի. զբազմամարդի գեօղս եւ աւանս՝ առնել անմարդիս, եւ զմնացեալսն վարել ի գերութիւն, զկանայս հանդերձ մանկտով.
2 եւ զիշխանն Աշոտ տալ տանել կապանօք առ թագաւորն, զի տացէ վրէժս անցիցն անցելոց ի նմանէ եւ ապստամբութեամբ ի պետութենէն Տաճկաց:
3 Տուեալ լինէր այնուհետեւ զմասն ինչ զօրուն ի ձեռս զօրապետի ումեմն Ժիրաք կոչեցելոյ, եւ յղէ զնա ընդ կողմն Ռշտունեաց.
4 եւ զայլ բազմութիւն զօրացն առեալ ընդ իւր՝ երթայ ընդ սահմանս Ապահունեաց, իբրեւ զորսորդս ինչ առիւծուց կամ այլոց ինչ նոյնպիսեաց, շուրջ ձգեալ զգառագիղն՝ ի մէջ փակել զկորովին եւ զքաջ արանցն զիշխանն Աշոտ, ընդ ակամբ հայելով, թէ գուցէ ճողոպրեալ ելանիցէ ի ձեռաց մերոց, կամ ի գիշերամարտս յանկարծ հասանիցէ ի վերայ մեր մեծամեծ ոճիրս գործիցէ:
5 Բայց քանզի ընդարձակ էր պահն Հողցայ՝ փութանակի եկն եհաս Ժիրաք ի գաւառն Ռշտունեաց եւ զզօրսն առխթեալ ի ձորն Առուանից, ի սահմանս Մոկաց. եւ անդ գտեալ զբնակիչսն Ռշտունեաց, թափառականս անկեալ յանողորմ եւ ի մարդախոշոշ շանցն գիշակերաց, յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորէին, եւ լնուին արեամբ զերկիրն:
6 Եւ զկէսն գերի առեալ ածեն ընդ իւրեանս, եւ զշէնս եւ զաւանս եւ զագարակս հրձիգ արարեալ՝ անապատ կացուցանեն ի մարդոյ եւ յանասնոյ:
7 Այլ եւ զռամիկ Նորագեղջ աւանին Ռշտունեաց առեալ ածեն ի տեղի վաճառուն ոստանին Ռշտունեաց, արկեալ տոռունս ի պարանոցն հանեն ընդ սուր. եւ անտի գնացեալ ի ձորն Ածանայ ի խնդիր փախստէիցն եւ հասեալ ի յետոյ կողմանցն՝ ի սուր եւ ի գերութիւն զբազումս ի նոցանէ արկանեն:
8 Բայց երկու ոմանք ի սաղարաց սուրհանդակաց, եղբարք միմեանց, հասեալ ի կիրճս ձորոյն, վահան ի թիկունս եդեալ, նիզակ ի ձեռին ունելով, ի կապարճս աղեղանց ի դիմի հարեալ զօրացն, եւ օգնութիւն հասեալ նոցա յԱստուծոյ՝ ի պարտութիւն մատնեն զայլազգիսն, բազում վէրս ի վերայ եդեալ, եւ զբազմութիւն գերւոցն զերծանեն գնալ յամուրս երկրին:
9 Սոքա անուանք ճանաչին միոյն […] սրով եւ կատարեցաւ […] եղբայր յեղբօրէ օգնեալ իբրեւ զքաղաք ամուր եւ հզօր, եւ ըստ Եսայեայ՝ թէ «ի բարբառոյ միոյ հազարք կորիցեն, եւ ի բարբառոյ հնգից բազումք փախիցեն»:
10 Երէց մի Շապուհ անուն, եւ մի ոմն յռամկաց ձորոյն՝ լնուլ զթիւ գնդիցն, սոցա ի թիկունս հասեալ եւ հովիւ մի՝ պարսատկաւ քարինս ի վերայ արկանէին. իբրեւ բազումք առաքինացան մեծաւ ուժով եւ քաջ նահատակութեամբ ի հանդէս մարտին. որոց յիշատակ նոցա եղիցի բազմաց նպաստ յարութիւն քաջութեան եւ ի զօրութիւն անարեացն եւ ի յորդորումն քաջ նահատակացն:
11 Ըմբռնեալ լինէր յայնժամ մի ոմն ի Հայոց ազատանոյն տոհմից Վահեւունեաց, Ապուսահակ ոմն, եղբայր Սահակայ եպիսկոպոսի ոստանին Նախճուանու եւ Մարդպետականի. եւ էր ալեւոր ըստ մարմնոյ եւ հնացեալ արտաքին մարմինն, բայց ներքինն նորոգեալ եւ գեղեցկատեսիլ ըստ պատկերի արարչին.
12 տեղեակ եւ հմուտ Աստուածաշունչ գրոց, եւ ընդել եւ ծանօթս. նստէր փորող պողոտային նրբափողոց ճանապարհին, որ հանէր ի վերին մայրաքաղաքն Սիոն, ի բանակետղն երկնաւոր զօրացն յարքայանիստ քրիստոսեան թագաւորութեան:
13 Զսա ածեալ լինէր առաջի զօրավարին Ժիրաքայ, որոյ տեսեալ զբարձրաբերձ վայելչութիւն հասակին եւ զպատշաճ գեղ երեսացն, զփաղփեալ գոյնն ի տեսիլ արուսեկի ի մէջ սպիտակափայլ ալեացն պատուաբերի՝ եւ հաճոյ թուեցաւ յաչս զօրավարին:
14 Եւ սկսաւ ի վերայ մղել զժախախոտ եւ զյիմարեցուցիչ մաղձախառն թոյնսն, զի թերեւս կարասցէ արկանել զերանելին ի ներքոյ պղտոր հրապուրեցուցիչս ժախուն մահածին հնազանդութեանն, եւ զփքինս կապարճիցն սպնգռով ծածկեալ՝ զսատակչական զօրութիւնն թռուցանէր ընդդէմ սրբոյն, թէ գուցէ դրդուիցի ինչ ի միջոցէ ապաստանին վիմին հաստատնոյ, զի կարասցէ խոտորել ի գաղտնիս զոգի սրբոյն, զզրահեալն Հոգւովն սրբոյ վերեկութեամբ.
15 եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ զբանն տէրունական, զոր ասացն, թէ «յորժամ մատնիցեն զձեզ, մի՛ հոգայցէք թէ ո՛րպէս, կամ զի՛նչ խօսիցիք, զի ես տաց ձեզ բերան եւ իմաստութիւն, որում ոչ կարիցեն կալ հակառակ կամ տալ պատասխանի ամենայն հակառակորդքն ձեր»:
16 Սկսաւ խօսել բռնաւորն բանիւք ողոքանօք, եւ պարգեւս եւ պատիւս մեծամեծս հրամայէ բերել առաջի, եւ խոստանայր շքեղ եւ երեւելի կացուցանել ի մէջ աշխարհակոյտ ամբոխից ի դրան արքունի, եւ ընդ առաջին իշխանացն լինել առաջի թագաւորին, եւ բարձակից լինել մեծամեծացն արքայի ի գլխաւոր բազմականի անդ, յորժամ ատեանն արքունական յարդարիցի:
17 «Միայն ի բաց լեր, ասէ, ի հաւատոցն Քրիստոսի, հնազանդեալ ընդ ձեռամբ մեծ թագաւորին, եւ ընկա՛լ օրէնս եւ հաւատս արժանի կենաց եւ գովութեան ի մեծ արքայէն եւ ի մեր իշխեցող հրամանակատար թագաւորին հնազանդութենէ:
18 Իսկ սուրբն վառեալ Հոգւովն սրբով՝ յիշէ զասացեալն ի Փրկչէն, թէ «մի երկնչիք յայնցանէ, որ սպանանեն զմարմինն, եւ զոգին ոչ կարեն սպանանել», եւ զի մի՛ ճրագն եօթնաստեղն ընդ գրուանաւ զփայլումն լուսոյն ծածկիցէ, այլ ի վերայ դնիցի բարձրաբերձ աշտանակի առաքելական եկեղեցւոյ, որպէս զի տեսցեն եւ փառաւորեսցեն զՀայրն երկնաւոր:
19 Եւ բացեալ լինէր զբերան իւր բանիւն Աստուծոյ, եւ անդ գեղեցիկս եւ համառօտս անպաճոյճս կարգէր մի ըստ միոջէ ըստ վկայութիւն հաւատոցն որ ի Քրիստոս եւ որ ինչ ի նմանէ կան պահին պարգեւք կացելոյն ի ճշմարտութեան հաւատս, եւ տանջանք ուրացելոցն եւ յետս կացելոցն, եւ ընդ մեծ պարսաւանօք ներքադրեալ զբռնաւորն եւ զմոլար օրէնսդիրն իւրեանց զՄահումաթ:
20 Բայց քանզի մեր ոչ ոք յայնժամ հանդիպէր ի պատասխանատրութիւնս երանելոյն՝ եւ ոչ գրել արժանի համարեցաք:
21 Բայց իբրեւ ետես բռնաւորն զանդառնալի միտսն եւ զաներկբայութիւն հաւատոցն եւ զաներկիւղ եւ զյանդուգն պատասխանիսն եւ մեծ անարգութիւնն, զոր հասոյց ի վերայ նորա եւ նոցին օրէնսդրին՝ եւ բարկացեալ յոյժ հրաման ետ փութով զրաւ առնել կենաց նորա:
22 Իսկ սուրբն ելեալ հանդերձ դահճօքն ի տեղի ասպարիսի կատարմանն երկնաւոր նահատակութեանն՝ ի ծունր իջեալ կայր յաղօթս, զի կարասցէ անսայթաք հաւատով յաղթել հնարից բանսարկուին, որ ի ծածուկ եւ յայտնի պատերազմին, եւ ասէր «Արարիչ իրաւանց եւ արդարութեան…»: Եւ զձեռս յերկինս համբարձեալ, ունելով զպարանոցն առաջի դահճացն.
23 եւ առեալ մի ոմն զսուրն՝ եհար զերանելին եւ եհատ զգլուխ նորա: Եւ այսպէս կատարեցաւ երանելին Ապուսահակ:
24 Սա առաջին գտաւ պտուղ մարտիրոսական ի մեծ վտանգի նեղութեանն, որ եհաս ի վերայ բոլոր Հայաստանեայցս:
25 Պատմեաց զայս մեզ մեծ քահանայն Սամուէլ յաւանին Արտամետ. նորա լուեալ էր ի պարսկէ ումեմնէ, ի ձորոյն Շատուանոյ, որ էր ընդ դահիճսն, եւ ի սկզբան վկայութեան մինչ ի կատարումն սրբոյն՝ ի տեղւոջ անդ հանդիպեալ լինէր, եւ ի միտ առեալ էր զսաղմոսն, զոր ասացեալ էր երանելին:
26 Գիտեն զայս եւ բնակիչքն Ռշտունեաց գաւառին, զի դեռ եւս կենդանիք են բազումք ի նոցանէ:
27 Եւ եղեւ զկնի այսորիկ գնաց անտի Ժիրաք եւ եկն եմուտ ի Վանտոսպ, եւ ի յանձին հրձիգ արար զմեծ եկեղեցին յաւանին Արտամետոյ:
28 Բայց ինքն Բուհայ խաղացեալ զհետ իշխանին, եւ ընդ նմա Տաճիկք Հայաստանեայց, որ բնակեալ էին ի կողմանս կողմանս աշխարհիս՝ առաջնորդէին Բուհայի ի մուտ եւ ելս աշխարհիս:
29 Իսկ իշխանն Աշոտ, առ սակաւ սակաւ ամփոփեալ ընտանեօք իւրովք, եւ ընդ նմա ոմանք յազատաց իւրոց, Մուշեղ Վահեւունի, որ զտանուտէրական պատիւն ունէր, եւ Վահրամ սեպուհ թիկնապահ իշխանին, եւ Վահրամ Տրունի եւ Հասան եւ այլք ի սեպուհ պաշտօնէից՝ եւ եկին մտին ի բերդն Դղեակ, յամրոցն Նկան, որ ի Թոռնավան գաւառի. եւ խնդրէին տեսանել, թէ ո՛րպէս կարասցեն գտանել զելս իրաց վտանգին ի վերայ հասանելոյ:
30 Իբրեւ իմացան զօրքն Տաճկաց, թէ եմուտ իշխանն յամրոցն՝ զհետ մտեալ բազմութեանն այնուհետեւ, եւ շուրջ փակեալ անդէն զամուրն զանել գառագիղն:
31 Եւ զբուն բանակն առնէին ի Ղոկորուատ աւանին, ունելով ընդ ինքեանս զբազմութիւն գերւոյն կուտեալ իբրեւ զհող:
32 Այլ եւ Վահան Ամատունեաց գաւառին փախստեայ եկեալ ի ձորն, որ մերձ յամրոցն, ուր տէրն իւրեանց կայր:
33 Ապա յետ փոքր ինչ աւուրց վառեալ զզօրսն ի պատերազմ ընդ բերդայինսն, առնուլ զամրոցն:
34 Եւ ինքն իսկ գլխովին զօրավարն Բուհայ, հեծեալ յերիվարն, պնդեալ զինքն զինու ի պատերազմ ընդդէմ իշխանին, եւ զկորովին աղեղնաւորացն Ելիմացւոցն եւ զընտիրս հեծելոց նոցա ընդ ինքեան վառեալ ի ճակատի:
35 Եւ զայլս ազգի ազգի զինուորք ունէին վաղերք եւ վակուրք, սուսերք եւ սուինք, տապարք եւ վիրգահանք, մեքենայք եւ ռմբաքարք, վահանք եւ նիզակք:
36 Այլ հուր եւ ծծումբ նաւթիւ բարձեալ ի գործ պատերազմին, եւ զլոյծ բնութիւնս յանօթս ապակեղէնս եդեալ, եւ մանր զծծումբն ընդ նմին խառնեալ, եդեալ ի պարսատիկ մեքենայից, եւ զհուրն առ ընթեր նմին, հնարաւորեալ արկանել զամրոցաւն:
37 Եւ որք մերձ առ պարսպօքն զճակատն վառէին եւ զմարտն գրգռէին՝ զգեստն ինքեանց յասուէից կազմեալ, զոր ի զօրութիւն թիկանց ուժոյ բազկաց ճնշեալ եւ մածուցեալ ընդ միմեանս՝ զնրբութիւն մազոյն թաղ կոչեցին, զոր ի ջուր եդեալ՝ ծծէ իբրեւ զսպունգ, զայն զինեալ ի վերայ անձանց՝ սաստկացուցանեն զպատերազմն, աներկիւղ մնալով ի հրոյն տոչորմանէ.
38 եւ զերիվարսն եւ զհեծեալս նոցա զինեալ սպառազինօք, շռնջապահս ձիոցն եւ տաշտս գաւակացն եւ զանգապահս ի չորս կողմանս, ձգեալ եւ լանջացն զէն, եւ բարձրավիզ խրոխտանացն զրահս, եւ ոտնատորոփ փռնկալոյն մանեակս զանգակեալս,
39 եւ մահիկս լուսնաձեւս ի մէջ ճակատուն կապեալ, եւ զնիւս երիվարացն երկաթապատ պնդեալ, այլ եւ աստի եւ անտի երիվարի փորոյն տախտակագործ գրգռեալ ըստ փորոյն չափու մածուցեալ ի ձեւ վահանի զգործ արուեստի զինուն ցուցանեն:
40 Եւ ինքեանք արկեալ զրահ զանձամբ, եւ սաղաւարտ ի գլուխ եդեալ, բազպանս ի ձեռն արկեալ, զանգապանս ի վերայ բարձիցն պնդեալ, օդ ոտիցն կօշկաձեւ արուեստաւորեալ, վահան ի թիկունս եդեալ, սուսեր ընդ մէջ ածեալ, նիզակ ի ձեռին ունելով,
41 կապարճս եւ աղեղունս պատրաստականս զառաջեաւ ի նիւսն ունելով, եւ զարդս ոսկեզարդս եւ արծաթագործս եւ կամարս ընդ մէջ ածեալ, դրօշ եւ վերջաւորս փողփողեալս՝ սաւառնաձայն հնչմամբ զլեառնն դնդեցուցանէին, նշանս կանգնեալ եւ փողք եւ քնարք հնչէին եւ թմբուկքն դափէին, եւ արեւն ի վերայ հասեալ սպառազէն զարդուն՝ եւ մերկ սուսերացն փայլեալ՝ ճառագայթս արեգակնայինս յինքեանց ձգէին շուրջ զլերամբն.
42 քաջքն խիզախէին, սաղարքն կանչէին, նահատակքն գոչէին, զռազմ ճակատուն կարգեցին պատրաստեցին. զայս ասաց Եսայի միով բանիւ. Ելեմացիք, ասէ, առեալ զկապարճս, հեծեալ յերիվարս. եւ գունդք ճակատելոցն ելին կացին մօտ առ քաջն մեր Աշոտ եւ ընտիր զօրավարն Հայոց առ մեծն իշխանաց:
43 Եւ յայնչափ եւ առաւել քան զսոյն կազմութեան սպառազէն պատրաստութեանն՝ սաստիկ տարակուսանօք եւ մեծ երկիւղիւ պակչէին յահէ հայկասիրտ իշխանին եւ յաղթող նահատակին մեր Աշոտոյ, եւ որք ընդ նմա էին գունդք ազատաց եւ նոցին զօրաց ըստ տոհմս ազգաց, ի բնիկ նախարարացն Վասպուրական տէրութեանս:
44 Իսկ իշխանն ելեալ կայր ի վերայ պարսպին, նազելով եւ սիգալով, իբրեւ զկորիւն առիւծու ճեմէր, անկասկածելի մնալով, առ ոչինչ համարելով զհէնն եկեալ հասեալ, փակեալ շուրջ զնովաւ. զի կարծէր եւս համախորհ եւ միագործ զնիզակակիցսն իւր, զզօրսն եւ զզօրագլուխս զգունդ ազատացն, որ մտեալ էին ընդ նմա յանձաւն Նկանի:
45 Բայց նոքա եւս քան զեւս սաստկացուցանէին զմարտն:
46 Յայնժամ ի խորհուրդ եմուտ իշխանն եւ տոհմակիցք իւր, Վահան եւ Մուշեղ Արծրունիք, եւ գունդքն ազատանոյն որ ընդ նմա, զի թերեւս կարասցեն հաճել զմիտս զօրավարին՝ ի բաց կալ ի խորհրդոցն զոր ինչ խորհեալ էր, եւ զմարտն ցածուցանել եւ զաղմուկն ամբոխեալ ի բաց վճարել, եւ զոր ինչ խնդրիցէ՝ առնիցէ ըստ կամաց նորա, կնքել եւ տալ նմա գեօղս եւ ագարակս, եւ տալ հարկս արքունիս եւ պատանդս խաղաղութեան:
47 Եւ մինչդեռ զայս օրինակ խոկային եւ խորհէին ի միասին՝ միանգամայն արգելականք բերդին անդէն իսկ եւ իսկ քակեալ ի միաբանութենէ ուխտին, որք էին անդ խորհրդականք ի յազատ տոհմէ՝ խորհուրդ չար ի մէջ առեալ եւ զբարեկամութիւն կեղծաւորեալ, որպէս յերէկն եւ յեռանդն՝ եւ յանձն առնուն երթալ առ զօրավարն, խնդրել խաղաղութիւն.
48 եւ մեկնեալ յինքեանց զՎահրամ անուն՝ եւ տան տանել հրովարտակ առ զօրավարն, լի թունիւք սատանայական խորհրդոցն, ծածկեալ յաչս իշխանին գառնենի զգեստիւք ի հանդերձս ոչխարաց, եւ ներքոյքն զապականիչ գայլոցն բերելով զլրբութիւն, իբրեւ շունք համրացեալք, որ ոչ կարեն հաջել, որպէս ասէ Եսայի մարգարէ, ընդդէմ Տեառն փսխելով զկատաղութիւն մահածին թիւնիցն սատակչական զօրութիւնն, լինել տիրակորոյսք եւ աշխարհաւերք, բանսարկուք եւ քսսիչք, խռովասէրք մանաւանդ քան թէ խաղաղասէրք, որք քակէին գոլ նոցա ամենայն ուրեք ուր եւ դիպէին զմիաբանութիւն ուխտի խաղաղութեան եղբարց եւ ազգականաց եւ բարեկամաց:
49 Եւ ելեալ արտաքս հանգոյն մատնչին ի տնօրինականս Փրկչին, ունելով ընդ ինքեան զհրովարտակն գրեալ այսպէս. «Ի յարքունուստ ընկալեալ քո զվերակացութիւն աշխարհիս Հայոց, եւ ըստ հրամանի ինքնակալ թագաւորին նուաճեալ ունիս ի հնազանդութիւն պետութեան ձեր զիշխանս եւ զտեարս, զկողմնակալս եւ զկուսակալս, զքաղաքապետս եւ զմարզպետս բոլոր Հայաստանեայցս, եւ զապստամբսն եւ զընդդիմակայսն ըստ արժանի ապիրատութեանն իւրեանց խրատել գանիւ եւ բանտիւ եւ պէսպէս տանջանօք, եւ ի բաց բառնալ յաշխարհէ զշփոթ եւ զխռովութիւն ի միջոյ խաղաղութեան, որպէս օրէն է խաղաղասէր թագաւորաց եւ թագաւորազանց, իբրեւ Աստուծոյ կամարարողաց եւ հաւատարիմ ծառայից տիրասիրաց:
50 Եւ արդ մեք, նահապետք ազատաց Վասպուրական իշխանիս՝ Մուշեղ ի ցեղէ Վահեւունեաց, Վահրամ յազգէ Տրունեաց, Վահրամ միւս, որ եւ թիկնապահ իշխանիս, եւ այլ գունդք ազատաց եւ զօրական պետութեանց, ի ձեռս մեր է հոգաբարձութիւն աշխարհիս, գրեցաք առ քեզ Բուխայ գլուխ զօրավարաց Տաճկաց եւ բարձակից մեծ թագաւորին.
51 միայն թէ ընդարձակեսցես մեզ եւ տոհմի մերոյ, բնակաց երկրի մերոյ՝ մնալ յիւրաքանչիւր տունս բնակութեանց կալ խաղաղութեամբ՝ մեք տացուք զԱշոտ ի ձեռս քո առանց զինու եւ մարտից եւ ճակատուց կազմութեան, եւ մի ինչ յայնոսիկ աշխատ լինիցիս. այլ եւ ոչ զմեզ ապստամբս կարծիցես գոլ յինքնակալ թագաւորէն եւ ի քումմէ ճոխութենէդ, եթէ հաւաստեաւ քննիցես:
52 Բայց մի եւ այսմ անտեղեակ լինիցիս, զի Գուրգէն եղբայր իշխանիս եւ այլ տոհմն Արծրունեաց եւ բազմութիւն ազատաց եւ ազատորդեաց եւ նոցուն զօրաց քաջաց Վասպուրական տէրութեանս, ամենեքեան ընդ նմա անցեալ գնացին ի կողմն Ատրպատականի, եւ անդր գումարեալ են ամենայն զօրք եւ ռամիկք աշխարհիս, արք կորովիք եւ պատերազմողք, որք ոչ դառնան ի սրոյ. եւ եթէ յերկարիցի գործոյս այսորիկ հանդէս եւ մարտիցն հանգամանք ոչ փութանակի վարիցին՝ գուցէ օգնականութեամբ գիշերոյ եկեսցէ ի վերայ քո եւ մեծամեծ աւճիրս ի վերայ քո եւ զօրացդ արքունի հասուցանիցէ:
53 Զի այր քաջ է եւ պատերազմօղ, եւ միաբանք են որք ընդ նմա են զօրքն, եւ զանձինս ի մահ դնիցեն ի վերայ տանց եւ աշխարհաց եւ ազանց եւ տոհմից իւրեանց:
54 Եւ ամուրք յոյժ եւ անկասկածելիք ի ձեռս նոցա են, ամուրն Ջլմար եւ Սրինգ, եւ Ճախուկ բերդն. եւ թէ նոքա յերիս կամ ի չորս կամ եւս աւելիս բաժանեալ օգնական առնիցեն իւրեանց զամուրսն՝ մեծ աշխատութիւն քեզ հասուցանիցեն, եւ ամենայն խորհրդոց քոց խափանիչք գտանիցին, եւ զքեզ կորակնեալ ամօթալից ի պարտութիւն մատնիցին, որպէս զյառաջագոյն եկեալ հազարապետն արքունուստ, զի ոչ կարաց կալ ընդդէմ սոցա, եւ ոչ [Ճ] այր առ [Ժ] զօրացն Հայոց»:
55 Եւ իբրեւ ընթերցաւ մեծ զօրավարն զծածուկս ազատանոյն՝ ետ պատասխանի, զոր եւ գրով իսկ աւանդեաց. երդմամբ հաստատեալ ասէ, «զոր ինչ միանգամ կամք յօժարութեան ձերոյ ախորժեսցեն՝ եղիցի ձեզ ստուգապէս առանց երկբայութեան. միայն ոչ ելցէ ի ձեռաց իմոց Աշոտ հանդերձ ազգականօք իւրովք»:
56 Իմացեալ յայնժամ իշխանն զնենգութիւն նոցա եւ զխորամանկ կեղծաւորութիւնն, եւ զի ոչ ըստ հրամանի նորա յօրինէին զպէտս պատրաստութեան ամրոցին՝ ասէ ցնոսա. «արիք երթայք առ զօրավարն, տեսէք հաւաստի, եւ ի վերայ հասեալ գիտասցուք, թէ ի՞ւ իւիք կարասցուք հաճել զմիտս նորա ի խաղաղութիւն»:
57 Յայնժամ բացեալ լինէր պատրուակ կեղծաւորութեանն ի խլրդենի դիմացն:
58 Ետուն պատասխանի եւ ասեն, «յարուցեալ երթիցես դու ինքնին եւ քեզէն լուիցես ի նմանէ զոր ինչ ախորժիցէ, եւ բարձցի ի քէն ապստամբութիւնն, զորմէ կարծեն ապստամբ լինել ի թագաւորէն»:
59 Իբրեւ գիտաց իշխանն, եթէ վճարեալ է չարութիւնն յաչս նոցա, եւ այլ ընդ այլոյ խօսին, եւ ի գաղտնիս քրթմնջեն, եւ անտեղի եւ անընդունակ հրամանաց նորա լինէին՝ ետ պատասխանի եւ ասէ, «զի՞նչ է այդ, զոր դուք ի ծածուկ գործէք, եւ ընդէ՞ր խորհուրդք գաղտնիք ընդ միմեանս խորհիք.
60 եթէ չար ինչ թուիցիմ յաչս ձեր, եւ ապիրատս գործեալ եմ առ ձեզ եւ խարդախութեամբ բնակեալ ընդ ձեզ՝ աւասիկ յանդիման երեսաց իմոց տուք պատասխանի, եւ ցուցէք յականէ յանուանէ մի ըստ միոջէ իւրաքանչիւր զվնասս զոր գործեալ եմ, դի՛ք ի լսելիս համագունդ զօրականացս, եւ մի պատկառէք խօսել զճշմարտութիւնն:
61 Ապա թէ իբրեւ զհայր գրգեալ եւ գգուեալ էի զձեզ, եւ ժողովեալ իբրեւ հաւ զձագ ընդ թեւովք ի պատճառս պահպանութեան, եւ դուք ամենայն ուրեք ամրացեալ ի զգուշութիւն իբրեւ յամուր քաղաքի ընդ ձեռամբ իմով յանհոգս լեալ լինել ձեզ. եւ դուք զայսքան հատուցումն հատուցանէք ինձ, չիմացեալ ձեր զոր ասաց Դաւիթ,
62 «հատուցին չար փոխանակ բարւոյ, ատելութիւն փոխանակ սիրոյ իմոյ» եւ նմին հատուցումն ի կարգի որ ասէ, «կացո ի վերայ նոցա մեղաւոր, սատանայ կացցէ ընդ աջմէ նորա», եւ որ ինչ ի կարգ սաղմոսիդ է:
63 Չիցէ՞ լուեալ ձեր զոր ասաց Սողոմոն, թէ «որ հատուցանէ չար փոխանակ բարւոյ՝ չար ի տանէ նորա մի պակասեսցէ»:
64 Ո՞չ ածէք զմտաւ եւ ոչ զմի ինչ ի բարեացն, զոր ձեր յինէն գտեալ.
65 զի ըստ իւրաքանչիւր հասակաց՝ զմի մի ոք ի ձէնջ գթալիր սիրով մեծարէի այնչափ, զի եւ զմեծութիւն ընչից, որ ի գանձս իմ՝ ամի ամի յաւար տալով՝ զուարթամիտ սրտիւ ինձ համարէի զյափշտակութիւն տան իմոյ որ ի ձէնջ եւ առ ձեզ, զոր ոչ եւ զմի ոք յիշխանաց ոմանց առաջնոց լուեալ ուրուք, եթէ իցէ այսպիսի ինչ արարեալ.
66 եւ ես ամայացեալ ոչ ինչ փոյթ առնէի, միայն ձեզ զլիանալն սիրելով առ այսոքիւք. եւ զորդիս ձեր եւ զմանկունս տեսանելով ի գութ խանդաղատանաց ի գիրկս իմ ընդունէի ընծայիւք մեծաւ գգուանաց, իբրեւ զառ ի յինէն ծնեալս:
67 Եւ արդ այսոքի՞կ են փոխարէնք, զի ետուք յօժարութիւն նենգագործ խորհրդով՝ լինել յարգելանի, եւ առնել դիւր որսալ ի խնդրողաց անձին իմոյ եւ իմոց զաւակաց, համօրէն ընտանիւք արկանել ի բերան վիշապի, եւ լինել պատճառք սրոյ եւ գերութեան ամենայն աշխարհի»:
68 Այլ նոքա քանզի հաստատուն մտօք ունէին զմիաբանութիւն դաւաճան խորհրդոյն որ առ բռնաւորն Տաճկաց՝ ետուն պատասխանի եւ ասեն, «ոչ կարեմք զդէմ ունել անհնարին ուժոյ բռնութեանն արքունի, ոչ ամուրքն պատրաստական առ ի յամրութիւն, որպէս թուէր մեզ. եւ ոչ համբարք ի սմա բաւական, թողումք այլ ումեք ասել՝ այլ եւ ոչ պահապանաց ոմանց ռամկաց որ պահիցեն զամուրսն:
69 Եւ վասն այսր ամենայնի հարկ է քեզ երթալ, զի եւ կարծիք ապստամբութեանդ բարձցի, եւ տառապելոցդ որ եկեալ յեցեալ են ընդունայն գաղթականութեամբ՝ եղիցի արձակուրդ ի տեղիս իւրաքանչիւր, եւ աշխարհ զրաւ առցէ յասպատակէ թշնամեաց, որ եկեալ հասեալ է յաւեր եւ յեղծումն:
70 Եւ եթէ քոյին կամաւ երթիցես՝ թերեւս օգուտ բազմաց եւ անձին քում եղիցի. գուցէ ակամայ երթալովն, եւ նեղիչն աշխատելով ի պահելն՝ յաճախեսցէ ի վնաս եւ ի քէն, եւ օճան բարւոյ յայնմ հետէ ոչ եւս ումեք հասցէ գտանել»:
71 Եւ զայս լուեալ գիտաց զառ ի նոցանէ հաստատուն նենգագործութիւնն, եւ զաչս առ Աստուած համբարձեալ եկաց յաղօթս, ճաշակեալ սակաւ ինչ հաց եւ գինի գոհացաւ, եւ առ ընտանիս իւր դարձեալ թախանձագին՝ յարուցեալ էջ ի յամրոցացն, եւ եկեալ եկաց առաջի ոսոխ վիրագին, եւ տուեալ ողջոյն ըստ սովորութեան նոցա:
72 Եւ եհարց եթէ դո՞ւ իցես Աշոտ. ասէ, այո ես եմ. երկրորդեալ եւ երրորդեալ եւ զսոյն լուաւ. ապա բանս մեղադրականս բազումս յաճախեաց եդ առաջի նորա. եւ լուեալ ի նմանէ պատասխանիս դիպողագոյնս եւ իմաստունս՝ հրամայեաց նստել:
73 Յայնժամ Սմբատ Բագրատունի, զոր վերագոյնն յիշեցաք, Մոկաց իշխեցող, քանզի յոյժ սիրեցեալ եղեւ ի զօրավարէն, եւ առաւել քան զամենայն մեծամեծս ընդունէր պարգեւս եւ պատիւս՝ անհանդուրժելի լեալ անցիցն անցելոց, եւ մեծաւ տրտմութեամբ հաչէր եւ հառաչէր յոգի իւր.
74 եւ ելեալ արտաքոյ բանակին յորդառատ հեղոյր արտասուս ի վերայ բեկման իշխանին եւ այլոց նախարարացն. բայց ոչինչ ձեռնհաս լինէր օգնել նոցա վասն դառն հրամանի ամբարիշտ թագաւորին. այրէր եւ խորովէր ի սիրտ իւր ի ծածուկ ընդ աւեր աշխարհին եւ ընդ անողորմ չարչարանս գերելոցն ի թշնամեացն:
75 Յայնժամ համարձակեալ եմուտ յատեան բռնաւորին եւ եկաց առաջի զօրավարին աներկիւղ համարձակութեամբ առանց պատկառանաց, եւ ասէ, «որովհետեւ գտի շնորհս առաջի քո, եւ արարեր մեծարանս երեսաց իմոց, եւ առաւել քան զամենայն իշխանս Հայաստանեայց եւ մեծամեծս արքունի զիս նախամեծար եւ մեծարգի ցուցեր, եւ լուան ամենեքեան զառնելն քո ընդ իս՝ մի՛ ընդունայն եւ դատարկ լիցի սիրելութիւն քո առ իս, զի եւ որք յոյժ ատեցողքն են մեր եւ թշնամիքն՝ տեսցեն եւ յամօթ լիցին, եւ բարեկամքն եւ սիրելիքն յոյժ ուրախ եղիցին»:
76 Իսկ զօրավարն խոստացաւ երդմամբ տալ նմա զի՛նչ եւ խնդրիցէ, մինչեւ հաւասար իւրոյ տէրութեանն բարձակից եւ պատուակից կացուսցէ:
77 Իսկ նա անփոյթ արարեալ երկրաւոր մեծութեանս, զի անցաւոր է՝ անսպառ եւ անվախճան եւ անծերանալի եւ անծախ եւ առանց ըմբռնելի ի գողոց խնդրեաց պարգեւաց առիթ լինել. «տո՛ւր ինձ, ասէ. ի գերելոց այտի՝ որչափ եւ կամք քո հրամայեսցեն»:
78 Անդէն փութով եւ անյապաղ երագութեամբ հրաման ետ, զի որ ոք եւ հաճոյ թուիցի Սմբատայ՝ մի ոք իշխեսցէ արգել լինել:
79 Եւ ետ նմա սուրհանդակս եւ մեկնակազէնս եւ սակրաւորս եւ կափաւորս, եւ զի ըստ կամաց նորա հանցէ ի բանակէ անտի զգերիս Վասպուրականի:
80 Եւ առեալ զնոսա անցուցանէ յիւրաքանչիւր սահմանս բնակութեան, ինքնին զհետ նոցա ելանելով, որպէս Կիւրոս արքայ Պարսից զհետ դարձելոցն ի գերութենէն Բաբիլոնի. ած եհան զժողովուրդն յերկիր իւր:
81 Եւ կատարեցաւ ի վերայ Սմբատայ ասացեալն յԵսայեայ մարգարէէ, թէ «առաքեսցէ նոցա այր մի, որ փրկեսցէ զնոսա եւ դատաստանաւ փրկեսցէ զնոսա», եւ դարձեալ՝ թէ «զգերութիւն ժողովրդեան իւրոյ դարձուսցէ, ոչ կաշառօք եւ ոչ պատարագօք, ասէ Տէր»:
82 Եւ արձակեաց զնա ի տուն իւր մեծաւ ուրախութեամբ եւ անտրտում խնդութեամբ, ժամ տուեալ նմա դառնալ առ նա ի ձմերոց նորա ի քաղաքն Դուին:
Գլ. 3
0 Կապումն եւ վտարումն յաշխարհէս իշխանին եւ նախարարացն եւ նոցին ընտանեաց:
1 Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ, մինչ կային ի կապանսն իշխանն եւ նախարարքն իւրաքանչիւր ընտանեօք՝ կազմեալ գունդ զինուորաց եւ ընտիրս այրուձիոց, վառեալ զինու բազում պատրաստութեամբ, եւ զիշխանն Աշոտ եւ զորդի նորա Գրիգոր եւ զՎահան Արծրունի եւ զորդի նորա Գագիկ, որ եւ Ապումրուան կոչէր,
2 եւ զՄուշեղ եղբայր Վահանայ եւ զտիկինն Հրանուշ եւ զայլս յազատատոհմէ կապեալ եւ բարձեալ ի վերայ ուղտուց՝ վտարեաց ի Սամառայ, եւ եդեալ ի ներքոյ արգոբայ տաղաւարաց եւ յղեաց ընդ կողմն Պարսից, ճանապարհ արարեալ ընդ Ատրպատական, կասկածելով թէ գուցէ Գուրգէն եւ կամ մի ոք ի տոհմէն Արծրունեաց եւ նոցին ազատաց ի կորովացն Վասպուրական հեծելոցն հասանիցէ ի վերայ եւ թափիցէ զնա ի զօրացն եւ հանցէ ի ձեռաց իմոց։
3 Եւ եղեւ իբրեւ եհաս իշխանն յարքունիսն՝ ետ կապել զոտս նոցա կրկին շղթայիւք եւ դնել ի բանտի. եւ հրամայեաց զինուց վառելոց զինուորաց պահել զնա՝ մինչ ինքն նստցի յատենի եւ մուծցէ զնոսա ի դատաստան հարցափորձի եւ քննութեան վարուցն, զոր կուտեալ եդեալ էին ի վերայ իշխանին։
4 Եւ իւր հազարապետին գրեալ եւ ծանուցեալ էր արքայի, զոր ինչ գործեաց ցայն վայր ժամանակի։
Գլ. 4
0 Թէ ո՛րպիսի պատճառաւ հասին ոմանք ի նոցանէ սուրբ կատարմանն:
1 Նահատակք ոմանք կային յայնժամ ելեալ յարգելանէն ընդ կալանաւորսն, եւ դեռ զիւրաքանչիւր սուսեր ածեալ ունէին ընդ մէջ իւր եւ վահան ի վերայ թիկանց եդեալ. ամբարձին զաչս իւրեանց եւ տեսին, զի զկանայս եւ զմանկունս իւրեանց տեսին ընդ աշխարհական գերիսն:
2 Եւ առ չժուժեալ այնպիսի վտանգաւոր նեղութեանն, արիաբար հասեալ ի կիրճս ձորոյն եւ մերկացեալ զսուսերն՝ յարձակեցան ի վերայ երիվարացն. եւ Տէր մատնեաց զնոսա ի ձեռս նոցա, յորոց վերայ սուր եդեալ զբազումս սպանին եւ զեւս բազումս վիրաւորեցին եւ զյոլովագոյնսն ի գերելոցն հանդերձ ընտանիւք իւրեանց զերծին ի նոցանէ եւ անցուցին ընդ պահակ ձորոյն յամրական կողմանս լերին:
3 Իսկ զօրքն Տաճկաց գումարեալ ի վերայ նոցա, շուրջ փակեալ, ձերբակալ արարեալ ածին առ զօրավարն եւ պատմեցին նմա՝ զոր ինչ գործեցին զիրս քաջութեանն:
4 Զոր առեալ զարսն ստիպեաց ի բաց կալ յերկրպագութենէն Քրիստոսի, եւ պատուի եւ պարգեւաց արժանի լինել ի նմանէ, եւ մի չարաչար տանջանօք մեռանել:
5 Նոցա գեղեցիկ խորհուրդ ի մէջ առեալ՝ ընտրեցին զմահ քաջութեան, քան զկեանս խղճիւ:
6 Խօսեցաւ ընդ նոսա բանիւք ողոքանօք, եւ ոչ լուան նմա. ետ բերել պարգեւս, եւ այնպէս ոչ առին յանձն. խօսեցաւ ընդ նոսա խստութեամբ, սակայն եւ յայնմանէ ոչ երկեան. տանջեաց զնոսա գանիւ, եւ նոքա եւս առաւել պնդեցան ի հաւատսն եւ ի յոյս բարեաց եւ ի սէրն Քրիստոսի:
7 Այնուհետեւ հրաման ետ սրով բառնալ զգլուխս նոցա. եւ նոքա յոյժ ուրախ եղեն, զի վասն անուանն Տեառն արժանի եղեն մեռանել. եւ ընկալան զվճիռ մարտիրոսական եւ կատարեցան վկայութեամբ ի փառս սուրբ Երրորդութեանն, որոց անուանք ճանաչին, միոյն Գէորգ յԱկեցի տոհմէ, եւ միւսոյն Խոսրով ի Գաբաելեան տոհմէ:
8 Բայց երիցս երանելի ոմն երիտասարդ հասակաւ, ինքն տաճիկ եւ ազգաւ պարսիկ՝ ելեալ զհետ սիրոյն Քրիստոսի հաւատոցն եկն յարեցաւ ի Պատրիկն Անձեւացի, եւ խնդրէր առնուլ զտէրունական կնիքն, զի կատարեալ լիցի ի գործս պատուիրանաց Տեառն, եւ յապաղեալ խափան լինէր նմա յօժարութիւն ցանկութեան բարեպաշտութեանն.
9 եւ էր մտեալ սա ընդ արգելականսն ի բերդն, եւ ի ժամուն յայնմիկ մինչ առաւ ամրոցն եւ զըմբռնեալսն ստիպէին, զի որք ի բաց կացցեն ի Քրիստոսէ՝ եւ մի մեռցին, եւ բազումք դրդուեցան եւ ելին զկնի սատանայի, եւ կէսք ընկալան զճգնութիւն մահու՝ դիմեալ գայր եւ սա ընդ աջաթեւ կողմն վկայելոցն, ընդդէմ սրոյն մատուցանել զինքն պատարագ կենդանի Որդւոյն Աստուծոյ:
10 Իսկ Վահրամ տեսանէր զնա մերձ առ սպանդանոցն. այն ինչ սուր ի վերայ բերեալ դահճին՝ ձայնէ բարձր եւ ասէ, «դու, մսլիմանակ, ընդէ՞ր մեռանիս զուր եւ տարապարտուց». եւ նորա ճիչ բարձեալ ասէ, քրիստոնեայ եմ. եւ նա եւս պնդէր եւ ասէր, «մի՛ մեռանիր, մսլիմանակ ես». եւ նա առաւել յորդորագոյն հնչէր եւ արտօսր ի վեր բերեալ հեղոյր, ասէ, «Քրիստոնեայ եմ, եւ մեռանիմ վասն Քրիստոսի, եւ մկրտիմ ի Հայր եւ ի յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, ոչ ջրով, այլ իմով արեամբ:
11 Ո՞չ ապաքէն դու իսկ տեսանէիր, զի մտանէի եւ ելանէի ի սուրբ եկեղեցին ընդ ամենայն հաւատացեալսն, եւ դու ջանաս մոլորեցուցանել զիս ի հաւատէն Քրիստոսի:
12 Ես իսկ լուայ յորժամ կարդային զԱւետարանն, թէ ասաց Քրիստոս, «որ «խոստովանեսցի զիս առաջի մարդկան՝ խոստովանեցայց եւ ես «զնա առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է». արդ ի բաց գնա, այր դու, ես մեռանիմ վասն Քրիստոսի»:
13 Եւ վազէր ընդ բանակն, կանչէր, հնչէր, շարժէր զձեռնն եւ ասէր, «ես Քրիստոնեայ եմ, Քրիստոնեայ եմ», մինչեւ զայրանալ դահճացն, եւ խուռն ի վերայ դիմեալ ի մեծ հրապարակին՝ հարին սրով զերանելին եւ ի բաց առին զգլուխ նորա, եւ անցեալ պատմեցին զօրավարին:
14 Եւ ահա լոյս սաստիկ իջեալ յերկնից եւ ցոլացեալ ի վերայ սուրբ մարմնոյն, եւ շուրջ փակեալ զտեղեաւն, թէ ուրեք յարենէ նորա ցայտեալ կայր:
15 Եւ տեսին առ հասարակ ամենայն բազմութիւն կարաւանին:
16 Առ սա ինձ թուեցաւ ասացեալն ի մարգարէէն, «մի ասիցէ այլազգին, որ եկեալ յեցեալ իցէ ի Տէր՝ եթէ մերժելով մերժէ զիս Տէր ի ժողովրդենէ իւրմէ». եւ զկնի ինչ փոքու ասէ, «զայլազգիսն որ եկեալ յեցեալ իցեն ի Տէր՝ սիրել զանուն նորա, լինել նմա ի ծառայս եւ յաղախնայս, եւ ամենեքեան որ պահիցեն զշաբաթս իմ եւ ոչ պղծիցեն, եւ պահիցեն զպատուիրանս իմ եւ կացցեն յուխտին իմում՝ տարայց զնոսա ի լեառն սրբութեան իմոյ եւ ուրախ արարից զնոսա ի տան աղօթից իմոց. ողջակէզք նոցա եւ պատարագք նոցա ընդունելի լիցին ի վերայ սեղանոյ իմոյ, զի տուն իմ տուն աղօթից կոչեսցին ամենայն հեթանոսաց, ասաց Տէր ամենակալ»:
17 Եւ դարձեալ նոյնպէս Փրկիչն ասաց, «են ոչխարք իմ, որ ոչ են յայսմ գաւթէ, եւ զայն եւս պարտ է ինձ ածել այսր, եւ ձայնի իմում լուիցեն եւ եղիցին մի հօտ եւ մի հովիւ. եւ ես տամ նոցա զկեանսն յաւիտենից»:
18 Եւ կատարեցաւ սուրբ վկայն փառաւորապէս ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին սուրբ, որոյ անունն գրեալ է ի դպրութեան կենաց:
19 Իսկ առ մեզ ծանուցեալ զոր ինքն ասաց, թէ Քրիստոնեայ եմ, ըստ այնմ թէ «ծառայի իմոյ կոչեսցի անուն նոր, որ օրհնեսցի վերայ երկրի»՝ գրեցաւ յիշատակարանս սրբոյն:
20 Զկնի այսորիկ մեկնեալ Բուխայ յինքենէ արս զօրաւորս յամենայն ազգաց եւ յամենայն մեծամեծաց եւ յամենայն աշխարհակալաց, եւ ի Պարսից եւ յԵլիմացւոց եւ ի Բաբելացւոց եւ յԱրաբացւոց, որ էին ընդ նմա եկեալ ի գործ պատերազմաց ըստ հրամանի թագաւորին եւ մեծ զօրավարին, արս աւելի քան [ԺԵՌ-աց] եւ եհան զնոսա զհետ Գուրգինայ, զի ուր եւ իցէ՝ ածցեն զնա առ նա, թէ՛ պատիր խաբեութեամբ եւ խորամանկ կեղծաւորութեամբ եւ խարդախութեամբ, կամ պատերազմաւ եւ մեծամեծ զօրութեամբ, ամենայն պատրաստութեամբ, արքունի կարողութեամբ, որպէս զիարդ եւ կարասցեն՝ առ նա հասուցանեն:
21 Իսկ նա անցեալ ի գաւառն Որսիրանից, եւ ընդ նմա բազմութիւն ազատաց եւ մեծամեծացն Արծրունեաց նախարարութեանց եւ ամենայն զօրաց նոցա, եւ բանակեալ կային ի լերինն որ ի վերայ գեղջն Թուայ, ի հովիտս նորա, որ կոչի Արեան լիճ. զի անդ է լիճ մի մեծ մօտ ի տեղին, որ էր տեղի ասպարիսի ճակատամարտ զօրու նահատակութեան քաջացն մերոց իշխանացն Վասպուրականի, եւ անդ լինէին ժողովեալ ամենայն բազմութիւն աշխարհակոյտ ամբոխից գաղթականաց գաւառացն կողմանցն Աղբակոյ, Զարէհվանի եւ Ակէոյ եւ ի լեռնակողմանցն Աղզոյ եւ Ոտնն Առնոյ, մի կողմն ի Ջողայ լեռնէն եւ անդր:
22 Եւ էին անհուն բազմութիւնն մածեալ շուրջ զլերամբն իբրեւ զմարախ եւ իբրեւ զաւազ ծովու առանց թուոյ. իբրեւ ի մեծ եւ յանկասկածելի ամուր ապաւինեալ լինէին ի քաջ զօրավարն Գուրգէն եւ որք ընդ նմա զօրք Հայոց. եւ առաքեալ էր զմայր իւր զբամբիշն Վասպուրականի առ զօրավարն Բուխայ, զի յայնմհետէ կալցի խաղաղութիւն ինքն եւ աշխարհ իւր, եւ տացէ ի ձեռս նորա զիշխանութիւնն Վասպուրականի փոխանակ եղբօր իւրոյ, եւ կացցէ ինքն եւ իւրքն ամենեքեան ի հնազանդութեան արքունի, ի հարկս եւ ի հասս չափոյ սակի արքունական աւանդութեանց:
23 Իսկ իբրեւ եմուտ տիկինն ի բանակն եւ եկաց առաջի զօրավարին՝ խօսեցաւ ընդ նմա ըստ պատշաճի իրացն յոր պէտս չոգան:
24 Ետ պատասխանի նմա զօրավարն ի խաղաղութիւն, եւ ասէ, «նիստ դու աստ, մինչեւ արձակեցից զքեզ եւ արարից զկամս հայցուածոց քոց վասն որոյ եկեալ ես»:
25 Եւ հրամայեաց պահել զնա յընդարձակի, եւ կարգեաց նմա ռոճիկս օր ըստ օրէ ըստ արժանի մեծ տիկնոջն Հռիփսիմեայ:
26 Եւ զօրքն, որ ելեալ էին զհետ Գուրգինայ՝ եկին հասին ի սահմանս երկրին, ուր կայր Գուրգէն զօրօքն իւրովք, եւ բնակեցան յեզր գետոյն Զաւ կոչեցեալ:
27 Եւ զօրագլուխք զօրացն էին այսոքիկ, Մուքադմ, Յուսփ ի Թփղիս քաղաքէ, Յուսփ որդի Ռահմայ եւ Ապուհեշմ Ելոյ տէր եւ ընդ նոսա զօրք Համդոյի Պարսից ամիրայի:
28 Յղեն առ Գուրգէն դեսպանս, զի եկեսցէ առ նոսա առանց պատկառանաց եւ երկիւղի եւ առանց միոյ իւիք կասկածանաց, միայն զի պատահեսցեն միմեանց սիրով խաղաղութեան, եւ պարգեւօք պատուեալ ի նոցանէ ըստ հրամանի զօրավարին՝ եւ տիրեսցէ փոխանակ եղբօր իւրոյ բոլոր աշխարհի իւրոյ:
29 Իսկ նորա յղեալ առ նոսա դեսպան զԱբդլայ ոմն, որ ծանօթ էր զօրավարին, տեսանել թէ իցէ՞ հաւատարիմ զոր ինչ խօսին ի ձեռն դեսպանաց, թէ պատիր խաբէութեամբ ջանան կորուսանեն զնա:
30 Իսկ նոցա ոչ յայտնեալ զխորհուրդ չարութեանն՝ դարձուցանեն զնա անդրէն, զի մի յերկբայս եղիցի գալ առ նոսա. եւ երկից եւ երից եւ բազում անգամ զնոյն հաստատեցին երդմամբ, զի անվեհեր համարձակութեամբ եկեսցէ առ նոսա. եւ ինքեանք զզօրսն ամենայն մեկնեցին երթալ ի վերայ գնդին Հայոց, եւ ասեն. «ահա մեկնեցաք ի մէնջ զզօրսն, եւ սակաւք են առ մեզ, եւ դու նոյնպէս սակաւուք եկ, կամ թէ եւս աւելի արամբք, եւ տեսցուք զմիմեանս»:
31 Յայնժամ ետ զզօրսն ի ձեռն Մուշեղի Ապուպելճի եղբօր Գուրգինայ, եւ ինքն ել գնաց զհետ եկելոց կոչնականացն. եւ յարգելուլ զնա մեծամեծաց նախարարացն՝ չանսաց բնաւ ումեք, եւ ամենեքեան միաբան յարտասուս եղեալ լային. եւ մինչչեւ հասեալ առ զօրագլուխսն, այլ ի բացեայ երթայր հեռագոյն ի նոցանէ իբրեւ յերկու մղոնս՝ նոցա ի մտի եդեալ էր, զի թէ գայցէ զհետ կոչնականացն՝ կալցուք զնա եւ զօրքն նորա լքանիցին, եւ դիւրաւ յաղթեսցուք նոցա:
32 Եւ եղեւ իբրեւ երրորդ ժամ լինէր աւուրն, որ էր միաշաբաթի՝ եւ ահա ելանէին գունդք հեծելոցն ընդ կողմն անապատին Սմբատայ կոչեցեալ բերդին, զի էր աւերեալ առ նախնեօքն ի զօրացն Պարսից:
33 Եւ դրօշք փողփողեալ ըստ միոյ միոյ գնդի, եւ լցեալ էր լեառնն բազմութեամբ զօրացն, եւ կարաւան գաղթականին տեսանէր զփայլիւն զինուցն եւ զշողալ սուսերացն, եւ այսր եւ անդր խուճապական լեալ հալածեալս, իբրեւ զոչխարս ի գայլոց:
34 Եւ զօրուն ազդ լինէր վասն իրացն, լսէին եւ նոքա, զի ձայն զօրու է եւ սաստիկք յոյժ:
35 Եւ հնչեաց երկիրն, եւ զաղաղակ բարձին ամենայն բազմութիւնն, իբրեւ այն թէ ի հիմանց լեառնն տապալիցի:
36 Եւ էր ահեղ որոտումն եւ արհաւիրք եւ թնդիւնք. եւ ի սաստիկ փայլմանէ զինուցն եւ սուսերացն շողալոյ, եւ ի փայլիւնն սպառազէն երիվարացն վառելոցն՝ զկարծիս բերէր զհրոյ վառեալ լերինն, կամ թէ յամպոց ինչ ճայթիւն արձակելոյ եւ ի վայր հրաձգութիւնն արկանէ ի կարկտաբեր եւ յանձրեւաբեր ժամանակի, այնպէս թուէր ի խխնջել երիվարացն եւ յերադ ի վերայ դիմելոցն:
37 Եւ զօրքն Հայոց կային դեռ յանհոգս, եւ պաշտօն աւուրն ի գլուխ ելեալ, ընթերցան քահանայքն զսուրբ Աւետարանն ի տեղիս տեղիս ի բանակին, եւ կատարեալ զաղօթսն եւ գոհացեալ՝ ետուն զփառս Աստուծոյ եւ հատուցին զամէնն եւ նստան ուտել հաց. բայց միայն տէր Ապումկդէմ եւ որք ընդ նմա պահէին զպահպանութիւն գիշերոյն եւ դիտէին զդիտաւորութիւն զօրացն, եւ դեռ եւս հեծեալ կայր ի նիւս երիվարին, փութացան ի բանակն. եւ հրաման ետ զինել վառել ի զէն եւ ի զարդ եւ ի սուր, եւ զընտիրս երիվարացն յիւրեանց զէնսն պատրաստել:
38 Եւ ինքն շտապէր տագնապէր փութացուցանէր ռազմ բոլորել, կարգել կազմել զճակատն, պատրաստել ի պատերազմ, եւ նժոյգաձիգն իւր մատոյց նմա զընտիր երիվարն: Եւ հեծեալ փութացաւ պնդեցաւ զհետ Գուրգինի, եւ մօտ եղեալ մերկեաց զսուսերն եւ զսաղաւարտն եւ զզրահսն, զոր արկեալ էր զանձամբ, եւ աղաղակեալ զկնի նորա՝ զի թերեւս ի լուր ձայնին եւ ի փայլումն զինուցն եւ ի շողալ սուսերին եւ ի խխնջիւն քաջ երիվարին եւ ի վազս երագութեանն ուժոյ ազդ լինիցի, եւ դարձցի ի ձայն նոցա եւ ծանիցէ, եւ դարձցի ի կորստական ճանապարհէն, յոր դիմեալ երթայր՝ անկանել ի ժանիս արիւնարբու գազանացն:
39 Եւ եղեւ զի ամբարձ զաչս իւր եւ ետես, զի պնդեալ գայր հեծեալն զկնի նորա, եւ ծանեաւ թէ գուժկան ոք է, զի սուսեր մերկ ի ձեռին ունի, եւ միայն առանձին գայ զհետ մեր, եւ դարձոյց զերեսանակ երիվարին ընդդէմ նորա, եւ հասեալ ընդդէմ միմեանց՝ դարձան հասին ի բանակն իւրեանց:
41 Եւ զօրացն քաջալերեալ ընթացան յիւրաքանչիւր զէնսն, եւ հեծեալ յընտիրս երիվարացն՝ կացին ի հանդիպոջ եւ հանդիսացան գումարեցան ի մի վայր եւ պնդեցան կարգեցան մածեան հոլովեցան յինքեանս, եւ եղեն իբրեւ զմի այր կամ թէ իբրեւ զվէմ մի բլրաձեւ, արձանացան կարծրացան պնդութեամբ՝ անմատոյց լինել ի նոսա զօրութիւն երկաթի.
42 եւ իբրեւ զպարիսպ անդամանդեայ՝ այնպէս եդին զանձինս ի վերայ բազմութեան գաղթականին աշխարհակոյտ ամբոխիցն, իբրեւ զքաջ հովիւ ի վերայ խաշանց մեռանել յանձն առին:
43 Եւ մինչ նոքա դեռ չեւ հասեալ էին մերձ առ գունդն Հայոց՝ փութացաւ զօրավարն Գուրգէն յղեաց դեսպանս առ Ապուհեշմ եւ որ ընդ նմա զօրագլուխքն՝ աղաչել ի խաղաղութիւն, մինչեւ եկեսցէ նմա պատասխանի ի բուն զօրավարէն, եւ ոչ լուան աղաչելութեան նորա. խոստացաւ տալ նոցա գանձս, գեօղս եւ ագարակս, գրել կնքել եւ կացուցանել նոցա վկայս, սակայն եւ յայնմ ոչ ետուն հրաման զօրուն մի ելանել ի պատերազմ:
44 Յայնժամ իբրեւ գիտաց զօրավարն Հայոց եւ ոչ միով իւիք կարաց հաճել զմիտս նոցա, այլ միաբան ետուն հրաման ելանել ի պատերազմ՝ եւ հրաման ետ Գուրգէն իւրում գնդին պատրաստել ի պատերազմ, կազմել ռազմ եւ տալ ճակատ ընդդէմ այլազգեացն, եւ ինքն ամբարձ զձեռս իւր յերկինս, յորդառատ արտասուօք եկաց յաղօթս, ասելով զերեսուն եւ չորրորդ սաղմոսն եւ զութսուն երկու, եւ ահա այլազգիքն հասին ի դիմի գրգռել զմարտն եւ զօրագլուխք փութացան զհետ զօրուն:
45 Եւ գունդն Հայոց խաղացին ընդդէմ նոցա, վիմաձեւ անքակ ի միմեանց ըստ տոհմս ազգաց,
46 ի տանէն Արծրունեաց՝ Գուրգէն եւ Վասակ եւ Պելճ եւ Մուշեղ եւ Սահակ եւ Ապումկդէմ եւ Աշոտ.
47 եւ Գնունիք՝ Վահան եւ Շապուհ եւ Ապուսէթ եւ Պատրիկ եւ Ապուսելմ եւ Վարդան.
48 եւ Գազրիկքն Ապուսելմ եւ Վասակ եւ Վահան.
49 եւ Ամատունիքն՝ Մուշեղ եւ Ասիթ եւ Սահակ.
50 եւ Վարաժնունիք՝ եւ Մլեահ եւ Ռստոմ եւ Վարազշապուհ.
51 եւ Ընտրունիքն՝ Գէորգ եւ Յիսէ եւ Սահկաւն,
52 եւ Ակէացիք եւ Վասակ,
53 եւ Վահեւունիք՝ Քաբարակն եւ Խրախատ,
54 եւ Անձեւացիքն՝ Պատրիկն եւ Գէորգ, Դաւիթ եւ Հասան եւ Դաւիթ գունդսաղար, կարգեցին յօրինեցին զռազմն:
55 Եւ ինքն զօրավարն Գուրգէն եկաց ի ձախու կողման ճակատուն՝ ի թիկունս լինել գնդին հետեւակազօր մարտակցացն, եւ զաջ թեւն տուեալ լինէր ի ձեռն Ապդլմկդէմայ:
56 Եւ այլքն մի ըստ միոջէ կացին ի կարգի ճակատուն, եւ աղօթականք արկանէին առաջի Տեառն զպաղատանսն, եւ պաշտօնեայքն բարձրացուցանէին զօրհնութիւնսն, եւ քահանայքն բարձեալ ի վեր զԱւետարանն սուրբ եւ նշանակ իւրեանց կանգնեալ զնշան Խաչին, եւ պաշտօնեայքն կատարէին զտէրունական կանոնն, եւ երաժշտականքն երգս առեալ զյաղթութեանն Փարաւոնի՝ գոչէին «Տէր խորտակէ զպատերազմունս, Տէր է անուն նորա»:
57 Եւ այլք զցաւղածին օրհնութիւն հնոցին երգէին, ի վերուստ կոչել զօրավիգն զհրեշտակ Աստուծոյ, եւ ռամիկքն ամբոխին ոմանք ի կողմանէ մխեցին զձեռս ի գործ պատերազմին քարամբք:
58 Եւ դիմեցին խուռն յանդուգն յարձակմամբ եւ բախեցին զգունդն եւ պատառեցին զռազմն եւ դարձուցին զայլազգիսն. եւ գոչէին վիշապաձայն եւ բեկանէին առիւծաբար եւ հարկանէին վարազաբար, եւ մատնեցին ի սատակումն եւ ի պարտութիւն, եւ իւրաքանչիւր այր զախոյեան իւր յերկիր հարեալ՝ եւ ինքն զկնի միւսոյն ճեպէր:
59 Եւ ի սաստիկ բախմանէ խուռն նիզակացն եւ ի զինուց փայլելոյ եւ շողալոյ սուսերացն եւ սրնգելոյ աղեղանցն լարելոյ՝ հրաձգութիւն իմն արտաքս ելանէր իբրեւ յամպոյ ճայթմանէ, եւ լեառնն իբրեւ ի հրոյ վառեալ երեւէր:
60 Եւ յերկարեցան գործ պատերազմին մինչ ի տասներորդ ժամ աւուրն, եւ հարին ի հարուածս մեծամեծս զայլազգիսն. եւ եղեւ թիւ սպանելոցն [ՌՊ], թող զբազում վիրաւորսն զկողոպուտն եւ զձերբակալսն:
61 Ձեռնամուխ եղեն ի գործ պատերազմին եւ քահանայքն, որ կային ի բազմութեան գաղթականին, զի հոգեւոր էր պատերազմն եւ ոչ մարմնաւոր, եւ ի վերայ սուրբ եկեղեցեաց եւ ժողովրդեան Աստուծոյ պատերազմէին:
62 Հարին հալածեցին եւ ի փախուստ դարձուցին զզօրսն. եւ կէսքն զհետ մտեալ փախստէիցն, մինչ թանձրացաւ մութ գիշերին՝ հանին ի սահմանացն Հայոց, էր որ ի կողմն Ելոյ եւ էր որ ի կողմն Ատրպատականի եւ Պարսից:
63 Բայց Աշխէ ոմն, որ եկեալ էր ընդ զօրսն արքունի ի Գարդայ Պարսիցն՝ ոչ եմուտ ընդ նոսա ձեռնամուխ լինել ընդ նոսա ի գործ պատերազմին, այլ կայր ի բացեայ իբրեւ հազարօք երկուք, եւ իբրեւ հարան զօրքն՝ մտրակ ի կուշտ արարեալ երիվարացն՝ նախ նոքա փախեան: Եւ դարձան առնել դիակապուտ:
64 Բայց ոչ միայն քաջքն Հայոց նահատակեցան ի մեծ պատերազմին այլ եւ անմարմին զօրք երկնաւորք մարտակից եղեն գնդին Հայոց. զի մինչ խռնեցաւ պատերազմն եւ դէմ առ դէմ ճակատէին՝ յանկարծակի այր մի ի նմանութիւն լուսոյ եկն եկաց ի մէջ ռազմի ճակատուն, արկեալ զիւրեւ պատմուճան լուսակիզն փայլեալ իբրեւ զարուսեակ, եւ յաջոյ ձեռինն ունէր սուսեր, եւ ի ձախոյն՝ բուրուառ լի խնկով,
65 եւ ինքն կայր հեծեալ ի վերայ սպիտակ ձիոյ, եւ ցանէր զծուխն ընդդէմ թշնամեացն, եւ օդ քաղցր, որ արկանէր զծուխն զերեսօք նոցա. եւ ի սաստկանալ ծխոյն զօրանային գունդքն Հայոց, եւ ի նուազելն փոքր մի ոգի առնուին ի թշնամեացն:
Գլ. 5
0 Երկրորդ նորին եւ երթալն Գուրգէնի զհետ կոչողացն Բուխայի եւ որ ինչ գործեցաւն. եւ թուղթն իբրեւ ի դիմաց արքայի:
1 Եմուտ այնուհետեւ տարակուսական խորհուրդ ի մէջ զօրագլխացն վասն հարուածոց զօրացն ի գնդէն Հայոց. գրել եւ ծանուցանել բուն զօրավարին ոչ իշխէին, ծածկել եւ թաքուցանել ոչ մարթէին,
2 լռութեամբ եւ պատճառանօք ոչ կարէին հաճել զմիտս զօրավարին, յայտնի եւ յանդիման կացուցանել զթիւ սպանելոցն ոչ առնուին յանձն, թէ [Ջ] այր միայն հզօր ձեռամբ յաղթեցին [ԺԵՌ-ացն], զի ստուգեալ քննեցին՝ միոյ առն երկուս յինքեանց հարեալ ընկեցեալ էր, թող զվիրաւորսն եւ զկողոպուտ եւ զձերբակալսն, հարկ եղեւ ակամայ կարգել դնել առաջի զդէմս անցիցն ըստ իւրաքանչիւր պատահմանց:
3 Եւ առ վտանգի երկիւղի զօրավարին՝ ածին ի մէջ զիրս տեսլեանն, որ երեւեցաւ յերկնից հրեշտակ Աստուծոյ. որով փոքր մի ցածուցին զլեռնացեալ ալիսն, եւ զկոհակսն մրրկալիցս դադարեցուցին եւ զգազանութիւն բռնաւորին յընտանութիւն ածին:
4 Եւ հրաման տուեալ ընդ ամենայն երկիրն՝ զի այր իւրաքանչիւր դարձցի յերկիր իւր եւ կալցի զիւր ժառանգութիւն, եւ բնակեսցէ խաղաղութեամբ եւ կացցէ ըստ կամաց իւրոց, եւ մի հալածեսցի ոք ի բնակութենէ իւրմէ յօտար երկիր պանդխտութեամբ բնակել:
5 Զայս հրաման պատուիրանի տային յօժանդակութիւնն պատիր խաբէութեանն իւրեանց, որով որսացանն իսկ եւ վրիպեցուցին:
6 Ապա այնուհետեւ դարձեալ յղեաց զՀամդոյ զՊարսից ամիրայ, եւ ի զօրաց արքունի զՀէթմ ազգաւ թուրք, եւ ընդ նոսա հեծեալս [ԺՌ-աց], կազմեալ սպառազէն պատրաստեալ բարձրագոյն քան զառաջինն, եւ թուղթ մի գրեալ եւ կնքեալ լի խորամանկութեամբ եւ կեղծաւոր խարդախութեամբ ըստ հնարագիտութեան որդւոցն Իսմայէլի.
7 եւ մուտ եղեալ ի տեղին, ուր բանակն Հայոց նստէր՝ ետուն տանել զթուղթն, լի թիւնիւք սատանայական իմացմանց, իբրեւ զկապարճս լի նետիւք դեղեալ ի գաղտնիս ի գրկաց թռուցանել ի նպատակն:
8 Իսկ իբրեւ ընթերցաւ զնամակն, գրեալ երդմունս ի ծանականս կանանցն իւրեանց եւ ի մոլար օրէնսդիրն, յանձն առեալ տալ նմա զիշխանութիւնն բնիկ տէրութեանն իւրեանց… իւրեանց Մահումաթ ել գնաց զկնի փառաց իշխանասիրութեանն ցանկութեան յորմէ վրիպեացն:
9 Եւ եղեւ ի մերձենալն նորա ի բանակն՝ եհան ընդ առաջ նորա գունդք գունդք զօրաց. եւ ի մտանելն առաջի զօրավարին՝ ոչինչ փոյթ արարեալ զվնասուցն եւ զհարուածոց զօրացն, իբրեւ զապստամբէ ինչ ամբաստանել. բայց եւ նշանակս եւ դրօշս փողփողել առաջի, եւ դնել թագ իշխանական ի գլուխ եւ զգեստս արքունականս զանձամբ. եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ, եւ հեծուցեալ ի մեծազարդ ջորւոջ,
10 եւ նժոյգս առաջի եւ զկնի ի զարդ եւ ի զէն սպառազինեալ, եւ ձայնք փողոց եւ դոփիւնք թմբկաց եւ այլ երաժշտական գործոց հնչեցուցանէին շուրջանակի. եւ բազմութիւն զինուորաց վառելոց աստի եւ անտի, եւ վարոցաւորք եւ սակրաւորք այսր անդր քշել զամբոխն գռոթեալ. եւ քարոզն աղաղակէր, թէ «առաւ իշխանութիւնն Վասպուրականի աշխարհին ի ձեռս Գուրգէնի, փոխանակ եղբօր իւրոյ Աշոտոյ տիրել ընդ նոսա»:
11 Եւ եղեւ զկնի երից աւուրց անցանելոյ ետուն թուղթ մի տանել առ Գուրգէն, գրեալ Բուխայի լի դառնութեամբ, կնքեալ մատանեաւ արքայի, իբրեւ այն թէ ի դիմաց արքային եւ յարքունուստ եկեալ. եւ էր պատճէն թղթոյն զոր կեղծաւորեալ ետուն ցնա՝ այս ինչ. «Բուխայ գլուխ զօրավարաց ընդհանուր թագաւորութեան Տաճկաց, Ջափր իշխեցող ծովու եւ ցամաքի, հաւասար եւ օրէնսդրին մերոյ Մահումաթի, եւ հաւատարիմ միջնորդ Աստուծոյ եւ մարդկան, եւ թագաւոր ընդհանուր ազգաց հարաւային աթոռակալութեան, յորոց ձեռս հաստատեալ կայ մահ եւ կեանք:
12 Յղեցի զքեզ ելանել ի վերայ երկրիդ Հայոց ամենայն կենդանեաց, եւ ետուն ի ձեռս քո զզօրս իմ հանդերձ զօրագլխովք մեծամեծօք իմովք, յամենայն ազգաց որ ընդ ձեռամբ իմով նուաճեալ են թագաւորազունք՝ զի զԱշոտ եւ զեղբարսն իւր փութով առ մեզ հասուսցես:
13 Դու աւադիկ ելեր մտար յերկիր Հայոց, ելեր ի կողմն թշնամեաց իմոց եւ ապստամբացդ զքեզ միաբանեցեր, զի յապաղեցեր հրամանաց իմոց:
14 Արդ ի հասանել նամակիդ՝ փութով զԳուրգէն եւ զազգատոհմդ իւր հանդերձ ազատօքդ Վասպուրականի կապեալս առ մեզ հասուսցես: Ապա թէ ոչ՝ տեսից վասն քո»:
15 Եւ իբրեւ ետուն զթուղթն կարծեցեալ իբրեւ յերեսաց արքայի՝ «ընթերցիր զայդ, ասէ, մի՛ ինչ ընդ մեղադրութեամբ արկաներ զիս, եւ կարծել նենգութեամբ գնալ առ քեզ եւ դրժել ինչ քեզ եւ ստել երդմանց մերոց. տես քեզէն եւ ծանի՛ր, զի ոչ գոյ վնաս իմ յիրիդ յայդմիկ կամ կարողութիւն արձակել զքեզ»:
16 Յայնժամ ետուն զոտս նորա ի կապանս երկաթիս, եւ ընդ նմա զտէր Գրիգոր Արծրունի, որ եւ վկայեաց առաջի թագաւորին զբարիոք դաւանութիւն ի Քրիստոս. եւ եդեալ ի վերայ ուղտուց խաղացուցին ի Սամառայ, տարան ետուն ի բանտ արքունի, ուր կայր Աշոտ իշխան եւ այլ նախարարք ի տանէն Արծրունեաց:
17 Նոյնժամայն իբրեւ ետես տիկինն, եթէ վարեցան որդիք նորա ի գերութիւն՝ գնաց եւ ինքն զհետ նոցա, զհերս խզեալ եւ զօձիս պատառեալ, կոծելով եւ աշխարելով, որպէս ասաց Ամովս մարգարէ, «գերծիր եւ կտրեա ի վերայ փափուկ որդւոց քոց, լայնեա զխզումն քո իբրեւ զարծուոյ, զի գերեցան ի քէն»:
18 Յայնժամ սկսան ամենայն նախարարքն Հայոց ցրուել մեկնել ի միմեանց. եւ գնացին կալան զամրական տեղիս ով ոք եւ փութացաւ մտանել յամուրս ի բերդսն որ ի Վասպուրականի. եւ զօրքն ցրուեցան քայքայեցան ընդ ամենայն երեսս երկրին:
19 Եւ այս եղեւ, զի լցցի որ ասէ, «զարթի՛ր սուր ի վերայ հովուի եւ ի վերայ առն ընկերի նորա. հարից զհովիւն եւ ցրուեսցին ոչխարքն». եւ դարձեալ վերագոյնն ասէ, զոր ասաց Տէր ի բերանոյ մարգարէին:
20 Յայնժամ իբրեւ գիտաց զօրավարն, եթէ յաջողեցաւ նմա ամենայն ինչ ըստ կամաց իւրոց եւ ըստ հրամանի ամբարիշտ թագաւորին, ի գլուխ ելին խորհուրդ չարութեան նոցա, զոր ինչ խորհեցան ի վերայ աշխարհիս Վասպուրական իշխանութեանս, եւ եբարձ զամենայն արս զօրութեանց, եւ ոչ ոք էր այնուհետեւ որ կարէր կալ ի կայի իւրում ունել զդէմ նորա՝ սկսան այնուհետեւ աներկիւղ համարձակութեամբ սփռել տարածանել ի վերայ երեսաց երկրիս ամենայն ազգքն Տաճկաց, որ ելեալ էին զհետ նորա ընտանեօք իւրեանց, եւ ձեռնամուխ եղեն բաժանել զերկիրն յինքեանս.
21 եւ արկանէին վիճակս եւ լարս ձգէին ի վերայ սահմանաց եւ բնակէին յամուրս աշխարհիս աներկիւղս. զի յորմէ սակաւ մի կասկածս ունէր՝ անտի եւս աներկիւղ հաստատեցան:
22 Եւ էր նեղութիւն մեծ ընդ ամենայն երկիրս, որպիսի ոչ եղեւ ի սկզբանէ աշխարհի, եւ մի այլ լիցի.
23 եւ յաւեր դարձան գեօղք եւ ագարակք եւ աւանք, ի բաց մերկացեալ զզարդ եւ զբարեձեւութիւն, եւ ընդ ազգականութեամբ փակեալ զանազան բոյսք եւ տունկք, որ ի վերայ երեսաց երկրի. որպէս մարգարէն Յովէլ ողբայ ի վերայ եկեալ հասեալ թշուառութեանն, ասէ, «իբրեւ զդրախտ փափկութեան երկիրն առաջի, եւ զկնի նորա դաշտ ապականութեան,
24 եւ իբրեւ հուր ընդ եղէգն ընթացեալ՝ այնպէս հասեալ ի վերայ մեր իբրեւ զմարախ, իբրեւ զջորեակ եւ իբրեւ զթրթուր խառնիճաւն հանդերձ, հասեալ ի վերայ ծառոց մրգաբերաց, կամ դիւրածախելի բոյսս խոտոյ, այնպէս վատնեցին ծախեցին զզօրութիւն մարդկային ազգի ստացուածովք իւրեանց. որպէս կայ եւ այս ի գիրս տեսութեանն Յովելեայ մարգարէի:
25 Եւ հրաման ետ այնուհետեւ, զի զբազմութիւն գերելոցն վաճառակուր արասցեն յազգս ազգս ում եւ հաճոյ թուիցի. եւ ինքն ել գնաց երթալ մտանել ի քաղաքն Դուին, ձմերոց ինքեան պատրաստեալ զնա, մինչ ի ժամ գարնանայինս, ունելով ընդ իւր կապեալս բազումս. եւ աւերեալ էր զերկիրս մեր ի մտանել եւ յելանելն իւրում:
Գլ. 6
0 Վասն չար յանձնառութեան նախարարացն Արծրունեաց, եւ խոստովանութիւնն ի Քրիստոս տեառն Գրիգորի Արծրունւոյ եւ տեառն Յովհաննիսի եպիսկոպոսի Արծրունեաց եւ Գրիգորի քահանայի, եւ պատմութիւն նոցա:
1 Սաստիկ եւ վտանգաւորք եւ լի դառնութեամբ են որ ինչ ի ճառի աստ են յիշատակարանք, սակս յանձնառութեան մեծ նախարարացն եւ իշխանացն մերոց. լի արտասուօք է բանս եւ ոչ եմ բաւական պատմել զանցս անցիցն կորստականութեանն նոցա մոլորութեանն, վրիպել յուղիղ եւ յամբիծ առաքելաքարոզ դաւանութեան հաւատոց կաթողիկէ եկեղեցւոյ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ.
2 եւ ոչ են կամք իմ փութալ պատմել ընդ գրով փակել զկործանումն տերանց իշխանաց մերոց, եւ որ ինչ կրեցին թշուառութիւն զոգւոց առաւել քան եթէ մարմնոց.
3 բայց ակամայ եւ ի հարկէ գրեցից կարգեցից ի փոքր եւ ի դուզնաքեայ բանից, բովանդակեցից համառօտ սուղ եւ սակաւ բանիւ անցանել ընդ պատմութիւն իրիս այսմիկ, զի ոչ իսկ է կարողութիւն լռութեամբ ծածկել թաքուցանել անյայտ առնել զանհուն եւ զանբաւ վիշտս աղէտս եկեալ հասեալ մեզ:
4 Եւ արդ ասացից փոքր ի շատէ զյայտնի գործեցեալսն, զի եւ որ ինչ ընդ սոքօք եւ յետ սոցա ի գլուխ ելին հանգամանք իրաց՝ եւ այնմ առանց երկբայութեան հաւատասցես, իբրեւ ճշմարիտ եւ անսուտ պատմողի:
5 Իբրեւ օր մի լինէր պարապոյ, մինչ կային ի բանտի իշխանն եւ որք ընդ նմա ազգատոհմիւք եւ այլովք օտարազգօք՝ եւ ահա հնչեցին փողք ուժգին գոչմամբ ազդ առնել քաղաքին՝ եթէ ել նստաւ թագաւորն յատենի եւ պատուիրակքն զքարոզն բարձրացուցանէին, զի ամենայն մեծամեծք քաղաքին եւ գլխաւորք եւ իշխանք յարքունի նախարարութենէն անդր գումարեսցին, զի զկապեալսն յառաջ մատուսցեն ի հանդէս հարցափորձի քննութեան:
6 Եւ ամենայն մեծամեծքն հանդերձ խառնաղանճ ամբոխիւն գռոթ տուեալ, ոչ միայն ըստ հրամանի թագաւորին ելանել զհետ աղաղակի փողոյն եւ արքունի կոչնականացն՝ այլ փութացան տեսանել, թէ ո՛վ ոք եւ ո՛րպիսիք են սոքա, որոց անուանք քաջութեան իւրեանց հռչակ հարկանէր ընդ ծագս տիեզերաց,
7 մինչեւ հարկեցաւ թագաւորն յամենայն ուժոյ կարողութեան իւրոյ զօրս գումարել յամենայն ազգաց, որ ընդ ձեռամբ իւրոյ տէրութեանն էին հնազանդեալ թագաւորք եւ թագաւորազունք, եւ մեծաւ աշխատութեամբ եւ ի բազում ժամանակաց փոյթ յանձին կալեալ անդուլ զցայգ եւ զցերեկ ի մեծ տարակուսանս ըմբռնեալ կայր վարանեալ, եւ ոչ քաղցր թուէր նմա քուն գիշերոյն, եւ փափկութիւն տունջեան յոչինչ համարեալ լինէր,
8 մինչ հազիւ թէ ուրեք կարաց նշկահել զսոսա ի պատրանս խաբէութեան եւ ի նենգութիւն կեղծաւոր խարդախութեան զօրականաց իւրոյ տէրութեանն:
9 Եւ ընթանային ամենեքեան յաճիւռ՝ տեսանել զնոսա եւ ի վերայ հասանել, թէ զիա՛րդ ի գլուխ ելանիցէ ատեանն:
10 Եւ ելեալ թագաւորն նստաւ յատենի ի բարձրաբերձ բեմի միոջ, ի մէջ աշխարհակոյտ ամբոխի անհուն բազմութեանն, եւ հրամայեաց ածել առաջի զկապեալսն, հարցանել եւ լսել ի նոցանէ:
11 Եւ կայր զյօնսն պռզտեալ, կոկոզաբանէր լի յոխորտանօք, խրոխտայր եւ փռնքտայր, եռացուցանէր ի վեր մղէր զդառնութիւն ժահահոտ մաղձոյն չարաթոյն վատախառնութեանն, սրտմտեալ անժուժկալ ի բարկութեանն ջերմագոյն արեանն մրրկալից շարժմանն, եւ սկսաւ թափել զմահածին թոյնս իւր ի վերայ կապելոցն, իբրեւ զթոյնս իժի, առանց վեր ի վերայ դնելոյ սփռել տարածանել ի կորուստ եւ յապականութիւն բազմաց:
12 Եւ իբրեւ կացին նոքա առաջի թագաւորին՝ եհարց հեգնական բանիւք եպերելով լի ամբարհաւաճութեամբ, եւ խորամանկ խարդախութեամբ քողարկեալ զբանսն՝ եւ ասէ, «ո՞վ ոք էք դուք եւ յորմէ՞ աշխարհէ, եւ զի՞նչ անուն է ձեր. թերեւս արդեօք դո՞ւք էք ապստամբեալքն յինէն:
13 Պատասխանի ետուն եւ ասեն, «ընդէ՞ր, ով աստուածասէր թագաւոր, իբրեւ ընդ համհարզս եւ ընդ ստամբակս, իբրեւ ընդ աննշանս կամ ընդ անընդել վայրագս խօսիս ընդ մեզ, եւ նախ քան ընդ պատժական տանջանաւոր խոշտանգանօք արկանելն զմեզ՝ բանիւք քո իբրեւ քարամբք հարեալ զմեզ՝ շտապ տագնապի ի վերայ արկանես թափել զոգիս մեր:
14 Այլ զմեզ գիտես ո՛վ ոք եմք եւ ուստի՛ եւ յումմէ՛, եւ թէ զի՛նչ անուն է մեր՝ կարի քաջայայտ է քեզ, եւ մեք ոչ եմք ապստամբք ի քումմէ ինքնակալ թագաւորութենէդ. այլ բազմացան չարիք մեր, զի մեղաք առաջի տեառն Աստուծոյ մերոյ եւ յետս հարաք զիրաւունս պատուիրանաց նորա, եւ մատնեաց զմեզ Աստուած ի ձեռս քո. արդ ահաւասիկ հասեալ կամք առաջի քո, ինքնակալ թագաւոր իշխեցող կենաց եւ մահու. որպէս Տէր հրամայեսցէ՝ եղիցի»:
15 Խօսել սկսաւ թագաւորն եւ ասէ, ի բազում ժամանակաց լեալ թագաւոր նախնեաց մերոց եւ մինչ առ մեզ հասեալ, եւ բազում ազգք եւ թագաւորք են զոր նուաճեալ ունիմք ընդ ձեռամբ մերոյ տէրութեանս. եւ ոչ առ մի ոք այդչափ խնամ եւ հոգաբարձութիւն առնէաք, որչափ ընդ ձեզ եւ ընդ աշխարհ ձեր.
16 դուք աւադիկ զընդդէմսն ինձ խոկայիք միշտ, եւ անընդունակք լինէիք՝ որ ի մէնջ առաքեցեալքն հազարապետք եւ վերակացուք աշխարհիս մերոյ եւ խնամատարք արքունի հոգաբարձութեան գային առ ձեզ. զօրս գումարէիք, այրուձի կազմէիք, մարտս եւ պատերազմունս գրգռէիք, ճակատ դնէիք եւ զզօրս մեր ի սատակումն սրոյ մատնէիք եւ զազգատոհմ մեր ընդ մեծ նեղութեամբ պաշարէիք եւ աշխարհի աւերիչք գտանէիք եւ հարկացն եդելոց խափանիչք լինէիք:
17 Եւ մեք ահա անփոյթ այդմ ամենայնի արարաք, զի յայտնի լիցի սէրն եւ գութ խնամոյն, զոր ասեմք ունել ընդ ձեզ:
18 Բայց քանզի արդ տեսանեմք զձեզ անձնեայս եւ գեղեցիկս, եւ գեղ երեսաց ձերոց պատշաճագոյնս եւ վայելուչս, եւ որդիք թագաւորացն այսր աշխարհի լեալ էք դուք, եւ արժանի էք արգահատելոյ, եւ արք զօրութեան էք դուք, եւ ի դիմաց ձերոց երեւի, զի զօրութիւն բազում գոյ ի ձեզ, զի այդչափ վնասս գործեալ է ձեր առ իս, եւ ահա հասեալ կայք յատենի առաջի իմ անտրտում եւ անտխուր երեսօք, որպէս զանմեղս եւ զբարեգործակս, եւ լի ամենայն կամարարութեամբ մեր, անխիղճ համարձակութեամբ՝ եւ իմ խնայեալ ի ձեզ ոչ արարից զրաւ կենաց ձերոց ըստ արժանի ապիրատ գործոց եւ վնասուցն, զոր յանցեայքն առ իս դուք.
19 առանց ի տանջանս եւ ի չարչարանս լի դառն հարուածոց մտանելոյ հաւանեալ մեզ եւ օրէնսդրին մերոյ Մահումաթայ՝ ընկալջիք հաւատս եւ օրէնս աստուածատուրս հեռի ի ստութենէ եւ լի որ ինչ ընդդէմ ստութեան է, եւ ի բաց լերուք ի սնոտի եւ ի մոլար պաշտամանէ ձերմէ, որ վասն Քրիստոսի էք կաշկանդեալ ի մեծ յամառութեանդ:
20 Եւ մեր անտես արարեալ զգործս վնասուց ձերոց, զոր մեղայք մեզ, եւ լիցին անձինք ձեր ի գիւտս, եւ կեցջիք եւ տիրեցէք աշխարհի եւ տանց ձերոց, դուք եւ որդիք ձեր, եւ մի ի ձեռն տանջանաւոր մահու ելանիցէք ի բնակութենէ ձերմէ եւ բնակիցէք ի դժոխս:
21 Ետ պատասխանի սուրբ հայրապետն Յօհաննէս հանդերձ մեծ նախարարօքն Հայոց եւ ասեն. «ի քո իսկ ինքնակալ թագաւորութեանդ եւ ի յօրէնս առաջնորդին ձերոյ գրեալ է՝ ոչ գոլ ճշմարիտ վկայութիւն միոյ ուրուք եւ հաւատարիմ, եւ յոյժ հաւաստի եւ ընդունակ գոլ զառ ի բազմաց վկայութիւն ի վերայ մեծի եւ կամ փոքու ինչ իրաց կամ ի վերայ կենաց եւ մահու.
22 եւ խոտեալ ի բաց ընկենուք զմիոյ անընկեր եւ անվերոյ իրաց հանդէս, որպէս եւ է իսկ կոչեցեալ մարգարէն ձեր Մահումաթ, զի ոչ գոնեայ մի ոք գոյ, որ զճշմարտութիւնն վկայէ ուսուցանելով նորա, թող թէ զբազումս:
23 Եւ արդ [ՃԺԱ] են մարգարէք, որ զվկայութիւն աստուածութեանն Քրիստոսի ստուգաբանեն ճշմարտութեամբ յանցնիւր ժամանակս, իբրեւ ի միոջէ բերանոյ, թող զԱւետարանն եւ զառաքեալս նորա:
24 Եւ մեր ընկալեալ եւ հաւատացեալ ճշմարտութեանն՝ եւ ոչ կարեմք փոխանակել զճշմարտութիւն ընդ սնոտի, առասպելաբան եւ կարկատուն, ստայօդ եւ պաճուճազարդ մոլոր ուսմանդ ձերոյ:
25 Որով օրինակաւ կամք քո հրամայեն՝ եկեսցէ ի վերայ մեր պատիժ պատուհասի. պատրաստ եմք ի կապանս, ի բանտս, ի գանս, ի հուր, ի սուր, ի ջուր, ի տանջանս հարուածոց եւ յամենայն հնարս չարչարանաց»:
26 Զայս եւս առաւել քան զսոյնս եւ բազմապատիկ կարգեցին եդին բանս գեղեցկայարմարս ի Քրիստոս հաւատոցն:
27 Բայց քանզի ոչ ոք յայնժամ ընդ գրով զայնոսիկ ներքադրեաց, որպէս օրէն է թագաւորաց՝ եւ ոչ մեք երկրորդել պատկան վարկաք:
28 Յայնժամ թագաւորն լի եղեւ սրտմտութեամբ, եւ զգոյն երեսաց իւրոց բոցագոյն դարձուցեալ, խրոխտացեալ եւ մրմռեալ իբրեւ զգազան արիւնարբու՝ հրաման ետ հանել արտաքս յերեսաց ատենին,
29 յղեաց պատգամս եւ ասէ, «ոչ են օրէնք թագաւորութեանս մերոյ ի պայքար բանից զոք արկանել, եւ յերկարել ի բանս, որչափ արարաք ընդ ձեզ, զոր ինչ այլ արասցուք. եւ արդ քանզի խօսեցայ ընդ ձեզ բանիւք ողոքանաց՝ եւ դուք թերեւս յայդ գայթակղեալ խաբեցայք եւ պնդեալ կայք յամառեալ:
30 Եւ արդ խնայեալ իմ ի ձեզ, եւ դուք առանց յապաղանաց եւ զիս աշխատ առնելոյ ի բաց լերուք յերկրպագութենէն Քրիստոսի, եւ եղիցին անձինք ձեր ի գիւտս եւ կեցջիք. եւ իմ թողեալ ձեզ զչարիս ապստամբութեանն ձեր, վայելեսջիք ընդ իս եւ տիրեցէք աշխարհին ձեր»:
31 Այլ նոքա թէպէտ առ փոքր մի ոչ կամեցան դառնալ յերկրպագութենէն Աստուածորդւոյն, զի տնկեալ էր ի սիրտս նոցա հաւատ սուրբ առաքելոցն, բայց վասն զի ոչ ունէր արմատս՝ վաղվաղակի չորացաւ ի տապոյ բանսարկուին, զի ի փռնգալոյ նորա կայծակունք հատանին եւ ընդ ռնգունս նորա ելանէ ծուխ հնոցի կայծականց, որպէս գրեալ է ի Յովբ:
32 Եւ վասն իւրեանց թուլամորթութեանն եւ անհաստատ եւ յողդողդ մտաց սիրեցին զփառս մարդկան առաւել քան զփառս Աստուծոյ.
33 զի «ժողովուրդս այս շրթամբք պաշտեն զիս, եւ սիրտք իւրեանց հեռացեալ մեկուսի են յինէն». եւ կողմնեալք ի սիրոյ աստուածութեանն՝ անկաւ ի վերայ նոցա զարհուրումն մահու, մանաւանդ ոչ կամելով ելանել ի սնոտի կենացս դիւրափոփոխ աշխարհիս՝ ասեն. «յանձն առնումք զհրամանս արքունականս», ի մտի եդեալ զի այն ինչ, իբրեւ թէ ի վերին երեսս հաճիցեն զմիտս թագաւորին, եւ ի ներքին խորհուրդս պահիցեն զխոստովանութիւնն որ ի Քրիստոս. որում անհնար է երկոցունց ի միասին բնակել, եւ ոչ ոք կարէ երկուց տերանց ծառայել, որպէս ասաց Փրկիչն, զոր ի կարգի իւրում հարկեցայց ցուցանել:
34 Յայնժամ իսկ եւ իսկ արագապէս թլփատեալք եղեն մսլիմանակ, հետեւեալք զկնի Բագարատայ Բագրատունեաց, որ ըմբռնեցաւ ի յայլ զօրավարէ ի Խլաթ քաղաք, եւ էր նա իշխան Տարոնոյ, բարձեալ եղեւ ի Սամառայ եւ եղեւ աստուածուրաց, եւ եբաց զպողոտայն լայն եւ ընդարձակ, զշաւիղն կորստեան, որ տանի յանգիւտ կորուստն. որպէս Րոբովամ որդին Նաբատայ, որ մեղաւ եւ յանցոյցն զԻսրայէլ, որպէս գրեալ է ի գիրս թագաւորացն Իսրայէլի, եւ յիշատակարան նորա մոլորութեանն որով վրիպեացն եւ վրիպեալ կործանեաց զազգս բազումս՝ կայ եւ մնայ ազգաց յազգս մինչեւ յաւիտեան:
35 Բայց Վասակս այս զոր յիշեցաք վերագոյնն ընդ մեծ նախարարսն՝ վասն ազգակից գոլ նոցա ընդ տոհմին Արծրունեաց. սա յառաջ քան զըմբռնելն նոցա ել գնաց իւրովք կամօք ի Սամառայ եւ եղեւ աստուածուրաց, եւ բունեալ ուրջացեալ էր ի նմա սատանայ զօրօք իւրովք, ամենայն հնարիւք խորամանկութեամբ կապեալ անլոյծ գօտեամբ ընդ ոգւոյ երիցս թշուառականին, զոր կազմեաց իւր սատանայ գործի աջողակ յամենայն արուեստ գիտութիւն խարդախութեան, իբրեւ զպատշաճ դարան դեղեալ նետիւք ընդ խաւար թռուցելոյ յոգիս խաւարամածս:
36 Որպէս եւ այրս այս արար, անքակ եւ անմեկնելի զգեցաւ պատեանս յինքեան զզօրութիւն բանսարկուին:
37 Եւ զի մի երկայնեալ որ ինչ վասն սորա ապիրատ եւ ինքնակամ եւ անզիղջ եւ անխիղճ առանց պատկառանաց մոլորութիւն սորա լի անամօթութեամբ՝ ի բաց դիցուք զսա ի միջոյ յիշատակի նախարարացն, զի ոչ եթէ ատեաց զանօրէնն իբրեւ զանամօթն. զի քան զմեղանչելն առաւել չար այն է՝ չունել զինքն ընդ յանցաւորսն, զի ողջախոհացն քան զամենայն չար տանջանս ամօթն է.
38 եւ մի եղիցի յիշատակ սորա ընդ սոցա, որք թէպէտ եւ վրիպեցին եւ կործանեցան՝ սակայն եւ ապաշաւեցին եւ կանգնեցան յետ դարձին իւրեանց ի մեծ կարաւանէ գերութեանն ի միջոյ ժանեաց բռնաւորին. բայց սա յերթալ եւ ի դառնալ իւրում նովին մտօք եւ նովին մոլորութեամբ վարեցաւ, լրբեալ լի թշուառութեամբ.
39 եւ որպէս պատմեն զնմանէ՝ զի դարձաւ յետս յԱստուծոյ եւ դարձոյց զերեսս իւր ի ճշմարիտ դաւանութենէ յերկրպագութենէ Աստուածորդւոյն, որպէս ասաց՝ դարձուցին յիս զթիկունս եւ ոչ զերեսս իւրեանց. աստէն իսկ դարձաւ յետս երես իւր ի թիկունս կոյս, ըստ ձախողակի խոտորմանն յետս ընդդէմ զխոտորմանն ժառանգեաց:
40 Առանց ախոյեանի պարտեցաւ եւ առանց զինու խոցոտեցաւ եւ առանց հողմոյ նաւաբեկեցաւ, ի կամս անձնիշխան կամաց մոլորեցաւ, եւ ել գնաց զկնի իշխանութեանն ցանկութեան ինքնամոլորութեանն անգիւտ կորստեանն. եղեւ սմա կեալ անհաւատութեամբ եւ մեռանել անյոյս:
41 Իսկ երիցս երանելի սուրբքն տէր Յոհաննէս Արծրունեաց եպիսկոպոս եւ երանելի քահանայն Գրիգոր եւ տէր Գրիգոր Արծրունի խրախուսեալք յԱստուած, կացեալ յատենի ի մեծ ասպարիսի հոգեւորական պատերազմին՝ աներկիւղ համարձակութեամբ, բանիբուն համառօտութեամբ կարգեցին եդին առաջի բռնաւորին բանս գեղեցկայարմարս յԱստուածաշունչ գրոց վասն ի Քրիստոս հաւատոցն եւ պախարակելով զմոլար օրէնսդիրն նոցա, առ ոտն հարկանելով զխոստացեալ նոցա պարգեւսն՝ ասեն. «լաւ է մեռանել վասն Քրիստոսի, քան առ ժամանակ մի վայելել ի մեղս»:
42 Յայնժամ հրամայեաց բռնաւորն կապել զնոսա երկաթի կապանօք եւ դնել ի բանտի:
43 Վայելէր իսկ եպիսկոպոսին Յոհաննու՝ առնուլ զլուծ համանուանն իւրոյ զՅոհաննու Մկրտչի, որ կապեալն էր ի Հերովդիայ եւ տուեալ ի բանտ:
44 Գեղեցիկ էր եւ տեառն Գրիգորի Արծրունւոյ՝ ոչ անփոյթ առնել եւ զիւրոյ համանուանն զսրբոյն Գրիգորի առնուլ յանձն զխաւարամուտն լինել ի խորին խաւարային վիրապն կապանօք հանդերձ. յոյժ վայելուչ էր եւ երանելի քահանային Գրիգորի՝ միաբանել ընդ նոսա եւ լնուլ զերրեակ թիւն, զի անմեկնելի եղիցի Քրիստոս ի նոցանէ, որպէս ասաց Քրիստոս, եթէ «ուր երկու կամ երեք ժողովեալ են յանուն իմ՝ անդ եմ եւ ես ի մէջ նոցա»:
45 Եւ սաղմոսէին միաբան՝ «վասն քո մեռանիմք զօրհանապազ. համարեցաք որպէս զոչխար ի սպանումն»:
46 Իբրեւ գիտաց բռնաւորն, եթէ յաղթեցաւ ի սրբոց արանցն, մանաւանդ ի քաջէն Գրիգորէ, զի կարծէր դիւրաւ արկանել զնոսա ի հաղբս պատրանաց զկնի դարձելոցն ի ճշմարտութենէն. եւ մինչ ոչ ելին ի գլուխ կարծիքն, այլ իբրեւ զմեքենայ ինչ յամուր անդամանդեայ պարսպէ ի բաց դառնայր, որոյ գլուխ անկեան Քրիստոս, ապա յամառեալ զարբանեակսն իւր հրամայեաց կապել կրկին շղթայիւք եւ արկանել ի ներքին բանտ:
47 Իբրեւ գիտացին սուրբքն զանհուն պատերազմ չարին՝ վառեալ եւ նոքա զինքեանս հանապազակռիւ լինել ի ճակատուն, անխափան սաղմոսերգութեամբ զանուշահոտ աղօթս իւրեանց միշտ ի բարձունս առաքելով, եւ հայցէին յամենայաղթն Քրիստոսէ յաղթել մեծի պատերազմին եւ վառեալ զինքեանս յընթացս պատերազմին,
48 զգեցեալ զզրահս արդարութեան եւ պնդեալ զմէջս ճշմարտութեամբ եւ ագուցեալ զոտս պատրաստութեամբ Աւետարանին խաղաղութեան եւ սուսեր ընդ մէջ ածեալ զբանն Քրիստոսի, որ հատու է քան զամենայն սուր երկսայրի, եւ վահան ի թիկունս եդեալ ի բոլոր սրտէ զհաւատս անբիծս, եւ համբարձեալք զձեռս իւրեանց յերկինս իբրեւ զաղեղն հաստ, եւ զզօրութիւն աղօթիցն իբրեւ զնետ ձգեալ ի լայնալիճ աղեղանէ ի նպատակն, հարեալ զկառափն սատանայի դիաթաւալ կացուցեալ յերկիր կործանէր:
49 Եւ վասն յաղթութեանն գոհութիւն մատուցեալ Քրիստոսի՝ ասէին. «օրհնեալ է տէր Աստուած մեր, որ ուսոյց զձեռս մեր ի պատերազմ, եւ զմատունս մեր ի ճակատամարտ», եւ որ ի կարգին է:
50 Եւ յայսմ պատերազմի ոչ միայն երանելի եպիսկոպոսն եւ ճգնաւոր քահանայն մարտակից էին տեառն Գրիգորի, այլ եւ զօրք հրեղինաց, քանզի «բանակք հրեշտակաց Տեառն շուրջ են զերկիւղածովք իւրովք եւ պահեն զնոսա»:
51 Եւ կացեալ սուրբքն ի կապանս զերիս ամս ի ներքին բանտին:
52 Եւ խնդրէին ի բազումողորմէն Աստուծոյ՝ հանել ի գլուխ զառօրեայ ժամանակս անսայթաք եւ հաստատուն հաւատովք, լի արտասուօք եւ հեծեծանօք յիշեցեալք զվերին Սիօն մայրաքաղաքն սուրբ, որպէս ժողովուրդն Աստուծոյ առ գետսն նստէին եւ լային ի յիշելն իւրեանց զՍիօն, եւ կամ իբրեւ զնոյն ինքն զերիս մանկունսն, կապեալք եւ արկեալք ի հնոց նեղութեան՝ զնոցին օրհնութիւնս զամենայն գիշեր օրհնէին եւ զնոյն ցօղ օրհնութեան յամենապարգեւողէն Քրիստոսէ խնդրէին:
53 Եւ յոյժ զուարճացեալ քաղցր բարբառովն Քրիստոսի, որ է անեղծանելի վճիռ քրիստոսասիրաց անձանց, եթէ «եկայք առ իս ամենայն աշխատեալք եւ բեռնաւորք, եւ ես հանգուցից զձեզ», եւ թէ «որ ուրասցի զանձն իւր վասն իմ՝ գտցէ զնա». եւ զայն երիս ամս կերակրեալ լինէին սուրբքն ձեռնարուեստիւք իւրեանց, որպէս զնոյն ինքն զաստուածազարդն Պօղոս, թէ «զպէտս իմ եւ որ ընդ իսն էին՝ պաշտէին ձեռքս այս»:
54 Իսկ ի չորրորդ ամին դարձեալ ի բարձրագոյն քան զառաջինն կազմեալ զմեքենայս չարին արկանել զԳրիգոր ի քուրայս նեղութեան. զի պայծառ սուրբ եւ մաքուր ոսկին յիւրումն կտակագրի պատկեր աստուածորդւոյն:
55 Քանզի սուրբ Գրիգոր Հայոց լուսաւորիչն ասէր, թէ «ի մէջ օձիցն էր բնակութիւն իմ, եւ կոտռային զանդամօք իմովք»:
56 Իսկ տէր Գրիգոր ի մէջ մարդակերպ գազանաց ի ժողովս խուժադուժ բարբարոսաց բնակէր, որ եւս չար քան զթունաւոր գազանս են առ մեզ, եւ մխիթար բարի ունէր ի բարբառոյ մարգարէին որ ասէր, թէ «մանուկ մատաղ ի ծակ իժից արկցէ զձեռս իւր՝ եւ ոչ մեղիցեն նմա»:
57 Եւ խնդրէր ի Քրիստոսէ ելանել ի մարմնոյ աստի եւ մտանել առ Աստուած. զորոյ զպաղատանս ոչ անտես արարեալ Քրիստոսի՝ ներէ նմա հանել ի գլուխ զսուրբ քառասնորդսն, խաչակից լինելով Քրիստոսի, մինչեւ ի պարտ զատկին, եւ զուարճացեալ լինէին սուրբ ճգնաւորքն յաւուրս պենտեկոստէից. բազմեալ էին ընդ Քրիստոսի իբրեւ զմանկունս առագաստի:
58 Իսկ զկնի վերանալոյն Քրիստոսի, յետ [ԺԵ] աւուր, ապա հասանէր Գրիգոր ի քրիստոսակոչ կատարումն. որպէս ասաց Քրիստոս, թէ «ես յորժամ բարձրացայց առ Հայր՝ զամենեսեան ձգեցից առ իս»:
59 Ապա համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս՝ ասէ, «յիշեա՛ զիս, Տէր, յորժամ գաս արքայութեամբ քո». եւ օրհնեաց զամենեսեան, զհեռաւորս եւ զմերձաւորս յանձն արար շնորհացն Աստուծոյ, եւ զինքն յանձն արար երանելի եպիսկոպոսին եւ ճգնաւոր քահանային, հանգեաւ բարի խոստովանութեամբ ի հոռի ամսեան, որ օր [Ե] էր ամսոյն յաւուր ուրբաթու՝ ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս. ամէն:
60 Իսկ հաւատացելոցն տեսեալ, եթէ բարի խոստովանութեամբ ննջեաց տէր սուրբ Գրիգոր՝ գոհութիւն մատուցանէին ամենազօրին Քրիստոսի, որ զօրացոյց զսուրբ վկայն եւ արար յամօթ զսատանայ:
61 Եւ պատուական արանցն քրիստոսասիրաց մտեալ առաջի թագաւորին՝ խնդրեցին զմարմին սրբոյն, եւ առեալ պատեցին եւ եդին ի գերեզմանին. եւ զօր մահուան սրբոյն ամենայն Ասորեստան տօնախմբեալ մեծաւ ուրախութեամբ ի Քրիստոս Յիսուս ի Տէր մեր, որում փառք յաւիտեանս. ամէն:
Գլ. 7
0 Վասն հերձուածոյն Բագարատայ Բագրատունւոյ, որ ի վերայ ուրացութեանն զՔրիստոս յաւել եւ զայն ի կործանումն բազմաց. ընդդիմութիւն սակաւուք:
1 Ասաց Բագարատ յուրացութեանն իւրում, առ վտանգի նեղութեանցն՝ ուրացութիւնն ոչ ինչ վնասէ, եթէ ի սրտին գաղտնի պահէ զխոստովանութիւնն հաւատոց:
2 Եւ զայս Եղկղեսիանոսք. բայց ինձ այսպէս թուէր, թէ աղանդն Եղկղեսիանոսաց վաղուց շիջեալ խափանեալ լինէր ի քաջաց սրբոց վարդապետացն, զոր եդն Աստուած յեկեղեցւոջ. դա աւադիկ արմատ դառնութեան ի վեր երեւեալ, եւ բազումք պղծին նովաւ:
3 Արդ եկայք դիցուք զյանդիմանութիւն սոցա առ փոքր ինչ եւ դուզնաքեայ ի գրոց սրբոց, զի ի բաց խլիցի ամբարշտութիւն աղանդոյն այնորիկ յեկեղեցեաց ուղղափառ հաւատացելոց. անցցուք ի վեր Եղկղեսիանոսաց, ի ժամանակի հալածանաց որք անկան ի կռապաշտութեանն մոլորութիւն. եւ խորհեցաւ սա զմիտս զայս, եթէ որ առ վտանգի նեղութեան դարձցի ոք առ ի պաշտօն կռոցն՝ ոչինչ է, եթէ սիրտ իւր ուղիղ պահեսցէ զհաւատսն Քրիստոսի:
4 Զընդ նոյն ժամանակս եւ Նաւատիոս երէց ի Հռովմ առաքէր ընդդիմակս Եղկղեսիանոսացն, որք ի դադարել հալածանացն՝ զամենայն ի զոհելոյ կռոցն ոչ ընդունէր զապաշխարողսն:
5 Եւ սա բազումս արգել ի կռապաշտութենէ, թէպէտ եւ մոլորեցոյց անյուսութեամբ զդարձեալսն յապաշխարութիւն, եւ նա զբոլոր իսկ զաշխարհն կործանեաց, պաշտօնարար լինել սնոտեացն, թէպէտ յետոյ ընդունէր զապաշխարողսն:
6 Բայց երկոքեան կողմանք դնին ի ներքոյ պարսաւանաց, թէպէտ եւ ի բարեպաշտութեան յաղագս մոլորեցան:
7 Բայց զի մի եւ մեք անկեալք լիցուք ի նոյն՝ ուսցուք ի յԱստուածաշունչ գրոց եւ ընդ հարթն գնասցուք ճանապարհ, եւ մի խոտորեսցուք մի յաջ եւ մի յահեակ. զշրթունս մեր մաքրեսցուք ի մաքուր խոստովանութիւն հպելով եւ զմիտս մեր սուրբ պահելով ի հաւատս ճշմարիտս. զի եթէ երկոքեան միով բարեպաշտութեամբ ոչ վառեսցին՝ ոչ ինչ օգուտ ի միոջէն բերցի:
8 Զի թէ առագաստ նաւին յերկոսին կոյս ոչ պարզիցի՝ ոչ ուղղակի նաւարկութիւնն ճանապարհորդիցի, կամ թէ նաւաբեկեսցի իսկ ի բռնութենէ մրրկալից հողմոյն զալիսն կուտակելով:
9 Եթէ երկոքումբք թեւովք ոչ թռչիցի թռչուն՝ ոչ վերասցի ի բարձունս:
10 Նոյնպէս եթէ ոչ հաւատք սրտի եւ խոստովանութիւն շրթանց ամբողջ պահիցին՝ ոչ կարասցէ հետեւել ճշմարիտ դաւանութեանն ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, «զի սրտիւ հաւատամք յարդարութիւն, եւ բերանով խոստովանիմք ի փրկութիւն», որպէս ասաց առաքեալն, որպէս որ շրթամբքն պատուեն եւ ի սիրտս իւրեանց անպատուեն. զի «ժողովուրդս այս, ասէ, շրթամբք իւրեանց պատուեն, եւ սիրտք իւրեանց հեռացեալ մեկուսի են յինէն»:
11 Զի չէ եւ չէ իսկ հնար, թէ որ հաւատայ բերանով՝ թէ ուրասցի շրթամբք, զի «ոչ կարէ ծառ բարի պտուղ չար առնել, եւ ոչ ծառ չար՝ պտուղ բարի առնել», որպէս ասաց Փրկիչն, եւ այլ թէ, «մի՞թէ քաղիցեն ի փշոց խաղող կամ ի տատասկէ թուզ». այլ թէ «որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան՝ ուրացայց եւ ես զնա առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է. եւ որ խոստովանեսցի զիս առաջի մարդկան՝ խոստովանեցայց եւ ես զնա առաջի Հօր իմոյ որ յերկինսն է»:
12 Այսու զպտուղ շրթանց մերոց խոստովանելոց յանուն նորա պահանջէ սպառնալեօքն եւ խոստմամբքն:
13 Դարձեալ նմին նման ասէ Պօղոս, զօրինացն ստորոգելով գրաւորութիւն, այսպէս ասելով, «մերձ է բան ի բերան քո եւ ի սրտի քում, այսինքն է բան հաւատոց զոր քարոզեմք». եւ առ Տիմոթէոս գրէ, հաւատարիմ գոլ զզօրութիւն հաւատոցն, ասէ, «թէ ուրանամք՝ եւ նա ուրանայ զմեզ. թէ չհաւատամք՝ նա հաւատարիմ մնայ»:
14 Տե՛ս եւ զերանելին Եսայիաս զի՞նչ ասէ, «մարդ եմ եւ պիղծ շրթունս ունիմ, եւ ի մէջ պղծաշուրթն ժողովրդեան բնակեալ եմ ես»:
15 Զայս ոչ եթէ սակս ուրացութեան ինչ ամբաստան լինի զինքենէ, կամ վասն ժողովոցն, այլ զի ոչ յանդիմանեցին զթագաւորն, որ արտաքոյ օրինացն ամբարշտէր. իսկ եթէ առ փոքրն այնչափ ամբաստանէր զանձն մարգարէն՝ քանի՞ եւս ողբոց եւ արտասուաց արժանի են՝ որ յՈրդին Աստուծոյ ամբարշտեն շրթամբք իւրեանց:
16 Որպէս եւ Պօղոս ողբալով եւ սպառնալեօք ասէ. «ո՜րչափ սաստիկ պատժոց արժանի համարիցիք զայն, որ զՈրդին Աստուծոյ առ ոտն եհար եւ զարիւն նորոյ ուխտին խառնակ համարեցաւ եւ զՀոգին շնորհաց թշնամանեաց»:
17 Տե՛ս, ո՜վ սիրելի, զի թշնամանելն՝ լեզուին բարբառ է, եւ ոչ ներէ ստեղծիչն լեզուին զուրացութիւնն բարբառել, զի ոչ եթէ այլ ոք է որ ստեղծ զլեզուն, եւ այլ ոք է որ արար զսիրտն. օ՛ն անդր ի բաց տար:
18 Տես եւ զմիւս եւս նման սմին ի գրոց Գործոց առաքելոց:
19 Սիմոն Սամարացի մատուցեալ առ Փիլիպպոս զհոգւոյն պարգեւաց լեզուացն, եւ սրտին կեղծաւորութեամբ զիա՞րդ պատժապարտեցաւ. զի՞նչ Անանիա եւ Սափիրայ վասն ագարակին եւ նորին ստութեանն, իմա եւ ի միտ առ:
20 Զի եթէ ոչ ստուգութիւն սրտին եւ ճշմարտութիւն բերանոյն համամիտ առ հաւատոցն խոստովանութիւն ուղղակի մատչիցին՝ խոտան եւ ի բաց ընկենլի է եւ օտար ի սրբոյ առաքելական եկեղեցւոյ:
21 Քանզի ոչ յարմարական՝ բարւոյն եւ չարին ի միասին առկայանալ, եւ ոչ լուսոյն ընդ խաւարի, եւ կամ զի առողջութեանն ընդ հիւանդութեան. նոյնպէս եւ ոչ է հնար սրտի հաւատացելոյն պղծել շրթամբք:
22 Զի գրեալ է՝ յաւելորդէ սրտի խօսի բերանն, զի խորհուրդ յղութիւն է մտաց, եւ բան ծնունդ է իմացմանց. այլ որպէս արմատն՝ նոյնպէս եւ ուռն եւ պտուղն. եթէ սկիզբն սուրբ է՝ ապա եւ արմատն, ապա զինչ ուռն՝ նոյն եւ տեսակ:
23 Բաւականասցի իմ դուզնաքեայ բանքս առ հերձուածող մոլորութեանց:
24 Եւ մեք հետեւեալ Աստուածաշունչ գրոց՝ պահեսցուք անբիծ զհաւատս սրտից, եւ մաքուր զխոստովանութիւն շրթանց, ըստ սրբոյն Պօղոսի վերաբերեալ զօրինականն, թէ «մերձ է բան ի բերան քո եւ ի սրտի քում, այսինքն է բան հաւատոյ զոր քարոզեմք», եւ Դաւիթ ասէ, «յոր հաւատացի զնոյն եւ խօսեցայ». եւ Պօղոս՝ «մեք հաւատամք զոր խօսիմքն». եւ դարձեալ Պօղոս՝ «եթէ խոստովանեսցիս բերանով քով զտէր Յիսուս, եւ հաւատասցես ի սրտի քում թէ Աստուած յարոյց […] զի սրտիւ հաւատամք յարդարութիւն եւ բերանով խոստովանիմք ի փրկութիւն»:
25 Արդ այսքանեաց վկայութեանց ի մի վայր եկելոց՝ մի ելցուք զհետ առասպելաբանիցն թէ ընդ անկոխն գնալով ճանապարհ. այլ տանելով մեր առաջի թագաւորաց եւ դատաւորաց վասն իմ ի վկայութիւն՝ պահեսցուք զբարիւոք դաւանութիւն եւ վկայեսցուք որպէս Փրկիչն առաջի Պոնտացւոյ Պիղատոսի. որպէս ասէ Պօղոս առ Տիմոթէոս, «մի ամօթ համարիցիս զվկայութիւն Տեառն մերոյ», եւ Դաւիթ՝ «խօսէի զվկայութիւնս քո առաջի թագաւորաց եւ ոչ ամաչէի», եւ Փրկիչն՝ «եթէ ոք ամօթ համարեսցի զբանս իմ»:
26 Աստանօր զկայ առեալ բանիս՝ եւ մեք ի ճեպելն փութասցուք, զի մի յերկարաձգեալ զգեր հատուցական բանիս՝ յետնեալ գտցուք յառաջիկայ մեզ գրաւորութենէն, որ սակս պատմութեանցն են հանդէսք:
Գլ. 8
0 Որ ինչ զկնի այսորիկ գործեաց Բուհայ ի Դուին քաղաքի, եւ յիշատակարան վկայիցն:
1 Զոր օրինակ փոքր մի վերագոյնն պատմեցաք զծովային վիշապէն ըստ բարոյականի՝ նոյնպէս եւ այժմ դարձեալ արարից զյիշատակ սորա աղագաւ պատմութեանս խորհրդոյ:
2 Յորժամ անդնդական խորքն ազդ առնիցեն ներքին բնական կենդանեացն զհասանել ջերմութեանն, յորում ջեռացեալ ի հիւսիսային սառնամանեաց օդոյն շնչելոյ, ի խորսն զխաղացումն արարեալ լինին, եւ յորժամ զգան ջերմութեանն՝ զուարթանան զուարճանան, հրճուին կայտռելով ի վեր փքալով հասանել ի ջերմագոյն վայրսն, ի ջրշիղջսն ծովափնեայս ջանան հասանել, եւ առ ծովեզերբն զամառնային ժամանակն պարենաւորեալ առկայանան. եւ յաղագս անճոռնի եւ թանձր բլրաձեւ ծանրակիր մարմնոյ՝ եւ դժուարաշարժ զի վեր բերումնն առնեն:
3 Եւ է զի ի նուրբ եւ ի հուն տեղիս ջուրցն անկեալ՝ ի նմին խրեալ կան անշարժ, եւ դիւրաւ անկանիցի ի ձեռս որսորդաց. այլ ի շարժելն իւրում՝ ահ առնուն ամենայն լողակք եւ գազանք ծովայինք, որոյ եւ կերակուր նոյն լողակք եւ զեռունք այլովք կենդանեօք:
4 Եւ յորժամ դարձեալ պակասիցէ զօրութիւն ջերմ օդոյ հարաւային հողմոյն, եւ արեգակն ի վայր կոյս զընթացսն առնիցէ, եւ ձմեռնային եղանակն առ դուրս հասեալ կայցէ, եւ հիւսիսային օդն շնչեալ սաստկացուցանէ զզօրութիւն ցրտոյն, եւ հասեալ ի վերայ ծառոց ի բարձրաբերձ գագաթունսն տերեւաթափ առնիցէ եւ ընդարմացուցանէ զզօրութիւն արմատոյն՝ յայնժամ վիշապն նեղի, շտապի, տագնապի բռնութեամբ ուժոյ զօրութեանն, խաղայ իջանէ ի խորագոյն եւ ի ջերմային վայրս անդնդական խորոցն, ձմեռնանայ անդ, եւ որ ի նմա են կենդանիքն՝ զնոյն առ ի վերայ հասուցանէ եւ նոքօք զպէտս քաղցոյն վճարէ մինչ ի ժամանակս գարնանայինս:
5 Նոյնպէս բանայ, որպէս եւ այլ թռչունք եւ գազանք՝ բնաւորեալ բաժանեն զժամանակս տարւոյն յերկուս կամ յերիս ամարանոցս եւ ձմերանոցս ինքեանց կենաց պաճարին, զգարնանայինսն ի բարձրագոյն գագաթունսն լերանց եւ ի փապարս վիմաց եւ ի վերայ բարձրաբերձ ծառոց կենցաղավարին, ուր յաճախ շնչէ օդն հիւսիսային, եւ ձմեռնայինն խաղան գնան ի խորագոյն երկիր, ի ջերմագոյն վայրս ամրանան առանձնանան եւ միայն բնակեն ըստ ազգս իւրեանց:
6 Ըստ նմին օրինակի եւ զօրավարն Բուխայ, ի հասանել ամառնային ջերմութեանն, իբրեւ ի խորոց անդնդոց ի վեր մղեալ զինքն, ելեալ յերեսաց արքայի բազում եւ ծանր զօրու՝ եհաս ի վերայ երկրիս ի կողմն հիւսիսոյ ի մուտս Հայաստան աշխարհիս. եւ ի շարժելն նորա ահ կալաւ զբոլոր աշխարհս եւ աշխարհակալս. յորոց վերայ հասեալ եկուլ վիշապաբար զորս եւ կարաց ի դիմի հարկանել:
7 Եւ զոր օրինակ զնա վիշապ առակեցաք յաղագս սաստիկ ուժոյ զօրութեան ձեռին նորա, ի ծովէ ելեալ, այսինքն յերկրէ եւ յանդնդական խորոց, ի թագաւորաբնակ քաղաքէն՝ նոյնպէս եւ զայլս յիշխանական պետութենէ փոքրագոյն կէտս եւ լողակս մանունս իմանալի է. զի ոչ ոք զօրեաց կալ ընդդէմ նորա:
8 Եւ ոչ անվկայ բանս, որպէս վերագոյնն գրեալ է մեր զդերահատուցականս սորա, վկայութեամբ մարգարէական տառիցն, որպէս եւ ի պատահմանէ իրացն ճարտար գիտեն՝ որք են ի ժամանակս յայսոսիկ մնացեալ յայն ժամու անդ հանդիպելոցն:
9 Իսկ անօրէն զօրավարն իբրեւ արար եւ կատարեաց զամենայն կամս չարութեանն ի վերայ աշխարհիս Վասպուրական կոչեցեալ՝ եւ գնաց եմուտ ի ջերմագոյն տեղիս ի քաղաքն Դուին ձմերել անդ. եւ արձակեաց զզօրսն իւրաքանչիւր զօրագլխօք եկելոց առ նա յամենայն ազգաց յաշխարհէս Հայոց՝ երթալ ձմերել յիւրաքանչիւր տեղիս բնակութեանց, հրաման տուեալ ամենեցուն, զի իբրեւ մերձ լինիցի գարնանային ժամանակն՝ փութով առանց յապաղանաց առ նա հասանիցեն ամենայն պատրաստութեամբ:
10 Եւ եղեւ ի մտանելն նորա ի քաղաքն, ունելով ընդ իւր կապեալս բազումս եւ գերեալս, որոց ոչ գոյր թիւ. զորս վաճառակուր արարեալ յօտար ազգս, վարել ի ծառայութիւն, գնալ հեռանալ մերժել ի տանց հայրենի ժառանգութենէ իւրեանց:
11 Նոյնժամայն իբրեւ կատարեաց զամենայն կամս չարութեանն իւրոյ ի վերայ սրբոյ եկեղեցւոյ եւ կործանեաց կորոյս զբազումս ի գնդէն քրիստոնէից եւ զորդիս լուսոյ արար որդիս խաւարի եւ զժառանգս Աստուծոյ արար բաժին սատանայի եւ զժառանգակիցսն Քրիստոսի արար ժառանգակից դիւաց եւ զբնակիչս արքայութեան արար բնակիչս յաւիտենական հրոյն՝ կարծեաց համանգամայն զբոլոր պաշտօնեայս Քրիստոսի ի բաց վճարել ի հաւատարիմ երկրպագութենէ ճշմարտին Աստուծոյ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ կայր յօրացեալ բարձրամտեալ լցեալ խարդախութեամբ:
12 Եւ հրամայեաց ածել առաջի զոմանս յերանելի արանց յազատ տանէ, եւ զայլս որք ի բնիկ հեծելազանց, ըստ ազգս եւ ըստ տոհմս աշխարհաց, որք ոչ առին յանձն միաբանել ընդ գունդս ուրացողացն. եւ կարծէր յայնժամ ի ձեռն խոշտանգանաց դիւրաւ արկանել զնոսա ի հաղբս կորուսելոցն եւ մոլորելոցն ի հաւատէն Քրիստոսի:
13 Ոչ ամենեւին գոնէ փոքր մի խոտորեցան ի բանս նորա եւ ոչ առին յանձն ի պատրել մեծութիւն ընչից եւ ոչ անսացին հնազանդել փառաց աշխարհական ցանկութեանց, զի գիտացին եւ ծանեան, թէ ունայնութիւն եւ ստութիւն են կեանք աշխարհիս եւ երազ դիւրամոռաց եւ ստուեր երագահոս, եւ յաւիտենական եւ անսպառ եւ անվախճան են կեանքն եւ պարգեւքն, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց եւ որք կան համբերութեամբ ի հաւատս ճշմարտութեանն.
14 նոյնպէս եւ տանջանքն նմին նման յաւիտենականք եւ մշտնջենաւորք յանսպառ յաւիտեանս եւ յանմահ խոշտանգանս՝ պղծոցն եւ ուրացողացն ի սուրբ եւ յանբիծ հաւատոց քրիստոնէութեանն. եւ դաստիարակ առընթեր ունելով զբանն տէրունական, թէ «որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան՝ ուրացայց եւ ես զնա առաջի Հօր իմոյ», եւ թէ «որ կամիցի կեցուցանել զանձն իւր՝ կորուսցէ զնա, եւ որ կորոյս զանձն իւր վասն իմ՝ գտցէ զնա», եւ թէ «զի՞նչ օգուտ իցէ մարդոյ, եթէ զաշխարհս ամենայն շահեսցի եւ զանձն իւր տուժեսցէ, կամ զի՞նչ տացէ մարդ փրկանս ընդ անձին իւրոյ.
15 զի եկն որդի մարդոյ խնդրել եւ կեցուցանել զկորուսեալն», եւ որ այլ այսպիսիք զմտաւ ածեալ, որ գրեալ է ի սուրբ Աւետարանն, եւ լի ծաղու եւ կատականօք այպն արարեալ՝ արհամարհանօք անարգեցին զբռնաւորն, իբրեւ զմանուկ մի անպիտան, կամ զծեր զառանցեալ եւ խելագարեալ, որ ոչ ըստ իւրոց կամաց զոր ինչ ախորժիցէ խօսիցի:
16 Իսկ իբրեւ գիտաց բռնաւորն, եթէ չելին ի գլուխ կարծիքն զոր ի վերայ սրբոցն խորհեցաւ, որպէս գրեալ է, «կարծողն եւ արհամարհողն այր ամբարտաւան է եւ ոչ ինչ վճարեսցէ»՝ նոյնժամայն առ յոյժ ամբարտաւանութեանն եւ սաստիկ բարկութեանն եւ անհուն սրտմտութեանն եւ առանց բուժելի կատաղութեանն, յապուշ միտքն կրթեալ իբրեւ զարբեալ զանզգայ արբեցութեամբ՝ եւ ոչ առ փոքր մի ինչ ներեաց կամ անսաց տալ տեղի պատասխանոյ, այլ հրամայեաց դահճացն տալ ի վերայ նոցա զվճիռ մահու, փութով զրաւ առնել նոցա ի սատակումն սրոյ:
17 Նոցա ելեալ արտաքս յատենէն մեծաւ խնդութեամբ, եւ յոյժ զուարճացեալք փութային ելանել ի մարմնոյ աստի եւ մտանել առ Աստուած, եւ ցնծային հրճուէին կայտռելով, բերկրեալ եւ ուրախացեալ սրտիւ, անտրտում խնդութեամբ դիմեցին ի տեղի սպանմանն, իբրեւ ի հարսանիս երիտասարդական ամուսնութեանն, ուրախ լինել որպէս փեսայ առ հարսին. եւ մերկացեալք ի մէջ ամբոխին որ փութացան տեսանել զնահատակութիւն սրբոցն՝ ի բաց ընկեցին զհանդերձս ծածկոյթս ապականագործ հնութեան մեղացն, եւ փոխանակ զգեստու հարսանեաց զգեստ մկրտութեանն ծանուցեալ ցուցին, զոր ջրով եւ Հոգւովն Սրբով զգեցեալ էին,
18 եւ փոխանակ ծաղկեալ պատմուճանի գունագոյն երանգ երանգ անկուածոցն՝ զսուրբ եւ զվարդագոյն կարմրատեսիլ արիւնն իւրեանց ի վերայ սուրբ մարմնոյն, եւ փոխանակ ոսկեհուռ թագակապ զարդու պսակացն՝ զերկրպագութիւնն Քրիստոսի. եւ զնշան փրկական Խաչին ի վերայ գլխոցն դրօշմէին, եւ փոխանակ մանեկաց՝ զսուրն փայլեալ ի պարանոցսն ընդունէին:
19 Եւ եղեւ իբրեւ հասին ի տեղի կատարմանն ասպարիսի նահատակութեանն՝ ծունր եդեալ կային յաղօթս, զի անսայթաք եւ աներկբայ հաստատուն հաւատով ընկալցին զվճիռ մարտիրոսական, համբերութեամբ բազմաւ եւ գոհացողական օրհնութեամբ. եւ դահճացն հանեալ զսուսերն՝ դիմեցին ի վերայ նոցա իբրեւ զգազանս արիւնարբուս, եւ ծեծէին սրովն, իբրեւ ոք զի հատանիցէ փայտ ի մայրս անտառախիտս հարեալ կացնաւ, եւ յանխնայ անողորմ յօշէին անդամ անդամ:
20 Իսկ երանելիքն գոհացեալ զանպատում պարգեւաց Քրիստոսի, որ արժանի արար զնոսա մեռանել վասն անուան նորա եւ միաբան զաղաղակ բարձեալ ասէին, «Աստուած, յօգնել մեզ նայեաց, եւ Տէր, յընկերել մեզ փութա՛», եւ որ ի կարգին, «զի վասն քո մեռանիմք զօրհանապազ, համարեցաք որպէս զոչխար ի սպանումն»:
21 Եւ սոցա այսպէս նահատակեալ կատարեցան վկայութեամբ ի փառս Աստուծոյ, եւ զմարտիրոսական անուն ժառանգեցին ի Քրիստոս ի պատիւ ամենասուրբ Երրորդութեանն:
22 Սոցա անուանք ճանաչին՝ Ատոմ Անձեւացի եւ Մլեահ Վարաժնունի եւ Գէորգ Բողկացի եւ Վասակ, եւ այլք բազումք, որոց անուանք գրեալ են յերկինս:
23 Բայց երանելիս այս Գէորգ, մինչ կայր ընդդէմ սրոյն եւ դահիճն ծեծէր իբրեւ զանզգայ ինչ, եւ ոչ փոքր մի գիծ կարացեալ հարկանել ի մարմին սրբոյն զխոցումն սրոյն՝ դարձաւ ի դահիճն կոյս պատճառաւ աղաչելութեան՝ տեսանել, թէ ընդէ՞ր ոչ հատանիցէ սուսերն, եւ առեալ ի ձեռանէ նորա զսուսերն՝ հայեցաւ յայսկոյս յայնկոյս եւ ասէ, «ո՜վ անարի վատ արանց եւ կանացի այր, թշուառական զինուոր, շուն անպիտան տեառն իւրոյ», եւ հարեալ զպարանոց դահճին՝ ի բաց առ զգլուխ նորա:
24 Եւ զարմանք կալան զամենայն բազմութիւնն ի վերայ պնդութեան սրտին եւ զօրութեան ուժոյն եւ քաջութեան նահատակութեանն, զոր գործեաց երանելին Գէորգ. եւ բազմութեան քրիստոնէիցն, որ էին ի տեղւոջն յայնմիկ՝ գոհացեալ միաբան ետուն փառս Աստուծոյ, որ զօրացոյց զսուրբսն եւ արար յամօթ զսատանայ հանդերձ գործակցովքն իւրեանց:
25 Յայնժամ հրամայեաց զօրավարն քարշել զմարմինս սրբոցն արտաքոյ քաղաքին, լինել կերակուր շանց եւ թռչնոց երկնից. եւ կացեալ զաւուրս բազումս անթաղ՝ եւ ոչ ինչ ամենեւին արատեցան մարմինք սրբոցն, եւ ոչ գոյր հոտ ժախու ի վերայ նոցա:
26 Զորս առեալ քրիստոնէից զպատուական մարմինս նոցա՝ ծածկեցին փառաւորապէս թաղմամբ, ամ ըստ ամէ տօնիւք զօր կատարմանն յիշատակել, որք են արք թուով է: Եւ կատարեցան սուրբ վկայքն [ՅԲ] թուականին:
Գլ. 9
0 Որ ինչ գործեցաւ յերկրորդում ամին գալստեանն Բուխայի, որք են ոլոմբիաթք վասն պատերազմին ընդ Սահակայ Իսմայէլացւոյ որ Իսմայէլի որդի ճանաչէր, եւ վասն պաշարման քաղաքին:
1 Եւ եղեւ իբրեւ ձմեռն փոքրացաւ եւ ժամանակ գարնանային եղանակին մերձեցաւ եւ օդն մառախլաձեւ միգախառն յստակեցաւ եւ հարաւային ջերմագոյն օդն շնչեաց ի խորագոյն դաշտն քաղաքին Դվնայ, եւ ընդարմացեալ արմատքն եւ բոյսքն զգենուլ սկսան զզօրութիւն, եւ թռչունք եւ գազանք ծանեան զժամանակս գալստեանն իւրեանց, եւ աշխատասէր մշակքն պատրաստեցան ի գործ երկրասէր վաստակոցն, եւ որսորդքն զինքեանց գործիսն պատրաստէին, եւ վաճառականքն զհեռաւոր ճանապարհացն խոկային պատրաստութիւնն, եւ հովիւքն տաւաղելով զգառինսն քշէին ի դալարաբեր հովիտն, եւ ամենայն ոք ըստ ազգս ազգս փութայր ի հնարս ինքեանց վաստակոցն մի զմիով ելանել.
2 իսկ զօրավարն զիւրն կերպամտեալ խորհուրդս ապականագործս աշխարհաւերս՝ խոկայր եւ մտախորհ լինէր եւ վասն այլոց աշխարհաց եւ աշխարհակալաց չառնուլ դուլ եւ դադար, ծփայր ի խորհուրդս իւր իբրեւ զծով, որ ոչ դադարէ զալիսն յուզելոյ. յիշեցուցանէր զոր ինչ գործեաց ընդ Աշոտ եւ ընդ աշխարհ նորա, յուշ առնէր եւ զքաջութիւն արիութեան նորա, եւ զի չզօրեաց կալ ընդդէմ նորա, ահ արկանէր, սպառնայր չար եւս կտտանօք լլկել զնոսա, ոտնատորփ լինելով փռնգայր իբրեւ զձի խստերախ:
3 Մերթ տապալէր իբրեւ զօձ, մերթ գոչէր իբրեւ զառիւծ, եւ իբրեւ զխոզ վայրենի կնչէր կռնչէր, փրփուր ի վեր բերելով, զատամունս կրճտելով. առ մերձաւորսն կեղծաւորէր զբարեկամութիւն, եւ առ հեռաւորսն բարձրացուցանէր զչարութեան սպառնալիս:
4 Հրաման տայր փութով ամենեցուն պատրաստական գտանել ի դաշտն քաղաքին. ժողովէր եւ զորս յառաջագոյնն ունէին յինքեանս զազգս զօրօք իւրեանց, բայց այլ ամենայն իշխանք արեւելեայք խոյս տուեալ յերեսաց նորա՝ ետուն տեղի, ելին կալան զամրական տեղիս, ի բերդս եւ ի քաղաքս եւ ի լերինս, ընդ ինքեանս գումարեալ զզօրս եւ զբնակիչս աշխարհաց իւրեանց ամենայն պատրաստութեամբ:
5 Իսկ Սմբատ եւ Ապլաբաս սպարապետն Հայոց, իբրեւ գիտաց թէ ոչինչ օգուտ բերէ արտաքոյ հրամանացն նորա լինել՝ փութացաւ եկն առ նա, եւ ընկալեալ ի նմանէ՝ բնակեաց ինքն եւ իւրքն հանդերձ իւրաքանչիւր կալուածովք առանց կասկածանաց. մանաւանդ յառաջագոյն պատրաստեալ պատսպարեաց թղթովք եւ պատարագօք առ թագաւորն եւ առ զօրավարն գնալ ըստ հրամանաց նոցա, եւ ոչ ինչ արտաքոյ կամաց նոցա խորհել կամ գործել ինչ:
6 Եւ էր յղեալ յառաջագոյն զԱշոտ որդի իւր ընդ առաջ նորա, անդստին յելանելն նորա յերեսաց արքայի, եւ առաջնորդ էր նորա սպարապետն ի գործս պատերազմացն եւ յելս եւ ի մուտս աշխարհացն. ծանուցանէր զզօրութիւն իւրաքանչիւր աշխարհաց եւ զամուրս նոցա եւ զզօրութիւն պատերազմաց նոցա ըստ ազգս ազգս:
7 Եւ գումարեալ այնուհետեւ զանհուն բազմութիւն զօրացն բարձրագոյն քան զառաջինն՝ եւ ել խաղաց հասանել ի վերայ արեւելից աշխարհին, եւ հրաման ետ հասանել ի վերայ քաղաքին Տփղիք կոչեցեալ, որում յառաջագոյն Փայտակարան անուանէին. եւ ի փայտից մայրեաց շինեալ էր քաղաքն նոցա, պարիսպք եւ պատուարք եւ ապարանք նոցա եւ ամենայն տուն բնակաց քաղաքին եւ ամենայն կազմած պատրաստութեան նոցա:
8 Աւելորդ համարիմ մի ըստ միոջէ զանօրէնութիւն քաղաքին ընդ գրով բացայայտել, զառաւելեալն Սոդովմայ եւ Երիքովի, լցեալ չարագործութեամբք:
9 Բայց հասեալ Բուխայ անց ընդ գետն մեծ զոր Կուրն կոչեն, եւ յորձանուտ շարժման գարնանային հոսանացն տեղի տուեալ ելանել զօրուն եւ բնակել շուրջ զքաղաքաւն. եւ ոչ միոյ ումեք կորնչել, բայց ի միոջէ ումեմնէ, որում անուն Աշխէթ ճանաչէր, այր պերճ եւ անուանի ի զօրուն քաջամարտիկ, ունելով ընդ ինքեան գունդ հարուստ իբրեւ ծով առելոյ զօրավարաց. եւ ինքն Աշխէթ զինեալ զինքն ի զէն եւ յասպազէն, զոր կարծեալ ոմանց երկաթեղէն պատկեր գոգցես զերիվարն եւ զհեծեալն, աչացն միայն ոչ գոլով ծածկոյթ.
10 եւ իբրեւ մօտ եղեւ յափն գետոյն՝ քարշեալ ոմն զլայնալիճն, նստելով ընդ դարիւն, եւ հարեալ նետիւ ընդ բացատն, եւ երեսանակալ ձեռնն թուլացեալ. կրկնեալ այլ ոմն ճօճ նիզակաւն ընդ նոյն ակն՝ գետավէժ արարին զԱշխէթն. մինչ զդի նորա գտելոցն յետ աւուրց ինչ ետ Բուխայ [ԺՌ] արծաթ, զի այնչափ պատուական էր այրն նմա:
11 Եւ նոյն ժամայն շուրջ փակեալ զքաղաքաւն հրձգութեամբ, եւ դիզեալ բորբոքէր հուրն ի դիւրածախ փայտէն մայրից եւ գիոց:
12 Իսկ քաղաքապետն Սահակ ելեալ ընդ դուռնն, որ ելանէ ի բերդն Շամշղտայ, սամոյր զինքեամբ արկեալ եւ գաւազան ի ձեռն առեալ, յիմարեալ մտօք կորոյս զփախուստն իւր, որ կարող էր գնալ յով եւ կամիցի. յղեաց առ զօրավարն Ժիրաք, ասէ, «փութա՛ ի հանդիպումն իմ». եւ նորա ոչ հաւատայր երթելոց կոչնականացն, մինչեւ կրկնեաց եւ երեքկնեաց. եւ գնացեալ Ժիրաքն առնու զնա ածէ կացուցանէ առաջի Բուխայի: Եւ քան ընդ ապստամբելն ի նմանէ՝ ընդ յոյժ անմտութեամբ գալն առ նա զարմացաւ:
13 Եւ լուեալ կնոջն Սահակայ, թէ ըմբռնեցաւ, եւ քանզի էր կին գեղեցիկ՝ փութացաւ գնաց եկաց առաջի Բուխայի, թերեւս կարասցէ ըստ պատշաճ գեղոյն եւ ըստ բազմաձեռն գանձուց ապրեցուցանել զայրն իւր, որ առաւել մահու քան թէ կենաց պատճառ եղեւ նմա:
14 Եւ հրամայեաց Բուխայ դահճացն՝ բառնալ զգլուխ նորա. իսկ կինն ճիչ բարձեալ ասէ, «առ թագաւորն հասցէ գոյժ իմ», շրջելով ընդ բանակն հոլանի, զոր չէր օրէն տաճկական ազգի կանանց, բայց ոչինչ օգնեաց. այլ հատեալ զգլուխն ետ տանել յարքունիս եւ զկինն ա՛ռ իւր Բուխայ կնութեան:
15 Կինն դարձեալ ճիչ բարձեալ ասէ, «վասն իմ սպաներ զտէրն իմ. ես ոչ վայել եմ քեզ կին, այլ մեծի թագաւորին». իսկ զկինն կալաւ ընդ իւր Բուխայ:
16 Ապա յղէ առ թագաւորն լինել նմա կին. եւ կինն անցեալ պատմեաց թագաւորին որ ինչ եղեւն, զբողոք բառնալն իւր եւ զկացուցանելն վկայս, թէ ոչ վայել եմ քեզ կին, այլ արքայի, եւ որ ինչ եղեւն, որ եղեւ իսկ պատճառ կորստեան Բուխայի, զոր ցուցանեմ յիւրում կարգի ի բանս համառօտս:
Գլ. 10
0 Վասն որ ինչ ի Ծանարսն գործեցաւ:
1 Բայց քանզի ամենայնիւ ամենայն ուրեք ոչ ոք զօրեաց կալ ընդդէմ նորա յամենայն գործս զոր եւ կամք իւր ախորժէին՝ սկսաւ ձեռնամուխ լինել կարգաւ ընդ բոլոր աշխարհս արեւելեայս, եւ աներկիւղ համարձակութեամբ լի ամբարտաւանութեամբ առնէր ասպատակ ընդ ամենայն կողմանս տէրութեան նոցա:
2 Եւ ահա դիմեալ գնաց հասանել ի վերայ կողմանց հիւսիւսոյ, յերկիրն յորում Ծանակ կոչի. սոքա բնակին յամուրս լեռնականս, յանհոգս խաղաղացեալք յարտաքին թշնամեաց, եւ հարկք եւ հասք արքունի ի յինքեանս մնալով, միայն զմի ոմն կացուցանեն տիրել ի վերայ իւրեանց ըստ կամս անձանց իւրեանց, եւ միաբան եւ միախորհ կան եւ կեան առ միմեանս, եւ բնակեն ըստ ազգս ազգս, բացս գոյն ի միմեանց:
3 Եւ մօտ առ սոցա կայ լեառն Կաւկասու, յորում բնակեն ազգք յամենայն լեզուաց բաժանեալք, ըստ ազգս [ՀԲ] ազգացն, եւ կեան առանց առաջնորդի, եւ օրէնս անձանց ունին ամենայն ոք որ զինչ կամի, եւ ընդ մայրս եւ ընդ քոյրս ամուսնանալ:
4 Առ սոսա գնացեալ Գրիգորէս երէց որդին Վրթանայ՝ քարոզեաց նոցա զբանն կենաց. յորս բազումք անկեալ ի նա հաւատացին ի Քրիստոս, որպէս Ծանարքն եւ Ափհազքն. եւ կիսոցն անունկնդիր եղեալ՝ գնացին ի նոյն կործանման մինչեւ ցայսօր ժամանակի, զոր ոչ է ժամ մեզ պատմել, յորոց եւ զկատարումն մարտիրոսական ի նոցունց բարբարոսաց ընկալաւ սուրբն Գրիգորիս ի Վատնիանեայն դաշտին:
5 Իսկ իբրեւ եհաս Բուխայ զօրօք բազմօք մերձ ի սահմանս նոցա, եւ գրեաց հրովարտակս դիմօք խաղաղութեան՝ դառնալ սիրով միաբանութեան ի հնազանդութիւն արքային եւ ընդունել պատիւս եւ ի ձեռն նորա ընդունել զանուն իշխանութեան ճոխութեան:
6 Բայց նոքա քանզի ապաստան լեալ յանկասկածելի յամուրս եւ ի բազմութիւն զօրացն եւ ի քաջութիւն արանց պատերազմողաց՝ եւ ոչ առ փոքր մի խոնարհեցան ի բանս նորա կամ ետուն տեղի պատասխանւոյ. այլ դարձուցին անդրէն զպատգամաւորսն անարգանօք, արբուցեալ նոցա գան սաստիկ, եւ ինքեանք իջեալ ի լերանցն՝ կալան զստորոտ լերինն, պատրաստեալ ի պատերազմ:
7 Եւ արգելին փակեցին զպահակս ամրականացն եւ զկիրճս ձորոց, որ հանէին յերկիր նոցա մտանել յամուրսն:
8 Յայնժամ հրաման ետ զօրավարն Բուխայ զօրաց իւրոց՝ ելանել ընդ առաջ նոցա ի պատերազմ. ի մօտ առ նոսա հասեալ՝ կարգեցին կազմեցին զճակատն եւ ետուն պատերազմ ընդ զօրացն Ծանարաց. եւ փակեցին ի ներքս զոտն լերինն իբրեւ զծով շուրջանակի, ի վեր ձգելով զկուտակումն ալեացն ի բռնութենէ հողմոցն վարելոյ. եւ ահա հնչէր առ հասարակ երկիրն ամենայն իբրեւ զծով ալեաց կուտակելոյ, եւ սաստկացաւ պատերազմն, յառլուսանալ աւուրն մինչեւ ի սպառել անցից տունջեանն, իշխեցողին երկոտասան ժամու աւուրն. եւ հարան զօրքն արքունի եւ դարձան ի բանակն իւրեանց, եւ լեռնայինքն գային յիւրեանց բանակն:
9 Եւ յետ աւուր միոյ ընդ մէջ լինելոյ՝ դարձեալ խմբեցաւ պատերազմն, եւ հարան զօրքն արքունի. դարձեալ յետ փոքր ինչ աւուրց անցանելոյ՝ եւ խռնեցաւ միւսանգամ պատերազմն, եւ եւս սաստիկ հարան զօրքն արքունի. եւ կային ի մեծ տարակուսի. դառնալ անդրէն ոչ կամէին, զի կարի սաստիկ ամօթս համարէր զգործեցեալսն, կալ տեւել ժուժկալել ընդդէմ նոցա ոչ կարէին, զի բազում անկան ի զօրաց իւրեանց:
10 Ապա մտախորհ եղեն դարձեալ վառել ի պատերազմ. եւ կանգնեցին պատնեշս եւ շինեցին ապարանս եւ արարին տուն բնակութեան, եւ նստան անդէն զաւուրս [Թ] եւ պատերազմեցան ընդ նոսա աւելի քան [ԶԺԹ] անգամ. եւ հարան սատակեցան պակասեցան զօրքն արքունի ի զօրացն Ծանարաց, եւ դարձան կորակնեալք ամօթալից խայտառակեալք, լի ծանականօք եւ մեծ բեկմամբ:
11 Եւ եղեւ մօտ ի կատարումն հասանել ամին երկրորդի գալստեան նորա՝ ել գնաց ի կողմանս Աղուանից. եւ տիրէր յայնժամ մեծի կողմանն Աղուանից Ապումուսէ ոմն, որում վերծանութեանն յայտնութիւն՝ երիցու որդի ճանաչէր:
12 Իսկ իբրեւ լուաւ, թէ ահա առեալ Բուխայ զզօրս իւր գալ հասանել ի վերայ նորա՝ հրաման ետ բոլոր աշխարհին իւրոյ ելանել ունել զլեռնակողմն, ուշ եդեալ ուժեղութեամբ եւ քաջութեամբ սրտիւ ընդդիմանալ, մանաւանդ ի Ծանարացն զնա տեսեալ ի պարտութիւն մատնեալ եւ յաղթահարեալ:
13 «Ոչ, ասէ, վատագոյն մեք քան զԾանարսն եղիցուք, զի եւ ամուրս հզօրագոյնս եւ բարձրագոյնս քան զնոսա ունիմք եւ դիւրափակս՝ առ ի յունել զմուտս կրճիցն. միայն միաբանութեամբ սրտիւ կացցուք ապաւինեալ յօգնականութիւնն Աստուծոյ. եւ թէ մեռանիլ եւս ումեք հասցէ՝ ի պարծանս անձին եւ ազգին իւրոյ համարեալ է, եւ պսակ մարտիրոսական ընկալցի ի Քրիստոսէ. զի ոչ եթէ ըստ հասարակաց սահմանաւոր մահու է, այլ ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ եւ ժողովրդեան Աստուծոյ»:
14 Զայսոսիկ եւ առաւել քան զսոյնս ասելով՝ դնէր առաջի զօրաց իւրոց աստուածասէր իշխանն Աղուանից:
15 Իսկ Բուխայի առեալ զբազմութիւն զօրացն իւրոց՝ իջանէ ի դաշտն Գագարացւոց, եւ երթեալ մտանէ ի քաղաքն մեծ Պարտաւ:
16 Եւ սկսաւ գոռալ, եւ խորհէր զթոյնս չարութեանն թափել ի վերայ իշխանին Աղուանից, եւ յղէր առ նա կոչելով ի հնազանդութիւն. այլ նա ոչ տայր տեղի բանից նորա, քանզի քաջագոյնս գիտէր զբարս նորա խաբեբայս:
17 Եւ ժողովեալ զբնակիչս աշխարհին համօրէն զարս եւ զկանայս եւ զայլս ի յերկրէն Աղուանից բազմութիւն ռամիկ շինականաց, եւ լէգէոնս զօրականաց զսակաւս ի լեառնն ամուր անուանեալն Քթիշ, ըստ այնմ եւ համբարս ռոճկաց:
18 Եւ Բուխայի իմացեալ ո՛րպիսի պատրաստութեամբ կազմի իշխանն Աղուանից՝ տարակուսէր ի միտս իւր. զի եւ զբազումս պատերազմեալ պէսպէս մարտիւք, եւ ոչ ինչ կարացեալ ստնանել անմարտնչելի ամրոցացն եւ քաջութեան արանցն որ ի նմա՝ ողոքական բանիւք կոչէր ի հաւանութիւն:
19 Եւ նա դարձուցանէ այսպիսի իմն պատասխանի, եթէ «Օրէն է աշխարհակալաց արքունի խնամակալութեամբ գնալ ընդ աշխարհ իբրեւ առ հնազանդս, եւ զնեղութիւնս տառապելոց բառնալ եւ ի դիւր հանել իբրեւ զխնամարկուս, եւ ոչ աւազակաբար աւերել, եւ սրով եւ գերութեամբ յաւեր դարձուցանել. եւ դու թէ ոստիկան խաղաղութեան էիր եկեալ յարքունուստ՝ զշինութիւն պարգեւաբաշխէիր սոցա, եւ ոչ զաւերս եւ զխռովութիւն:
20 Եւ արդ յայտնի լիցի, զի որչափ բաւէ զօրութիւն իմ եւ իցեմ կենդանի՝ կացից ընդդէմ զօրութեամբ եւ ուժով տեառն Աստուծոյ, եւ ոչ տեսից զքեզ սիրով խաղաղութեան. այլ տեսից զքեզ զինու եւ աղեղամբ եւ սրով, քաջ արամբք եւ ընտիր երիվարօք. եւ քեզ եթէ հաճոյ թուիցի ապրեցուցանել զքեզ եւ զզօրս քո՝ արի ել աստի եւ գնա ի սահմանաց իմոց:
21 Ապա թէ փութաս ելանել ի կենաց աստի առ զայրուցս կատաղութեան քո եւ զոսկերս ցրուես յանապատս եւ լինել կերակուր գազանաց երկրի եւ թռչնոց երկնից՝ կամք քո լիցին, եւ ես քաւեալ եմ յարենէ քումմէ, մանաւանդ զի բարեպաշտութիւն մեծ համարիմ սատակել զթշնամիսդ Աստուծոյ, որպէս Մովսէս զԱմաղէկ, եւ Յեսու զՔանանացիսն, եւ Սամուէլ զԱգագ, եւ Դաւիթ զԳողիաթ, եւ համանգամայն իսկ որպէս սատակեցին Իսրայէլացիքն զայլազգիսն, եւ հաճեցաւ ընդ նոսա Աստուած. նոյնպէս արարից ընդ քեզ եւ ընդ զօրս քո:
22 Արդ վճարեալ է յիմմէ կողմանէ շատխօսութիւն ընդ քեզ. ի ձեռս քո է խաղաղութիւն եւ խռովութիւն:
23 Եթէ, որպէս ասացի, ի բաց գնաս յինէն՝ խաղաղութիւն է, եւ թէ ոչ՝ պատերազմ եւ կռիւ եւ ճակատամարտ. եւ դու նպատակ՝ եւ աղեղն իմ խոցոտիչ, դու ախոյեան ՝ եւ մանկունք իմ յաղթանակ, դու ոսոխ՝ եւ զօրք իմ դատապարտիչք. քո պատերազմ՝ եւ մեր յաղթութիւն, քո մարմին՝ եւ իմ նիզակ, քո պարանոց՝ եւ իմ սուսեր.
24 քո ստացուածք՝ եւ մեք ժառանգորդք, քո աւար՝ եւ մեք աւարառուք. դու աւազակ՝ եւ մեք կողոպտիչք, դու եղէգն՝ եւ մեք հուր դիւրածախ, դու յարդ՝ եւ մեք հողմք դիւրափուչ, դու ծաղիկ՝ եւ մեք խորշակ թառամեցուցիչք, դու անդ պտղալից՝ եւ մեք կարկուտ ապականարար, դու շինուած առանց հիման՝ եւ ես հեղեղ հիմն ի վեր տապալիչ, դու գէշ՝ զօրքն իմ պատառիչ գազան, որ պատառեն զառագաստ սրտի քո. դու խաղալիկ՝ եւ մեք մանկունք, ի ձեռն առեալ զզօրութիւն քո՝ խաղալով խաղամք ընդ քեզ եւ ամենայն հպարտութիւն ամբարհաւաճութեան քո.
25 դու երէ վայրի՝ եւ մեք որսորդք, դու թռչուն՝ եւ մեք ի բարձանց ի վայր իջուցանեմք եւ վարմ ձգեալ. դու վիշապ ծովական՝ եւ մեք կարթ, ի քիմս քո ի վեր ձգելով զքեզ ի խորոց անդնդոց. եւ դու իբրեւ զեղջերու առանց եղջեր՝ եւ մեք արծուիք ի վերայ քո, կուրացուցիչք աչաց քոց, եւ գէշ զքեզ արկանել ձագաց իմոց եւ աղուեսոց ի ծակս բնակեցելոյ:
26 Եւ ահա դարձեալ ասեմ, չկայ ինչ քո. եւ զի մի կրիցես զոր ինչ խօսեցայ ընդ պատգամաւորս քո, եւ աւելի քան որոգել ջանար ընդ մեզ՝ զդոյն ընդունիցիս վտանգաւորս»:
27 Յայնժամ իբրեւ լուաւ բռնաւորն զայս դարձուած պատասխանաց լի հզօրութեամբ եւ ահագին մեծաւ անարգութեամբ՝ յոյժ տարակուսանօք լցաւ յանձն իւր, եւ կայր մեծաւ հիացմամբ ըմբռնեալ. եւ ամենայն խորհուրդք իւր ապականեալ ցրուեցան. եթէ զի՞նչ գործիցէ ոչ գիտէր. ապա մտախորհ եղեն բազում քննութեամբ, եւ յանբաւ եւ յառաւել իմացմանց ընտրեցին՝ գրել եւ ծանուցանել թագաւորին վասն առնն այնորիկ. եւ առաքեցին դեսպանս առ արքայ եւ ինքեանք նստան շուրջ զլերամբն, մինչեւ փութով եկեսցէ նոցա հրաման ինչ յարքունուստ:
28 Իսկ Ապումուսէ վառեալ եւ զինեալ զինքն ամենայն զօրութեամբ իւրով՝ խաղաց էջ ի վերայ նոցա եւ եհար ի հարուածս մեծամեծս, եւ առ աւար բազում եւ դարձաւ ի տեղի իւր ի բանակն իւրեանց:
29 Ապա այնուհետեւ ոչ կարաց կալ համարձակութեամբ ի բացեայ առնել զբանակն իւր, այլ ետ զկէս զօրուն յոմն գլխաւոր եւ նստոյց զնա ի կողմանէ հիւսիսի կողմն. եւ ինքն բազմութեամբ զօրաց նստաւ յարեւելից կուսէ, եւ շինեցին ապարանս ամուրս եւ պարսպեցին մեծաւ զգուշութեամբ. եւ կանգնեցին պատնէշ եւ կուտեցին քարինս եւ կանգնեցին մեքենայս եւ կացին ի պատրաստութեան:
30 Եւ յետ փոքր ինչ աւուրց հրաման ետ Բուխայ ելանել ի պատերազմ. եւ կարգեցին ճակատս, եւ բոլորեցին ռազմ, եւ գունդս գունդս յընտրելոց զօրացն ըստ ազգս ազգս, շուրջանակի ի ներքս փակեցին զլեառնն եւ դրօշս եւ նշանս բարձրագոյնս լայնատարածս կանգնեցին. կարգեցին ըստ գունդս գունդս առ [Շ] այր նշանակ մի. եւ զի՞ մի մի թուիցէ յանուանէ զյաճախութիւն զինուցն եւ զսպառազէն կազմութեանցն զձիոցն եւ զհեծելոց նոցա. գիտակ են այդմ արք քաջք. եւ որ միշտ ի պատերազմունս զդեգերումն առնեն՝ գումար արարեալ են, ամենայն զինուոր ի գանձարանս ի տունս գանձուց թագաւորին, զոր բարձեալ ուղտիւք կրէին ընդ ինքեանս:
31 Ելին ի պատերազմ եւ պատերազմեցան, ըստ որում սաստկացաւ պատերազմն:
32 Եւ խուռն յարձակմամբ դիմեցին ի վերայ իւրեանց. եւ հարան զօրքն արքունի ի հարուածս մեծամեծս եւ դարձան փախստական ի բանակն իւրեանց եւ մտին յապարանսն զոր շինեալ էին. եւ լեռնային զօրքն Ապումուսէի զհետ մտեալ փախստէիցն՝ իջուցին ի լերնէ անտի եւ դարձան առնել դիակապուտ, եւ չոգան ի բանակետղ իւրեանց մեծաւ յաղթութեամբ, ուրախացեալ անտրտում խնդութեամբ, եւ նստան պահել զպահպանութիւն իւրեանց եւ աշխարհակոյտ ամբոխին բնակաց իւրոյ տէրութեանն:
33 Եւ զկնի այսորիկ, որ է երկրորդ հարուածք այլազգեացն՝ դարձեալ հրաման ետ ելանել ի պատերազմ, եւ հետամուտ հասեալ առ նոսա. եւ ահա իբրեւ արք [Ռ] ի յընտրելոցն Աղուանից պատահեալ նոցա հարին զնոսա եւ ածին փախստեայ ի բանակն եւ ինքեանք դարձան ողջանդամ, եւ ոչ մի ոք վիրաւորեցաւ. եւ հասեալ առ զօրավարն իւրեանց մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ:
34 Իսկ զօրավարն Բուխայ կայր ի կոր կործանմանն, ի տարակուսանս ըմբռնեալ փղձկէր ի միտս իւր, ցնորակոծ լինէր, հնարէր ելս իրացն գտանել ի վրանայարկն փակեալ, եւ ոչ առնոյր դուլ եւ դադար:
35 Եւ հատաւ քուն յաչաց նորա, եւ ոչ ոք մտանէր եւ ելանէր առ նա զաւուրս [Ժ], զի եմուտ ի սենեակ ամօթալի երեսօք. այլ եւ երկիւղ ոչ սակաւ ունէր զնա, զի բազում գունդք սուսերամերկաց շուրջանակի պահէին զնա:
36 Իսկ զկնի աւուրցն տասանց ի գլուխ ելանելոյ՝ խնդրեաց սպարապետն մտանել առ նա, եւ կալեալ զձեռանէ նորա՝ սկսաւ խօսել ընդ նմա եւ ասէ, «ընդէ՞ր լքանես զձեռն քո եւ ընդ արութիւն դոցա խառնես վատութիւն եւ առնես զօրացեալ ի վերայ քո ամենայն աշխարհաց, եւ զանուն քաջութեան քո քեզէն կորուսանես, որով ամենայն աշխարհ զարհուրեալ դողաց եւ ոչ ոք եկաց ընդդէմ քո, եւ զբազուկս եւ զձեռս քո հզօր տկարացուցանես. միթէ դո՞ւ միայն առաջին յաղթեցար եւ հարար ի թշնամեաց, կամ քո՞ միայն զօրքդ անկան, կամ քո՞ եւեթ աւար բաժանեցաւ:
37 Ո՞չ ածեր զմտաւ, թէ յիսկզբանցն մինչ ցայսօր ժամանակի ամենայն ուրեք ուր եւ գումարէր զօրն եւ լինէր պատերազմ եւ սուր եւ ճակատամարտ՝ երբեմն յաղթեն եւ երբեմն ի պարտութիւն մատնին. ո՞վ ոք յաշխարհակալաց ոչ մատնեցաւ ի սուր. եւ են իշխանք ազգաց, է ուրեք որ զօրանան, եւ է ուրեք որ տկարանան»:
38 Եւ յերկարեալ սպարապետին խօսել ընդ զօրավարին՝ ի բաց մերկեաց զպատրուակ սրտմտութեան ի սրտէ նորա:
39 Եւ ելեալ արտաքս ի սենեկէն՝ եւ նստան ուրախ լինել:
40 Եւ նոյնժամայն եհաս հրաման յարքունուստ՝ մի տաղտկալ եւ վհատել եւ մի ի բաց կալ պատերազմել ընդ նմա, մինչեւ եկեսցէ ակամայ կամօք ի հնազանդութիւն արքայի:
41 Յայնժամ հրաման ետուն ամենայն զօրացն ելանել ի պատերազմ. եւ ահա աղաղակ եւ փողք եւ քնարք եւ ջնարք, եւ վառեալ զինու եւ սրոյ եւ ամենայն պատրաստութեամբ անհուն զօրացն, մինչ գրեթէ ի հիմանց զլեառնն տապալել, եւ եհան զզօրսն մինչ մերձ ի գլուխ լերինն, եւ ընդ նոսա նշանս բազումս, իբրեւ [Ռ] արանց ընտրելոց քաջ երիվարօք. եւ գրեթէ ոչ ամենեւին ուրեք երեւեցաւ այնպիսի ահաւոր տեսիլ զօրու եւ սպառազէն կազմութեան՝ ամենայն թագաւորաց, որ կացեալ էին ընդ ծագս տիեզերաց. զորոյ սաստիկ եւ ահագին որոտումնն եւ ճայթումնն եւ փայլիւն զինուցն, եւ որ ինչ յայնժամ զարդարեալ եւ զինեալ պատրաստեցան զօրքն Տաճկաց:
42 Եւ ելանէին գունդք գունդք շտապով եւ ճեպով մի զմիոյ կնի, եւ ամենայն ոք որ տեսանէր՝ ընդ մեծաւ երկիւղիւ ներքադրեալ լինէր:
43 Եւ նստէր անդ ի բացեայ ի վերայ բլրի միոջ տէր Մուշեղ որդի սպարապետին եւ կայր հիացեալ ահեղ եւ մեծ զարմացմամբ:
44 Եւ ամբարձ զմիտս իւր ի հանդերձեալ գալուստն Քրիստոսի, եւ որ յայնժամ լինին ահեղ որոտմունք եւ թնդիւնք եւ հրձգութիւնք եւ արհաւիրք մեծամեծք յերկրէ, եւ թէ զիա՛րդ գունդք գունդք հրեշտակաց մի զմիոյ կնի ելեւելս առնեն, եւ զիա՛րդ փայլեալ նշանն տէրունական ահաւոր ճառագայթիւք, եւ որ ինչ այդմ հետեւին ի հանդերձեալ գալստեանն Քրիստոսի ի վերջնումն աւուրն. յայնժամ մերկացեալ եւ ի բաց եդեալ զաշխարհական պատրանաց զբաղումն՝ եւ էանց գնաց ի վեր քան զերեւելիսս, եւ զի էր վարժեալ Աստուածաշունչ գրոց եւ ընդել եւ ծանօթ էր ճարտասանական հրահանգիցն՝ եդ առ յայն ժամու իմացական տեսութիւնն զերգս՝ որոյ սկիզբն է՝ «Անզբաղելական սրտի նայեցող անձն իմ ի միւսանգամ գալուստն», [Ե] տուն ի յութերորդ վանգէ:
45 Եւ եղեւ իբրեւ գումարեցան ի մի վայր ամենայն բազմութիւն զօրացն աւելի քան [զՄՌաց], եւ կազմեցին ռազմ եւ կարգեցին ճակատ, եւ ետուն ձայն այր առն ախոյեան ելանել. եւ ահա Ապումուսէ, որ ճանաչէր երիցու որդի՝ հանդէպ նոցա ել ի պատերազմ եւ հանդիսացաւ ընդդէմ նոցա. եւ եղեւ իբրեւ զբլուր մի մեծ երկաթի, կամ զվէմ անդամանդեայ. եւ խուռն բոլորեալ գունդն կային մածեալ իբրեւ զմի այր:
46 Եւ զօրքն Տաճկաց պնդեցան եւ փակեցին շուրջանակի ի ներքս զգունդն Աղուանից եւ դիմեցին յանդուգն ի վերայ նոցա. եւ նոքա կային անշարժ, եւ ոչ ել այր քան զընկեր յառաջ. եւ մինչ նոքա կարծեցին, թէ ի ձեռն նոցա մատնեցան՝ եւ նոքա կային յաղօթս եւ զԱստուած կարդային օգնել նոցա.
47 եւ դիմեցին ի մէջ նոցա ի չորս առաջս, ըստ նմանութեան տեառնանման խաչին, եւ բախեցին զճակատն եւ պատառեցին զռազմն եւ դարձուցին ընդ զառ ի վայրն եւ իջուցին ի լեռնէ անտի, եւ հարին ի հարուածս մեծամեծս. որպէս յարդ ի հողմոյ վարեալ, կամ ծուխ վատնեալ ի մրրկէ՝ այնպէս կորեան գնացին յերեսաց զօրացն Աղուանից: Եւ դարձան կուտեցին աւար, որոց ոչ գոյր թիւ:
48 Բայց զի՞ մի մի զիւրաքանչիւր հանդէս պատերազմաց նոցա գրեցից յականէ անուանէ. ասացից կարճառօտ եւ համառօտեցից զբանս. յերկարեցաւ գործ պատերազմաց սոցա իբրեւ մօտ ի լնուլ ամի միոյ. եւ ոչ ի միում ճակատու դարձոյց Ապումուսէ զերեսս իւր յերեսաց Բուխայի. եւ որպէս պատմի՝ եղեւ թիւ պատերազմաց նոցա [ԻԸ] անգամ, եւ հարան զօրքն արքունի յայսքան հանդէսս եւ ի կռիւ:
49 Յայնժամ իբրեւ գիտացին երկոքին կողմանքն, եթէ ոչ գոյ հնար գտանել զելս իրացն եւ տալ խաղաղութիւն՝ ապա հաճեցան եւ հաւանեցան գրել առ թագաւորն. զի ասաց զօրավարն Աղուանից, եթէ «մի՛ կարծիցէ ոք զիս ապստամբ գոլ ի թագաւորէն եւ վասն այնր հարկանել զզօրսդ Ասորեստանի». այլ կուտեաց եդ ի վերայ Բուխայի զապստամբութեան վնասն եւ զհարուածս զօրաց, զոր գրեաց իսկ եւ ծանոյց արքայի. «իսկ եթէ եկեսցէ առ իս գիր յարքունուստ, կնքեալ մատանեաւ արքայի, եւ իցէ գրեալ ի նմա հրաման՝ գալ ինձ առ քեզ կամ երթալ յարքունիսն՝ ոչ ելից արտաքոյ հրամանացն նորա:
50 Բայց եթէ այդ այդպէս ոչ եղիցի, որպէս ասացի՝ աւելի եւս տեսցես քան զոր տեսեր, սուր եւ պատերազմ»:
51 Ապա երկոքին նոքա դեսպանս արձակեցին առ թագաւորն ի հաւատարիմ արանց ըստ Եսայեայ զոր ասէ, «հրեշտակս արձակիցեն որ լայցեն դառնապէս», եւ գրեցին եւ ծանուցին արքայի՝ զոր ինչ գործեցին եւ ո՛րպէս հարան զօրքն արքունի:
52 Նստան երկոքին կողմանքն պահել զպահպանութիւն իւրեանց մեծաւ զգուշութեամբ, եւ ետուն անսալ միմեանց՝ ոչ ելանել ի պատերազմ, մինչեւ եկեսցեն հրեշտակքն յարքայէ, զոր առաքեցինն:
53 Բայց տուաւ յաղթութիւնն այն մեծ ի ձեռն զօրավարին Ապումուսէի, զի լցցի զոր ասաց Տէր ի բերանոյ Ամովսայ մարգարէի՝ «խորտակեցից զնիզակս Դամասկոսի», որում այժմ Դմիշկն կոչեն, ուր ելին զհետ Բուխայի:
54 Եւ մինչ նոքա կային մնային հրաման ինչ ընդունել յարքունուստ՝ դարձան հրեշտակքն եւ եկին փութանակի, եւ բերին թուղթ յարքայէ առ Ապումուսէ՝ գալ ի հնազանդութիւն նոցա եւ երթալ առ Բուխայ. եւ էր գրեալ ի նմա թողութիւն վնասուցն եւ հարուածոցն զօրացն եւ բազում աւարացն, եւ երդումն ի հաստատութիւն ասացելոցն, եւ պարգեւս ի պատուական եւ մեծագնի հանդերձից, եւ սաղաւարտ ծաղկեայ եւ սուսեր. միայն զի եկեսցէ ի բան արքունի եւ մի ելցէ արտաքոյ կամաց թագաւորին. եւ գրեալ էր առ Բուխայ, զի մի՛ ինչ չարիս խորհիցի կամ գործիցէ առնն այնմիկ, այլ տացէ տանել զնա առ թագաւորն մեծաւ պատուով եւ զգուշութեամբ:
55 Իսկ իբրեւ ընթերցաւ զօրավարն Աղուանից զթուղթ թագաւորին՝ փութացաւ էջ ի լեռնէ անտի եւ եկն եկաց առաջի Բուխայի. եւ մինչչեւ հասեալ առ զօրավարն՝ եհան ընդ առաջ նորա գունդս գունդս վառեալ զինու եւ ընտրեալ երիվարօք, եւ ետ տանել ընդ առաջ նորա նժոյգս մեծազարդս եւ երեւելիս, եւ երգեցիկս եւ գովասացս եւ բազում գործիս երաժշտականս առաջի եւ զկնի՝ մինչեւ եմուտ ի բանակ նոցա:
56 Եւ ոչինչ ամենեւին զչարացաւ ընդ նմա Բուխայ եւ ոչ յիշեաց զգործսն զոր գործեաց, եւ ոչ տրտմեցոյց զերեսս իւր. այլ ընկալաւ զնա սիրով խաղաղութեան եւ մեծաշուք պատուով եւ պարգեւօք ըստ հրամանի թագաւորին:
57 Իսկ յետ անցանելոյ աւուրց ինչ՝ ետ տանել զնա առ թագաւորն, եւ ընդ նմա գունդս զինուորաց վառելոց եւ ընտիր այրուձիոց:
58 Եւ երթայր աներկիւղ համարձակութեամբ, քաջալերեալ ի միտս եւ ի խորհուրդս իւր ըստ պնդութեան արութեան իւրոյ քաջ նահատակն Ապումուսէ:
Գլ. 11
0 Թէ որո՛վ օրինակաւ վկայեաց Մուկաթլ ի Վանանդ Գաւառէ:
1 Եւ եղեւ զի անցանէր ընդ այն Մուկաթլ ոմն ի Վանանդ կոչեցեալ ազատութենէ, ըստ սովորութեան ծանօթացուցանել զիւրաքանչիւրոց առանձնաւորութիւն եւ զպատուոցն գերակայութիւն, կամ ի ծնողաց կամ ի տեղւոյ կամ ի գաւառէ կամ յազգէ կամ յարիութենէ կամ ի պատահմանէ սկիզբն առ:
2 Սովորութիւն է գրոց, որպէս զիրն նոյնպէս եւ զտեղին վերաբերեալ, կամ ըստ ծանօթութեան, կամ ըստ պատուոյ:
3 Զսա ըմբռնեալ զօրաց Տաճկաց ածին առ զօրավարն. եւ բազում վնասս ի գործս արքունի կուտեցին ի վերայ նորա եւ ստութեամբ առաւել քան թէ ճշմարտութեամբ պարտաւորեցին զնա:
4 Եւ մինչ կարի եւ ահագին սաստիկս կուտեցաւ ի վերայ նորա ամբոխն, եւ ամբաստանքն միաբարբառ զաղաղակ բարձեալ առաջի բռնաւորին զօձիս պատառեալ ասէին, «մահապարտ է, չէ պարտ դմա կեալ, եւ ոչ առնուլ տեղի պատասխանւոյ», եւ յայնչափ սաստիկ եւ անհուն ամբոխին սուտ վկայութեանն զբոլոր բարկութիւն բռնաւորին զարթուցին ի վերայ առնն, որպիսի ոչ ի միոյ ուրուք վերայ այնքան ժամանակս եհեղ զբարկութիւն իւր զօրավարն Բուխայ:
5 Եւ հրամայեաց ածել զնա յատեանն, ուր կային միաբան ժողով զօրագլխացն:
6 Եհարց սաստիւ կամ թէ հրամանաւ տէրութեան իւրոյ, «ի բաց լեր, ասէ, ի հաւատոցն Քրիստոսի, եւ իմ թողեալ քեզ զբազում վնասսն զոր գործեցեր, եւ կեցցես եւ վայելեսցես ի պատիւս եւ ի պարգեւս թագաւորին, եւ մի ի վերայ մեծ յանցանացն զոր յանցեար, որպէս լսեմդ զոր ինչ ամբաստանեն զքէն՝ յայդ եւս յաւելուր, յամառել պնդել ի հաւատսն Քրիստոսի զոր պաշտեսդ, եւ ի ձեռն չարաչար տանջանաց ելանել ի կենաց աստի, զի ոչ եւս ունիմ շատ խօսիլ ընդ քեզ»:
7 Ետ պատասխանի երանելի Մուկաթլ լի հաւատովք եւ ճշմարիտ խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, ասէ. «եւ ո՜վ տայր ինձ վկայել ի վերայ ճշմարտութեանն եւ մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի, եւ զարիւն իմ փոխանակ արեանն Քրիստոսի հեղուլ եւ զմարմին իմ փոխանակ մարմնոյ նորա ի մահ մատնել եւ զչարչարանս իմ ընդ նորա չարչարանսն խառնել, զի եւ ընդ նմա փառաւորեցայց. նա է տէր տերանց եւ թագաւոր թագաւորաց եւ իշխան կենաց եւ մահու, Աստուած յաւիտենական Յիսուս Քրիստոս:
8 Իսկ սպառնալիք քո եւ չարչարանք, զոր ասես ի վերայ իմ հասուցանել՝ խաղ մանկտոյ կամ զառանցելոց թուի յաչս իմ, եւ բանք քո նոյնպէս, որպէս առն անմտի եւ խելագար եւ ցնորեալ ծերոյ»:
9 Յայնժամ բարկացեալ բռնաւորն հրամայեաց նախ զլեզուն հատանել զսրբոյն, զի մի յաճախիցէ առ հասարակ զթագաւորն եւ զօրէնսդիրն ինքեամբ հանդերձ անարգել. ապա հրամայեաց զերկոսին զձեռսն եւ զերկոսին զոտսն հատանել. ապա անդամ անդամ յօշեցին զնա, որ մատոյց զինքն պատարագ կենդանի որդւոյն Աստուծոյ. եւ կայր դեռ եւս մեծաւ ուժով, եւ գոհութեամբ ընդունէր զեկեալ ի վերայ նորա չարչարանս վասն սիրոյն Քրիստոսի:
10 Մինչդեռ կայր եւս կենդանի՝ ետ կանգնել փայտ մի մեծ եւ բարձր յոյժ, եւ դնել զնա ի ծայր փայտին, ունել ի բարձրաւանդակ տեղւոջ. եւ իջուցեալ ի փայտէն հատին սուսերաւ զգլուխ նորա. եւ դարձեալ եդին ի վերայ ի տեղւոջ վկայութեանն նորա, ի Գոռոզու մերձ ի լեառն Քշիթ, ուր էր բանակ այլազգեացն:
11 Եւ այսպէս կատարեցաւ սուրբն ամենայաղթ նահատակն Քրիստոսի Մուկաթլ փառաւորապէս ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, որում փառք յաւիտեանս ամէն:
12 Նմանապէս կամ թէ եւս հրաշափառագոյն երիցս երանելիք Սողովմոն, որ Սեւորդին ճանաչի, եւ Կախայ վերին աշխարհեցին՝ ոչ խոտորեցան ի բանս թագաւորին եւ ոչ եղեն ունկնդիր մաղձահամ եւ ժախահոտ բանիցն, իբրեւ ի փեռեկեալ գերեզմանէ զնեխահոտութիւնն արտաքս հատանելոյ. որով զբազումս դրդուեցոյց ի յաստուածային օրինացն եւ յերկրպագութենէ յաստուածորդւոյն:
13 Այլ նահատակեցան արիաբար եւ ետուն պատասխանի թագաւորին մեծաւ համարձակութեամբ, յուսացեալ ի մին միայն ի թագաւորն թագաւորաց եւ ի տէրն տերանց, ի Քրիստոս յորդին Աստուծոյ:
14 Եւ ասեն ցթագաւորն, «լաւ է մեզ մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի, քան վայելել ընդ քեզ. որով մահուամբ եւ կամիս՝ պատրաստք եմք յամենայն հնարս չարչարանաց մտանել, զոր ուսոյց քեզ վարդապետն չարեաց հայրն քո սատանայ. մեք ոչ ի բաց կամք ի սիրոյն Քրիստոսի եւ ոչ մեկնիմք ի կենացն յաւիտենից եւ ոչ լինիմք ժառանգորդ յաւիտենական տանջանացն»:
15 Յայնժամ բարկացեալ բռնաւորն իբրեւ զգազան մի կատաղեալ, յարձակեալ ի վերայ գառանց գէշ արկանել զնոսա՝ հրամայեաց պնդել զնոսա ի ցիցս կապեալ ոտիւք եւ ձեռօք. եւ ետ բերել քուքս եւ տանջել զնոսա քքովքն յերկար, մինչ կարծել ի նմին վախճանել, եւ նոքա կային մեծաւ ուժով եւ գոհանային զանբաւ եւ զառատաշնորհ պարգեւացն Քրիստոսի, որ արժանի արար զնոսա մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի եւ առնուլ զմարտիրոսական պսակն:
16 Եւ մինչդեռ կային կենդանի եւ գոհանային զՔրիստոսէ զանյաղթ զօրութենէն, որ զօրացոյց զսուրբսն մեծ ասպարիսին ի հոգեւորական պատերազմին՝ եւս առաւել բարկացեալ թագաւորն՝ իբրեւ զհնոց վառեալ բորբոքէր. ետ բերել փայտ, եւ եդեալ ի վերայ փայտին զերանելին Սողոմոն՝ եւ մօտ առ փայտն կացուցին զսուրբն Կահայ, զի գոնեայ մինն ի միւսոյ տանջանացն երկուցեալ հնազանդիցի հրամանի թագաւորին:
17 Իսկ նոքա առաւել քան զառաջինն դիմեցին ընդդէմ չարչարանացն խաչակից լինել Քրիստոսի. ուրացան զանձինս եւ առին զխաչն Քրիստոսի եւ գնացին զհետ կոչողին, կորուսին զանձինս, այսինքն զկեանս աշխարհիս, զի զյաւիտենիցն գտցեն զկեանս. մեռան ընդ Քրիստոսի, զի ընդ նմին թագաւորեսցեն:
18 Նոյն ժամայն ել հրաման յարքունուստ, զի զսուրբն Սողոմոն ի նմին փայտի սպանցեն, նետաձիգ լինել ի նա:
19 Եւ ըստ հրամանի բռնաւորին դահճացն ձգեալ ի նա նետս շուրջանակի՝ աւանդեաց զոգին ի փառս Աստուծոյ երանելի նահատակն Քրիստոսի:
20 Իսկ զսուրբն Կահայ հրամայեաց սրով սպանանել. եւ առեալ դահճին զսուրն՝ եհար զերանելին եւ եհատ զգլուխ նորա, եւ նոյնժամայն աւանդեաց զոգին ի ձեռս Աստուծոյ:
21 Այսպէս վկայեցին երանելիքն ի փառս սուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից:
22 Էր ընդ գերեալսն ի լեռնէն Խութայ Յովնան անուն. սա այն է, որ մինչ յելանելն Բուխայի ի սկզբանն մտանելոյ նորա ի Հայս՝ եկաց ընդդէմ նորա բնակչօք լերինն եւ հարուածս մեծամեծս հասոյց ի վերայ զօրացն արքունի. իսկ իբրեւ ընդդէմ կացին լեռնայնոցն գունդքն Տաճկաց եւ հարին զլեռնայինսն՝ ձերբակալ արարեալ զերանելին Յովնան տարան ետուն կապանօք ի բանդ արքունի:
23 Եւ յաւուր միոջ հրաման ետ թագաւորն ածել զառաջեաւ. եւ հարցեալ ցնա յաղագս մահուանն Յովսէփու ի վրէժխնդրութեանն երկրորդ նահատակութեան նորա, որ եկաց ընդդէմ զօրավարին, յուշ առնելով նմա զապստամբութենէ եւ ընդխառնելոյ նորա ի վնասս արքունի, միանգամայն սաստկացուցանէր ի վերայ նորա զահարկութիւնն, զի գոնեայ այնու կարասցէ արդեօք վրիպեցուցանել ի ճշմարիտ հաւատոցն որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ.
24 եւ իբրեւ եդ առաջի զվնասուցն որով կարծէր արկանել զնա ի հաղբս կորստեան՝ ասէ ցերանելին, «եթէ կամիս կեալ ընդ իս եւ վայելես ի կեանս աշխարհիս, եւ ընդունել պարգեւս եւ պատիւս յինէն՝ հաւանեա հրամանի կամաց իմոց եւ ի բաց լեր ի հաւատոց քրիստոնէութեանդ, զոր պաշտես, եւ ծառայեա ճշմարտութեան օրինաց եւ հաւատոց, զոր ուսաք ի մարգարէէն Մահումաթայ. ապա թէ ոչ՝ զնորին հակառակն ընկալցիս, տանջանս եւ մահ, եւ ելցես ի կենաց աստի չարաչար մահուամբ»:
25 Իսկ սուրբն գեղեցիկ խորհուրդ ի մէջ առեալ՝ ասէ ցբռնաւորն. «ընդէ՞ր որպէս մանուկ տղայ համարիս, արկանել առաջի իմ զպատրանս, սնոտի, առասպելաբան, խաբեբայ եւ պատիր յոյս խոստանալով ինձ՝ հանել զիս ի ճշմարիտ յուսոյն, զոր ի մանկութենէ ի վերայ հասեալ ճշմարտութեանն»:
26 Ասէ թագաւորն. «մի արհամարհեր զթագաւորական բանքս իմ եւ կորուսաներ զկեանս քո, եւ լինիցիս իբրեւ զմի ի մահապարտաց, որ անձամբ զանձինս հերքեցին ի կենաց վտանգաւոր մահուամբ, որպէս եւ քեզ պատրաստեալ է, եթէ կացցես ի նմին յամառութեան ի հաւատսդ Յիսուսի որդւոյն Մարիամայ կնոջ հրէի»:
27 Ասէ երանելին. «տեսանեմ զքեզ որպէս զմի ի զառանցելոց խելագարեալ որպէս խօսիսդ. ես վաղ անարգեցի զքեզ, եւ ոչ փոքր ինչ երկիւղ կալայ ի սրտի իմում վասն քո, զի քամահելով ի վերայ քո՝ զզօրավարն քո հանդերձ զօրօքն ի սուր մատնեցի, եւ զաւար նորա բաշխեցի, եւ յերկրորդումն ոչ փոքր նախճիրս համարեցի զօրացն քոց. արդ ընդ արութիւնս իմ վատութի՞ւն խառնիցեմ եւ ընդ երկիւղիւ մահու անկանիցի՞մ:
28 Վասն մարմնաւորացն այնչափ նահատակեցայ, որպէս գիտացերն եւ որպէս այժմ լսես յինէն, վասն Քրիստոսի եւ վասն յաւիտենական կենացն ո՞չ մեռանիցիմ, կամ արդեօք ի քէ՞ն երկնչիցիմ. քա՜ւ լիցի. ահաւասիկ կամ, մի դանդաղիր կատարել՝ զոր ինչ կամիս առնել»:
29 Իբրեւ լուաւ զայսքան եւ առաւել քան զսոյնս յանդուգն եւ առանց երկիւղի զընդդէմ պատասխանատրութիւնն մեծաւ համարձակութեամբ՝ ապա հրաման ետ փութով ի կենաց բառնալ զգլուխ նորա սուսերաւ:
30 Եւ առեալ դահճացն զերանելին՝ ածին ի տեղի սպանմանն. եւ նորա համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս յաղօթս կալ, զի կարասցէ յաղթել նահատակութեամբ, եւ մատուցեալ զպարանոցն առ դահիճն՝ եհատ զգլուխ նորա, եւ աւանդեաց զոգին երանելին Յովնան ճշմարիտ խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ Սուրբ Հոգին, որում փառք յաւիտեանս:
31 Եւ եղեւ իբրեւ արար եւ կատարեաց Բուխայ զոր ինչ խորհեալն էր ի վերայ աշխարհիս Հայոց, բարձումն յաշխարհէս մեծամեծացն Հայոց՝ յաւել եւ զայս եւս, զի մի ամենեւին ոք կայցէ յակաստանի, մանաւանդ զի ոչ ոք տեւեաց ընդդիմանալ ձեռին նորա. գրէ յականէ յանուանէ առ որ մնացեալն էին յաշխարհս յամուրս իւրեանց, զի փութով յիւրաքանչիւր տեղեաց առանց կասկածանաց եւ երկիւղի առ նա հասանիցեն եւ կալցին զիւրաքանչիւր իշխանութիւն եւ վայելեսցեն ի պարգեւս եւ ի պատիւս արքունի եւ կացցեն ի հնազանդութեան թագաւորին:
32 Եւ ելեալ յիւրաքանչիւր տեղեաց մի քան զմի յառաջանալ ի կոչումն Բուխայի, եւ ժողովեցան ի մի վայր եւ եկին կացին առաջի զօրավարին Տաճկաց:
33 Իսկ նա փոքր ինչ ժամանակ ներեաց նոցա դիմօք սիրոյ խաղաղութեան, մինչեւ ի գլուխ ելին որ ինչ յաղագս Ապումուսէին էին հանդէսք. իսկ իբրեւ նա ըմբռնեցաւ, եւ գիտաց զօրավարն եթէ ոչ ոք այնուհետեւ յիշխանացն Հայոց մնաց, որ ոչ համագունդ ժողովեալ են առ նա՝ մերկացաւ յայնժամ զպատրուակ կեղծաւորութեանն, զոր սերմանեալ էր սատանայ ի սիրտ առնն:
34 Եւ ըստ տոհմս ազգաց, ըստ թուոյ տերանցն Հայոց, կազմեաց գունդս վառեալս զօրականաց, զինեալ եւ պատրաստեալ. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն, մինչ նոքա ննջէին յիւրաքանչիւր վրանաց օթոցի՝ եւ զօրքն շուրջ փակեցին սուսերօք եւ վահանօք եւ նիզակօք եւ վառեալ մոմեղինօք, եւ մտեալ ի ներքս ըստ հրամանի զօրավարին իւրեանց՝ եդին զոտս նոցա ի կապանս երկաթիս եւ բարձին ուղտուց եւ խաղացուցին ի Սամառայ.
35 որոց անուանք ճանաչի սոցա՝ տէր Սմբատ սպարապետ Հայոց, եւ Գրիգոր Քուրդկայ որդի Մամիկոնէից տէր, եւ Ատրներսէհ Աղուանից իշխան, եւ Գրիգոր Սիւնեաց տէր, եւ Սահլ Սմբատայ որդի Շաքեոյ տէր, որ զԲաբանն կալաւ, եւ իշխանական Վասակ Վայոց ձորոյ տէրն, եւ Փիլիպպէ իշխանն Սիւնեաց, եւ Ներսէհ իշխան Գարիթայանից, եւ ապա Եսայի Ապումուսէ, որ զշատ պատերազմունսն եհար:
36 Մնաց միայն Աշոտ որդի սպարապետին եւ Մուշեղ եւ Սմբատ եղբայր Աշոտոյ, զորս եթող Բուխայ տիրել աշխարհին իւրեանց յաղագս յառաջագոյն մտերմութեան հօրն նոցա առ թագաւորն եւ առ զօրավարն, զի գնաց ըստ կամաց նոցա յամենայն ուժոյ զօրութեան մտաց իւրոց:
37 Իսկ ի Վասպուրական տէրութեանն ի տեղւոջ զօր արութեան մնաց Գուրգէն, եւ այլ տոհմք Արծրունիք:
38 Եւ եբարձ զամենայն արս զօրութեան յերկրէս Հայոց, եւ ինքն գնաց անտի եւ եմուտ ի Պարտաւ՝ ձմերել անդ, եւ տեսանել վասն յետին կատարածին աշխարհիս Հայոց, թէ ո՛րպէս ի գլուխ ելանիցէ. եւ մեկնեաց յինքենէ զԱբրահիմ ոմն եւ յղեաց զնա հազարապետ Հայոց, եւ վերակացու ի վերայ հարկաց արքունի, եւ տիրել փոխանակ իշխանաց սորա:
Գլ. 12
0 Որ ինչ զկնի անիշխանութեան գործեցաւ եւ պատերազմացն:
1 Յետ բառնալոյ իշխանութեանն ի Վասպուրական երկրէն մնացին տոհմք Արծրունեաց ըստ ազգս ազգս՝ քաջն Գուրգէն եւ Մուշեղ եղբայր իւր եւ Ապուջափր եւ Ապումքդէմ եւ Վասակ եւ միւս Վասակ եւ դարձեալ այլ Վասակ եւ Մուշեղ եւ Աշոտ եւ Սահակ, եւ այլք ի տանէն Արծրունեաց եւ ազատք նոցա:
2 Եւ սկսան յաւելուլ ի վերայ չարեացն այլ չարիս, զի ընդ միմեանս մարտ եւ կռիւս դնէին յաղագս իշխանութեանն ցանկութեան, եւ ճեղքեցան ի միմեանց եւ զօրս գումարեցին ի զերծելոցն ի սրոյն եւ ի գերութենէն Բուխայի. կէսքն զԳուրգէն յառաջ ածեն ի պատիւ իշխանութեանն, եւ այլք զԱպուջափր, ոմանք զՎասակ.
3 ըստ այնմ զոր մարգարէն Եսայի ասաց, «յաւուր յայնմիկ բուռն հարկանիցէ այր զեղբօրէ կամ զազգակցէ իւրմէ, եւ ասասցեն՝ լեր մեր իշխան, եւ կերակուր մեր ընդ քեզ լիցի». եւ շփոթեալ լի աղաղակաւ երկիրս, եւ ուր հասանէին՝ աւերէին ասպատակաւ եւ աւարաւ եւ յափշտակութեամբ.
4 եւ այր եղբօր իւրում ոչ ողորմէր, ըստ այնմ զոր ասաց դարձեալ Եսայի, «անկցի, ասէ, այր ընդ այր, եւ այր ընդ ընկերի իւրում, ընդհարցի մանուկն ընդ ծերոյն եւ անարգն ընդ պատուականին». քանզի ըստ օրինակի իսրայէլականումն, որ յաւուրս անիշխանութեանն էին անկարգութիւնք, եւ այր իւրաքանչիւր զհաճոյս աչաց իւրոց առնէր՝ սոյնպիսիք եւ այժմուս եհաս լինել.
5 քանզի նուազագոյնքն եւ տկարք՝ թափառեալք աղքատութեամբ վտանգէին, իսկ կարողագոյնքն եւ բռնաւորք ըստ բնութեան գազանաց վայրենամիտք լեալ, անամօթ եւ անարգել յափշտակութեամբ վրդովէին զբոլոր երկիրս:
Գլ. 13
0 Յաղագս Գուրգինայ միայն մնալոյ, եւ շատ պատերազմացն յաշխարհիս:
1 Յաւէտ խրախճանութեամբ բուռն հարկանել ախորժելի է ինձ զպատմութենէ քաջատոհմիկ եւ բարեփառ բարեյաղթ նահատակէն, զԳուրգինայ ասեմ, զյոյժ փառացի եւ ճոխ եւ նազելի զնախագահ նստեալ զարմէ, յերկուց թագաւորազանց զաճմանն սեռի բերելով զբողբոջս զՍենեքերիմայն եւ զՄամգունեաց ճենազնւոյ,
2 ի միասին զզուգամասն պայազատեալ գահընկալ թագաւորական զարմ, ի հօրէ զՍենեքերիմայն եւ ի մօրէ զՄանգոնեացն, ըստ ծննդաբանութեան գալ հասանել՝ մինչ յորում եմքս հասեալ ժամանակ, յաճախագոյնս վասն Գուրգինայ վայելէ զդրուատեացն, կարեւոր է բազմաձեռն աճմամբ զդրուատեացն յերկարագոյնս հատուցանել զճարտասանութիւնս. բայց քանզի պատմագրութեան է ժամս եւ ոչ գովասանականութեան՝ արտաքոյ եղէց յոլովից բանբասանաց. մանաւանդ զի ոչ բաւականանամ իմով աղքատիմաստ բանգիտութեամբ զսորայս բացայայտել զչափ ներբողականին՝ այլոց ուժեղագունից եւ մտահարուստ արանց թողի, եւ զերծի զիս ի պարսաւանաց բարձրագունից:
3 Բայց ինձ ոչ դանդաղելի կամ պատկառելի կամ մեղանչելի է զուգակշիռ նահատակակից վարկանել զսա եւ մարտիրոսականաւն զսորայս դրուատել ճգնողական մրցմունս, ընդդէմ արաբացի ասպատակողացն յարիւն եւ յապաժոյժ ի վերայ հայրենի աշխարհի մարտուցեալ եւ զհոգի եւ զմարմին փոխանակ սրբոց եկեղեցեաց Քրիստոսի եւ ի նոյն հաւատացելոց ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին Սուրբ, առ զնոսա ամբողջ եւ անբիծ պահելոյ, իբրեւ զքաջ հովիւ եդեալ զանձն ի վերայ խաշանց մեռանել, նմանակերպեալ պատկերակից լինել որդւոյն Աստուծոյ, որպէս Պօղոսի հաճոյ թուի ասել, թէ «զորս յառաջն ճանաչէր՝ յառաջագոյն հրաւիրեաց կերպարանակից լինել պատկերի որդւոյ իւրոյ»:
5 Եւ այս բաւականասցի տրամամիտ մտառուացն, եւ մեք զպատմողականն համառօտաբար յառաջ վարեսցուք հարկաւորութիւն:
6 Բայց մի ինձ մեղադիր լինիր, ո՜վ ուսումնասէր դու, սակս ոչ զբովանդակ սորա գործս շարել ի ճառս մանրապատումս:
7 Վասն զի այլոց գործք մի կամ երկու կամ այլս եւս գործք գործեալ է. իսկ սորայս՝ գերազանցեալ յաճախեաց քան զբազմացն իրողութիւնս. վասն այնր առ այժմ համառօտեալ ի նշանագիրս սուղոյբայից, որպէս Պօղոսի հաճոյ թուի գրել յառ Եբրայեցիս թղթին, թէ «չէ բաւական ժամանակս պատմելոյ» վասն դատաւորացն Իսրայէլի եւ սրբոց մարգարէիցն, միայն յայս բան բովանդակեալ ասէ, «որք հաւատով պարտեցին զթագաւորութիւնն»:
8 Որգունակ եւ յաղագս փրկչական տնտեսութեանն գրէ Յոհաննէս ի կատարածի աւետարանական շարագրածին:
9 Գուրգէն որդի Ապուպելճի Վասպուրական իշխանի, ի շփոթի ժամանակին Բուխայի եւ ի հայրապետութեանն Յովհաննու Հայոց կաթողիկոսի, իմաստութեամբ գործեալ՝ ոչ եկաց հակառակ չարին. այլ իբրեւ եմուտ Բուխայ յաշխարհս Վասպուրական՝ ել գնաց Գուրգէն առ Քուրդիկ Մամիկոնէից տէր ի Բագրեւանդ գաւառ, եւ անդ լինէր, զի էր Քուրդիկ քեռի Գուրգինայ:
10 Եւ եղեւ իբրեւ կատարեաց Բուխայ զանցս անցից ընդ Վասպուրական աշխարհս եւ խաղաց յարեւելս կոյս՝ ել գնաց Գուրգէն ի Սպեր գաւառ. եւ էր յայնժամ առեալ Յունաց գաղտաբար Իշխանիկ կոչեցեալ ի տոհմէ բագրատունի՝ զբերդն Արամանեակ կոչեցեալ. եւ ընկալեալ ի նմանէ մեծաշուք պատուով:
11 Եւ արեւելեաց զօրավարին եկեալ պատերազմել ընդ Իշխանկանն առնուլ զամրոցն, եւ անդ Գուրգէն բազում արութիւն ցուցեալ ընդդէմ յունական զօրացն, ոչ միանգամ այլ բազում անգամ, եւ [Խ] արամբք ի դիմի հարեալ հազարի միոյ՝ սպան զբազումս ի նոցանէ զընտրելոցն Յունաց, եւ մերկ կապուտ կողոպուտ առնէր զնոսա, մինչեւ զարմանալ զօրավարին ընդ սորայս քաջութիւն՝ գրէ առ Միքայէլ թագաւորն Յունաց զեկուցանելով վասն նորա:
12 Իսկ թագաւորն գրէ առ զօրավարն թերեւս կարասցէ հաւանեցուցանել զԳուրգէն՝ երթալ ի թագաւորական քաղաքն առ կայսր, եւ մեծաց պարգեւաց եւ պատուի եւ գահու յառաջաձգութեամբ ընկալցի պարգեւ ի թագաւորէն:
13 Ընդ որ ոչ հաճոյացեալ Գուրգէնայ երթալ ի Յոյնս. բայց հաւանեցուցեալ զԳրիգորն տալ զբերդն ցզօրավարն, եւ հաճեսցի զմիտս թագաւորին:
14 Եւ զօրք Տաճկաց ի զօրացն Բուխայի եկեալ էին ընդ զօրս Յունաց պատերազմել ընդ ամուրսն. եւ Գուրգէն ելեալ ընդդէմ նոցա բազում անգամ՝ ոչ սակաւ օճիրս գործէր ընդ զօրս Տաճկաց:
15 Եւ ինքն անցեալ գնայր առ Իշխանիկն ի յամուրն Աշխարհաբերդն կոչեցեալ. եւ անտի արիաբար քաջասրտագոյն դիմացուածով ելեալ գնաց դարձեալ առ սպարապետն Սմբատ:
16 Եւ նորա զեկուցեալ վասն նորա Բուխայի՝ ասէ. «այրս այս Գուրգէն ի տոհմէն Արծրունեաց, այր քաջ եւ պատերազմող, ի յահէ քումմէ անցեալ գնացեալ զկողմամբքն Յունաց, եւ յարձակեալ բազում անգամ ի վերայ յունական զօրուն որք ընդդէմ զօրաց քոց պատերազմէին՝ եւ անդ ոչ սակաւ հեղմունս արեանց արարեալ փոխանակ զօրաց քոց ի զօրացն Յունաց. արդ աւասիկ հասեալ կայ եւ մնայ քո հրամանի. արդ հաճոյ թուիցի քեզ, քաջ զօրավար, զսորայս գործեցեալ քաջութիւն ի վերայ զօրացն Յունաց»:
17 Եւ Բուխայ հրամայեաց սպարապետին, զի աներկիւղ կացցէ մնասցէ Գուրգէն առ սպարապետին մեծաւ շնորհակալիւք:
18 Ի սոյն աւուրս որք մնացեալ էին ի տանէն Արծրունեաց իբրեւ լուան զպարտումն զօրացն արքունի ի Ծանարացն՝ ի մի վայր եկեալ գունդ կազմեալ հետեւազօրքն մարտակցօք հանդերձ խառնաղանջ ամբոխիւ՝ լինին թուեալ արք [Տ], եւ առաջնորդ կացուցանէին իւրեանց զԱպուջափր Արծրունի, եւ ընդ նմա Սահակ Ապումկդէմ քեռորդի Ապուջափրի, այր քաջ եւ պատերազմող:
19 Եւ ասպատակեալ ի Ճուաշ եւ ի Թոռնաւան գաւառ՝ յաւարի առնուն: Եւ քանզի հաւատացեալ էր զգաւառսն Բուխայի ի ձեռն սպարապետին Սմբատայ՝ գրէ առ ամիրայն Նախճաւանու Աբրահամ անուն, զեկուցանելով նմա զզօրացն Վասպուրականի. նորա փութանակի հասեալ ի քաղաքն Բերկրի, եւ միաբանութեամբ քաղաքացուացն ելեալ պատահեն զօրացն ի զօրագլխացն Վասպուրականի ի գեօղն որում Խոզաղբերքն ասեն.
20 զի եւ այլազգիքն տեղի ետուն եւ փախեան յերեսաց Ապումկդէմայ. եւ եհար սատակեաց Ապումկդէմ ի միում ասպատակի [Ը] այր, եւ զերիվարս նոցա եւ զէնս եւ զզարդ մերկեաց ի նոցանէ, եհար զայլազգիսն ի հարուածս մեծամեծս եւ ինքն դարձեալ ասպատակեաց զկնի նոցա:
21 Եւ մինչ երթայր եւ խորհէր՝ խոցեալ նորա երիվարն, եւ յանկարծակի այն ինչ ոտն երիվարին շաղեալ ընդ փոքր թուփ մի, որպէս ասեն, եւ զուլումբեալ ի վերայ գլխոյն, ջարդեալ զողն ու լարն՝ ի բաց ընկէց զհեծեալն զքաջ զօրավարն Ապումկդէմ:
22 Եւ հասեալ ի վերայ նորա թշնամիքն՝ հարին սրով:
23 Եւ մի ոմն մերկանայր զկօշիկս ոտիցն նորա. եւ հարեալ աքացի զվատ այրն հանդէպ սրտին՝ եւ սպան զնա:
24 Յայնժամ դիմեցին ի վերայ նորա եւ ի բաց առին զգլուխ նորա եւ տարան ետուն առ զօրավարն իւրեանց Աբրահամ. եւ քաջալերեցան դարձեալ ի վերայ գնդին Հայոց, եւ հարեալ ի հարուածս մեծամեծս:
25 Բայց տէր Ապուջափր եւ որ ընդ նմա՝ քաջապէս մարտեան ընդ այլազգիսն եւ առին:
26 Իսկ իբրեւ գիտացին եթէ սպանաւ զօրավարն, եւ խորտակեցաւ բազուկ աջոյ ձեռին, եղեալ ի փախուստ դարձան, եւ քակեցին զռազմն եւ աւերեցին զճակատն եւ լքին զմիմեանս, եւ թողին զպատերազմն եւ գնացին փախստական ամենայն այր յո՛վ եւ կարաց զերծանել. մնաց միայն զօրքն հետեւակազօրքն լքեալ առանց առաջնորդի:
27 Յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորեցին, եւ լցին դիակամբք սպանելոցն զդաշտաձեւ հովիտն:
28 Եւ աղբերքն որ ի տեղւոջն եւ այլ ջրոցն քամուածքն ի ծործորացն ի վայր՝ յարիւն դարձան:
29 Եւ ինքն Աբրահիմ եկն անց յայնկոյս յոստանն Ռշտունեաց եւ անդ լինէր: Եւ դարձաւ ի տեղի իւր ի Նախճաւան: Իսկ Ապուջափր անցեալ ի կողմն Աղբագոյ՝ եւ ժողովեցան առ նա գունդք գունդ յամենայն կողմանց: Եւ դարձան մտին յոստանն Ռշտունեաց եւ կացուցին յանձանց իւրեանց իշխան զՎասակ Կովակեր, եղբայր Վահանայ:
30 Լուր եղեւ այս առ քաջն Գուրգէն պարտումն Վասպուրականի ի Տաճկաց եւ իշխանանալն Վասակայ: Ելեալ փութանակի եկն եհաս յաշխարհս Վասպուրական սպարապետին կամակցութեամբ:
31 Եւ այն ինչ ընդ մտանելն՝ երագապէս հասեալ ի վերայ ամրոցացն Ջղմար եւ Սրինգ կոչեցեալ՝ յինքն գրաւէ զամրոցն, եւ կալեալ զՎասակ՝ յինքն գրաւեաց զզօրավարութիւնն բոլոր Վասպուրական տէրութեանս:
32 Եւ սկսաւ շրջել կարգաւ ընդ բոլոր աշխարհս, յորում բնակեալ էին Տաճիկք, որ մնային ի սմա ըստ հրամանին Բուխայի:
33 Եւ առնէր հարուածս մեծամեծս այլազգեացն. եւ սատակէր զնոսա սրով եւ աղեղամբ, եւ եբարձ զամենայն ազգս Տաճկաց, որ բնակեալ էին ի Վասպուրական տէրութեանն:
34 Յայն ժամանակս գայ ոմն Բուտել անուն ի զօրացն արքունի հրամանաւ Բուխայի, հասանել ի վերայ Գուրգինի, եւ ընդ նմա քաղաքացիքն Բերկրոյ որ Ութմանիկքն կոչին, եւ յազատացն Վասպուրականի որ միաբանեալ էին ընդ զօրսն արքունի, արք իբրեւ [Ս], եւ հանդիպեցան միմեանց յՈրդոք գեօղ, ի գլուխս ձորոյն Հայոց, որ հանէ յԱրուանթունի գաւառն:
35 Եւ Գուրգէն յանհոգս անկասկած բնակէր անդ [Ն] արամբք: Եւ այն ինչ ընդ առաւօտն յեղակարծում հասին ի վերայ զօրք Տաճկաց, եւ աճապարեալ Գուրգէն հեծեալ յերիվարն. եւ կարգեցին ճակատս եւ ռազմ բոլորեցին, եւ վահանաւորքն փակեցին զառաջակողմն ճակատուն եւ կացին ի թիկանց հետեւակազօր նահատակացն. եւ արիաբար հանդիսացեալ գնդին Հայոց՝ ճակատեցան ընդ այլազգիսն հարուստ եւ ձիգ ժամս եւ հարին ի հարուածս մեծամեծս զբանակ այլազգեացն:
36 Եւ ապա փոքր մի կազդուրեալ գնդին Տաճկաց՝ կացին յոտն: Յայնժամ տէր Գուրգէն առ չժուժել սրտին, մտրակեալ զքաջ երիվարն յորում նստեալն էր՝ եւ եհար զգունդն զձախակողմն Տաճկաց եւ պատառեաց զռազմն եւ դարձոյց զերեսս նոցա. եւ փախեան այլազգիքն յերեսաց Գուրգէնի մի կողմն:
37 Եւ երթայր զհետ եւ սատակէր զնոսա անչափ զօրութեամբ. եւ բազումք այն էին որ մեռանն ի սրոյն Գուրգինի քան որ մնացինն. եւ զօրքն զհետ մտեալ մնացելոցն հանին յերկրէն իւրեանց:
38 Իսկ աջ թեւն Տաճկաց շարժեցին զզօրութիւնն Հայոց, եւ փախստեայ գնացին զհետ մինչ ի սահմանս իւրեանց. եւ ինքեանք դարձան անդրէն. կարծէին ի սպառ հարկանել զգունդն Հայոց. բայց պարտեալ եղեւ գունդքն Տաճկաց ի քաջէն Գուրգինայ եւ բեկաւ զօրութիւն նոցա:
39 Եւ ոչ եւս այնուհետեւ համարձակ ելանէին եւ մտանէին յաշխարհս Վասպուրական զօրքն Տաճկաց. զի անկաւ ահ սաստիկ ի վերայ նոցա:
40 Իսկ ի վերայ բազում հինիցն եկելոց ի վերայ Գուրգինի եւ սաստիկ պատերազմացն զոր պատերազմեցաւ յաղթող նահատակութեամբ, ոչ միայն յարտաքին թշնամեացն որ շուրջանակի պաշարէին, բազում այն էր որ ի ներքին ընտանեաց հարազատաց, ազգականաց դրժողաց, ուխտազանցաց, ստոց եւ ստերդմանց յուզէին աղմուկք:
41 Իսկ նոցա անմեկնելի զյոյսս իւրեանց ի Քրիստոս ունելով, բնաւից գերագոյն եւ հոյակապ անուն ստացեալ, զյաղթութեան նշանակ կանգնեալ. եւ Տէր ամենակալ էր ընդ նմա ամենայն ուրեք ուր եւ ախորժէր:
42 Այս լուր քաջութեան եւ քաջախորհուրդ զպատերազմացն մղելոյ զյարձակմունս եհաս առ զօրագլուխն Բուխայ. եւ դարձաւ սիրտ նորա ի վերայ նորա սիրով խաղաղութեան. եւ ետ բերել նմա ըստ օրինի գլխապետութեան սուսեր իշխանական ընդ մէջ արկեալ եւ գօտի արիական շրջապատեալ զմիջաւ, քուքք խիզախողք եւ երիվար բարձրավիզ, ոտնատորոփ խրոխտալիր, յարմարական առ ընթացս պատերազմականս:
43 Եւ կացոյց զնա իշխան յիւրում հաւատարիմ տեղւոջ, եւ այնպէս բարեձեւագոյն ճոխացոյց զայրն երեւելի:
44 Այլ ներքին եւ արտաքին յարձակմունքն ոչ կարէին ի ներքս դիմել մարտնչել ընդ անյաղթ զօրութեան զօրացելոյն ի Քրիստոսէ:
45 Բայց ես յանհունս ձգեմ զզարմացմանն յեղանակս, թէ զիա՞րդ բաւել տոկայր, անձանձրանալի բերելով զաշխատութեանն աճմունսն. եւ նախ քան զմտացն յօժարագոյն առ հանդէսսն յառաջանալ՝ զմարմնոյն պնդութիւն անհանգիստ առ ճակատամարտսն յարատեւել:
46 Բայց արդ որպէս յառաջագոյն հատուցի զարտաքոյ պարսաւանաց զիս ներքոյ գրել, վասն ոչ ոճով զսորայս կարգել դնել ի շարի աստ զշարագրածս, վասն ոչ բաւելոյ զանչափութիւնն ի մի վայր գումարել յանմասնաւորաբար նշանակութեամբ, մանաւանդ զի յառաջագոյն քան զմեզ այլոց ոմանց բանակարգեալ գրեալ հաւաքեալ է ի մի շար:
47 Յետ անցանելոյ չորից ամաց, յորում ժամանակի տէր Զաքարիայ ունէր զաթոռ հայրապետութեան Հայոց կաթողիկոսութեան՝ դարձեալ Գրիգոր եղբայր Աշոտի Վասպուրական իշխանի յԱփհազաց աշխարհէն՝ նոցուն օգնականութեամբ եւ Վրաց զօրու ընտիր գոլով՝ եկն եմուտ յաշխարհս Վասպուրական՝ տալ պատերազմ ընդ Գուրգինայ. բայց իբրեւ գիտացին զօրքն որ ընդ նմա եկեալ էին զնորա քաջակարծրագոյն արիութիւնն՝ եւ պատճառանօք այս ինչ այն ինչ դարձեալ դարձան յանցնիւր տեղի:
48 Իսկ Գրիգորի ոչ բերելով զընդդիմակացսն նորա կատարել՝ խօսի ընդ նմա սիրով խաղաղութեան, եւ բաժանել զաշխարհս յերկուս՝ տեղի ետուն միմեանց ի խաղաղութիւն:
49 Բայց խռովիչքն ատեցողքն խաղաղութեան ոչ դադարէին նիւթել զհակառակս բարւոյն եւ զաճմունս չարին. մանաւանդ Վասակ որ զկարծեալ իշխանական անունն յինքեան բերէր:
50 Բայց Գուրգէն թէպէտ եւ գտանէր զնենգիչսն իւր՝ ոչ ումեք զփոխարէն չարին հատուցանէր. բայց զՎասակն յամենայն ժամ իբրեւ ընդ խաղ ի բուռն առնելով արձակէր խաղաղութեամբ:
51 Ընդ նոյն ժամանակս եկն Վահան Աշոտի որդի, հօրեղբօրորդի Սահակայ ի գերութենէն՝ նուաճել զաշխարհս, եւ գունդ կազմեալ ընդդէմ Գուրգինայ՝ եւ ինքն զպարտութիւն քան զյաղթութիւն յինքն կրէր:
52 Եւ Գուրգէն նստէր յոստանին Ռշտունեաց յամրաձեւ բերդին. եւ Վահան հասեալ յանկարծուստ ի վերայ նորա, այն ինչ ընդ միտ ածելով ստնանել ինչ Գուրգինայ. եւ նորա ելեալ սակաւ արամբք՝ իբրեւ ջուր ընդ զառ ի վայրն հոսեալ՝ արար հալածական զՎահան եւ զզօրս նորա. եւ իջեալ ի դաշտավայրն, խումբ արարեալ, ճակատ կազմեալ ընդխառնեցան ի պատերազմ. եւ զբազումս դիաթաւալ կացուցեալ, ընդ որս էր Շապուհ նահապետն Ամատունեաց յանկելոց վիրաւորացն:
53 Եւ այն ինչ պատահեալ Գուրգէն հարուստ գնդի Վահանայ ի յառուամէջս մուրին՝ ի բազում քան թէ սակաւ սուսերս ծեծեցին զնա, մինչեւ ոմն Ջուանշէր անուն յետուստ յանկարծ հարեալ վիրաւորեաց զԳուրգէն. իսկ նա առ երագութեան ձեռին ձգեալ զսուսերն՝ եհար զերեսս Ջուանշիրայն, եւ խլեաց զաչս նորա, եւ ինքն դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ, եմուտ յամրական տեղիսն:
54 Եւ յետ աւուրց ինչ դարձեալ դառնայ Վահան ի Սամառայ, զեկուցանել Աշոտի որ ինչ գործեցաւն: Բայց Գրիգոր կեցեալ յետ դարձին իւրոյ զմի ամ՝ մեռանի իւրով մահուամբ: Եւ տարեալ հանգուցանեն զնա ի վանս սուրբ Խաչին յԱղբագ գաւառի:
55 Իսկ Գուրգէն ընթացեալ զհետ հանդիսի պատերազմող նահատակութեանցն, անդուլ լինելով զցայգ եւ զցերեկ հանդերձ որ ընդ նմա միաբանեալ ազատագունդ զօրացն, եւ ոչ ըստ տեղիս տեղիս ցուցանէին զհանդէս մարտիցն եւ զյաղթութեանն քաջութիւն, այլ բոլորովիմբ ամենայն ուրեք ախոյեանարձակ սլացմամբ ընթանայր. եւ իբրեւ զմի անձն, վառեալ ի զէն եւ ի սուր եւ ի ճակատամարտ՝ հասեալ յամուրս՝ տապալէր զզօրութիւն նոցա սրով եւ աղեղամբ, ի փայլիւն սուսերի եւ նիզակի եւ ի գիշերամարտ նահատակութեանց,
56 ըստ նմանութեանն քաջ զօրավարին Իսրայէլի Յեսուայ կամ Գէդէովնի կամ թէ նոյն ինքն նահապետին Աբրահամու, ի վերայ հասեալ Քանանացւոց, զյաւէտ յաղթութեան նահատակութիւն նահատակեալ՝ եւ դառնայ մեծաւ յաղթութեամբ:
57 Նմանապէս, կամ թէ եւս հրաշափառագոյն զյաղթութեան մարտսն յօրինեալ յարդարեաց զպարտութիւն ի վերայ ազգին Իսմայէլի մեծ զօրավարն Գուրգէն, եւ իսպառ կանգնեաց զնշանակ յաղթութեան ամենեւին ամենայն ուրեք ընդ ամենայն տեղիս. եւ իբրեւ զքաջ հովիւն դրուատեալ ի փրկչէն՝ զանձն իւր եդ ի վերայ խաշանց ընդդէմ ապականարար գայլոցն, յարձակեալ յանխնայ դիմեցուածովք, յարիւն եւ յապաժոյժ, ի սատակումն եւ ի ծախումն սրոյ մատնեաց բոլորովիմբ զյարձակեալս նեղիչս աշխարհիս. եւ օրհնեցաւ եւ դրուատեցաւ ի հեռաւորաց եւ ի մերձաւորաց, բնակաց եւ եկաց աշխարհիս:
58 Եւ խռովեցան առ հասարակ ազգքն տաճկականք յերեսաց նորա եւ ահիւ մեծաւ ըմբռնեալք լինէին. զի զօրհասն ի վերայ ինքեանց առանց երկբայութեան հաստատեալ տեսանէին:
59 Եւ սրբեալ զերկիրս ի պղծութենէ եւ ի նենգութենէ նեղութեանցն, իբրեւ զՅուդայ Մակաբայեցի զԱնտիոքայն սրբելով զանաստուածութիւնն յԻսրայէլէ՝ արար խաղաղութիւն նոցա որոց տիրէին:
Գլ. 14
0 Դառնալ Դերանկին ի հայս, եւ սկիզբն դարձուցանել տեառն զգերութիւն իշխանացն բոլոր Հայաստանեայց:
1 Եւ եղեւ ի լնուլ վեցերորդ ամի գերութեանն Հայոց որ է [ՅԶ] ամ ըստ թուոյ հայերէն տումարին, եւ ունի յոբելեանք [Զ] եւ ոլիմպիադր եւ ընդիքտիոնք, եւ [Գ] ամ հայրապետութեան Հայոց կաթողիկոսի տեառն Զաքարիայի, եւ մուտ եօթներորդ ամի, յորում կային յարքունիսն իշխանքն, ըստ եօթնեկի չափոյ շարժման ժամանակաց. որպէս սահմանեաց Աստուած ի վերայ ժողովրդեանն Իսրայէլի գերելոցն ի Բաբելոն, որպէս գրեալ է ի մարգարէութեանն Երեմիայի, «[Զ–ՀԷ երորդսն] ասէ գիտասցես, եւ խելամուտ լիցիս յելից բանին տալ պատասխանի. մինչեւ յօծեալն եօթներորդ է եւ եօթներորդք [ԿԲ]». նմանապէս զնոյն ընծայեցուցանէ Դանիէլ:
2 Արդ նոցա այնքան, իսկ մեզ ի մասնէ զբոլորն համառօտեալ ի թիւս միակաց լրման, եւ զբովանդակութեան ամաց ըստ տասանց եօթներորդացն որ թուոցն է լիագոյն [Է]՝ ժամանակակարգեաց համառօտեաց ի վերայ նորս Իսրայէլի, այսինքն հեթանոսաց:
3 Եւ զայս առատապէս հեղեալ զգութ արարչական խնամոցն առ արարածս իւր, ողորմեալ մարդասիրապէս բարեխօսութեամբ սրբոցն, որք հեղին զարիւնս իւրեանց վասն ուղիղ եւ անբիծ դաւանութեանն ի Քրիստոս, եւ վասն ճգնութեան երանելւոյն Գրիգորի Արծրունոյ քաջ նահատակին, յաղթող վկային, խոստովանողին Քրիստոսի, եւ ի ձեռն հովուապետին սրբոյն Յովհաննիսի եպիսկոպոսի եւ ճգնաւոր քահանայի Գրիգորի,
4 որք միշտ զողորմութեանց խնդրուածս վասն ժողովրդեանն տեառն ի վեր առաքէին, զոր օրինակ եւ հրեշտակն տեառն աղերսէր Աստուծոյ, ասէ, «մինչեւ յե՞րբ ոչ ողորմեսցիս Երուսաղէմի եւ քաղաքացն Յուդայ. այս [Հ-երորդ] ամ է»: Եւ յոր կոյս կամի հայեցուցանէ զնոսա:
5 Եւ լուաւ տէր աղօթից նոցա, եւ դարձաւ ի բարկութենէ սրտմտութեան իւրոյ գթութեամբ եւ ողորմութեամբ, որպէս գրեցին երանելի մարգարէքն:
6 Եւ եղեւ յետ աւուրցն այնոցիկ, յորժամ ուրախ արար թագաւորն զնախարարսն Հայոց ի տաճարի խրախից, եւ խոստացաւ տալ իւրաքանչիւր ումեք զերկիր ի ժառանգութիւն՝ յայնժամ հրամայեաց ածել առաջի իւր զԱշոտ եւ զորդի նորա Գրիգոր:
7 Եւ զգեցոյց նոցա հանդերձս եւ կանգնեաց նշանակ իշխանական եւ էած սուսեր ընդ մէջ եւ կամար ականակապ եւ երիվար ընտիր մեծազարդ. եւ եհան զնոսա յատենէն հոյակապ եւ շքեղ եւ երեւելի պատուով ի ձայնս երգոց եւ ի հնչիւնս փողոց. եւ քարոզքն բարձրացուցանէին զերգսն մեծ եւ սաստիկ գոչմամբ, եթէ տուաւ իշխանութիւն Վասպուրական աշխարհին Աշոտոյ եւ որդւոյ իւրոյ Գրիգորի. եւ հրովարտակ արքայի ի ձեռս քարոզչացն, թէ յղեաց արքայ զԳրիգոր որդի Աշոտոյ յերկիր իւր՝ տիրել աշխարհի իւրոյ փոխանակ հօր իւրոյ:
8 Յայնժամ ելեալ իշխանն Գրիգոր յերեսաց արքայի մեծաւ ուրախութեամբ եւ անպատում խնդութեամբ՝ եւ եկն եմուտ յերկիր իւր յիշխանութիւն Վասպուրական կոչեցեալ:
9 Եւ տիրեաց երկրի իւրոյ իշխանական ճոխութեամբ: Եւ էր ամաց իբրեւ տասանց յորժամ նստաւ յաթոռ տէրութեան հօր իւրոյ:
10 Յութերորդ ամի գերութեանն դառնայ Գուրգէն եղբայր Աշոտի միապետել զիշխանութիւն տէրութեանն եւ յարդարել կարգել յօրինել զկարգս շփոթեալ աւերեալ երկրիս:
11 Զի թէպէտ եւ Գուրգէն մեծաւ զօրութեամբ ունէր զդէմ յարձակելոցն ի վերայ, որոց զիշխանականն ճեպէին հասանել գահ, կամ որ արտաքին տաճկական պատերազմունքն բռնաբար ի ներքս դիմէին՝ սակայն ոչ յապահովանայր դեռ երկիրն:
12 Այլ հինիցն ասպատակքն, սովոյն բռնութիւն, գերիվարացն տառապանք, գազանաց յարձակմունքն, ներքին եւ արտաքին վրդովմունքն հոլանի առնէին զաշխարհս:
13 Իսկ իբրեւ եկն Գուրգէն երկրորդ՝ փութացաւ գնաց հասանել ի վերայ առաջնոյն Գուրգինի. զի բռնացեալ բնակէր յամուրսն Սրինգ եւ Ջղմար. եւ ի հասանելն նորա անդր թողեալ զհակառակաբար մարտն՝ խօսին ի խաղաղութիւն, առաջի եդեալ զհրամանն արքունի, զգլխաւորին Տաճկաց, եւ Աշոտի հաւատալ զբոլոր տէրութիւնս Վասպուրականի:
14 Որում ոչ անհնազանդ գտեալ՝ իմաստնախորհ զօրութեամբ ելանէ յամրոցացն: Եւ Գուրգէն երկրորդ հրեշտակս յղէ առ նա զայս օրինակ, եթէ «ընդ իս հաստատեա զանզրաւ կապակցութիւն ուխտի խաղաղութեան, եւ ես ապստամբեցայց յԱշոտէ, եւ ի միասին բաժանեալ զերկիրս կեցցուք յապահովս»:
15 Բայց ոչ ետ տեղի Գուրգէն այսմ՝ յերկուց պատճառաց, մի՝ զի մի՛ ապստամբ երեւեցայց Տաճկաց բռնաւորին, զորոյ լուեալ էր զբազմաց այլ պատերազմացն արիութիւն, եւ զհարուածս զօրացն Տաճկաց, կասկած ունելով որ ինչ գործեացն ընդ Աշոտ:
15 Երկրորդ՝ զի եւ ոչ հաւատայր Գուրգէնի՝ ամբողջ պահելով, զոր ինչ միջնորդեն երդմամբ, զհօրն իւր կիրսն ի նորայն հօրէն կրեալ յուշ առնելով:
16 Այնուհետեւ ել գնաց դէմ եդեալ զյունականօքն շրջել զկողմամբքն, յանձն արարեալ զհոգս իւր շնորհացն Աստուծոյ. զի կատարեալ էր սիրտ նորա ընդ տեառն Աստուծոյ ամենակալի:
17 Եւ ի հասանելն նորա ի Թէոդոսի քաղաքն ի Կարին գաւառ՝ եհաս լուր նորա առ կայսր Միքայէլ թագաւոր Յունաց. եւ փութացոյց վասն նորա զի անյապաղ առ նա հասցէ, եւ ի մեծ պատիւս հիւպատութեան հասուսցէ զնա, եւ խաչանշան դրօշիւք ճոխասցի:
18 Եւ մինչդեռ այս գործ խորհրդածէր՝ հասին ի վերայ նորա քաղաքապետք երկու, անուն միոյն Բշիր եւ երկրորդին Զքրի, եւ կալան զնա տանել առ Աշոտ որդի սպարապետին:
19 Նա թէպէտ եւ զչարացաւ ընդ եղեալսն՝ սակայն զանգիտեաց թողուլ զնա երթալ, ակնածելով ի չարայոյզ ազգէն Իսմայէլի, զի դեռ եւս տիրէր բռնութիւնն, եւ գերեալքն եւ հայրն իւր սպարապետն յարքունիս էին:
20 Ազդ առնէ քաղաքապետին Տփղեաց. եւ խնդրեալ զնա առ ինքն՝ ստիպէր տագնապէր ահս արկանելով, թողուլ զօրէնս քրիստոնէութեան եւ յանդորր ելանել:
21 Նորա ծաղր արարեալ զնովաւ՝ ընտրեաց զկապանս եւ զբանդ, նաեւ զմահ քաջութեամբ վասն անուանն Քրիստոսի, քան զկեանս խղճիւ:
22 Որոց կապեալ զԳուրգէն երեքկին կապանօք եւ դարձեալ ի պարանոցն եդեալ շղթայս՝ յղեն ընդ Ատրպատական Պարսից եւ տան ի բանդ ընդ կապեալսն. առ որ յղեալ բազում անգամ պէսպէս սպառնալեօք եւ ողոքական բանիւք հաւանութեամբ թողուլ զօրէնս քրիստոնէութեան եւ հաւասարակցել այլոց ուրացողացն զՔրիստոս. որ ոչ եւ փոքր մի խոտորեցաւ ի բանս բռնաւորին, վասն սիրոյն Քրիստոսի:
23 Դարձեալ զՍողոմոն Բագրատունի վառեալ ի զէն սատանայական՝ յղէ առ նա բազում անգամ զնոյն խորհելով. եւ նա դարձուցանէր զնա կսկծեցուցանող բանիւք իբր զարբանեակ սատանայի:
24 Երեւեալ նմա յայնժամ ի բանտին այր մի գեղեցկատեսիլ ի կերպարանս ալեւորի, լուսակիզն փայլմամբ՝ ասէ ցԳուրգէն, «զգոյշ լեր, արիաբար մարտեաց, քաջապէս վառեաց, Քրիստոսի զինուորեաց:
25 Մի՛ խոտորիցիս ի մոլար օրէնս վրիպելոցն ի ճշմարտութենէն, ազգին Իսմայէլի, որպէս որք վրիպեցանն գերեալքն Հայոց»:
26 Եւ նա եւս քան զեւս պնդեալ հաստատեալ կայր ի հաւատս, ի սէր եւ ի յոյսն Քրիստոսի. եւ մտեալ ի խորագոյն բանտ, տարեալ յամենայնի գոհութեամբ վասն անուանն Քրիստոսի, սովով եւ ծարաւով ժուժկալութեամբ մեծաւ:
27 Բայց Գուրգէն զմի ամ կեցեալ փոխի յաշխարհէս, դարձեալ յուրացողական ամբարշտութենէն:
28 Եւ տարեալ հանգուցանեն ի տեղւոջ հանգստարանացն իւրեանց ի սուրբ Խաչի վանս:
29 Եւ Դերենկին զօրացեալ զօրութեամբ Քրիստոսի, եւ հոյակապ եւ անուանի եղեալ ընդ բոլոր աշխարհ Հայաստանեայց՝ եւ խաղաղանայր երկիրս ի շփոթմանցն ի վերայ եկելոցն:
30 Եւ սկսաւ երկիրս առնուլ զնորոգումն, եւ եկեղեցիքն պայծառանալ ի զարդ եւ ի պաշտօնս շքեղութեան, եւ ցրուեալքն դռոթ տուեալ դարձան յիւրաքանչիւր տեղիս՝ շինել, տնկել, մոռանալ զցաւսն եւ զտրտմութիւնսն զոր կրեցին:
31 Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ մինչ ճոխացեալ մեծամեծս փքայր Ջափրմոթոքլ ի վերայ քրիստոնէից, որպէս Սենէքէրիմ նախնին մեր ի վերայ Երուսաղէմի եւ ժողովրդեանն Իսրայէլի՝ յեղակարծում հասեալ ի վերայ նորա որդին իւր Մոթէին սպան զնա, եւ ինքն թագաւորեաց փոխանակ ընդ հօր իւրոյ, եւ յետ [Զ] ամսոց մեռանի:
32 Եւ թագաւորէ ընդ նորա որդի հօրեղբօր նորա Մուհթիս, եւ կացեալ ամիսս [Գ] մեռանի:
33 Եւ իշխանքն Հայոց կային ի տագնապի եւ խնդրէին զելս իրացն գտանել ի Քրիստոսէ, յորմէ լքեալն էին:
34 Բայց յետ աւուրց բազմաց անցանելոյ շփոթմանցն՝ Գուրգէնի ընդարձակեալ նախախնամութեամբն Քրիստոսի եւ ելեալ փրծեալ ի բանտէն՝ եկն եմուտ յաշխարհ իւր:
35 Եւ իբրեւ ազդ եղեւ Դերենկին՝ գնաց ընդդէմ նորա պատերազմաւ, եւ դառնայր փախստեայ:
36 Եւ դարձեալ ուժեղացեալ դարձաւ ընդդէմ Գուրգինի. եւ երիվարին ընդ վազս փռնգալիր խրոխտանացն փրծուցեալ զնա ի ցաւոցն, քանզի այն ինչ կազդուրեալ էր Գուրգէն ի հիւանդութենէ եւ ի կրից աշխատութեանցն եւ ի տառապանաց բանտին. հասեալ կալան զնա եւ տարան ետուն ի բանտ երկաթից ի քաղաքն Հադամակերտ:
37 Եւ ծառայ մի Դերենկին որ բանտապանն էր՝ լուծեալ զնա ի կապանացն՝ եւ տարեալ մուծանէ ի սենեակն ուր ննջէր Դերենիկն. եւ ծառայն զչարիս խորհեալ սպանանել զԴերենիկն եւ զաշխարհս նուաճել զիշխանութիւն Գուրգինի, զի եւ դիպող էր ժամն:
38 Բայց Գուրգէն ընտրեաց զսէրն Քրիստոսի, քան զսէր փոքրամեայ աշխարհիս. ոչ խնդրելով զվրէժ արեան սպանելոյ հօր նորա ի պապոյն նորա, ձայն բարձեալ արտասուալից առ Դերենիկն, եւ զսուսեր մերկ ի ձեռին ունելով, եւ վաղր եւ սակր մի՝ ասէ. «որդեա՛կ իմ Դերենիկ, ողջոյն քեզ, ողջոյն քեզ. ես ելի գնացի ի յաշխարհն Յունաց»:
39 Եւ նորա առ ահն պակուցեալ, ասէ. հայր իմ, խնայեա յիս. եւ այլ ոչ զօրեաց բարբառել ինչ: Եւ Գուրգէն ելեալ գնաց փութանակի անյայտ առնել զինքն, մինչեւ յաջողեսցի ըստ կամաց Քրիստոսի յո՛վ եւ երթիցէ:
40 Եւ երթեալ հասանէ ի գիւղակ մի Երագանի անուն առ մոնազն մի, որ էր երէց վանիցն: Զնա որպէս զերկիւղած Աստուծոյ ապաստան յինքեան արարեալ՝ խնդրէր պահպանել նմա. եւ նորա արկեալ զնա ի փոքրագոյն տեղի մի նեղ, եւ ինքն փութացաւ գոյժ ետ վասն նորա՝ մահու պատահել, լի անմտութեամբ մոլի աբեղայն, որում ոչ հրամայեցաւ. այլ նա ըստ կամս իւր կատարեաց ի վերայ իւր զարենապարտն լինել, որ տալոց է հատուցումն վրիժուց յաւուր դատապարտութեան իւրոյ:
41 Բայց Դերենիկն կալեալ զնա պահէ ի զգուշութեան, ոչ ինչ ստնանել նմա, բաց ի կապանացն յորս արկեալ էր զնա, ըստ հատուցմանն բարւոյ. այլ ձեռն պատրաստ կշռեաց նմա եւ օրհնեցաւ ի սրբոյն Զաքարիայէ:
42 Քանզի իբրեւ լուաւ երանելին Զաքարիայ, եթէ ըմբռնեցաւ Գուրգէն՝ փութացաւ եւ եկն հանդերձ եպիսկոպոսօք աշխարհին. եւ էր ընդ նմա Աշոտ իշխանաց իշխան, եւ աղերսեալ զիշխան Դերենիկ, զի լուծցէ զնա ի կապանացն: Որում ունկնդիր եղեալ իշխանն՝ կատարէ զասացեալսն:
43 Եւ դաշնաւորեալ ի մէջ երկոցունց՝ մնալ առանց կասկածանաց. եւ զՄարդաստան գաւառն զբուն բաժին Գուրգենայ դարձոյց առ նա Դերենիկն:
44 Բայց Գուրգէն կասկած ունելով յԱշոտէ, թէ իբրեւ զապստամբէ ումեմնէ զեկուցանիցէ զնմանէ առաջնորդին Տաճկաց՝ ել գնաց կեալ շրջաբերական յեղափոխմամբ, արիական քաջասրտութեամբ, սիրեցեալ ընդ բնաւ աշխարհաց:
45 Բայց քանզի հաւատացեալ էր վերակացութիւն աշխարհիս Հայոց Աշոտի, որ իշխանաց իշխան՝ ձեռն ի գործ արկեալ նուաճել զիշխանս Հայոց, զՎրաց եւ զԱղուանից, որ եղեւ իսկ:
46 Եւ զօր գումարեալ եկն եմուտ ի Վանտոսպ, եւ Դերենիկն յանդիման եղեւ նմա. եւ նորա կալեալ զնա եւ ի կապանս մատնեալ որպէս զանհնազանդ ոմն՝ եւ եկն անց յոստանն Ռշտունեաց:
47 Ազդ եղեւ Գուրգենի վասն Դերենկին, եւ զիա՛րդ ըմբռնեցաւ. փութացաւ ի կողմանցն Տարունոյ երագագոյն ճեպ զճեպի. եւ բանակեցան [Ն] արամբք, վառեալ ի զէն եւ յասպազէն, ի Նորագեօղ Ռշտունեաց:
48 Եւ գրէ առ իշխանաց իշխան՝ ի բաց լքանել եթէ ունիցի ինչ անօգուտս խորհել, ապա թէ ոչ՝ տեսից զքեզ, ասէ, ի զէն եւ յասպազէն եւ ի ճակատամարտ. եւ խորհէր յեղակարծում ի գիշերամարտս հասանել ի վերայ Աշոտի:
49 Բայց առոգացեալ իմաստութեամբ իշխանաց իշխան՝ փութացաւ առ կատարումն գրելեացն Գուրգինի:
50 Եւ քանզի այն ինչ վախճանեալ էր կին Դերենկին՝ գրէ Գուրգէն առ Աշոտ, ասէ. «եւ այս եւս քաջահաճոյ թուիցի քեզ, վեհդ եւ ամենեցուն գիտելիդ. եւ զի եղիցի ի մէջ քո եւ Դերենկիդ անկասկած միաւորութիւն՝ զդուստր քո տացես կնութեան Դերենկիդ, տիկնութեան Վասպուրականի»:
51 Եւ անյապաղ գլխաւորեալ խորհրդոցն՝ առնու ընդ իւր զԴերանիկն, եւ էանց գնաց ի տուն իւր ի Բագարան:
52 Եւ արարին նաւակատիս մեծ հարսանեաց փեսայութեան Դերանկին, ի թուականութեան Հայոց [ՅԺԱ–երորդ] ամին:
Գլ. 15
0 Դարձ գերութեան իշխանացն:
1 Ընդ նոյն ժամանակս ընդարձակեալ բարերարին Աստուծոյ իշխանացն Հայոց՝ դարձան յիւրաքանչիւր բնիկ տէրութիւնս. եւ կէին յապահովս խաղաղացեալք եւ հնազանդեալք ընդ պետութեամբ իշխանաց իշխանի:
2 Ընդ նոսին եւ երանելի եպիսկոպոսն Յոհաննէս եւ ճգնաւոր քահանայ Գրիգոր, մարտիրոսական հանդիսիւ ամբողջ զխոստովանողականն բերելով զանուն՝ զերծեալ ի բանտէն յոր տուանն՝ եւ գան հասանեն յերկիրս այս մեր, բերելով զաւետիս արձակման գերելոցն, որգունակ Խորէն եւ Աբրահամ խոստովանողքն Քրիստոսի, ի պարսկայինն զերծեալ լլկանաց դառնագոյն կրիցն՝ զընդարձակութենէ նախարարացն Հայոց մատուցին ողջոյնս աւետաբերս՝ դարձուցանել տեառն զգերութիւն ժողովրդեան իւրոյ:
3 Իսկ երանելի եպիսկոպոսին Յոհաննու ընտրեալ իւր առանձնակ միայնաստան տեղեակ, աղօթից միայն պարապեալ, ի բաց կալով յեպիսկոպոսական հովուապետութենէ:
4 Յորոյ տեղի մատուցին զՅոհան ոմն, այր հեզ եւ բարեպաշտօն, լցեալ երկիւղիւ Տեառն, պատշաճ առ վերակացութիւն եկեղեցւոյ Քրիստոսի:
5 Բայց սպարապետն Սմբատ եւ տիկինն Վասպուրական Հռուփսիմէ անդէն մնաց, եւ յաւելան ի մարտիրոսական հոլովսն:
6 Քանզի հարցեալ եւ բռնազբօսեալ զերկոսին գլխաւորին Տաճկաց, անունկնդիր լինելով ասացելոցն, եւ ի տեսչութենէ Աստուծոյ թողացուցեալ նոցա առանց վտանգից՝ որպէս հաճոյ թուիցի կեալ ի հաւատսն Քրիստոսի համարձակաբար. մեռան նոքա անդ եւ թաղեցան փառաւորապէս ըստ օրինի քրիստոնէից յուխտէ Յակոբկաց, որ անդ են հաւատացեալ ժողովուրդք, եւ զխոստովանողական անուն ստացեալ փառաւորեցան յերկրի եւ պսակելոց են ի Քրիստոսէ ընդ ամենայն սուրբս. ամէն:
7 Իսկ Գուրգէն օր ըստ օրէ աճէր զօրութեամբ ի բազում քան թէ ի սակաւ տեղիս, զոր ի Տարօն եւ զոր յԱնձաւացիս եւ զոր յԱրզն եւ զոր առ ամենայն ուրեք, որպէս ցուցանեն յիշատակարանքն որք յառաջ քան զմեզ հոգացան, զոր ինձ աւելորդ թուի երկրորդել:
8 Բայց յետ բազում յուզիցն եւ պատերազմացն եհաս տիրել նմա Անձաւացեաց տէրութեանն զայս օրինակ:
9 Մուշեղ Անձաւացեաց տէր հիւանդացեալ զյետին կեալն, ունելով որդի ստնդեայ. եւ Դերանիկն խորհէր տիրել աշխարհին:
10 Եւ ձեռագրեալ Մուշեղայ զամրոցաւն Նորաբերդ եւ շուրջ զսահմանսն՝ Դերանկին հաւատալ, եւ զայլ եւսն՝ որդւոյ իւրում ժառանգեցուցանել:
11 Եւ եղեւ ընդ մեռանելն տեառնն Անձաւացեաց, նորին տիկին Հեղինէ գրէ առ Գուրգէն, «եթէ հաճոյ թուիցին քեզ կնութեան, եւ կամիցիս քեզ զտիրելն Անձաւացեաց՝ մի վեհերեալ յապաղելով դանդաղկոտ լինիր եւ վերջանար զփութալն». եւ հաճոյ թուեցաւ Գուրգինայ խորհուրդք տիկնոջն Հեղինէի:
12 Եւ ելեալ գնաց եմուտ յամուրն Կանգուար, եւ կատարեալ զոր ինչ ախորժեացն՝ տիրեաց Անձաւացեաց մեծաւ զօրութեամբ:
13 Իսկ Դերանիկն գործ առնէր ի գիւտս հնարիմացութեան, եւ տարուբերէր յանձն իւր՝ գտանել զելս իրացն, որով կարիցէ հանել զամուրսն ի Գուրգինայ եւ տիրել աշխարհին:
14 Եւ ի բազում յուզիցն եւ ի խնդրոցն եւ զօրաժողովն լինելոյ եւ պատերազմ ընդդէմ վառելոյ եւ զձեւ ամրական մաքառմանցն յարդարելոյ եւ բռնալիր ուժեղագոյն մեքենային բախմանց քարաձգութեանցն, զոր եւ ընդունայն աշխատութեամբ վարանեալ, անստնանելի մնալով ամրոցին՝ դառնայ յիւր իշխանութիւնն:
15 Բայց զերկրորդ մասն Անձաւացեաց հանդերձ Նորաբերդ ամրոցաւն Դերանկին նուաճեալ ընդ իւր գործակալօք, եւ զՄարդաստան գաւառ զբուն բաժին տուեալ ցԳուրգէն, եւ նորա զիւր գործակալս թողեալ անդր:
16 Եւ զի ստեալ Դերանկին Գուրգենայ եհան անտի զգործակալսն՝ նոյն գունակ Գուրգէն հնարաւորեալ առնու զամրոցն եւ հանէ զնորա գործակալսն եւ միապետէ զտէրութիւնն Անձաւացեաց եւ խաղաղեցուցանէ զերկիրն եւ բնակէ յանհոգս յապահովացեալ ի հինից. շինէ եկեղեցիս եւ կատարէ տօն նաւակատեաց խաղաղութեան:
17 Այս [Զ] ամ էր գերութեանն Հայոց, եւ [ՅԶ] նորուն թուականութեան:
18 Ի [ՅԷ] ամի Հայոց թուականութեանս եկն Աշոտ Վասպուրական իշխան ի գերութենէն:
19 Խոստացայ վերագոյնն գրել վասն Բուխայի մասնաւորաբար զվրիժուցն հատուցանել զպարտիս, այլ ոչ զբովանդակն:
20 Ի դառնալն Բուխայի յարքունիսն, եւ կայր զյօնսն պռզտեալ, փքացեալ ուռուցեալ լի ամբարտաւանութեամբ՝ կոկոզաբանէր ի վերայ մեծամեծ գործոցն գործելոց, կարծէր իւրով զօրութեամբ զօրանալ ի վերայ կործանմանն Հայոց, եւ մոռացօնս եղեալ հատուցումն մեղաց մերոց ի ձեռանէ Տեառն, որպէս Իսրայէլին ի հնումն առ Սեդեկեաւ զՆաբուքոդոնոսորայն:
21 Կինն Սահակայ որդւոյ Իսմայէլի, զորոյ զհանգամանսն ցուցաք, զմեռանելն Սահակայ եւ զկնոջն հրապարակագոյժ լինել, վասն որոյ պատճառանաց սպանանի այրն նորա. զորոյ ցուցականութիւն պատմեալ գլխաւորին Տաճկաց Ջափրի:
22 Իսկ նա ըստ սովորակի ցանկասէր պղծալից անյագութեանն՝ խրոխտացեալ մրմռեալ յանձն գազանեղէն թունիւք առաւելեալ, բորբոքեալ տապախառն բոցով հեղուլ զմահածին թոյնսն ի վերայ Բուխայի. եւ յայտնի ոչ վայելչանայր կատարել զոր կամէրն, մի՝ վասն յաղթող մեծանուն գործոյն, նախատ անձին համարելով, երկրորդ՝ վասն վաշտիցն զօրութեան:
23 Ապա յղէ զնա ի Խորասան, եւ նմա հաւատաց զվերակացութիւն աշխարհին. եւ ինքն Ջափր գործ առնէր առ սակաւ սակաւ մեկնել ի նմանէ զզօրսն՝ դիմօք յաշխարհս աշխարհս ասպատակ սփռելոյ:
24 Եւ նոյնժամայն հրաման հասեալ յափփուսոփս յոմանս ի գաղտնիս՝ զրաւ առնել կենացն նորա. եւ իսկ եւ իսկ հրամայեալքն զկատարումն առնուին:
Գլ. 16
0 Վասն դառնալոյ Աշոտոյ իշխանին ի գերութենէն եւ վասն Վահանայ Արծրունւոյ:
1 Ընդ այն ժամանակս ապստամբեալ ի պետութենէն Տաճկաց քաղաքացիքն, որում Կզուինն ասեն:
2 Իսկ առաջնորդին Տաճկաց զօր գումարեալ, այրուձի կազմեալ յընտրելոց զօրաց Ասորեստանի եւ Արաբացւոց, ընդ որս էր եւ քաջն մեր Աշոտ ախոյեանարձակ զօրութեամբ եւ ելեալ զհետ արքունի զօրուն. եւ զօրագլուխ կացեալ էր Մուսէ որդի Բուխայի:
3 Նորա խոստացեալ էր առնել դառնալ Աշոտի յիւր բնիկ տէրութիւնն, ժամ տուեալ ի գլուխ հանել, յոր չոգանն՝ զգործ պատերազմին:
4 Իբրեւ հասին ուր հանդերձեալն էին՝ եւ երկոցունց զօրքն անհուն բազմութեամբ յանդիման եղեն միմեանց, եւ ճակատ առ ճակատ զգործս պատերազմին յարդարէին, եւ քաջքն եւ հոյակապքն ելեւելս զմիմեամբք առնէին ախոյեանայարձակ խրոխտանօք:
5 Անդանօր քաջն մեր Աշոտ զհիւանդութիւնն կեղծաւորեալ ի տեղւոջ օթոցին անկեալ դնէր, մինչ ակն ունէին յառաջանալ ի գործ պատերազմին:
6 Եւ ինքն զօրավարն Մուսէ ճեպէր շտապէր՝ փութալ առ պատերազմնն վառել, եւ նա եւս քան զեւս զկարծեցեալ հիւանդութեանն աճեցուցանէր զխստութիւն ցաւոցն ծանրանալն նմա:
7 Եւ մինչդեռ յայնմ մահիճսն կարծեալ հիւանդութեանն կեղծաւորէր՝ եւ ախոյեանարձակքն զմիմեամբք շութափէին, եւ ահեղ որոտումն եւ ահեղ թնդիւնք եւ բախմունք խուռն յարձակելոյ իբրեւ յամպոյ ճայթիւնք կարկտաբերք հրձգութեանց կերպաձգէին:
8 Եւ ուժեղացեալ ղաշիկն քաղաքային ի վերայ Մուսէի զօրուն, մինչ ածին արկին զբուն բանակաւն ուր եւ Աշոտն մեր թուէր գոլ խօթացեալ. մտեալ Վահան աղերսէր համոզէր՝ մի կալ մնալ, մինչ զքաջանունութիւնն ընդ վատասրտութիւն կարծել յոմանց խառնել, թէպէտ եւ անկարծ վարկանէր զկեղակարծն:
9 Նոյնժամայն աճապարեալ աշտանակեալ ի նիւս նժոյգ երիվարին, զէն զանձամբ արկեալ, նիզակ ի ձեռն առեալ, խրախոյս ի ձայն բարձր բարձեալ առ իւր ազատագունդ վաշտն՝ ասէ. «հա՜պա, քաջք Հայոց, եւ յայսմ ծանիցեն զմեզ եւ զարիանալն մեր»:
10 Եւ յանդուգն դիմեցուածովն ի վեր քան զզարմանս՝ այն ինչ ի քթթել ական դարձուցին զխրոսակսն, եւ զռազմն ղաշիկ քակեցին եւ զյառաջագահ ախոյեանսն փայլակնահար արարեալ դիթաւալ կացուցին եւ իբրեւ հողմ հոսեալ զփոշի ամարայնոյ՝ այնպէս արագապէս զպատերազմին գլխաւորեցին նահատակութիւն:
11 Եւ ամենայն խորհուրդք Մուսէի առին զկատարումն ի վերայ թշնամեացն:
12 Բայց Մուսէ ոչ հաստատնագոյնս վասն Աշոտի զխոստմանն բերելով յանձնառութիւն, արձակել զնա յիւր իշխանութիւնն, զայս խորհելով թէ զայսպիսի քաջ այր եւ պատերազմող ոչ պատշաճ վարկանելի է ի հեռաբնակ վայրս ի դրանէ արքունի կացուցանել:
13 Բայց Աշոտ վերջոտնեալ հանդերձ Վահանաւ՝ եկն եհաս խաղաղութեամբ եւ բերկրեալ սրտիւ բազմադէմ յերկիր իւր:
14 Եւ յաճախեցին բազմապատիկս վասն նորա գոհութիւնս Աստուծոյ:
Գլ. 17
0 Վասն անձաւացեաց յուզմանցն Աշոտի եւ դարձեալ խաղաղանալոյ:
1 Ապա յետ այսր զեկուցաւ նմա վասն Գուրգինի տիրելն Անձաւացեաց. եւ Աշոտ զօրու ծանու եկն եմուտ յերկիրն Անձաւացեաց, բանակեցաւ ի Բլրակին գեաւղջն Անձաւացեաց. յղէ առ Գուրգէն զՎահան Արծրունի եւ զվանաց երէցն Թէոդորոս զգլխաւորն Հոգեաց վանից, ասէ. «ես եկի խաղաղութեամբ յարքունուստ հրամանէ, եւ ոչ նման քեզ զապստամբութիւն ի գործ արկեալ.
2 արդ թողացո զերկրորդ մասն Անձաւացեաց որդւոյ իմոյ Դերանկիդ, եւ այլ մի յաւելուր ընդ հակառակս ինչ ձեռն ի գործ արկանել, ապա թէ ոչ ի կամս կամաց զայդ առնես՝ ակամայութիւն ի վերայ հասեալ՝ եւ զոր ունիսդ հարկաւորաբար առնէ քեզ զայդ եւս թողուլ»:
3 Եւ Գուրգէն հեզաբար արտաքոյ ամբարտաւանութեան առնէ նմա պատասխանիս, ասէ. «ի հայրենեացն արտաքս հանեալ էք ի ժառանգութենէ եւ մերժեալ ի բաժնէ եղբայրական հասէ. զա՞յս եւս բռնազբօսել ջանայք, զոր Աստուած ժառանգեցոյց ինձ:
4 Միթէ դո՞ւ միայն բնակելոց ես յերկրի:
5 Տեսցէ տէր եւ դատ արասցէ եւ հանցէ իրաւունս ինձ, որպէս սովոր է արդար դատաւորն»:
6 Եւ ինքն զԳրիգոր եղբօրորդի իւր հանդերձ ընտրելովք ոմամբք զօրաւորօք վառեալ ի զէն եւ յասպազէն արք [Մ], զոր զգացուցին Աշոտի. եւ նա արհամարհեալ յոչինչ համարեալ զզեկուցմանն, զամբարտաւանս բարբառեալ. եւ յանկարծակի ի մէջ գիշերին Գրիգոր ախոյեանարձակ դիմեալ շուրջանակի փակեցին ի ներքս զբանակս, սրով եւ աղեղամբ վէրս մահաբերս ի վերայ եդեալ՝ յոլովք անկան ի զօրուէն. եւ ինքն Աշոտ ճողոպրեալ միաձի ելեալ եհաս փախստեայ մինչ յոստանն Ռշտունեաց, թողլով զբուն բանակն ի նմին տեղւոջ.
7 եւ այլքն ցրուեցան յո՛վ եւ աճապարեաց ոք. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն առին յաւարի զբանակն հանդերձ ախիւն եւ զտունս գանձուցն զորս առ ինքեանց:
8 Բայց իշխանն Դերենիկ անգիտացեալ զեղեալսն՝ ի նմին աւուր եկն բազմաձեռն զօրու բանակեցաւ ի հարաւ կողմն բերդին, եւ իբրեւ զեկուցաւ մնա եղեալքն՝ դարձաւ անդրէն գնաց յիւր ճանապարհ:
9 Եւ դարձեալ գումարեալ հեծեալս [Ը], զՍահակ Բագրատունի զորդի իշխանաց իշխանի եւ զՍմբատ եւ զՇապուհ եւ զՄուշեղ Մոկաց իշխեցողք եւ զԱրզնոյ զօրսն, եւ եկեալ կացին մօտ առ Կանգուար բերդ, եւ պատերազմեալ զամիսս [Բ]՝ ոչ ինչ գործ ի գլուխ եղեալ ըստ ախորժման. ապա համոզեալ Սահակայ եւ Սմբատայ այլովքն եւս՝ բարձին ի միջոյ զաղմուկն, եւ սէր բարեկամութեան ի մէջ երկոցունց հաստատեալ՝ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:
10 Եւ Գուրգէն եւ Աշոտ առանձին միմեանց պատահեալ ետուն ողջոյն միմեանց եւ ուխտեցին ուխտ խաղաղութեան մինչեւ ցայսօր ժամանակի:
Գլ. 18
0 Վասն մաքառման Աշոտ իշխանի ընդ Ութմանիկսն եւ տեղաթափս առնելոյ զյափշտակեալսն ի նոցանէ:
1 Բայց Աշոտ գնացեալ տալ պատերազմ ընդ ծովեզրեցիսն որք Ութմանիկ կոչին, որք ամրանային ի յԱմիւկ անկասկածելի քարանձաւին. վասն զի ըստ Պտղոմեայ եւ Աղէքսանդրի սահմանադրութեանն, կամ թէ մեր Արտաշէսի որդւոյ Սանատրկոյ՝ ի Վասպուրական գաւառացն համար թուեալ է գաւառն այն, զոր [Ճ] ամոյ յառաջ հանեալ էր բռնակալութեանն Տաճկաց ի Վասպուրական պետութենէ:
2 Իսկ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ սպանեալ էր Ութմանկացն, որ յամուրսն նստէին՝ զՌստոմ Վարաժնունի, որ զտանուտերական պատիւն յայնժամ ունէր զՎասպուրական աշխարհիս. եւ ի վերայ նոցա զօրաժողով եղեալ Աշոտ եւ որդի իւր Դերանիկն, առնել մարտ պատերազմի ընդ ամրոցին:
3 Բայց քանզի անպատերազմելի էր ամրոցն, միայն բաւականաւն ռոճկաց մի վատնիցի՝ առեալ իշխանին զՎարագ ի ձեռանէ Տաճկացն, զի յինքեանս գրաւեալ ընդ հարկաւ ծառայեցուցանէին զպաշտօնեայս սրբոյ Խաչին, մանաւանդ զի եւ զգլխաւոր վանացն զհայրն, որում Գրիգոր անուանէր՝ զնա կալեալ եդեալ ի խորափոր խաւարային բանտի:
4 Որում որոնել փրծանել ի վտանգաւոր բանտէ: Եւ անտի դարձեալ դառնայր Աշոտ ընդ միւս եւս ամրականն ընդ ոստոզերծ քարանձաւի, ի յարեւելից կուսէ լերինն Վարագայ, ի վերայ գեաւղջն Կոխպանից, հանդէպ եկեղեցւոյն սրբոյն Հռովփսիմեայ, զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի ի վերայ գեաւղջն Ահեւականից ի կատարածի լուսաւորութեանն Հայոց:
5 Քանզի էր ի տեղին այն յառաջագոյն տեղի մեհենից Վահեավահանի: Այլ իբրեւ այն ինչ մերձ լինէր ամրոցն ի պաշարումն՝ Ամդայինն Յիսէ, որ Շեհի որդին, որ զզօրապետութիւնն Հայոց ունէր, ճանաչէր՝ ի հրապոյրս մանազաւեան պետոյն եւ ութմանացն ելեալ՝ երագապէս եկն եհաս ի վերայ Աշոտի [ԺԵ] հազարաւ հեծելօք վառելովք. որոց թողեալ զգործ պատերազմի ամրոցին՝ դարձաւ գնաց աներկիւղ քաջասրտութեամբ ընդդէմ նորա օժնդակ զօրու Գուրգինի,
6 եւ ղաշիկ արարեալ յայնկոյս քան զՎանտոսպ, ի տեղւոջն արձանաշար քարակարկառ գոգաձեւ միջոցի երկուց բլրակաց, որ հայի յԵրիվարաց արկման դաշտն, ի վերայ Լեզուոյ գեաւղջն, որ զԱրայն գեղեցիկ առասպելաբանեն սպիանած վիրացն սպանելոցն ի մանկանցն Շամիրամայ:
7 Եւ ամիրայն Յիսէ խաղացեալ բազմաձեռն զօրուն՝ յառաջ խաղայ ընդ Աքաղայու կատար ասացեալ բլուրն:
8 Իսկ Աշոտ մտրակեալ զօրասպայզինեալ երիվարն սպառազէն կազմեալ ի մարտ պատրաստել, շահատակելով գունակ ի խաղս գնդակաց, զսակաւաւորութիւնն իւր հազարաւորս համարելով, քանզի ոչ ունէր աւելի քան [ԶԲ] հազարս հեծելոց:
9 Յայնժամ Վահան հայր Գագկայ Ապումրուանայ եւ ինքն Գագիկ առնէին համոզել ի մէջ նոցա:
10 Եւ առ չանսալն՝ յետուստ կողմանէ Վահան հարեալ ի գաղտնիս զգարշապար երիվարին՝ արար կաղանալ նժոյգ ասպարակողին. յորում եւ ոմն հաւատարիմ Յիսէի Սէմ անուն յառաջ խաղացեալ՝ պատահէ իշխանին, ընդ Վահանայ խորհրդակցեալ խորհել զխաղաղութիւն եւ զմարտն գրգռեալ ցածուցանել եւ զվառեալ պատերազմն շիջուցանել. զոր ոչ անունկնդիր լեալ Աշոտ՝ վերջոտնեալ եկն բանակեցաւ յԱրտաշեսեան աւանին, եւ Յիսէ ի Վան քաղաքի:
11 Նոյնժամայն գնացին Դերանիկն եւ Գագիկ մտին առաջի Յիսէի, խօսեցան բանս խաղաղութեան, ետուն պատանդս յանձնառութեամբ հարկացն արքունի, եւ դարձուցին ընդ նոյն ճանապարհ ընդ որ եկեալ էր, ոչ թողացուցին նմա ելանել ընդ աշխարհն Վասպուրական. եւ դարձեալ գնաց եհաս ի Պարտաւ յաշխարհն Գարգարացւոց:
12 Եւ իշխանքն մեր ստացան ճոխագոյն հոյակապ անուն ի մէջ Հայաստանեայց, եւ այլ ոչ եւս այնուհետեւ համարձակ յանձն առնոյր մտանել ընդ աշխարհս Վասպուրական:
13 Արդ Աշոտի կեցեալ ամս [ԺԹ], տեւեալ իշխանական ճոխութեանն [ԺԶ] ամ յառաջ քան զգերութիւնն Հայոց, եւ [Ե] ամ ի գերութեանն արարեալ, եւ [Զ] ամ կեցեալ յետ գերադարձն լինելոյ, եւ մտեալ յաշխարհս՝ համարձակ զքրիստոնէութեանն ունելով զկրօնաւորութիւն, եւ ի զղջել յապաշաւ ի վերայ ուրացութեանն զՔրիստոս լինելով:
14 Բայց զի՞նչ աստանօր ինձ ասելի է, զի թէպէտ դառնալով դարձան յայտնապէս յերկրպագութիւնն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ՝ այլ զկանոնական սահմանադրութիւնսն ոչ բերելով ուղղակի, ոչ միայն Աշոտ, այլ եւ ամենայն իշխանքն Հայոց, որք գերադարձքն եղեն.
15 զուրացութեանն ի բաց դնելով զվատթարութիւն, սակայն կանոնական սահմանադրութեանն արտաքոյ մնացեալ, գայթ ի գայթս զքրիստոնէութեանն վարս բերելով անառակութեամբք եւ արբեցութեամբ, խառն անկողնօք եւ պղծութեամբք, աղտապիղծ սարսափելի եւ գարշելի խառնակութեամբ արուապղծութեամբք, որ անցուցանէ զանցանէ զանասնական խառնակութեամբքն երիքովեան եւ սոդոմական լրբութեամբ, անամօթաբար այր զարամբք բորբոքեալ, դեզադէզ զհրացանն բերելով յերկնուստ զանզրաւ կիզումնն, անցուցեալ զանցուցեալ զսատակչական կործանմանն ջրհեղեղին:
16 Զի նոքա վասն ի կանայսն մոլելոյ ընդ դստերսն Կայէնի խառնակելով՝ ջրով կործանեցան. իսկ որք արուք ընդ արուս զխայտառակութիւն գործէին՝ ծծմբախառն հրով բորբոքեցան, զյաւիտենական հրոյն զառհաւատչեայս յինքեանս կրելով, եւ յերկրորդումն հանդերձեալ են վերստին մտանել ի տանջանս յաւիտենականս, ուր որդն ոչ վախճանի եւ հուրն ոչ շիջանի:
17 Արդ եթէ Սոդոմայեցիքն, որ հրով զվրիժուցն հատուցին փոխարէնս, եւ դարձեալ տանջելոց են՝ որք բովանդակ չարիւք անդր երթալոց են ո՞րպիսի ակնկալութիւն տանջանաց զանց արասցէ զնոքօք. արդ տես, մեղք քան զմեղս եւ տանջանք քան զտանջանս:
18 Բայց Աշոտ, իբրեւ եհաս ժամ ելիցն իւր յաշխարհէս՝ յանհունս բերեալ զզեղջ եւ զապաշաւանս յորդահոսան արտասուօք զխոստովանողականն ի դիմի հարեալ միջնորդութիւնն, յուսացեալ ի մարդասիրութիւնն Քրիստոսի, զմաքսաւորին եւ զաւազակին զյետնորդսն բարբառեալ, եւ զփրկական մարմին եւ արիւն որդւոյն Աստուծոյ հայցեալ հաւատով ի թողութիւն մեղաց, յուսացեալ ի քաղցրութիւնն Աստուծոյ:
19 Զոր եւ ես ոչ արհամարհելով այպանեմ զզղջմանն եւ զապաշաւանացն, զի «որ կարդասցէ զանուն Տեառն կեցցէ»:
20 Բայց անյայտք են եթէ կատարելանան, զի հազիւ սպիքն գան, ըստ որումն սրբազանի տրամաբանութեան:
21 Բայց ի տան հօրն Քրիստոսի օթեւանք բազում են. թերեւս արտաքոյ տանջանացն կայցեն մնայցեն, թէպէտ եւ ոչ ընդ փեսային վայելեն ի հարսանիսն:
22 Եւ այս արտաքոյ անյուսութեանն ելանելով, հայեցեալ ի քաղցրութիւնն Աստուծոյ:
23 Եւ կատարեալ Աշոտ զկեանս իւր՝ մեռաւ ի Վանտոսպ գաւառի [ՅԻԳ] թուականութեանն Հայոց, յամսեանն հոռի, որ օր [Զ] էր ամսոյն, յաւուր հինգշաբաթոջ. եւ տարեալ հանգուցանեն ընդ եղբարս իւր ի վանս սուրբ Խաչին յԱղբագ գաւառի:
Գլ. 19
0 Վասն ծննդոց Դերանկին:
1 Իսկ Դերանիկն առաւելոյր եւ առատանայր օր ըստ օրէ առ շինութիւն եւ խաղաղութիւն աշխարհիս, շինել եւ տածել եւ խնամել զաշխարհս:
2 Եւ դադարումն լինէր յաւուրս սորա հինից եւ ասպատակաց ի վերայ երկրիս, եւ քաջավայելչապէս բարեձեւանայր կարգք սրբոյ եկեղեցւոյ Քրիստոսի, եւ երկիւղ եւ կասկած եւ ոչ ուստեք:
3 Եւ ծնան նորա երիս որդիս, Սարգիս որ եւ Աշոտ՝ [ՅԻԶ] թուականութեանն Հայոց, Խաչիկ որ եւ Գագիկ [ՅԻԸ], եւ Գուրգէն, մանկունք կայտառք եւ գեղապանծք եւ բարենշանք եւ ամենեցուն ցանկալիք. ծնաւ եւ երկուս դստերս:
4 Ընդ այն ժամանակս տէր Զաքարիայ հանգեաւ ի Քրիստոս, կեցեալ ի հայրապետութեանն Հայոց ամս [ԺԸ], եւ յաջորդէ փոխանակ նորա տէր Գէորգ:
5 Բայց որդին Շեհայ ի մտանելն ի Պարտաւ՝ եթող անդ քաղաքապետ զմի ի հաւատարմաց իւրոց Յամանիկ ոմն:
6 Նորա ի բաց կացեալ ի հնազանդութենէ իւրոյ պետականին հանդերձ քաղաքային գլխաւորօքն. եւ Յիսէ տուեալ պատերազմ ընդ քաղաքին, զտարի մի հանդերձ ամենայն նախարարօքն Հայոց, անգամագիտ լինելով՝ դառնայ յԱսորիս. եւ այս եղեւ երկիցս անգամ:
7 Իսկ Յամանիկն ի վերայ Հայոց խորհէր ելանել, կամելով եւ տիրել Հայոց. զորոյ ձախողակի իմացմունս ծանուցեալ իշխանացն Հայոց՝ միով հաւանութեամբ գրեն յարքունիս եւ խնդրեն զԱհմաթ որդի Հալթի. զի Յամանիկն թուղթս եւ դեսպանս մի զմիոյ կնի առնելով առ իշխանս աշխարհիս՝ զինքն յառաջանալ ի վերակացութիւն Հայոց, քող արկեալ զդաւաճանող կեղծաւորութիւնն, զբարձումն բոլոր իշխանացն Հայոց, մանաւանդ զնախագահանստեալն զԱշոտ իշխանաց իշխան:
8 Բայց խնդրոյն Հայոց զկատարումն առեալ յառաջնորդէն Տաճկաց՝ յղէ ի Հայս զառաջասացեալ զԱհմաթ որդի Հալթի:
9 Եւ եղեւ ի մտանելն նորա ի Դատուան աւանն, զոր իւրեանց սեփհական համարէին ժառանգութիւն՝ ելեալ իշխանքն Հայոց յանձնիւր տեղեաց գնացին յանդիման լինել նմա, Դերանիկն, տէր Գագիկ եւ տէր Գրիգոր եւ միւս այլ տէր Գրիգոր Վասպուրական իշխան, Աշոտ կորապաղատ Հայոց իշխան, Մուշէղ իշխանն Մոկաց, Շապուհ եղբայր իշխանաց իշխանի եւ Ապլբառ Կայսիկ Ապահունեաց բռնաւորն եւ այլք ոմանք:
10 Սոքա ամենեքեան վառեալք սպառազէն պատրաստութեամբ եւ բազմաձեռն առատալիր պատարագօք՝ գնացին, զի առեալ տարցեն մուծցեն զնա ի Դուին քաղաքն:
11 Բայց Յամանիկն եւ Ահմատն եւ Ապլբառն եւ այլ եւս Տաճկաց միաւորութեամբ զնոյն չարիս երկնէին գային:
12 Եւ գրեն թուղթ առ Յամանիկն, եթէ «ի մտանելն իմ ի Դուին քաղաք եւ զհարկս արքունի յիս գրաւել՝ եւ յանկասկած առեալ զիշխանս Հայոց՝ եւ եկեսցեն առ իս. դու դիմօք մարտի առ իս զօր գումարեա եւ ել ընդդէմ իմ ի պատերազմ, եւ ի միասին մխեցից զձեռս ի սոսա եւ բարձից զսոսա ի պետութենէ Հայոց»:
13 Իսկ առաւելեալն իմաստութեամբ Աշոտ ոչ յանհոգս եւ յաներկիւղս կայր մնայր, այլ զգուշանալ հրամայէր ի խելս կամրջաց եւ յանապատս եւ ի կիրճս ձորոց:
14 Ազդ լինէր յոմանց գրումն անյայտիցն, թէ «այս ոմանք այսորակ երիվարօք յայս նիշ նիւս կեղթում, ի մէջ բդեդի պահարանեալ նամակ տանին ընդ կողմն Ապահունեաց. արդ զգուշացիր ճանապարհիդ». որ եւ ըստ ազդեցութեան զկատարումն առնոյր գործն:
15 Եւ կալեալ զդեսպանսն հանին զթուղթսն, եւ զարսն պահեցին ի զգուշութեան, ոչինչ ումեք զգուշացուցանելով որ ինչ եղեւն:
Գլ. 20
0 Վասն ունելոյն Դերանկին զԿորապատաղն իշխան Տարունոյ, եւ զԴաւիթ, որ արքայն ճանաչէր՝ իշխանացուցանելոյ:
1 Եւ եղեւ մինչ կային իշխանքն ի միաբանութեան առանց կարծեաց կասկածանաց ի հպատակութեան ելեալ յարքունուստ հազարապետին որդւոյն Հալթի, եւ զմիաբանական սիրոյն շաղկապ ի միասին յօդեալ պնդեալ անքակ պահէին՝ բանսարկուք ոմանք հրապոյրս պղտորս քսութեան ածէին տանէին ի միոջէն առ միւսն, որպէս թէ զչարիս իրերաց առ հազարապետն խորհել նիւթել յայտ ածէին եւ զպատճառն զմիմեամբք արկանէին ի գաղտնիս քրթմնջելով:
2 Եւ այլք մերձ կացեալ առ Դերանիկն՝ ամբաստան լեալ զԱշոտոյ կորապաղատէ, որպէս թէ նախանձու լցեալ, եւ քսութեամբ վարէր ի մէջ հազարապետին, եւ թէ արկանել եւս ջանայր զնա յիշխանութենէ անտի նորա:
3 Բայց չարեացն այսորիկ հաւատարմութիւն յայտ եղեալ հաստատեցաւ ի վերայ Կայսկին Ապլբառայ:
4 Եւ այն ինչ ընդ ջեռնուլն արեգականն, մինչ ագեւորեալքն մտանէին զառաջեաւ ամիրային, որպէս որսոյ ինչ պատճառանօք հեծեալ յընտիր երիվարս հանդերձ մերձաւոր հարազատօք իւրովք եւ ազատովք յընտրելոցն Վասպուրականի՝ ելեալ մեկնեցաւ իբրեւ վտաւանս երկուս. եւ հեծելագունդ զօրացն Կայսկին ելին զկնի նորա, զգացեալ զպատճառ ելիցն նորա ի բանակէն. որում ոչինչ գամագիտ կարացեալ լինել՝ դարձան ամօթալից կորակնեալք, յանգէտս համարեալ զինչ գործեցինն:
5 Նոյնժամայն ելեալ զհետ Դերանկին կորապաղատն ի նոյն աղագս ի բաց մերժել ի դիմաց հազարապետին, գիտելով զոր ինչ խորհեալն էր յաղագս նախարարացն Հայոց եկելոյն առ նա, եւ մեկնեալ լինէին ի զօրացն անտի ասպարէզս [Ե], եւ զմտաւ ածեալ զքսութիւնն զոր զեկուցին զԱշոտոյ կորապաղատէ առ Դերանիկն, եթէ ստութեամբ եւ եթէ ճշմարտութեամբ՝ մեզ չէ յայտ:
6 Բայց հրաման ետ Դերանիկն Գրիգոր հարազատի իւրոյ ի նոյն տանէ Արծրունոյ, եւ կալաւ զնա եւ եդ ի յամուրսն Սեւան. եւ հրամայեաց Հասանկան քեռորդւոյն իւրոյ՝ պահել զնա յընդարձակի:
7 Բայց յաւելեալ լինի պատճառ ունելոյն զնա զայս օրինակ, եթէ էր փեսայացուցեալ զԴաւիթ զեղբայր կորապաղատին ի քոյր իւր Մարիամ. վասն նորին իրաց ասեն կալաւ, զնա հաճոյանայր կացուցանել իշխան Տարունոյ, որ ասի Հայոց իշխան, որ եւ եղեւ իսկ:
8 Զի հրամայեաց Դերանիկն ազատագունդ զօրացն իւրոցն դառնալ զկնի արքային տիրել բոլոր աշխարհին հանդերձ ամրոցօքն:
9 Եւ գրել Դերանիկն առ որդին Հալթի հաստատել զնա իշխան իւրով հրամանաւ. որ կացեալ իշխան ի վերայ Տարունոյ ամս [Է]՝ յաւելաւ առ հարս իւր, թողեալ զաւակ իւր Աշոտ անուն:
10 Բայց զաշխարհն Յիսէ որդին Շեհայ բռնազբօսեալ յինքն գրաւեաց եւ կացոյց ի վերայ նոցա զիւր գործավարս:
11 Եւ եղեւ յելանել նախարարացն Հայոց յերեսաց ամիրային՝ մնայ առ նմա միայն Մուշէղ Մոկաց իշխեցողն, այր քաջայայտ եւ բարձրագահ, եւ ընդ նմա Գրիգոր որդի Վասակայ, եւ սա նմանապէս ոգեզուարճ իմաստութեամբ առ լցեալ հոյակապ եւ անուանի ի մէջ Հայկականացս եւ ցանկալի լսողացս եւ ուրախարար տեսօղաց. սա առաւելեաց յամենայն հոգածութիւնս ի գիւտս իմաստութեան ուսումնասիրութեան եւ այլն ամենայնի՝ քան զհարս եւ զհաւս իւր:
12 Եւ էին ի կասկածի ի մէջ բանակին ի հազարապետէն, զի յայտնի երեւեալ լինէր զոր խորհէրն վասն նոցա Ահմատն:
13 Որոց դիպօղ ժամ գտեալ՝ արտաքս ելեալ ի բանակէն, զերծեալք իբրեւ զայծեամն ի հնարից որսորդաց՝ գնացին խաղաղութեամբ յիւրեանց տեղիս եւ զնա թողին լքեալ ամօթալից:
14 Զկնի այսորիկ յառաջ խաղացեալ Ահմաթ եւ որ ընդ նմա կայսկազենիցն գունդք, երթեալ մտանել ի քաղաքն Դուին, թերեւս կարասցէ ի կատարումն՝ զոր ինչ խորհեցաւն՝ հասուցանել զչարիսն:
15 Եւ ելեալ իշխանաց իշխանն, որ բարձրագոյն եւ հանճարեղագոյնն էր քան զբնաւ Հայաստանեայս եւ զընդհանուր կացեալս ի ներքոյ երկնից՝ եկն առ նա մեծաշուք պատուադրութեամբ, եւ պարգեւս եւ պատիւս ոչ սակաւս նմա յառաջաբերեաց. այլ նա ի նոյն միտս չարախորհրդութեան յամառեալ պնդեալ կայր:
16 Եւ ջանայր զպարիսպն պղնձի կործանել, զգաւազանն երկաթի խորտակել, զհովիւն մատնել ի կորուստ եւ զհօտսն յապականութիւն:
17 Բայց իշխանաց իշխանն Աշոտ անհանդուրժելի մնալով խորհրդոց չարին ի գլուխ ելանել՝ յաւուր միում մինչ այնքան շքեղութիւն մեծարանօք յղփացեալ յօրացեալ կայր հազարապետն՝ ետ հրաման իշխանն առնն կորովի եղբօր իւրոյ Աբասայ Հայոց սպարապետի՝ վառել պնդակազմ պատրաստութեամբ, զօրու եւ զինու եւ զարդու ամենայարդար հնարաւորութեամբ, որպէս օրէն է նահատակաց քաջ արանց, եւ երիվարաց պատրաստել, ի նորա չար խորհրդոցն ի բաց վազել:
18 Եւ ի ժամու մինչ ագեւորեալքն կամէին մտանել զառաջեաւ, եւ նա ակն ունէր մեծ իշխանին մտանել առ նա՝ յայնժամ շուրջ կացեալ զվրանաւն մեծ սպարապետին զկազմեալ գնդաւ վահանաւոր եւ նիզակաւոր ամրափակ պնդութեամբ, եւ մտեալ մատոյց զթուղթն, զոր էր գրեալ առ Յամանիկն ի քաղաքն Պարտաւ Ահմաթայ նենգութեամբ:
19 Նորա զերկիր նկատեալ՝ ոչ ունէր նայել ի վեր, կայր կորակնեալ, ոչ ունել ոյժ պնդութեանն, զօրհասն ի վերայ իւր գուշակէր եկեալ հասեալ:
20 Բուռն հարեալ սպարապետն զձեռանէ նորա եւ հանեալ արտաքս, քաջալերելով լինել առանց երկիւղի. եւ ելեալ նստաւ ի ջորւոջն, զոր պատրաստեալն ունէին անդէն առ դրան վրանին, եւ հանին արտաքոյ ղաշիկ բանակին՝ դարձուցեալ դառնալ ընդ նոյն ուստի եկն:
21 Եւ մեկնեալ զզօրսն ի նմանէ ընդ կողմն Ապահունեաց, մերկ ի զինէ եւ յասպազինէ թողեալ, ոչ առնել այլ կողոպուտ, գնացին աղխիւ եւ երիվարօք իւրեանց:
22 Իսկ զԱհմաթ ընդ Վասպուրական աշխարհն անցանել գնալ՝ ելեալ զհետ նորա Շապուհ որդի Աշոտի, մինչ տանել հասուցանել զնա ի մուտս Ասորեստանեայց Ճանապարհին:
23 Այլ կորոպաղատն Տարունոյ կայր յամրոցին Սեւան, որ ի ձեռին Հասանայ որդւոյ Վասակայ ամբարշտի, եւ ոչ ուրեք գտանէր հնար ելիցն ի վտանգաւոր արգելանէն, թէպէտ եւ բազմաց հոգ յանձին կալեալ վասն առն պատուականի, մանաւանդ մեծ կաթողիկոսն Հայոց Գէորգ պաղատանս առնէր առ Դերանիկն, զի ընդարձակեսցէ նմա:
24 Բազում անգամ թղթովք աղաչեալ զնա, ո՛չ առնոյր յանձն. ինքն իսկ փոյթ յանձին կալեալ՝ ել գնաց մեծաւ հոգաբարձութեամբ, լուծանել զնա ի տառապանաց արգելանին. սակայն եւ այնպէս ոչ կարաց գտանել զելս իրացն վտանգի առնն:
25 Թողեալ այնուհետեւ ի խնամս արարչին, յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ:
26 Քանզի յոյժ պատկառ կայր ի պաշտօնատարութիւն հայրապետին իշխանն Տարունոյ, եւ նա սաստիկս հոգայր վասն նորա, թէպէտ ոչ օգտէր յիրին յայնմիկ:
27 Այնուհետեւ սկսաւ կորապաղատն արկանել բանս խարդախութեան ի մէջ Դերանկին եւ Հասանայ, որ էր որդի քեռն Դերանկին, որպէս թէ ոչ ուղիղ նայի ընդ նա Դերանիկն, այլ թէ՝ եւ հանել ի նմանէ զամրոցն եւ զաշխարհն նկրտել. «բազում անգամ, ասէ, եւ իմ ստուգեալ զայդ ի հաւատարմաց խորհրդականացն նորա. արդ դու մի անփոյթ յանհոգս յաղագս այդր մնայցես, անյապաղ հնարիցիս գտանել զխորհրդոցն նորա դատարկութիւն»:
28 Եւ քանզի յոյժ անկասկածելի էր ամրոցն, եւ գանձս ոչ սակաւս մթերեալ ի նմա ի բազում ամաց, եւ ինքն մանկագոյն տիովք, ի ժամանակի անձիշխանութեան լեալ ամաց [ԺԵ], զի «մանկութիւն եւ անմտութիւն ընդունայնութիւն է», որպէս գրէ Սողոմոն, եւ ելեալ ի հրապոյրս ցոփութեան ըստ խրատու առնն՝ յուսացեալ յամրոցն եւ ի գանձսն, եւ ի ցանկութիւն իշխանասիրութեան համբարձեալ զաչս՝ զօր գումարել, այրուձի կազմել, մեծամեծաց աշխարհատերանց պարգեւս տալ, ի թիկունս եւ յօգնութիւն զամենեսեան կոչել, զի ըստ յանձնառութեան խրատու նորա նոյնպէս եւ գործեսցէ:
29 Եւ յայտ յանդիման ի վերայ հասանել ոչ կարէր. գունդ կազմել եւ ճակատ պատրաստել ընդդէմ՝ անվայելուչ էր. ապա հնարաւորեալ պատիր խաբէութեամբ ի կատարումն հասուցանել զխորհրդոյն զանհաստատ իմացմունսն, եւ գնաց եմուտ յամրոցն, եւ զհիւանդութեան կեղծաւորութիւն մերձ առ մահ եդ առաջի:
30 Յղէ առ իշխանն, զի առանց եւ ոչ մի ինչ յապաղանաց փութացեալ հասցես այսր:
31 Եւ ելեալ գնաց զհետ կոչնականացն ի գութ հարազատութեան, եւ ի կարծիս սաստիկ հիւանդութեան, թէ մերձ ի մահ անկեալ դնիցի, ըստ ստուգելոյ կոչնականացն:
32 Եւ իբրեւ գիշերն տարածեցաւ եւ խաւարն թանձրացաւ եւ սկսան ամենեքին մտանել ի քուն յանձնիւր օթանոցն՝ յանկարծակի փայլիւն սուսերաց եւ մոմեղինաց վառելոյ եւ գունդք խորհրդականացն եւ Հասան ընդ նոսա. եւ բախեցին արտաքոյ զդուռնն ուր մտեալ էր իշխանն, եւ կալեալ զնա հանին ի բարձրագոյն տեղիս ամրոցին, եւ եդին ի բանտի ի ներքսագոյն սենեկացն. եւ կորապաղատին ընդարձակեաց ելանել, զի երթիցէ ուր եւ կարասցէ հասանել ըստ յաջողելոյ իրին:
33 Յայնժամ իսկ եւ իսկ փութացեալ եհաս գուժկանն առ հոյակապն իշխանաց իշխան, զեկուցանելով նմա որ ինչ գործեցաւն:
34 Եւ զի էր պաշարեալ նորա յայնժամ զքաղաքն Մանազկերտ Ապահունեաց աշխարհին, որ ի ձեռս Աբլբառայն էր, եւ առեալ հասուցեալ մերձ ի պաշարումն. եւ ի հասանել գուժկանացն եթող զնոսա, տալով նոցա հրովարտակս ի խաղաղութիւն:
35 Գուրգէն եւ Մուշեղ Բագրատունի, եւ ինքն փութացաւ հանդերձ կաթողիկոսիւն, եկն բանակեցաւ յամուրն մերձ , ուր էր արգելեալ Դերանիկն:
36 Եւ իմաստուն եւ հանճարեղ խորհրդովք, քաղցր եւ կակուղ բանիւք ողոքեալ զմանկագոյն Հասան, առաջի արկանելով նմա զարժանի ալեացն պատուականութիւն եւ զիշխանական ճոխութեան զբարձրագահութիւն եւ որ ինչ այդմ հետեւէր. միջնորդեալ հայրապետին երդմամբ ուխտի խաղաղութեան՝ ի բաց լքանել անյիշելի մոռացմամբ զչարեացն գործելոց զվնասս. եւ ըստ խնդրելոյ աղերսանաց իշխանին եւ մեծ հայրապետին՝ զկատարումն առին ասացեալքն. եւ հանին զնա յարգելանէ բանտին, պատանդ թողեալ նմա զԳագիկ որդի Դերանկին եւ որդի Գրիգորի Արծրունոյ:
37 Նոյնժամայն մատուցեալ ոմանց առ Դերանիկն՝ ստուգագոյնս քսէին վասն Գագկայ Ապումրուանայ, խորհել ընդ կորապաղատին, զոր ինչ գործեաց Հասան զանօգուտսն. բայց եթէ ստութեամբ եւ թէ ճշմարտութեամբ՝ մեզ չէ յայտ, եւ զոչն ստուգեալ՝ եւ ոչ գրել լաւ համարեցայ:
38 Բայց ինքն Դերանիկն ստեաց երդման ուխտի խաղաղութեանն, զոր եդ ի մէջ իւր եւ ի մէջ Հասանայ, եւ կալեալ զնա եդ ի բանտի ի Նկան բերդի եւ զամրոց նորա եհան ի նմանէ, եւ կացոյց զհաւատարիմս իւր պահել զնա. եւ զտուն եւ զստացուածս հանեալ ի նմանէ՝ եւ կացոյց ի վերայ աշխարհին զիւր գործակալս:
39 Բայց Յամանիկն իբրեւ լուաւ ի դարձուցանելն Աշոտի զԱհմաթ լի անարգանօք, եւ զխորհուրդն զոր խորհեալ էին ի վերայ Հայոց ցրել՝ զօրհասն ի վերայ իւր համարեցաւ տեսանել. եւ սկսաւ ոգորել եղջիւր ածել ի վերայ Աշոտի յայտնի եւ ոչ ի ծածուկ. եւ նա ձեռնամուխ եղեւ զընդ նովաւ հնազանդեալս ի բաց կորզել քեցել ի նմանէ շրջաբերական թղթովք, զիշխան Վասպուրական զԴերանիկն, զԱպլբառ Կայսիկ զբռնաւորն Ապահունեաց, նմանապէս եւ զայլսն զոր եւ կարաց հրապուրել. եւ ինքն Յամանիկն գրէր առ Աշոտ զԴերանիկէն՝ լի ապիրատութեամբ խորհել վասն Աշոտի:
40 Եւ արար՝ մինչ ճեղքեաց խզեաց զմիաբանութիւնն Հայոց: Բայց Դերանիկն խօսի ընդ Հասանայ զխաղաղութիւն, խոստանայ առնել զդարձ ամրոցին Սեւանի եւ աշխարհին նորա. «միայն, ասէ, զԳագիկ Ապումրուան առ իս ածցես հնարաւորեալ վասն նորա». զի Գագիկ անցեալ ամրանայր ի Ճախուկ բերդի, ի կասկածի կալով ի Դերանկէն, ըստ զեկուցմանն զոր ինչ գործեաց Հասան առ Դերանիկն:
41 Իսկ Հասան ըստ յանձնառութեանն գնաց մեկնեցաւ ի Դերանկէն, եմուտ առ Գագիկ յամուրն եւ զտրտունջն զԴերանկէն հաւատարմացոյց առաջի Գագկայ, որ դիւրաւ առ հաւատալն հաստատնագոյն երեւէր. եւ ըստ օրինակի կեղծաւորական հիւանդութեանն, զոր առ Դերանիկն հնարաւորեցաւ՝ զնոյն եւ առ Գագիկ գլխաւորեաց:
42 Եւ եղեւ իբրեւ ննջէր Գագիկ յանհոգս յանկասկածս՝ հասեալ Հասան ի գիշերի սուսերամերկ վառեալ փոքր գնդաւ, մոմեղինօք վառելովք՝ եւ կապեաց զնա կապանօք երկաթի:
43 Եւ փութացաւ գալ առ նա Դերանիկն. որոյ գնացեալ առնու յինքն զԳագիկ եւ յղէ սպառազէն պատրաստութեամբ ի Վանտոսպ առ տիկինն Վասպուրական, եւ պահել ի զգուշութիւն:
44 Եւ յետ սակաւ աւուրց ել գնաց Դերանիկն ի Ճուաշ գաւառ՝ ձմերել յաւանին Մառական:Աստանօր ոչ հեշտալիր թուին ինձ պատմութիւն ճառիս շարագրութեան:
45 Յապուշ կրթին միտք իմ զմտաւ ածել զաղետիցն, խորհրդածել գրել յիշատակարանս. լքեալ լինին ընթացք ձեռացս առ կորովութիւն գրաւորականիս. երկունք իբրեւ ծննդականի ի վերայ իմ հասեալ լինին՝ մատենաւորել զայսր աղետաբեր համբաւուց ցոյցս. ցաւ է ինձ ի վերայ բեկմանն որ ի նախատորդէն խորտակեցայ:
46 Պղպջաձիգ արտօսր իբրեւ յեռանդնոտ կատսայէ ի վեր յորձանախաղաց սահին. տարակուսանք անյուսալի շուրջ զինեւ պարագրին ի վերայ եղելոցն:
47 Եւս առաւել քան զանդնդականն յուզմանցն բռնալիր հողմոցն զծիրանեգոյն ալիսն, զլեռնաձեւ կուտակսն եւ զվիշապաձայն գոչմունսն՝ եւս յաւէտ ահագնակի վրդովմամբ զմրրիկ անձանց ի մէջ եռաշարժ ընթացմանցն, ի հոլովմանց խոհարանի իշխանական սրտին ի ներքս հարկաւորաբար բռնազբօսեալ ձգեն:
48 Յոքունց կամ թէ բնաւից կարօտանամ իմաստասիրաց գումարից ի մի վայր հասելոց՝ զողբերգականացն ճոխաբանել ճարտասանութիւնս. վասն զի իմ ոչ բերեալ ոյժ առ այսքան եկեալ հասեալ աղետիցս զդամբանականն երգել երգս:
49 Այսր աղագաւ արտաքս վազեցի զմեծս զայս բանգիտութեան ընթանալ ասպարէզ, զօրաւորաց մտահարուստ արանց կարօտացեալ, բաւականանալ իմով անհեդեդ պատմողական հանդիսիւ՝ զկարգին յառաջ վարել զպահանջումն, թերեւս արդեօք գործակցօք յանդգնեցայց վարել առ ողբերգակս:
50 Եւ եղեւ ի գնալ Դերանկին ի ձմերոցս Վասպուրական իշխանացն, ճանապարհ արարեալ ընդ ձորն Ընծայից, որոյ ելքն ընդ գաւառն Հեր քաղաքի:
51 Եւ յարգելուլ զնա ազատագունդ վաշտիցն՝ չանսայր, քանզի լուեալ էր նոցա, եթէ շրջաբերական թղթով դարան գործեալ էր նմա Աշոտոյ իշխանաց իշխանի:
52 Ասեն. թո՛ղ տեսցուք զելս այսր համբաւոց: Իսկ նա առ չանսաւորութիւն անխոնարհելի մնացեալ, եւ անցեալ օթագայեցեալ ի գեօղն Փեռոտակ յանդիման քաղաքին:
53 Իսկ քաղաքապետն որում Ապլբերս կոչէին, ձեռնտուութեամբ պարսկային զօրու սպասէր նմա ի չարիս ի բազում աւուրց. եւ զօր գումարեալ ել ընդ առաջ նորա:
54 Եւ կոչնականքն ընդ այգն ընդ առաւօտուն փութացուցեալ ասեն, «եկ, տեսցուք զմիմեանս սիրով խաղաղութեան». եւ յարգելուլ զնա ազատանւոյն՝ չանսայ բնաւ ումեք:
55 Եւ զի հուպ առ հուպ են խառն աշխարհք երկոցունցն, եւ քաղաքն ի հովտաձեւ դաշտին՝ նպաստաւորէր խոշոշ վիրագին քաջասրտագոյնս լինել:
56 Յղեաց զկոչնականսն զպատահմանն տանելով առ նա զպատասխանիսն. եւ լրտեսք քաղաքապետին փութացեալ ասեն, «ահա մեկնեալ ի զօրացն զհետ որսոց ինչ յանհոգս յանզգուշութեան գայ ընդ այս ինչ տեղի. արդ փութա պատահեաց նմա, զի մատնեաց զնա Աստուած ի ձեռս քո»:
57 Նոքա վազս առեալ ճեպով խուռն յարձակմամբ սպառազինեալ այրուձիոց. եւ Դերանիկն ճեմս առեալ սիգաքայլ երիվարաւն եհաս հանդէպ ճակատու գնդին վառեալ, միայն եւ առանձինն ի յառուամէջ տեղւոջ. եւ ճեղքեալ զօրու թշնամեացն յայսկոյս եւ յայնկոյս՝ արարին մտանել նմա ընդ մէջ զօրուն:
58 Եւ նոյնժամայն շուրջ փակեալ բազմութեան՝ արգելին զնա իբրեւ յամուրս անձաւաց, զվարմ մահաբեր շուրջ ձգեալ ի կործանումն քաջ նահատակին:
59 Տուեալ էր նշան քաղաքապետին, իբրեւ զՅուդային ի տէրունական համբոյրն, ասէ. «յորժամ զայս նիշ համբոյր մատուցեալ համբուրեցից զնա՝ դուք զազդոյ վէրս ի զօրութիւն նիզակի հարջիք զնա»:
60 Եւ նոյնժամայն սուսերամերկք խուռն նիզակօքն ի վերայ յարձակեալ իբրեւ զգազանս արիւնարբուս մարդախանձս՝ սրախողխող արարեալ սպանին զնա, եւ արարին խաւար Վասպուրական աշխարհիս, որ կեցեալ իշխանին. եւ էր ամաց [Խ] յորժամ մեռաւ:
61 Յայնժամ ողորմագին զաչսն շրջշրջեալ առ քաջ նիզակակիցսն իւր, թէ ո՛վ ոք արդեօք թերեւս յօգնութիւն ինչ նմա հասանիցեն. բայց քանզի տէր մատնեաց զնա ի ձեռս նոցա, որպէս ասաց Դաւիթ՝ եւ եղեւ ահ տեառն ի վերայ ամենեցուն. այր իւրաքանչիւր մազապուր զերծեալ փախստեայ գնացեալ հասին յաշխարհն իւրեանց:
62 Բայց միայն զնահապետն Ամատունեաց զԱպուսակր ձերբակալ առին գնացին ի քաղաքն, բարձեալ եւ զդին սպանելոյն տարան ընդ իւրեանս ի պարծանս իւրեանց:
63 Յիշեցեալ լինին աստանօր սողոմօնեան բանագործութիւնքն զկատարումն առեալ, զի ասէ, «որ աներկիւղն է՝ անկանի յորոգայթս եւ ի վիհս, եւ ի տեղիս ուր ոչ եղիցի այցելութիւն յաւիտենից»:
64 Եւ առ վատացի քաջութեան աղագս զդէմ տանին բերեալ ասէ, «զվատ երկիւղ ապրեցուցանէ»: Իսկ եթէ վատացն՝ արութի՛ւն զերկիւղն համարելի է, ո՞րչափ եւս առաւել քաջացն քաջութիւն ստացեալ երկիւղիւն պատսպարել իւրեանց:
65 Որպէս եւ Դաւիթ ասէ, «պատրաստեցայ եւ ոչ խռովեցայ». եւ այլ ոմն յարտաքին իմաստնոց ասէ, ընդ աներկիւղ ի ճանապարհ մի երթալ: Այլ ճշմարտագոյնք են Սողոմօնեանքն, զի ասէ, «վայ միումն. յորժամ գլորիցէ, ո՞ յարուցանիցէ զնա». եւ եթէ «լաւ են երկուք քան զմի, զի եթէ միովն գլորիցի ոք՝ կանգնեսցի»:
66 Եւ խնդրեալ զդի նորա վաճառականաց՝ պատեցին զնա ի ձեռս եպիսկոպոսին Դաւթի նորուն գաւառի եւ եդին ի տապանի յեկեղեցւոջն որ ի նմա: Եւ յետ անցանելոյ աւուր, գնացեալ Աշոտ որդի Դերանկին, առեալ զդի նորա՝ տարեալ հանգոյց առ հարս իւր յԱղբակ գաւառի ի վանս սուրբ Խաչին:
67 Եւ ժողովեալ աշխարհն Վասպուրական՝ զամիսս [Ժ] արարին կոծ մեծ ի վերայ նորա: Եկն այնուհետեւ Շապուհ որդի թագաւորին Աշոտի եւ ետ զիշխանութիւնն ի ձեռս Աշոտի որդւոյ Դերանկին, փոխանակ հօր իւրոյ:
68 Եւ զԳագիկ որ եւ Ապումրուան՝ զնա ոստիկան կարգեաց ի վերայ աշխարհին, տեղապահութեամբ տիրել, զի կարի մատաղօրեայք էին որդիք Դերանկին. Աշոտ էր [Թ] ամաց, յորժամ մեռաւ Դերանիկն, Գագիկ էր [Է] ամաց, Գուրգէն [Ե] ամաց:
69 Եւ թէպէտ տածէր եւ խնամէր Գագիկ աշխարհիս՝ այլ ոչ ուրախ լինէին ի նա ազատատերացն գրոխք, եւ կացին ի տարակուսի: Այլ քանզի յոյժ առաւելեալ էր իմաստութեամբ Գագիկ՝ տեղի տայր բովանդակ գաւառապետաց զօրագլխաց աշխարհիս, գնայր ընդ նոսա իմաստութեամբ խորագէտ հնարաւորութեամբ, ըստ անձնիւր գահու մեծարեալ պատուադրութեամբ հաճոյանալ ախորժէր նոցա:
70 Զկնի այսորիկ եկն Աշոտ թագաւորն Հայոց մխիթարել զդուստր իւր եւ զթոռունս, եւ եւս առատանայր զհաստատութիւն իշխանութեանն Աշոտի եւ զոստիկանութիւնն Ապումրուանայ: Բայց Տիկինն Սոփի կեցեալ յետ մահու Դերանկին զտարի մի եւ զամիսս [Ը]՝ յաւելաւ առ հարս իւր. եւ տարեալ հանգուցանեն ի նոյն վանս սուրբ Խաչին:
71 Եւ յետ այսորիկ որդիք նորա Գագիկ եւ Աշոտ եւ Գուրգէն կանոնեցին զյիշատակութիւն նոցա ի տօնի սրբոյ Խաչին, եւ ետուն ի սուրբ եկեղեցին [Դ] ագարակս, զվանքն Փշոց եւ զագարակն Ահավանք, յանդիման եկեղեցւոյն որ ի կղզին, եւ զքարն Մանակերտ, որ է հանդէպ հարաւոյ կուսէ, եւ զԲերկրի եւ այլ բազում տեղիս, զոր աւանդեցին որդիք թագաւորին յետ մահու հօր եւ մօր իւրեանց ի պէտս սուրբ Խաչին Աղթամարայ. եւ են հրամանք սոցա իբրեւ զվէմ հաստատուն. եւ եթէ ոք խախտել ջանայ՝ ի հրամանէն Աստուծոյ ոչ ժառանգէ նա զաթոռ իւր եւ զթագաւորութիւն:
72 Եւ թէ հաստատել ոք կամեսցի՝ անսասանելի կացցէ նա յայսմ աշխարհիս. ամէն:
Գլ. 21
0 Փոխանակ Աշոտի թագաւորել Սմբատայ:
1 Ընդ ժամանակսն ընդ այնոսիկ Աշոտ թագաւորն Հայոց փոխի յաշխարհէս ի բարիոք ծերութեան, փափկացեալ եւ յղփացեալ խրախութեամբ, ձեռն նորա յամենեսին եւ ամենեցուն ձեռք ի նա, քաջավայելչագոյնս զթագաւորութեանն կատարելագործեալ զժամանակն, [Ե] ամ յիշխանական ճոխութեան, [ԻԵ] ամ յիշխանաց իշխանական պետութեանն, [Դ] ամ ի թագակապ շքեղութեանն. եւ մեռաւ [ՅԼԹ] թուականութեանն Հայոց, եւ ի [ԺԵ] ամի հայրապետութեանն Գէորգեայ Հայոց կաթողիկոսի:
2 Եւ փոխանակ նորա թագաւորէ Սմբատ որդի Աշոտի, այր քաջայայտ եւ հանճարեղագոյն, լի եւ առոյգ յամենայն իրողութիւնս՝ որ ինչ ընդ երկնաւս համառօտաբար լրութիւն պատկանաբար պիտանան, հաճոյ Աստուծոյ եւ ընտիր մարդկան:
Գլ. 22
0 Կործանումն քաղաքին Դուին ի սաստիկ շարժմանէն:
1 Ի սորա յերրորդ ամի թագաւորութեանն ի վերայ Հայոց աստուածատուր բարկութեամբ անդնդաշարժ վրդովմամբք ներքնագոյն խորոցն պատահեալ միմեանց սահանախաղաց դղրդմամբ, հիմնաշարժ տապալմամբ, ներքսագոյն երկրի թուլացեալ պնդափակ աղխեալ սանդարամետական սահմանին, բարկութեան հողմոց շնչեալ ընդ ջրոցն խաւարայնոց, ի կոխակս անդնդաքակս զթանձրայատակ երկրի զկարծր եւ զծանրալիր անկշիռ անբաւութիւնն տատանեալ, մինչ յերեսս երկրի ի վեր մղեալ հանդէպ քաղաքին Արտաշատու, որ Բլուրն նորուն ասի, յորում շահաստանն Դուին, մարդախիտ պարսպաւոր պատնիշօք պատուարեալ եւ տուրեւառիկ վաճառականութեամբ եւ ազգի ազգի պղծութեամբ յափրացեալ յղփացեալ՝ զնա ի հիմանց տապալեալ.
2 բերանաբաց դժոխաբար լայնեալ զբերան իւր՝ յոգունց քան թէ սակաւուց արար վիժել յանդունդս, որոց ոմանք եւ տունք նոցա գերեզմանք նոցին եղեն: Գունակ Կորխային բանակին յանդնդաքակ տունսն զբնակութիւնսն արարին, անխայեալ ի նինուէականն ստրջացեալ նախ անդ ո՛չ անխայեալ առ քարեղէն սիրտ քաղաքացւոցն Դունայ:
3 Նա եւ տեղիք սրբութեանց տունք աղօթիցն զշարժմանն կիրս կրեալ, պատառմամբ որմաշարժ լինելով, որպէս յայնժամ ի մահուն Ոզիայ արքայի, յաւուրս Եսայեայ մարգարէի՝ ի ձայնէ սրովբէից շարժեալ տաճարին տեառն, մինչ բարձրանալ դրանդեացն:
4 Որպէս եւ առ Զաքարիայիւ մարգարէիւ շարժեալ մինչ ի լեառն Ձիթենեաց: Եւ ասի լինել թիւ մարդկանն ապականելոց ի շարժմանէ՝ ոգի առաւել քան [ՀՌ]: Այս շարժումն սաստկագոյն քան որ եղեւ յամս Զաքարիայի Հայոց կաթողիկոսի, յետ է ամի գերութեանն Հայոց: Անդ հանդիպեալ լինէր եւ երանելի եպիսկոպոսն Գրիգոր Ռշտունեաց վսամ. ոչ կարաց իւրայովքն զերծանել, իբրեւ յայնժամ առղոթաւ ի լեառն: Եւ նորայքն ոմանք ի նմին շարժմանէ գերեզմանացան ի նմին:
5 Բայց երանելի հայրապետն Տէր Գէորգ սաստկագոյն քան զտիեզերական կործանմանն առ Նոյիւ բերելով զտրտմութեանն թախիծս, հանդերձ եպիսկոպոսիւն Գրիգորիւ՝ զաբրահամեանն վաղնջուց աղաչանսն ի կործանմանն Սոդովմայ յառաջաբերեալ մարդասիրին Աստուծոյ. եւ թողեալ զբնակելն ի Դուինն՝ ելեալ բնակեցաւ ի Նոր քաղաքին ի մեծ եկեղեցւոջն որ յանուն սրբոյն Գրիգորի շինեալ էր երանելւոյ տեառն Ներսիսի Երկրորդի Հայոց կաթողիկոսի:
6 Յետ այսր՝ յերկրորդ ամի պաշարեն զԿարնային քաղաքն զօրքն Յունաց. եւ դարձեալ անդրէն ի կամս իւրեանց թողեալ գնացին: Եւ ի նմին ամի մեռաւ արքայն իշխան Տարունոյ, եւ բռնազբօսեալ զաշխարհն Ահմաթ որդի Յիսէի Շեհայ յինքն նուաճել. եւ սպանանի Գուրգէն իշխան որդի կորապաղատին նենգութեամբ ի զօրագլխացն Ահմաթայ, այր քաջ եւ երեւելի եւ քաջայայտ ի մէջ Հայաստանեայցս:
7 Բայց որդիքն Դերանկին, Աշոտ եւ Գագիկ եւ Գուրգէն, զըստ մարմնոյ աճմանն չափ առոգ եւ բարձրաբերձ ձգմամբ յառաջ տանէին, նա եւ զմտացն ոչ սակաւ հարստանալ յայտարարական բերմամբ առ հանճարեղութիւնն զուգընթաց բողբոջմամբ կատարելագործէին. եւ զուարճ եւ զուարթ խրախութեամբ յուսակցէին առ տիրական նախախնամօղ հոգաբարձութիւն շինութեան աշխարհիս, եւ զսուգ եւ զտրտմութիւն, զոր կրէին աշխարհս յաղագս մահուանն Դերանկին՝ յուրախութիւն եւ խնդութիւն տրամադրէին.
8 եւ առ եղբայրականն զհնազանդութեանն չափ ցուցանելով, անկշիռ վայելչութեամբ զմիմեանս լաւ համարելով քան զանձինս, հասարակ զճոխութիւն իշխանական գահընկալութեանն վարկանելով, միայն ըստ ամացն ծննդաբանութեան հաւատացին Աշոտի զիշխանականն տալ պատուադրութիւն, եւ անհակառակող գտեալ բարուք՝ բաժանեն զաշխարհս յերիս մասունս. տալով Աշոտի, որպէս ասացաք յառաջագոյն՝ զգահն նախնական իշխանութեան այլովք յոլովագոյն միջոցօք աշխարհիս, մինչեւ յամուրն Նախճաւանու:
9 Իսկ Գագիկ զկողմանս Ռշտունեաց այլովք մօտակացիւք գաւառօք, եւ որքան իցէ հասումն ուժոյ՝ անդր եւս յաշխարհն Մոկաց: Եւ Գուրգէն զկողմանս արեւելից, յելից Աղբագոյ եւ որ շուրջ զնովաւ ամենայն Պարսկահայք մինչեւ ի մուտս Կորդաց, եւ ուր եւ ըստ այնմ իցէ հնար ածել զձեռամբ:
10 Եւ այսոքիկ այսպէս: Իսկ Ապումրուանայ ի պատճառ ոստիկանութեան զմանկականն նոցա պատճառելով խաժութիւն հասակի՝ առ սակաւ սակաւ սկսաւ զամուրսն յինքն գրաւել, զհետ իշխանական ցանկութեանն զերասանակ մտացն ձգեալ, զամուրն Նկան ի Թոռնաւան գաւառի, եւ զամուրն Կոտոր ի ձորն Ընծայից, զամուրն Սեւանի ի փորն Լմբայ:
11 Եւ այլ ամրաբնակ ազատորերոյն պարգեւս եւ պատիւս օր ըստ օրէ բաշխէր, եւ ինքն յանգուցանել ախորժելով վարէր ընդ նոսա:
12 Զորոյ իմացմանց հանգամանս իմացեալ ազատացն Վասպուրականի՝ ոչ հաճոյանայր նոցա թեւակոխելն Գագկայ, եւ զելս իրացն ջանային գտանել, առանց խռովասէր հանդարտութեան. ոմանք զայս ինչ, ոմանք զայն ինչ տանէին ածէին խորհրդածութիւն: Բայց բազմաց այլ իմացմունքն յայսոսիկ առ վայր մի առին զկատարումն:
13 Որդին Ապուսեճի Աւշին, որ զպարսկային հարստութիւնն հզօրապէս յաղթութեամբ ի գլուխ եհան՝ ձեռնամուխ ախորժեաց լինել ի վերայ Հայոց, զհարստահարութիւնն բացաձգել, եւ զթուղթս առ մի մի յիշխանացն յղել յաճախէր, յոլովագոյն առ իշխանն Աշոտ եւ առ եղբարս իւր. որք ծանուցեալ զբռնանալն նորա ի վերայ պարսկական պետացն եւ զինչ կրեցինն, զմտաւ առեալ եւ զխառն ընդ աշխարհիս զդրակցութիւնն, եւ թէ գուցէ զպարսկայինն հասանիցէ մեզ կրել եւ աշխարհիս մեր՝ ձեռն ետուն հաւանութեան ի նորայն կալ մնալ հպատակութեան:
14 Եւ ելեալ Աշոտ զհետ կոչնականաց Աւշնի՝ գնաց աներկիւղ համարձակութեամբ: Իսկ թագաւորն Հայոց Սմբատ անպատկան վարկանելով զերթալն Աշոտի առ Աւշին, մի՛ գուցէ արդեօք եւ այլք դրդուիցին յիշխանացն զնորայն հետեւել ուղեւորութիւն, եւ յարգելուլն զԱշոտ՝ չանսաց ումեք:
15 Նոյնժամայն ի բարկութիւն ցասմամբ մեծաւ շարժեալ թագաւորն Սմբատ՝ գրէ առ Գուրգէն Անձաւացեաց տէր եւ առ Գագիկ Ապումրուան, ասէ. «բնութեամբ ճշմարտութեամբ աշխարհդ Վասպուրական ձեր լեալ էր ժառանգութիւն, եւ զձեզ արտաքս հանեալ թողեալ են նախնեացն Աշոտի: Արդ ելէք ի վերայ աշխարհիդ զօրացեալ զօրութեամբ, եւ ձեր լիցի երկիրդ ի ժառանգութիւն»:
16 Որոյ հրամանն փութով զկատարումն առնոյր ըստ ցանկութեան իշխանասիրութեան նոցա. եւ ելեալ ի վերայ աշխարհիս՝ յերկուս բաժինս հատին զաշխարհս:
17 Եւ եկին տալ պատերազմ ընդ ամրոցին Վան քաղաքի, եւ զի ի գնալ Աշոտի թողեալ էր անդ զտիկինն Վասպուրական զՍետայ, եւ զպատրաստութիւն պատերազմողական մարտի ամրոցին հաւատացեալ էր Յիսէի եղբօր Թադէոսի, որոց Շերեփայ որդիք անուանէին, ի յԱկէացի տոհմէ, քաջամարտիկք եւ հմուտք պատերազմողական յարդարմանց՝ եւ ետուն պատերազմ անդ զաւուրս [Լ], եւ ոչ ինչ կարացին ստնանել. այլ զպարտութիւն քան զյաղթութիւն յինքեանս ձգէին ի ձեռանէ Յիսէի, մինչ պակասել պատրաստութեանն բերդին, մանաւանդ ջրոյն սակաւաւորութիւն. որք յակամայ կամս լքին զմարտն եւ ցածուցին զպատերազմն եւ ետուն զամուրն ի Գագիկ:
18 Եւ մինչ այսպէս կայր աշխարհս յանկարգ խաղաղութեան՝ եհաս լուր գործոյն առ Աւշին եւ առ իշխանն Աշոտ, եթէ «վրդովեալ է երկիրն, եւ կան ի տարակուսի՝ որք զամուրսն քո ունին. արդ փութա անյապաղ վճարել զբռնահարեալ գործ միաբանութեան նոցա քակտել»: Որոյ ոչ զպատաղումն բերելով՝ գայ զօրու Աւշնի հասանէ ի վերայ նոցա: Զորոց տեղի տուեալ գնացին յամուրս իւրեանց, եւ զօրացն Վասպուրականի դարձեալ զկնի Աշոտի:
19 Բայց Գուրգէն խոկայր զմասն աշխարհին յինքն գրաւել, մանաւանդ զՈստանն Ռշտունեաց, որ էր տեղի սպանման հօր իւրոյ, գինս արեան զնա համարելով:
20 Բայց Ապումրուան պատճառելով Աշոտի՝ ասէ. «վասն այնր ելի յաշխարհս, զի մի Գուրգէն բռնաբար յինքն կորզեալ ձգիցէ զամուրս աշխարհիս, եւ յինքն բռնաբար զզօրս քո յանգուցանիցէ: Արդ խօսեաց ընդ իս ի խաղաղութիւն, զպատրուակ կեղծաւորութեան ի միջոյ երկոցունց ի բաց պարուրեալ»: Բայց քաղցրաբարոյ իշխանն Աշոտ, հեզն եւ ամենայն բարեօք յղփացեալն, տեղի ետ ասացելոյն:
21 Եւ հասեալ ի մի վայր գան հովիտն Կուղան, ուր Գուրգէն բանակ արարեալ էր ի Կարկինեանս տեղւոջ բազմաձեռն զօրու. խօսի Գուրգէն ընդ Աշոտի յայտնապէս զոր խորհէրն. եւ առ չանսալ իշխանին՝ անդէն նոյն ժամայն ի մարտ պատրաստին:
22 Բայց Աշոտ թէպէտ եւ նուազագոյն զօրու ընդ իւր լինելով, ոչ թիկն ածեալ վերջացաւ առ պատերազմն յառաջանալ: Յորոց միջի կացեալ Ապումրուան համոզեալ նոցա ցածոյց զճակատ առ ճակատ վառեալ պատերազմն, եւ Գուրգէն դարձեալ գնաց յաշխարհն իւր յամուրն Կանգուար: Եւ յետ սակաւ աւուրց վախճան առեալ կենաց նորա, ձիոյ խրոխտացելոյ զանձն ամբերթեալ ելոյծ ի կենաց զքաջարանցն զմեծն տերանց զքաջ զօրավարն եւ զզօրագլուխն Հայոց մեծաց:
23 Բայց Ապումրուան երկնէր գայր զիշխանասիրականն ծնանել գահակալութիւն ի վերայ աշխարհիս:
24 Եւ քանզի էին երեքին սոքա անքակ անխզելի առ միմեանս, զմիաբանական կապակցութիւն շաղկապեալ, Աշոտի եւ Գագկայ եւ Գուրգինայ, որդիք Դերանկին, յեցեալ յուսացեալ առ միմեանս, իբրեւ զքաղաք ամուր իբրեւ զպարիսպ պղնձի՝ ոչ կատարելանայր առ աւարտումն հասանել խորհրդոյն. եւ բազմածուփ ալեացն ներքսագոյն շտեմարանեալ ցանկասիրութեանն՝ անդուլ առնէր զնորայն իմացմունս. ապա նոքա մերկացեալ զկեալն կասկածանօք առ Ապումրուան՝ գան առ նա առանց ակնածութեան. որոյ դիպօղ ժամ գտեալ ի միասին կալով նոցա՝ կալեալ զնոսա տայ յամուրս աշխարհին, կապեալս կապանօք երկաթեօք. զԱշոտ տարեալ յանկասկածելին Նկան, զԳագիկ յամուրն Սեւան, զԳուրգէն ի Կոտորն բերդ:
25 Եւ դարձեալ զՍեւան բերդ տայ ի ձեռս Հասանայ որդւոյ Վասակայ ամբարշտի: Զնոյն տեսեալ ազատացն Վասպուրականի, անտանելի մնալով առ դիպուածն զոր ինչ գործեաց Ապումրուան՝ ելին գնացին առ Ատոմ որդի մեծին Գուրգինայ յամուրն Կանգուար, գտանել զելս իրացն, Յիսէ Տրունեաց տէր որդի Հոնաւարայ, Վարազշապուհ Աբելինից տէր, Թադէոս Ակէացի Շերեփայ որդի, եւ այլք ընդ նոսա: Սոքա ամենեքին աղխիւ եւ ընտանեօք իւրեանց թողին զտունս բնակութեան իւրեանց եւ զհայրենիս իւրեանց, ի վերայ մտերմութեամբ հպատակութեան որդւոցն Դերանկին.
26 լաւ համարեցան զկեանս պանդխտութեան յօտարութեան առնել, քան տեսանել կապեալս արգելեալս ի բանդի զորդիս իշխանին իւրեանց, զիշխան աշխարհիս. որոց սրտի մտօք ի մանկութենէ զհարկ ծառայութեան հատուցեալ էին ըստ օրինի վայելչութեան հնազանդողաց եւ հնազանդելոց, ըստ յորդորման հեթանոսաց վարդապետին:
27 Անդանօր եկեալ Շապուհ եղբայր թագաւորին, եւ կացուցանէ զԳագիկ՝ իշխան Վասպուրական տէրութեանն. մանաւանդ զի փեսայացուցեալ էր Շապհոյ զԳագիկ ի դուստր իւր. բայց Ատոմ յամր առ փոյթն լինելով վասն թագաւորին ակնածութեան:
28 Եւ ելեալ ազատացն Վասպուրականի դէմ եդեալ տարադէմ գնացին յԱմդացւոց քաղաքն առ Ահմաթ որդի Յիսէի Շեհայ, որ մեծաւ ախորժանօք յանգուցանէ առ ինքն զնոսա իբրեւ արս պատուաւորս եւ քաջամարտիկս զօրաւոր զօրութեամբ, եւ մանաւանդ զի բազում անգամ զանուն յաղթութեան ստացեալ ունէին:
29 Իսկ յառաջագոյն եւ նա գիտէր ի համբաւուց, եւ յօժարագոյնս եղեւ ընդունել զնոսա. որ եւ զկողմանս Տարունոյ յինքն կորզեալ՝ թիկնածէր բնաբանապէս ամիրայապետել ամենայն Հայոց:
30 Զի եւ տուն Հայոց անուանեալ առաջին ասէին զՏարօն: Եւ զայսոսիկ Ահմաթայ յինքն առեալ արկանէր ի կամս եւս յառաջանալ, զի եւ զնախարարս Հայոց գրաւեսցէ մեծապատիւ սիրով, ի ձեռն այնր հաստատագոյնս լինել ի կասկածաւոր պատգամացն, զոր հանապազ յղէր առ նա Սմբատ թագաւորն Հայոց:
Գլ. 23
0 Վասն զօրաժողովն լինելոյ Սմբատայ թագաւորին հայոց ի վերայ Ահմատայ Ամդացւոյն, Վրաց եւ Աղուանից եւ բոլոր հայոց իշխանօքն, եւ պարտութիւն Սմբատայ յԱհմատայ ի սահմանս Աղձեաց ի վերայ գետոյն Թուխ կոչեցեալ, որ իջանէ ի ծովն Բզնունեաց:
1 Որպէս վերագոյնն յիշեցաք սակաւուք վասն Ահմատայ՝ յինքն գրաւել զաշխարհն Տարունոյ, հանեալ ի Հայոց պետութենէ:
2 Գրէ բազում անգամ Սմբատ առ Ահմատ՝ թողուլ անդրէն զաշխարհն, տալ ի ձեռս Աշոտի որդւոյ իշխանին Դաւթայ. եւ խոստանայր նմա զհազարապետութիւնն Հայոց յարքունուստ հրամանէ հնազանդութեամբ Հայոց:
3 Բայց Ահմատ ոչ խոնարհեալ ունկն դնել ասացելոցն, արհամարհեալ զառաքեցելովքն:
4 Յայնժամ թագաւորն դեսպանս արարեալ յամենայն սահմանս տէրութեանն Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, եւ առ քաղաքացիսն եւ հազարապետս եւ գաւառակալս, եւ որք սիրողաբար առ նա զհնազանդութեանն հարկ հարկանէին:
5 Եւ եկին հասին առ նա Ատրներսէհ իշխանն Վրաց: Եւ որպէս ասեն՝ եղեւ թիւ զօրուն գումարելոյ իբրեւ [ՃՌ–աց]. եւ գնացեալ ընդ եզր ծովուն Բզնունեաց, ընդ կողմն Ապահունեաց՝ եւ բանակեցաւ յափն գետոյն, որ իջանէ յԱղձնեաց խոխոմացն:
6 Զորոյ իրազեկ եղեալ գալուստ նորա առ Ահմատ, եւ նորա գումարեալ առ ինքն զզօրս իւրոյ նահանգին եւ Միջագետաց եւ զԳեթացիսն՝ եւ եկն եհաս յանդիման նմա:
7 Եւ իսկոյն անյապաղ յական քթթել սպառազինեալ այրուձի պնդակազմ պատրաստութեամբ, ռազմ բոլորեալ ղաշիկ դիմացուածով զմարտն գրգռեալ, ախոյանայարձակ լինելով քաջացն Վասպուրականի, զորոց անուանքն վերագոյն անդ յիշեցաք, եւ փակեցին զբանակն եւ դարձուցին զզօրագլուխսն, եւ իբրեւ հողմ զպրակս եղեգան տատանեալ՝ սասանեալ խռովեցուցին զբազմութիւն զօրացն:
8 Իսկ թագաւորն իբրեւ գիտաց զընդխառնել ընդ միմեանս զօրացն, կամեցաւ մի՛թէ արդեօք կարասցէ դադարեցուցանել զմաքառումն. ի սաստ մատուցեալ գնդին իւրոյ պատերազմողացն՝ եւ ոչ կարաց զբորբոքեալ հնոց դէզադէզ կոխակացն սրախողխող սատակմանն ցածուցանել:
9 Նոյնժամայն դարձուցեալ զերասանակ երիվարին ի պատերազմ յառաջանալ, եւ անդ բազում արութիւն նահատակութեան ցուցեալ, սակայն ոչինչ օգուտ բերեալ:
10 Այլ ելեալ արտաքս ի ռազմէն՝ դարձաւ փախստեայ ընդ ճանապարհն Հողցայ. եւ Ահմատայ ընդ մէջ փակեալ զղաշիկն՝ յանխնայ հարուածովք հարին, մանաւանդ զհետեւակազօր գրոխսն եւ զգռեահսն որք ընդ նոսա. եւ որպէս ասեն՝ աւելի քան [ԵՌ] լեալ թիւ սպանելոցն. եւ զտարի մի կացեալ մարմինք սպանելոցն անյօշելիք ի գազանաց եւ ի թռչնոց:
11 Անկեալ էր յայնժամ ի պատերազմին Աշոտ Հայկազնեայ Գեղարքունեաց իշխան, որ Սուփանայ որդին ճանաչէր. եւ տիկինն սպարապետական ի Տարունոյ եկեալ եւ նշանացի զդի նորա գտեալ՝ տարաւ ի Պորպ յիւր աւան եւ եդ ի գերեզմանի:
Գլ. 24
0 Վասն մահուանն Ապումրուանայ:
1 Բայց Ապումրուան զԳագիկ որդի Դերանկին պահէր ընդարձակի, հանեալ ի կապանաց բանտին:
2 Նորա խորհեալ հաստատնագոյնս վասն Ապումրուանայ՝ քաջասրտագոյնս լինել ի սպանումն. եւ որք ի տանէն Ամատունեաց՝ Շապուհ եւ Վահան եւ Սարայ եղբարք միմեանց, Ապուսակր Վահունի եւ այլ ընդ նոսա, միաբանական խորհրդակցութեամբ խորհրդածեալ ընդ Գագկայ առ ի սպանումն Ապումրուանայ, որով առնիցեն ելանել ի կապանաց իշխանին Աշոտի եւ Գուրգինի, եւ դարձուցանել զիշխանութիւնն անդրէն առ իւրեանս. իսկ իբրեւ եկն Ապումրուան զհետ փախստէիցն ի Վանտոսպ զկնի թագաւորին՝ եւ խորհուրդն Գագկայ հաստատնագոյնք զկատարումն առին:
3 Իբրեւ հեռացաւ թագաւորն զերկուց աւուրց ճանապարհ՝ Ապումրուան ելեալ ի ձիընթացիկ ասպարէզն զգնայր. եւ ազատացն յետուստ կողմանէ սուր ի գործ արկեալ սպանին զնա, եւ զգլուխ նորա հատեալ առ բերդայինսն յղէին:
4 Եւ հանեալ զԱշոտ եւ զԳուրգէն ի կապանաց՝ տիրեցին զօրութեամբ մեծաւ իւրեանց բնիկ իշխանութեանն, եւ կէին յանհոգս յանկասկածս այնուհետեւ:
5 Եւ առեալ զմարմին նորա տիկնոջն Սեդայի կնոջն Աշոտի եւ եդ ի գերեզմանի, ի տեղւոջն որում Ձորոյ վանքն ասեն, ի վերայ գեաղջն Ահաւականից:
6 Եւ իբրեւ եհաս առ թագաւորն որ ինչ գործեցաւն՝ ոչինչ գոյր տեղի այլ պատասխանւոյ. բայց ասէ, «արժանապէս այն գործ նոյն գործեցաւ»:
7 Իբրեւ եհաս թագաւորն յաշխարհն իւր՝ ետ բերել պարգեւս եւ պատիւս Աշոտի ըստ իշխանական յօրինուածի, եւ զԳագիկ ձգեալ ի պատիւ զօրավարութեան Հայոց մեծաց, ըստ օրինի թագաւորացն Յունաց՝ տալ առաջի նորա նշանակս խաչադրօշս:
8 Եւ Գուրգինի նորին եղբօրն զպատիւ մարզպանութեան գահակալութեան հաւատացեալ, ըստ կարգի բարձրաբերձութեան թագաւորացն Հայոց, մանաւանդ մեծին Տրդատայ թագաւորի:
Գլ. 25
0 Եթէ ո՛րպէս կեղծաւորական սիրով նիւթէր չարիս աւշին ի վերայ Հայոց եւ իշխանաց նոցա:
1 Բայց Աւշին որդի Ապուսեճի, քանզի էր այր խռովասէր, ատեցող զխաղաղութիւն, անյագ առ արբումն արեան մարդկան, եւ զայն բարգաւաճանս անձին քաջ լաւ համարէր. զաւերումն աշխարհի քան զշինութիւն կարեւոր համարէր, եւ ոգորել զբնաւ աշխարհս անդուլ շրջաբերութեամբ, անհանգիստ մնալով, եւ կեղծաւորական սիրով ընդ Վասպուրական աշխարհիս եւ ընդ նոցուն պետացս, համարէր լինել կատարելանալ առ սէր. եւ մի զմիոյ հետ ստիպէր՝ փութալ միոյ միոյ ի նոցանէ յանդիման նմա հատուցանել ծառայական սպասաւորութիւնս, զոր եւ արարին իսկ Աշոտ եւ Գագիկ եւ Գուրգէն, կամաւոր եւ ակամայ զնորայն կատարելով հրամայեալս, եւ երթային մի մի նոյնպէս եւ դառնային:
2 Իսկ ի միում յաւուրս անցեալ գնացեալ Գուրգէն՝ հանդիպի նմա ի քաղաքին Պարտաւ, եւ արարեալ անդ յոլովագոյն աւուրս իբրեւ տարոյ միոյ. բարիատեացն եւ չարասէրն Աւշին նիւթէր գայր ի վերայ Գուրգինի հասուցանել չարիս մեծամեծս, արկանել զնա ի կապանս եւ ի տանջանս մահաբերս, զամուրսն յինքն գրաւել, զաշխարհն տալ ի ձեռս իւրոյ գործավարացն, ըստ պարսկայնոցն հատուցմանց հատուցանել նոցա:
3 Իբրեւ զեկուցաւ նմա յոմանց զոր ինչ խորհի վասն նորա Աւշին, մանաւանդ թէ նախախնամօղ եւ պահպանական աջն Քրիստոսի հովանաւորեալ առ ապրուստ հրածին կարկտաբեր հասեալ կորստական դիպուածին, օգնութիւն հասեալ յԱստուծոյ՝ քաջասրտագոյնս զնա գործեաց եւ շութափեալ զնա ի ժանեաց գազանին՝ ելեալ գնաց մեկնեցաւ օգնութեամբ ի վերայ հասեալ գիշերոյն, եւ ընդ նմա Շապուհ յԱմատունի տոհմէ, այն որ գործակիցն եղեւ Գագկայ առ սպանումն Ապումրուանայ, զոր վերագոյնն յիշեցաք, եւ եկին մտին յաշխարհն իւրեանց:
4 Եւ խնդութեամբ մեծաւ լցեալ զաշխարհս, որպէս զոք ի մեռելոց եկեալ տեսանիցեն: Իսկ Աւշին դատարկացեալ ի խորհրդոցն զոր խորհեցաւն՝ յաւել զայս օրինակ կատարել զկամս չարագոյնս: Ելեալ խրոխտ եւ դառնաշունչ փռնկալով մռմռեալ յեղակարծում եկն եմուտ ի քաղաքն Շամիրամայ ի Վանտոսպ:
5 Իսկ իշխանն Աշոտ եւ եղբարք իւր խոյս տուեալ զկողմամբքն Փոքր Աղբագոյ, մերձ առ յամուրսն Ջղմար եւ Սրինգ: Եւ Աւշնի հաւատացեալ զաշխարհս ծառայի ումեմն Սափի անուն ի գերելոցն Յունաց ներքինի, թողեալ զհաւատսն որ ի Քրիստոս, մսլիմանակ դեն ստացեալ, արիւնարբու ուսմամբ բնաւորեալ. եւ տարածեալ սփռեալ գործավարս յամենայն երկիրս, բայց միայն յամուրսն ոչ կարացին լինել գամագիտ:
6 Եւ այնպէս յանհոգս աներկիւղս հարկապահանջ գործակալօք վարէին: Գունդ մի հարուստ անցեալ մնացին ի Համբոյրազան աւանի Մարդաստան գաւառի, ուր եպիսկոպոսական աթոռ մարդպետականին յայնժամ փոխեալ դնէր ի Նախճաւան քաղաքէ. անդ հասեալ քաջացն մերոց եղբարցն երեցունց ազատագունդ սակաւաձեռն գրոխիւ ի ձմեռնային ժամանակի, եւ ընդ լրթնատեսիլ լուսոյն վազս ի վերայ եդեալ՝ հանին ընդ սուր յոլովս քան թէ սակաւս:
7 Բայց քանզի խոնջեալ երիվարացն ի յերկայնագոյն ընթացիցն եւ վասն թանձրամած ձեանն կուտակմանց պակասեալ ուժոյ երիվարացն՝ եւ թշնամիքն հանգստեամբ ելեալ ի վերայ նոցա ի լիճս աղեղանց եւ նիզակաց ձերբակալ արարեալ զոմանս, եւ զկէսն մահու դատապարտեալ, զգլուխս նոցա հատեալ ի փայտի բարձրացուցանէին ի վերայ դրանդեաց պարսպին:
8 Իսկ զձերբակալսն յղեցին առ Աւշին ի Պարտաւ, որք տուեալ ի կապանս բանտի եւ դատապարտեցան ի մահ, սրախողխող միջակտուր արարեալ: Այսպէս եւ զամենայն ըմբռնեալսն վտանգաւոր մահու տառապեցուցանէին ընդ մէջ կտրելով, ահարկուս տեսողացն զնոցայն վտանկսն կացուցանելով:
9 Բայց միայն զԱրշակ ոմն ի տոհմէն Վարաժնունեաց խնդրեալ դստերն Շապհոյ Բագրատունոյ, զոր առեալ յայնժամ Աւշնի կնութեան յանօրէն ամուսնութիւն. զսա աղերսեալ տիկինն Վասպուրական Սեդայ, կին Աշոտի եւ դուստր Ապումրուանայ՝ զերծին զնա ի սրոյն Աւշնի:
Գլ. 26
0 Եթէ ո՛րպէս աստուածասաստ բարկութեամբ սատակեցաւ Աւշին եւ համօրէն զօրք իւր:
1 Բայց յո՛վ ոք կամ ո՛ր աշխարհ, զոր ոչ կործանեաց Աւշին պէսպէս լլկանօք հինի ասպատակաւ, աւարառու յափշտակութեամբ, սպանմամբ սրոյ եւ սովոյ:
2 Քանզի այնչափ թանձրացաւ յաճախութիւն սովոյն՝ որ ոչ միայն անսուրբ կենդանիս ուտէին ըստ սրբութեան կարգի, այլ եւ զսարսափելի եւ զդժնդակ, որ զգազանայինն անցուցանէ զվայրենամտութիւնն, զմարմինս մեռելոց առանց խղճելոյ ուտէին, ի գերեզմանացն հանեալ զհետ միոյ եւ երկուց ամաց թաղելոյ:
3 Եւ պատճառ այսոցիկ զի՞նչ, եթէ ոչ այն զոր Պօղոսն ասաց, եթէ «վասն զի ոչ ընտրեցին զԱստուած ունել ի գիտութեան՝ մատնեաց զնոսա ի միտս անարգութեան գործել զանարժանս»:
4 Զոր եւ մարգարէն առ գերութեամբն Բաբելացւոց ասէ, «կերիցեն հարք զորդիս, եւ որդիք զհարս», որպէս եւ առ Վեսպիանոսիւն եղեւ: Բայց քանզի յերկնուստ էր հասեալ վտանգն, եւ աստուածառաք էր բարկութիւնն՝ եւ ոչ ոք զօրեաց եւ եկաց ընդդէմ նորա ելանել ի պատերազմ, այլ որ եհարն՝ նոյն եւ բժշկեաց:
5 Զի մինչ այսպէս կայր աշխարհս ի տարակուսի, եւ ակն ունէին գթութեանցն Աստուծոյ առատանալ, որպէս սովոր է Աստուած ի բարկութեան զողորմութիւն յիշել. Յովսէփ անուն ի Յունաց ազգականութենէ ի ծառայութիւն հասեալ Աւշնի, ներքինի, թողեալ զքրիստոսական պաշտօնն, մոլորութեանն Մահումաթայ հաւատացեալ, այր գազանաբարոյ, վայրենամիտ, առատաձեռն առ արբումն արեան մարդկան, այլ զօրաւոր զօրութեամբ ի գործս պատերազմաց, ահարկու ազանց, կարողութիւն եւ ուժեղութիւն Աւշնի ի սորա ձեռս բաւականացեալ:
6 Այլ որ փոփոխէ զսիրտս իշխանաց նախախնամօղն Աստուած՝ քակեալ բաժանեաց ճեղքեաց զՅովսէփ ի յԱւշնէ. եւ թողեալ զքաղաքն Պարտաւ՝ առնու զզօրս իւր երագապէս անցեալ գնացեալ ի յաշխարհն Ասորեստանի:
7 Զոր լուեալ Աւշնի ի կոր կործանեցաւ. եւ փութացաւ գրեաց առ Սափի որ ի Վանտոսպ նստեալ եւ ճոխանայր Վասպուրական տէրութեամբն. որ առանց յապաղանաց զփոյթն յառաջաբերեալ՝ գնաց եհաս առ Աւշին ի Մարակայ քաղաք:
8 Եւ ըստ արժանի վրիժապարտութեանն լցեալ սուր տեառն բարկութեամբ խաղաց ի վերայ Աւշնի եւ բանակի նորա առ հասարակ, հրեշտակի Աստուծոյ հարեալ ի հարուածս անբժշկականս ըստ օրինի Հերովդիայ ախտակրութեան, տորոմեալ խղխայթմամբ, չարալլուկ ուռուցմամբ զտրորումն առնոյր արիւնալից արիւնապարտ մարմինն գազանեղինին. եւ նախ յառաջ Սափին կարի յոյժ սիրեցեալն իւր, զսատակչական դեղն արբեալ, անբուժելի կեղով վառեալ յոսկր եւ մարմին՝ եւ առաջի Աւշնի զրաւ առնոյր ի կենացն:
9 Նոյնպէս եւ ամենայն զօրք եւ զօրագլուխք հանդերձ բազմակոյտ կարաւանին զկորստեան ընկալան զվճիռ. նաեւ երամակ ձիոցն եւ իշոցն եւ ուղտուցն նովին կեղով վառեալ սատակեցան:
10 Եւ ինքն Աւշին զտանջանացն փորձական կիրս կրեալ, դառնագոյն քան զլեղի իժի ճաշակս ճաշակեալ՝ գնաց զկորստական ճանապարհն. եւ դժոխք ի ներքուստ դառնացան ի պատահել նմա զանբաւութիւն չարեացն ընդ իւր տանելով:
11 Իսկ աշխարհս ոգի առեալ բնակեցան խաղաղութեամբ իւրաքանչիւր ըստ չափոյ հասակի ի մեծամեծաց մինչ ի փոքունս, եւ գոհացեալ զգթութեանցն Աստուծոյ. եւ հիացմամբ առ նորայն հայելով, թէ ո՛վ ոք էր, եւ ո՛րպիսի, եւ ո՛րպէս կորեաւ՝ ասեն, «զիա՜րդ դադարեաց պահանջողն, հանգեաւ տագնապօղն. եթէ ո՜րպէս իջին ի դժոխս փառք նորա»:
12 Գործեցաւ այս [ՅԽԷ] թուականութեանս Հայոց, յորում ամի եւ տէր Գէորգ Հայոց կաթողիկոս փոխեցաւ:
13 Եւ յաջորդեալ փոխանակ նորա կացեալ յաթոռ սրբոյն Գրիգորի երանելին Մաշտոց, եղեալ ի կղզոյն Գեղարքունի լճէն, զՅօհաննու Կարապետին զվարուցն բերել զօրինակ. եւ թէ ոչ այպանել ախորժէք զբանիւք իմովք՝ ոչ ընդհատ կամ պախարակելի թուիցի կոչել զնա նովիմբ անուամբ. այլ Մկրտչին հրամայի՝ մի ըմպել գինի եւ օղի. սա ոչ միայն գինով ոչ զկծէր, այլ եւ ոչ ջրով զծարաւոյն պէտսն կատարէր, սակաւապետութեամբ ընդովք թրջելովք, եւ խստավայել բանջարովք առ քաղցն վայելելով:
14 Այլ եւ ուսումնական բանգիտութեանն քաջահմտագոյն, անընչասիրութեամբն մեռելագոյն. առատաձեռնութեամբն կենդանագոյն:
15 Սա կեցեալ ամիսս [Ը] կամ թէ [Թ] յաթոռ հայրապետականին՝ փոխի յաթոռ առաքելական պատուադրութեանն ի փրկչէն մերմէ խոստաբանեալսն:
16 Եւ փոխանակ նորա ժառանգէ զաթոռ հայրապետական երանելին տէր Յօհաննէս, որ եւ սնեալ եւ ուսեալ առ ոտս սրբոյն Մաշտոցի. նորին հրահանգեալ կրթարանի ուսումնասիրութեանն վարժիւք ոռոգացեալ, այր քաղցրաբարոյ եւ հեզահայեաց, հասարակաբար առ հասարակ զինքն վարկանելով, արտաքոյ ամբարտաւանական բարձրայօնութեանն՝ կալով յաշտիճան հեզոցն, դրուատեալ ի փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ:
Գլ. 27
0 Վասն սքանչելեացն որ ցուցաւ յոստանն Ռշտունեաց յամս զօրավարութեանն Գագկայ:
1 Յանձն առի պատմել ստուգապէս զսքանչելագործ յայտնութեանն հրաշիցն, որ ցուցաւ ի զօրավարութեանն Գագկայ. եւ ապաշաւանք ոչ սակաւք դիմեցին հոլովեալ ի վերայ իմ. զոր արդ այժմ համառօտաբար հատուցից զհարկ պարտեաց շարագրութեանս:
2 Նշանն քրիստոսեան քառածրագիծ փայտիւ արուեստագործեալ ճարտարապետի ումեմն հիւսնեալ, եւ արծաթագործ եօթնփորձեան հրաբորբոք ճարտարապետն ի բովս հալոցացն զուտ եւ վճիտ արծաթ ընտրելով, արծաթեղինաւն զփայտեղէնն պատեալ արտաքուստ, որգունակ քաւութիւնն եւ այլ կահ սպասու խորանին ի Մովսիսէ օրինադրեալ ի ձեռն ճարտարապետացն Եղիաբ եւ Բեսելիէլ խորանայարդարք:
3 Նոր ոմն Նաբուզարդան կամ Զամրի յայտնեալ ի յաղանդոյն Նեստորի, երեքթշուառեան վատաշուէր, վատմիրհ, զագահութեանն չարիս ախտացեալ՝ սպրդեալ եմուտ ընդ մութ գիշերին յամրական պարսպեալ բլուր, եւ անցեալ ի սուրբ կոչարանին օթագացեալ.
4 մինչ քաղցրատենչ քունն ի վերայ հասանէր որ զպահպանութիւն գիշերոյն պահէին՝ նորա ամբարձեալ զպղծալից ձեռն ի սրբութիւն սրբոցն եւ առեալ զսուրբ նշան խաչին Քրիստոսի եւ ընդ պատուհանն արտաքս ելեալ, որջացեալ ի մուտս կոյս յափն ծովուն ի փապար յարձանախիտ քարին եւ մանրեալ զարծաթեղէնն ընդ փայտեղինին. եւ իսկոյն հարեալ զնա այսոյն պղծոյ եւ ընդ զառիվայր լերինն թաւալագլոր խաղաղացուցեալ հարուստ ձգմամբ մինչ ի դաշտավայր տեղին ուր այգեստանքն:
5 Իբրեւ ստուգեցաւ որ ինչ եղեալն էր՝ փութացան խնդրել ի քաղաքին եւ ի կիրճս ճանապարհին, յոր կողմ եւ աճապարեաց ոք, մինչ անցեալ գտին զհարեալն դիւի չարի, զի կայր դեռ կիսամեռ:
6 Եւ առեալ զմանրեալ եւ զխորտակեալ ի մասունս զԽաչն՝ բերին առ զօրավարն, լուացեալ զարիւն պղծոյն, որ ի վերայ խաչին շաղախեալ կայր ի գլորմանէ այսահարին:
7 Եւ հրամայեաց ածել ոսկերիչ եւ նորոգեալ նորացոյց զանյաղթ փայտ խաչին Քրիստոսի, մատուցեալ զբեկորսն առ իւրաքանչիւր յօդս, պատեալ մաքուր արծաթով վայելչագոյն քան զառաջինն, ի պարծանս քրիստոնէից եւ յամօթ եւ ի նախատինս թշնամեաց խաչին Քրիստոսի:
8 Իսկ թշուառականն զսատակմանն ընկալաւ զվճիռ, եւ ի հանդերձելումն զխաչահանուացն հատուցանել զպարտիս:
9 Բայց մի՛ ինձ բասրանս դիցես՝ զօրինականին առ աւետարանականս դնել համեմատութիւն, զոր եւ ոչ ես անգիտանամ զմեծն եւ զփոքրն, զօրինակն եւ զճշմարտութիւնն:
10 Որպէս Պօղոս ուսուցանէ. «արհամարհեալ, ասէ, ուրուք զօրէնս Մովսէսի՝ մեռանէր, ի բերանոյ [Բ] կամ [Գ] վկայիւք. քանի սաստկագոյն պատժոց համարիմք զայն, որ զորդին Աստուծոյ առ ոտն եհար», եւ որ ի կարգին է:
Գլ. 28
0 Վասն ապստամբութեան Տաճկացն որ Կայսիկքն կոչին եւ իշխանին Սիւնեաց ի թագաւորէն Սմբատայ, եւ դարձեալ երկոցունց հնազանդութիւն:
1 Ընդ այն ժամանակս զօրաժողով եղեւ թագաւորն Հայոց Սմբատ ի վերայ Ապահունեաց աշխարհին:
2 Զի որդիքն Աբդռհամանի, որ Կայսիկքն անուանին՝ ապստամբեալ էին ի պետութենէ թագաւորին, տալ հարկս եւ զինուորել որպէս օրէն էր:
3 Եւ գրէթէ ամենայն իշխանք Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից եկեալ էին ընդ զօրս Հայոց ի վերայ աշխարհին Ապահունեաց. էր ընդ իշխանսն եւ մեծ իշխանն Վասպուրական Աշոտ, որդի Դերանկին, եւ ընդ նմա Գրիգոր իշխանն Մոկաց եւ զօրքն Անձաւացեաց: Վասն զի իշխանն Մոկաց եւ իշխանն Անձաւացեաց նուաճեալ էին ընդ ձեռամբ Վասպուրական իշխանութեանն:
4 Եւ անցեալ բանակեալ էին զօրքն Հայոց ի դաշտին Օշական ի Մանազաւեան նահանգին:
5 Իսկ որ տիրէր աշխարհին Ապահունեաց Կայսիկն՝ զիւր զօրսն առ ինքն գումարեալ եւ որ շուրջ զնովաւ քաղաքայինք եւ ասպատակքն Պարսից, որք ի Յունացն վերայ առնէին արշաւանս:
6 Գրէ Կայսիկն առ թագաւորն՝ խնդրել զխաղաղութիւն, եւ զոր միանգամ կամիցի՝ եղիցի. յայտնիքն այսպէս, իսկ ծածուկքն՝ որպէս յայտնեցանն: Եւ թագաւորն յանձն առնոյր զխաղաղութիւնն:
7 Իսկ Կայսիկքն եւ որք ընդ նոսա եւ զօրքն Պարսից զմարտն ի գաղտնիս գրգռէին, եւ երագապէս աճապարեալ հասին հանդէպ զօրուն Հայոց. մինչ նոքա յանհոգս յապահովս բնակէին՝ նոքա զռազմն կազմեալ վառեցին զճակատն. եւ թագաւորն յանկասկածս լինելով՝ փութացան ելին ի բանակէն փախստեայ հարուստ ասպարիսօք:
8 Իսկ իշխանն Աշոտ եւ իշխանն Մոկաց եւ զօրքն Անձաւացեաց քաջագոյնս արիացան կացին յոտնկայի. եւ վառեալ ի զէն եւ յասպազէն՝ արձանացան իբրեւ զմի այր, եւ յանդուգն դիմացուածով խուռն յարձակմամբ հարեալ ի դիմի, ուր քաջքն այլազգեացն ճակատէին ընդ աջաթեւ կողմն. եւ պատառեցին զգունդն, եւ պարտեցին զախոյեանսն. եւ այն ինչ ի քթթել ականն դարձուցին զղաշիկն, եւ զհետ մտեալ փախստէիցն սուր ի գործ արկեալ՝ դիթաւալ կուտակս կուտակս արկանէին. եւ մնացեալքն փախստեամբ ի Մանազաւեանն անկանէին քաղաք:
9 Եւ գոյժն աւետաբեր եհաս զկնի թագաւորին, եւ դարձան եկին պաշարել զքաղաքն:
10 Իսկ որք էին արգելեալք ի քաղաքն՝ աղօթականս եւ պաղատանս առ մեծ իշխանն Աշոտ յղէին, զի համոզեսցէ ի մէջ նոցա զխաղաղութիւն. զոր ոչ անփոյթ արարեալ լի բարեմտութեամբ յղփացեալն Աշոտ՝ խօսի ընդ թագաւորին զխաղաղութիւն. զոր ոչ անունկնդիր լեալ ընդունի զհայցելին, առնլով հարկս եւ պատանդս, եւ զբերդն Երիկաւ Հաղացովտի, զոր հանեալ էր մանազաւեցոյն ի բերկրացոյն. նոցա հանեալ էր ի Գինունի ազգէն, ի զարմէ Մեժեժի Գնունոյ, ի վասպուրական բաժնէ, նաեւ Բերկրի բաժին եղեալ էր Վասպուրականի. եւ դարձուցանէ անդէն առ բերկրացիսն, եւ ինքեանք դառնային մեծաւ յաղթութեամբ անպայման խնդութեամբ:
11 Գործեցաւ այս [ՅԾԱ] թուականութեանս Հայոց եւ ի [Դ] ամի հայրապետութեանն Յօհաննու Հայոց կաթողիկոսի:
12 Եւ եղեւ ի գալ միւսոյ տարոյն՝ Սմբատ իշխանն Սիւնեաց ի բաց եկաց ի հնազանդութենէ թագաւորին Հայոց, արգել առնելով հարկացն տալ թագաւորին, թեւակոխելով Պարսից բռնաւորին հատուցանել զհարկս եւ զհասս. եւ ինքն ժողովեալ զզօրս իւր [ԺՌ] արանց զօրաւորաց՝ եկն եմուտ յամուրսն Վայոց ձորոյ:
13 Յայնժամ թագաւորն փութացոյց դեսպանս մի զմիոյ կնի առ իշխանն Աշոտ, զի անյապաղ երագութեամբ հասցէ առ նա:
14 Եւ էր գրեալ ի միում թղթի անդ, յիշեցուցանելով զոր ինչ գործեաց Աշոտ ի զօրսն Ապահունեաց զյաղթանակ պատերազմին եւ զհոյակապ անուն ստանալոյն՝ ասէ, «եւ այս եւս գործ կամ խաղաղութեան կամ պատերազմօք եւ ելցեն ի գլուխ, միայն զյապաղանացն ի բաց լքցես զդեգերանս». եւ խոստանայր տալ նմա քաղաքս, գաւառս, գեօղս եւ ագարակս:
15 Քանզի եւ զոստանն Նախճաւան տուեալ էր ի կալուած զյաղթութեանն մանազաւենին Կայսկի:
16 Եւ ինքն թագաւորն ժողովեալ զօր հարուստ աւելի քան զհազարաց հնգից եւ քսանից, եւ եկն անց յայնկոյս գետոյն Երասխայ, եւ բանակեցան ի տեղւոջն:
17 Իսկ իշխանն Վասպուրական, այն ինչ հուպ ընդ հուպ եկն ի ժամադրեալ տեղին. ընդ որ յոյժ ուրախացեալ թագաւորն, իբրեւ զերծեալ ի կասկածանացն, զոր ունէր յիշխանէն Սիւնեաց:
18 Եւ այգուն անցեալ ընդ գետն Երասխ յայնկոյս ի դաշտն Շարուր՝ բանակին զգետովն:
19 Եւ իշխանն Աշոտ գրէ առ իշխանն Սմբատ, անօգուտ զապստամբութիւնն համարելով. համոզեաց ի մէջ երկոցունց եւ գլխաւորեաց զխաղաղութիւն առ նոսա, մինչ գալ Սահակայ եղբօր իշխանին Սիւնեաց, ընդ իւր բերելով զհարկսն:
20 Եւ դառնայ մեծաւ պարգեւօք եւ անհամեմատ խնդութեամբ:
Գլ. 29
0 Վասն մահուան Աշոտի Վասպուրական իշխան ի Նախճաւան քաղաքի:
1 Յայսմ վայրի ոչ մտադիւր ախորժակօք գրեմ զճառս պատմութեանս, որ տրտմականքն, քան թէ ուրախականքն յառաջանան տիրել ինձ:
2 Թախիծք անզրաւք, քան թէ խնդութեանցն աճեն բողբոջք. արտօսր յորդառատ վտակաց ծաւալին յաչաց, քան թէ ծաղուն խողխոջեն խխնջիւնք. գլորումն, քան թէ կանգնումն յառաջատեն. բեկումն սրտի, քան թէ քաջութիւն պնդութեան ի ներքս դիմեն. կեանք ցաւագինք, քան թէ առողջութիւն ընդդիմակ մահու յաջորդին:
3 Է՞ր աղագաւ կամ վասն ո՞յր պատճառանաց. զի ի քաջէն իմմէ եւ ի մեծ իշխանէն, ի քաջատոհմիկ եւ ի բարեփառ գլխոյն իմմէ զրկեալ լինիմ:
4 ԶԱշոտէ ասեմ զնազելի եւ զբարձրագահ ճոխացելոյ վսեմապետէ, յընդհանուր նախագահանստեալ ի մէջ բոլոր Հայաստանեայցս:
5 Քանզի ի գնալ նորա զօրացուցանել զքեռին իւր զթագաւորն Հայոց, իսկոյն յելանելն նորա ի տանէ իւրմէ ի Վան քաղաքէ՝ տիրէ ի վերայ նորա ցաւք հիւանդագինք կարապետք մահու, անմերձենալիք ճարտարաց բժշկական ձեռնարկութեանն:
6 Եւ ազատորերոյն Վասպուրականի աղերսեալ՝ մի երթալ զայն ճանապարհ, առաջի դնելով զախտակրելն՝ նորա ընտրեալ զմահ ի վերայ քեռոյն իւր, քան զկեանս կեղակարծ ինչ խորհել զնմանէ:
7 Եւ ուժեղացեալ ցաւոցն խստութեան որովայնացաւածութեան՝ երթայ մտանէ ի քաղաքն Նախճաւան, եւ տեւեալ անդ զաւուրս [Խ`] փոխի յաշխարհէս ամենեցուն պատկառելին, մանաւանդ թէ ընդհանուր ցանկալին եւ սիրելին ճոխից եւ անազգեաց, աղքատաց եւ փարթամաց, մեծամեծաց եւ փոքունց:
8 Սորա ամք ձգեալ լինին [յՅԻԵ] թուականէն Հայոց. լեալ ամաց [ԻԹ]՝ փոխի յաշխարհէս յամսեանն արեգ, որ օր [Դ] էր ամսոյն յաւուր երկշաբաթւոջ ի յիններորդ ժամու աւուրն. եւ տիկինն Սեդայ առեալ զդի նորա տարեալ հանգուցանէ ի յԱղբագ ի գեօղն Օսի, ի վանս սուրբ Խաչին:
9 Յերկարագոյնս վասն սորա աճեցուցանել հարկաւորէր զողբերգականացն ճարտասանութիւնս:
10 Բայց քանզի ոչ բաւէ աղքատիմաստ իմոց խոհարանաց շարժումն պատկանաբար առ ողբոցն վարել բանակարգութիւն՝ թողի այժմ այլում զօրաւորի կամ այլում ժամանակի:
11 Եւ ինձ ի վերայ տրտմականացն դէմ եդեալ առ կատարելագոյն եւ առ անզուգական անհամեմատ խնդութիւնն դեգերել, առ հոգեւորական ուրախութիւնսն ընթանալ յետ մարմնականացն յաճախութեանցն:
12 Քանզի թէպէտ եւ տարաժամ լրմամբ ժամանակի չափաբերեալ կենացն Աշոտի՝ հաստատնագոյն եւ անվրէպ լուծման կենացս առ հոգեւորսն եւ յաւիտենականսն եւ անվախճան կենացն առաւելութիւնն անցեալ գնացեալ ժամանեաց, յապաշաւանս եւ ի զիղջ առեկեալ ի վերայ երիտասարդական դիւրահոս արագավէժ առ չարեացն միտեալ խակութիւն:
13 Զի ի հասանել ի վերայ նորա ցաւոցն մահաբերաց՝ ոչ հոգացաւ զմանկականն իւր տարաժամ ելսն յաշխարհէս, թողուլ լքանել զաշխարհս բազմագաւառս, զամուրս անկասկածելիս, մերժել հեռանալ ի ճոխ եւ ի նազելի եղբարցն պատուաւորաց, ի պարոյ կացեալ ազատագունդ ազգի ազգի պերճութենէ, եւ որ այլ քաղցրագոյն վայելք ընդ երկնաւս ի վերայ երկրի, պայծառ գեղ արեգական եւ լուսնի, հանդերձ աստեղացն ճոխագործութեամբքն ընդ տարբեր երկնի յեղյեղլով, ծովու եւ այլոց ցամաքայնոց, եւ ջրայնոցն բարեփառ հոլովմանցն հրճուանաց, եւ որ ինչ ընդ այլք ընդ դոքօք պատկանին յարմարաբար տնտեսութիւնք առ սկզբնատիպն պատկերակերպութիւն:
14 Զայսոցիկ եւ որ առաւելն քան զսոյն իրողութեանց ցոյցք մոռացմամբ սուզեալ՝ առ երկնաւորսն եւ առ երկնից թագաւորն թեւակոխեալ, վասն հանդերձելոցն հոգացեալ, առ կղերս եկեղեցւոյ սրբոյ խոնարհեալ՝ կոչեաց զերիցունսն նորոյ կտակիս, զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս, առաջի արկեալ զհաւատոցն կատարելաբանութիւն, զմկրտութեանն լուսաւորութիւն. զառեկելոցն յապաշխարութիւն, զյոյսն յետ վախճանին, զմարդասիրելն Քրիստոսի,
15 զառհաւատչեայսն առաջաբերելով ի փոքր ժամանակի զմեծամեծսն կշռեալ, զպոռնիկն, զմաքսաւորն, զաւազակն եւ որք այսպիսիք, եւ առաջի արկեալ զհառաչանսն, զարտասուսն, զխոստովանութիւնն, զողորմագին պաղատանսն, մինչ ի մահ զտրտմելն, զկենաց դեղն հայցել, զմարմին եւ զարիւն որդւոյն Աստուծոյ ի թողութիւն մեղաց, զվայն եւ զեղուկն անյարմար հառաչմամբ, մեծակական ողբովք առ Քրիստոս ամբառնալով:
16 Վէմս զերեսօք արկեալ արտօսր յորդառատս ի խտղտելի աչաց ի վայր հեղեղատելով, զնորափթիթ ծաղկազարդ ոսկեճաճանչն մուրուացն ճիրանամբքն զխզումնն, եւ որ առաւելեալն քան զսոյն զապաշաւանացն զանյագութիւնն:
17 Նաեւ սրբոց հրեշտակացն ի տեսաւորութիւն ձեւացեալ, որոց սարսափմամբ առ նորա զնայեցած յապուշ միտքն կրթեալ, շուրջ փակեալ զնայեցածն՝ ի հարց մատուցեալ ասէ, «գո՞յ թողութիւն իմոց չարեացն գործելոց, թողո՞ւ Աստուած զիմ պարտեացն յաճախութիւն. ասացէք ինձ, տուք ինձ պատասխանի»:
18 Զայս ասելով, եւ յերեսն ի վայր ի վերայ մահճացն զգետնեալ՝ ի վայն եւ յեղուկն զողբոցն խառնուածսն յաճախագոյնս մանուածէր:
19 Ես իսկ առ ընթեր գոլով անվրիպագոյն իրազեկ եղէ բովանդակ նորա հաստատնագոյն առ յոյսն կազմեալ փրկութիւն. ճաշակեալ ճաշակս զհացն կենդանի, եւ զաղբիւր արեանն կենդանի եւ կենդանարար որդւոյն Աստուծոյ՝ աւանդեաց զհոգին ի ձեռս սրբոց հրեշտակաց, համարձակապէս անցանել գնալ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս, ընդ աշխարհակալս խաւարիս այսորիկ, որ անհաւատից քան եթէ հաւատացելոց ոգւոց եւ ապաշաւելոց զտիրելն բռնաձգեալ կորզեն յինքեանցն կորուստ:
20 Յետ մահուանն Աշոտի եւ կատարելոյ զաւուրս սգոյ նորա առնու զիշխանութիւնն Վասպուրական տէրութեանս Գագիկ եղբայր նորին. եւ եկեալ ի մի վայր Գագիկ եւ Գուրգէն եղբարք համահարք եւ միոյ մօր ծնունդք, յերկուց քաջատոհմիկ գահակալութենէ Սենէքարիմայ եւ Դաւթի, եւ անհակառակող հաւանութեամբ հեզահայեաց առ միմեանս սիրոյ յորդորմամբ արտաքոյ վատթարին խոհականաբար մնալով, քաջախորհուրդ առատաբուղխ խաղացմամբ իմաստութեանն զմիմեանս բռնահարելով, զօտարոտին ի բաց վարատելով զբողջախոհութեան անհանճարութիւն՝ զլաւն եւ զյոյժ օգտակարագոյն ընտրութեամբն գիրկս արկին, զշինութեան եւ զխաղաղութեան հայրենի աշխարհի երկասիրաբար հոգ յանձին տանել.
21 ստացան բարեկարգաբար զարդարել զմերկացեալն ի բարեզարդութենէ, զմերժեալն եւ զհեռացեալն ի հայրենեաց եւ ի տանց՝ յանձնիւրս առնել դարձումն, եւ զշփոթեալ եւ զվրդովեալ կարգս աշխարհիս յօրինել առ հանդարտութիւն եւ խաղաղութիւն յառաջանալ, եւ ամենայն ուրեք ամենեցուն բնակաց աշխարհիս անդորրեալ յանհոգս եւ յապահովս լինիլ ի ներքին եւ յարտաքին հազմարարաց:
22 Եւ զբոլոր երկիրս իւրեանց տէրութեանն բաժանեցին յերկուս մասունս:
23 Յելս կոյս եւ ի մուտս որ առ հիւսիւսի զհայեցածն բերէ՝ առեալ էր ի բաժնէ Գագիկ իշխանի, զՃուաշ գաւառն եւ զԹոռնաւան, Արտազ, Մարդաստան, Գառնի, Առբերանի, Աղանդռոտ, Բառիլովիտ, Պալունիք եւ Մեծնունիք, Տոսպ, Ռշտունիք, Բոգունիք, Գուգան գաւառ Արտաշէսեան:
24 Այսոքիկ գաւառք անուանիք, զոր յառաջին ժամանակս իւրոյ իշխանութեանն սեփհականս իւր արարեալ ունէր հայրն նենգութեան Մարդպետն կոչեցեալ, զոր եւ վեր անդ յիշատակեալ ցուցաք զորպիսութիւն, եւ մանաւանդ քաղաքն Շամիրամայ հռչակելին եւ յոյժ փառաւորագոյնն յամենայն կողմանց Վասպուրականի:
25 Իսկ Գուրգինի մարզպանի Հայոց առեալ էր ի բաժնի յելս կոյս եւ որ ելանէ ի հարաւակողմն, զԱնձահից ձոր, զԿրճունիս, զԿկուղանովիտ, եւ զբուն զՄարդաստան գաւառ, զԱրճիշակովիտ, զոտն Առնոյ, զԱղբագ Մեծ եւ զՓոքր, Ակե, Տամբէր, Տագրեան, Ըռնայ, Զարեհաւան:
26 Բայց զՏամբէր եւ զԸռնայն եւ զԶարեհաւան գաւառ հանեալ էր ի Պարսկահայոց, իսկ զՆախճաւան քաղաք եւ զԳողթն գաւառ հանեալ էր ի Վասպուրականէ բազում ժամանակօք յառաջ, [ՄԺԱ] ամօք, յամի այրման եկեղեցւոյն Գրիգորի եւ վտանգաւոր մահու զօրացն Հայոց:
27 Իսկ զԳողթն գաւառ ի ժամանակի կատարման սրբոյն Վահանայ, յամի [ՃՁԶ] թուականութեանց, յորում ամի կատարեցաւ սուրբն Վահան, որ էր որդի Խոսրովայ Գողթան տեառն:
28 Եւ սկիզբն արարեալ շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհիս իրաւադատութեամբ, վերակացութեամբ որբոց եւ այրեաց, աղքատսիրութեանն լրջմտութեամբ, եկեղեցւոյ զարդարմամբ. շինեաց Գագիկ պարսպաւոր ամրափակութեամբ զբլուրն յՈստանին Ռշտունեաց զաւերեալն ի բազում ամաց, շինեալ նորոգեաց եւ զեկեղեցին որ ի նմա յանուանակոչութիւն սուրբ Աստուածածնին Մարիամայ եւ զարդարեաց զնա մեծագանձ սպասուք եւ եդ ի նմա զԽաչն, զոր յիշեցաք վերագոյնն, յորոյ ձեռն ծանուցաւ զօրութիւնն հրաշագործ:
29 Շինեաց եւ եկեղեցի մի յԱմրական քարանձաւի, ի կատար քարանձաւին, յանուն քաջամարտիկ զօրավարին սրբոյն Գէորգեայ եւ նոյնգունակ զարդու զարդարեաց զնա բուրուառօք արծաթեղինօք եւ ընտիր եւ փորձ արծաթագործ դրոշմածօք նշանի խաչին Քրիստոսի:
30 Իսպառ ստորեւ ամրականին ի գոգաձեւ տեղւոջն, որ առ հիւսիսի առ ի շեղ տեսանի՝ շինեաց եկեղեցի հրաշագործ հրաշազան յօրինուածով եկեղեցի ի տաշեալ քարանց ի մանազաւեան քաղաքին ի Վանտոսպ, եւ հիմնեցուցեալ յանուն սրբոյն Սիօնի, որ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ յաջմէ սեղանոյն շինեալ ընդ նովիմբ հիմամբ ի տեղի յիշատակարանի խաչելութիւն տեառն Գողգոթայ տեղւոջ, եւ ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զվերնատանն խորհրդական խորհրդածութեանն աւանդութեան նորոյ ուխտի:
31 Իսկ ի յահեակ կոյս սեղանոյն շինեաց եկեղեցի ի յիշատակ յարութեանն Քրիստոսի յեռօրեայ թաղմանէն վերելեկեալ աւարառութեամբ դժոխոցն, եւ ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զհամբարձմանն ի յերկինս ի Հօրն գահակցել աթոռ, եւ զերկրորդ գալստեանն զյիշատակ ունելով, որ գալոցն է հայրենի փառօք ըստ հրեշտակացն առ առաքեալսն զմխիթարականն եւ զքաջալերականն աւետիս նոցա առբերելով:
32 Շինեաց եւ ի վերայ Ամրական քարանձաւին յելս եւ ի մուտս կոյս տունս խրախիցս ոսկեզօծս պատեշգամեալ, յաւելլով ի յառաջագոյն ի հօրէ նորա Դերանկէն շինեալ:
33 Իսկ ի հարաւակողմն կուսէ ի ջրամբար արձանագործ քարեղինէն ճանապարհ աշտիճանեալ ներքուստ ի վեր մինչ ի կատար անձաւին հեշտալիր զել եւ զէջս յօրինեալ, քարագործ աւազամած կրագործութեամբ:
34 Այլ եւ պատկանաբար իմաստութեամբ պատրաստեաց ջրմուղ ներքսագոյն երկրի ի քարանց տաշելոյ փողոցս գնացից ջրոյն կազմեալ, գալ իջանել յելից ի ստորոտէ լերինն Վարագայ առշեղեալ ի հարաւոյ ի հիւսիսի ի խաղաղ ընդլայնանիստ գոգաձեւ դաշտականացսն, ելանել ի գագաթն Ամրական անձաւին զբօսնուլ նովաւ առ վճարումն բաւականութեան, ըստ մասանց պիտոյից օժանդակութեան քաղաքայարդար ապարանից թագաւորական պաղատի իւրոյ ձեռակերտին, առ հօրն յաւելադրելով շինուածս իւր:
35 Դարձեալ վերակնեալ յառաւօտինս կոյս խաղացեալ ի Ճուաշռոտ ի Գետս աւան՝ շինէ անդ զվայելչական տեղի խրախից, բլուր մի պարսպեալ տաճարախիտ շինուածովք, որոյ հայեցածն առ դաշտակողմն ի վայր կոյս բերի, ի խաղս գետոյն Երասխայ, ուր հոյլքն էրէոցն խայտան եւ վայրենեացն խոզից եւ առիւծուցն մորիքն եւ երամակք ցռոց պատրաստական առ որսոյն հրճուանք առ ձեռն պատրաստ հոլովին, ընդդէմ նայելով լերանցն Այրարատեան ազատն Մասեաց, ուր Արտաւազդն Արտաշէսեան քարավիժեալ խոհամանայր ի կոշտն կոհակին:
36 Իսկ վայր խաղացեալ ի Մառականն աւան, առ Կարմիրն կոչեցեալ գետով, որ իջանէ ի գետն Երասխ՝ շինէ եւ անդ ամրական տեղի, դժուարամատչելի ասպատակող հինից, դնելով ի նմա նմանապէս ապարանս փողոցայարդարս, տաճարակերտս սենեկագործս, բաւական ի պէտսն պատրաստեալ, փոքր ինչ ի վայր խաղացեալ ի տեղին որում Ձորք ասեն:
37 Եւ անդ գտեալ ամրագոյն անձաւ տեղի անկասկածելի ի պատերազմական գործոց եւ զնա պարսպեալ պատուարօք շուրջանակի՝ եւ յօրինեաց պատրաստեաց ապարանս պատուաւորս գեղազարդս խրախճանական կարգադրութեանց դրուագս, եւ այնպէս անկարօտս առ պիտանացուս հոգ տարեալ՝ գլխաւորեաց որ ինչ շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհիս նպաստաւոր առ օգտակարագոյնսն պահանջէր գործառնութեան եղանակք, որպէս օրէն է թագաւորաց եւ թագաւորազանց աշխարհաշէն խնամողաց յանձանձել ըստ վերակացութեանն յԱստուծոյ նոցա հաւատացելոց:
38 Զի ոչ միայն առ շինութիւնն՝ այլ եւ յարիւն եւ յապաժոյժ առաքինաբար զանձինս եդեալ ի վերայ խաշանցն մեռանել իբրեւ զքաջ հովիւ, գլխաւորագոյն եւ բարձրագոյն յիշատակ արձանացուցեալ անջինջ կտակ առ բազմախաղաց ժամանակս տրամադրեաց:
39 Փութաճեմ ընթացող արշաւանս ի վերայ ձգեալ՝ հասանել ի լեառն տեառն եւ ի տուն Աստուծոյ մերոյ, ըստ յորդորման մարգարէիցն, եւ ճախր առեալ ի ներքուստ ի վեր ի լեառն Վարագ եւ երկրպագել աստուածազարդ քրիստոսապսակեալ փայտի խաչին Քրիստոսի, պատուանդանի ոտիցն Աստուծոյ, որով պարծի եւ պսակի ի Քրիստոս հաւատացելոց թագաւորաց երամք:
40 Եւ ոսկեգործ ականակապ կազմեալ՝ պատեաց ոսկով զփրկագործ սուրբ խաչն, եւ ընդելուզեալ մարգարտով զարդարեաց զսխրագործ փայտն, հիւսնեալ ի մէջ անուշահոտ փայտից, թողեալ մասն ինչ արտաքս ոսկեպատ պահարանին, յառաջնում իւրոյ քառածրագիծ խաչակերտ փայտեղէն գզրոցկանն:
41 Այս այն խաչ է զոր վերագոյնն գրեցաք վասն սորա, [ՄԾԹ] ամօք յառաջ զսորայս բացայայտեալ զցոյցս յայտնութեանն, յամս Ներսեսի Երկրորդի Հայոց կաթողիկոսի եւ Վարդանայ Ռշտունեաց պատրկի եւ յամի ունելութեանն Տաճկաց զհայկական աշխարհս:
42 Եւ յետ խաչայարդար պայծառութեանն իջեալ ի լեռնէն Գագիկ ի ստորոտ լերինն, ուր աբեղայիցն բնակէին սքեմաձեւքն:
43 Իսկ ի տիրական զօրավարութեանն Գագկայ սկզբնաւորեալ ձեռակերտ իւր՝ շինեաց զհողաբլուր բարձրաւանդակն ի Մահռաշտ գեօղ յափն գետոյն յելս կոյս, որ հայի յՈստանն Ռշտունեաց, յորում տեղւոջ յառաջագոյն ապարանք պարսպաւորք եղեալ էր Վարդ պատրկի Ռշտունւոյ հայկազնոյ, եւ վերակացու նմա թողոյր զՅովհաննէս ոմն քահանայ ի Բոգունի գաւառէ ի յԱնստան գեղջէ:
44 Յորում տեղւոջ բանակ կրօնաւորաց կարգեաց, եւ հաւատաց զառաջնորդութիւնն նախասացեալ քահանային, որ էր այր հեզ, ցածուն եւ պատուական վարուք եւ պատշաճագոյն յոր կոչեցաւն. եւ զատուցանէ զօրավարն վանիցն գեօղս բաւական առ ընկալումն հիւրոցն եւ ի տեսչութիւն աղքատացն:
45 Շինէ անդ եկեղեցի վայելչապէս պայծառութեամբ եւ անուանէ զնա յանուն սուրբ Պետրոսի առաքելոյն անպարտելի դժոխական առաջնորդի: Եւ յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն այլ եւս [Բ] եկեղեցիս:
46 Նախ յառաջ ախորժական թուէր Գագկայ անուանել զեկեղեցին փրկչական անուանակոչութեամբն մակաձայնել ոչ ուղղակի առ հաւատն մատուցեալ, զի Նստորականացն եւ Քաղկեդոնակին է այս իմացմունք այլովքն եւս երկաբնակօք, որք բանին՝ տուն եւ տաղաւար զառ ի կուսէն առեալ մարմին դանդաջեալ ասացին, եւ ոչ միութեամբ բնութեամբ բանին մարմին լինելով. այլ տուն Քրիստոսի սուրբ առաքեալքն են եւ ասին այլոց սրբոց գրոխինք.
47 որպէս ասաց Պաւղոս, եթէ «դուք տաճար էք Աստուծոյ կենդանւոյ», եւ դարձեալ ասէ, թէ «տուն Աստուծոյ եմք մեք». եւ դարձեալ մարգարէիւն ասէ, «բնակեցայց ի նոսա եւ գնացից ի նոսա»:
48 Այլ Քրիստոս իւր ոչ տուն ոչ տաղաւար ասի, այլ մի տէր Յիսուս Քրիստոս, յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ կատարեալ. ապա եթէ ոչ՝ պաշտելիք եղիցին եկեղեցիքն, որ փրկիչն անուանին եւ երկրպագելիքն աստուածային երկրպագութեամբքն. որ է յոյժ ծիծաղելի. եւ պարզապէս յայտնի առանց կասկածանաց ասի աստուած՝ եկեղեցին եւ մարմին բանին. եւ եւս յաւելցի ծիծաղելն. եւ կերիցեն քարինք եւ փայտք եւ այլ կահք երկաթեղէնք, որպէս եւ զայն որ ի նմայն պատարագի մարմին եւ արիւն որդւոյն Աստուծոյ, մանաւանդ թէ ինքն իսկ ճշմարտապէս որդին Աստուծոյ. եւ դարձեալ յոյժ ծիծաղելի է:
49 Եւ այս առ այժմ բաւականասցի մտառու ուսումնական անձանց, զանմտացն ի բաց լքանելով զիմացմունս:
50 Դարձեալ շինէ զօրավարն Գագիկ ի գլուխս Օձ ձորոյ, որ վասն խստութեանն սաստկաշունչ դառնալիր մահածին հողմոյն շնչելոյ այսպէս անուանէն, փոխէ անդ գեօղս եւ շինէ զբլուրն, որ տեղի բանակի ղաշիկ առնելոյ էր տանն Արծրունեաց, եւ անուանեաց յանուն իւր զձեռակերտն Գագկակերտ, եւ դարձոյց անդ զսահմանս անդր փոխելոյ գեօղիցն:
51 Զուգակշիռ հաւասարութեամբ մարզպանն Հայոց Գուրգէն հրաշազան յօրինուածով շինէ զեկեղեցին ի քաղաքին յԱդամակերտ ի մեծն Աղբագ, ի բուն իշխանական սեփհականութեանն իշխանութեան զարմին Արծրունեաց, հարուստ մի հեռի զքարանցն տաշելոյ զհոլովումն բերելով առ տրամամադրութիւն կոչարանին իբրեւ ասպարիսօք երիւք, զբացագոյնն մօտագոյնս գործելով սայլիցն հոլովմամբ. բարձրաճիչ աղաղակաւ քարոզեալ, իբրեւ բանիւ զբարբառ հնչեցուցեալ ազդեցուցանօղ իմացունակութեամբ, զգայական ազդարարութեամբ՝ զեկուցանել զպատրաստութիւն նիւթոյն առ կատարումն սրբոյ եկեղեցւոյն աւարտագործեալ:
52 Որգունակ հնչումն տաշելոյ փայտիցն առ Նոյիւ ազդեցութեամբ հիւսնական գործեացն զհեղեղածուփ անդնդաձիգ սահանացն երկնահոս զուգաճանապարհորդութեանն յապրուստ հաւատարիմ առնն յԱստուած յուսացեալ համամիտ ընտանեացն գործակցութեամբ:
53 Որկեն եւ եղեցանն առ նորա բերեալ բացայայտ ի խորհուրդ տապանին, ի Փռիւգացւոց ապարասանութենէ ի մեզ ճախրեալ ապրուստն, ի տունն Աստուծոյ զընթացսն քաջայարմարագոյն հաւատով բերեալ:
54 Իսկ Գագիկ իշխան ի վերայ մկանաց կոհակալիր ձորաբաժին անդնդապտոյտ կուտակմանցն նաւամարտիկ ընթացս կազմեալ, դուզնաքեայ երասանակալ փայտիւն վազս առեալ սիգաքայլ ճեմարանօք ընդ կապուտակաձեւ երկնագոյն լեռնային եւ դաշտական ասպարէզս, քարինս տաշահոս հոլովեալ ի նիւթ եկեղեցւոյն ի Մանազաւեանն նահանգէ ընդ Բզնունական ծովն բերեալ մատուցանէ առ կատարումն հրաշագեղ դիտանոցին սրբոյն Սիօնի, այլովքն սրբական անուանակոչութեամբ տեղեաց տնտեսականին բանին Աստուծոյ մարդ եղելոյ:
55 Սապէս եւ Գուրգէն կատարելագործեալ ի բարձրաւանդակ ի սարաւանդակ տեղւոջն բարեձեւագունի վայելչացուցեալ զհրաշակերտ յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն երկուս եւս եկեղեցեօք:
56 Զոր հրաշազարդեալ մեծագանձ սպասիւք, ոսկեկերտ խաչադրօշեալ ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականօք հրաշագործեալ:
57 Այլ թերեւս զայս տարակուսիցիս առ իմաստն՝ յանդիմանակացոյցս առնել զԳուրգէն ընդ աշխատութեան յօժարագոյն առ մարմնական զինուորութեամբն լինել:
58 Յաւելում պատկանաբար գրել քեզ զարիական նահատակութենէն հանդիսական ժուժկալութեամբ ողջախոհաբար կրթութեամբ զզինուորական երկասիրութեամբն յօժարաբար դեգերել զմարզպանութեանն արդիւնաւորել անուանակոչութիւն:
59 Զոր հոյակապն Տրդատ կարգադրեալ վայելչապէս հոգաբարձութեամբ զպատերազմականն հարկանել հարկս ընդդէմ հինից արշաւանաց. զոր կարգապետութիւն եւ առ սուրբ հրեշտակն գտանեմք յարարչական նախախնամութենէն, զաշխարհի զօգուտն բերելով:
60 Որպէս ընթեռնուս ի գիրս մարգարէականս զհանգամանս այսոցիկ. որպէս եւ ի վեցերորդ տեսլեանն Դանիէլի եւ Զաքարիայի բանագործութեանն, զոր եւ Պօղոս հոգացաւ բացայայտել [Զ-Է] աշտիճանեան մասունս ի Հոգւոյն սրբոյ աւանդեալ եկեղեցւոյ սրբոյ:
61 Եւ եղեւ յետ մեծ պատերազմին, որ յառաջ քան զզրուցացդ գրելոյ ելին, ի գլուխս Մանազաւեան նահանգին եւ Յուշոյ դաշտին, եւ զխռովարարս քաղաքացն ի մի վայր գումարելոցն, որք եւ յունայն ասպատակէին աշխարհ, եւ անդ նորա զդատավճիռն ընկալան ի սրոյ քաջացն Վասպուրականի, որպէս գրեցաքն՝ իսկ եւ իսկ եհաս գուժկան անկելոցն ի պատերազմին ի պարսկական քաղաքն եւ յԱտրպատական սահմանսն.
62 եւ նոքա ըստ ձախողակի սովորութեանն իւրեանց օրինադրութեանն, արիւնարբու առանց բարւոյ բարեգործութեանցն, մանաւանդ թէ լցեալք սատանայական չարութեամբք՝ ձայն արկեալ յամենայն քաղաքսն, խռովեալ ըստ գազանեղէն իւրեանց մոլեգնութեանցն եւ գռոթ տուեալ յանձնիւր որջարանաց զօրէն մեղուացն ի մեղուանոցացն արտաքս դիմեալ ի ժամանակս խաղացման ծննդոցն, առաջնորդութեամբ իւրեանց որդնածին առաջնորդին, եւ առ զայրուցն առ մարդկայինն դիմեալ ազգ՝ կարծել նոցա ստնանէր, յինքեանք ձգել կորզել զսատակչական դարձուածէ.
63 Սագունակ հասեալ ի վերայ Վասպուրական աշխարհիս պարսկական խուժանն ըստ ազգս ազգս եւ ըստ քաղաքս քաղաքս ի Մարաց եւ ի Պարսից, յԵլամացւոց եւ ի Խուժաստանէ, ի Կրմանայ եւ ի Մուկանաց, ի Թուրքաստանէ եւ ի Խորասանայ, եւ յեղակարծում հասին ի Ճուաշն գաւառ՝ զսուրբ եկեղեցիս, զտունս աղօթից քրիստոնէից այրել աւերել հիմն ի վեր տապալել, զքահանայսն նորոյ ուխտի ի սուրս իւրեանց մաշել, զծերս եւ զպառաւունս մահու սրոյ սպանանել, զերիտասարդս եւ զկուսանս խաղաղացուցանել ի գերութիւն, զստացուածս եւ զինչս վատնել աւարառութեամբ. եւ կայր երկիրն ի մեծ տարակուսի, լցեալ կասկածանօք չարեացն:
64 Յայնժամ ամրացեալ նստէր ի Շամիրամ բերդին Թադէոս անուն ի յԱկէացի տոհմէ, Շերեփայ որդի ծանօթացեալ, զոր վերագոյնն յիշեցաք յայլում վայրի ի մեծ պատերազմին ի սահմանս Աղձնեաց:
65 Սա իբրեւ զկորիւն առիւծու ի մորւոջ իւրում նստէր վարանեալ. գրէ առ սուրբ եպիսկոպոսն Գրիգոր Ամատունեաց տանն, որ նստէր ի հանգստի սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ յԱրդոզական գաւառի՝ գտանել զելս իրացն եկեալ հասեալ հինին. որոյ զպատասխանին դարձուցեալ լի քաջալերական խրատու յորդորմամբ մարտիրոսական ակնկալութեան պսակաց, եւ թէ ի պատերազմին յայնմիկ հասանիցէ զմահուն ընդունել զվճիռ՝ իսկ ըստ յաղթութեանն զխոստովանողականն ժառանգել անուն, զօրանալ զօրութեամբ ի զօրութիւն խաչին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:
66 Որ անսայթաք հաւատով յառաջացաւ առ աւարտումն պատերազմին փութացեալ, եւ ելեալ յամրական տեղւոյն սակաւաձեռն զօրականաւն, որ պահէին զպահպանութիւն Շամիրամ բերդին, եւ սլացեալ իբրեւ զարծիւ ի վերայ որսոյ՝ պատահէին անհուն բազմութեանն ի Փայտակշտան գեօղ, եւ անդ ընդ փոքր զառ ի վայրն իբրեւ զհեղեղատ յորդեալ հոսեալ հասաւ ի վերայ նոցա, ի Քրիստոս խրախուսեալ, յական քթթել ելից դիակամբք սպանելոցն եւ վիրաւորացն զերեսս դաշտին. եւ մնացեալքն կէսքն փախեան հանդէպ երեսաց յո՛վ եւ կարաց ոք զերծանել, եւ այլքն զաղաղակ բարձեալ ի ձայնարկու աշխարանս՝ խնդրեցին զապրուստ ի սրոյ քաջամարտիկ ախոյանէն Շերեփեանն Թադէոսի:
67 Եւ յանդորր ելեալ աշխարհս Վասպուրական կեցին յապահովս յանհոգս. եւ այլ ոչ եւս յաւելին ելանել ի վերայ աշխարհիս ասպատակաւորք հինիցն պարսկայնոցն:
68 Քանզի խառն դրակցութեամբ սահմանին առ միմեանս փոքր Աղբագ եւ աշխարհն Կորճէից եւ Պարսկահայոց՝ եւ հանապազ առ միմեանս զգժտութիւն կեղծաբերէին, մարզպանն եւ որ զԿորճէիցն ունէին զգործավարութիւն. ելանէ մարզպանն ի վերայ նոցա եւ յինքն հանէ զՏամբեր եւ զԸռնայ գաւառ եւ որ ասի Ապուջափրի բերդ, ի Վհրի քաղաքին Կորճէից զիւր կացուցանէ ոստիկանս ի պահպանութիւն ամրոցին:
69 Իսկ Պարսկահայոց գռեահն խուժան ածեալ, գաղտագնաց եղեալ ընդ անկոխ ճանապարհս՝ գան հասանեն ի Մարդաստան գաւառ յաւանն Վիտահոտ, հանեն ընդ սուր, վարեն ի գերութիւն եւ առնուն աւար, եւ ի յանցին դառնան ի Ճուաշ եւ ի Թոռնաւան գաւառ, անցեալ ընդ Կրճունեաց գաւառն:
70 Եւ վարեն ի գերութիւն աւարառութեամբ զԼեկ եւ զԱղզի եւ զԿրերեացն եւ ի Ճախուկ գաւառէ:
71 Ազդ եղեալ Շապհոյ եղբօր Թադէոսի Շերեփեանց. եւ ելեալ ի վերայ Պարսկահայոց գռեհացն եւ անդ բազում քաջութիւն նահատակութեան ցուցեալ՝ յոլովից գերելոցն ընդարձակեաց, հանելով եւ զաւարն ի ձեռաց նոցա, եւ վիրաւորեալ սրով մեռանի ի գեօղն Գիւղիկ ի Ճուաշ գաւառի, մարտիրոսական հասեալ նահատակութեան, ի վերայ խաշանցն Քրիստոսի տուեալ զանձն ի մահ:
72 Իսկ այլազգեացն անցեալ գնացեալ մտին ի Թրաբ գաւառ եւ ի Շնաւհ:
73 Իբրեւ եհաս գուժկան առ մարզպանն Հայոց Գուրգէն՝ ելեալ զհետ նոցա [Ռ] արամբք, վառեալ ի զէն եւ յասպազէն, եւ գնացեալ եհաս յԱյլի գաւառ. որոյ գալուստն ազդ եղեալ գնդի այլազգեացն՝ փախեան գնացին բացագոյն, կալան զամրական տեղիս, ցրուեալ ընդ լեռնայինսն անյայտ թաքստեամբ:
74 Իսկ ի գալ միւսոյ ամին, մինչ նոքա յանհոգս յապահովս մնացին յերկիւղէ մարզպանին, առեալ զօրականս այրուձի կազմութեամբ իբրեւ [Զ]՝ խաղաց գնաց երկայնագոյն հեռաւորութեամբ հասանել ի վերայ բանակին պարսկական աղխին, եւ ելեալ ի Յադամակերտ քաղաքէ ի [Թ] ժամու ուրբաթու աւուրն, եւ անցեալ ընդ ծովակն Յըմբեայ, եւ ընդ վարազի Զարեւհաւանի. եւ ընդ այգն ընդ առաւօտն՝ յԸռենայ Յամաց գեօղ, եւ գիշերագնաց հասեալ մինչ ի Տարօնայ կոչեցեալ գետ:
75 Եւ ի միւսում առաւօտին հասին ի վերայ բանակին խոնջեալ երիվարօք, անզգուշութեամբ առ մուտն պատրաստեալ, եւ անկան ի նմին ժամու [Բ] ոմանք, Վլիթ եւ Մարաճայ. եւ երիվար մարզպանին պակասեաց առ վազսն, պատշաճագոյն զպատերազմին խրոխտական բարձրավզութեամբ վանել զախոյեանսն, եւ առեալ զբանակն յաւարի, եւ ընդ սուր հանեալ յոլովս քան թէ սակաւս, հասին ի գոգ տեղի մի ի Մղունիս գեօղ:
76 Եւ քանզի որպէս ասացաւ՝ ի յերկարագնացս աշխատութեանց երիվարացն եւ հեծելոցն ծանրութիւն ի տքնութենէն ի վերայ հասելոյ, եւ տօթն արեգակնակէզ տապախառն ջերմութեանն, եւ թանձր ծարաւոյն պասքեցելոց երիվարացն հանդերձ հեծելովքն՝ յեղակարծում հանգստեամբ դիմեալ ի վերայ նոցա, քանզի նոքա կային յանհոգս, եւ գունդ անհաւատից դառնացեալ ոգւով ի վերայ կանանց եւ որդւոց իւրեանց եւ ազգականաց՝ յարձակեցան ի վերայ նոցա ուժգին սաստկութեամբ եւ սուր ի գործ արարեալ յանխնայ կոտորեցին.
77 եւ անհնարին բեկմամբ խորտակեցաւ գունդն Հայոց, մինչեւ ի բազմացն սակաւուց հազիւ ուրեմն մազապուր զերծեալ՝ անկան յաւուր յայնմիկ ի տարապարտ պատերազմին արք անուանիք իբրեւ [Շ], որ եւ ոչ տեղի գերեզմանի անգամ երեւեցաւ նոցա մինչեւ ցայսօր:
78 Եւ նոքա էին արք փառաւորագոյնք ի տանէ Արծրունեաց եւ յայլոց նախարարաց, որոց Տէր եղիցի այցելու: Եւ յայնմհետէ համարձակութիւն առեալ անօրինացն՝ սկսան գունդս ռամկականս ժողովել ըստ օրինակի մարախոյ անչափ բազմութեամբ, այնոքիկ որ Շեխետիքն կոչէին. եւ այլ որ ուստեք ուստեք ի հեռաւոր աշխարհաց Պարսից, ի Ժանգանայ եւ ի Ջուրջանայ եւ որք ի Վարառատ գաւառէ, եւ եղեն բանակք մեծ ի գաւառին Զարեւան: Որ կամէին դառնաբեր քինահարութեամբ ելանել ի վերայ աշխարհիս առ հասարակ յապականութիւն դարձուցանել:
79 Իսկ կատարելագոյնքն եւ ծերքն ի նոցանէ սպուժէին առ այս, եւ մանաւանդ որք հաւատարիմքն կոչէին ըստ հաւատոյն նոցա որք Կուռայքն անուանէին, գլխաւորն ի նոցանէ Համիս, եւ միւսն որ ի կողմանց Ժանգանայ՝ ոչ իրաւացի ըստ պատգամաւորին իւրեանց ասացին առնել զայս:
80 Այլ եւ իշխանն Գուրգէն հանապազ գրէր աղաչանս առ ծերսն եւ առ աւագագոյնսն նոցա, իբրեւ փորձութիւն եւ դիպուած համարէր զեղեալսն, եւ ոչ իսպառ քինահարութեամբ վարիլ առ հարկատուսն եւ առ հնազանդս իւրեանց:
81 Եւ մեծի փորձութեանցն հասելոց լինէր ի վերին հրամանէն հանդարտութիւն…:
()
Գրք. 10Tovma4_2
Գլ. 1
0 ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԱՆԱՆՈՒԱՆ
1 Տուեալ եղեւ նմա ի տեառնէ եւ այլ եւս որդի մի, զոր անուանէ յանուն հօրեղբօր իւրոյ Գուրգէն:
2 Նաեւ զբազում գործս արութեան ցուցանէր, որում եւ ձեռնտու լինէր Աստուած, կատարելով ի վերայ նորա զհոգենուագ մարգարէութիւն դաւթեան երգոցն, եթէ «զամենայն զոր ինչ արասցէ յաջողեսցի նմա»:
3 Սա դարձեալ վերստին սեփհականեաց իւր եւ ինքեան զկնի եկելոց զգաւառն Սղգայ ի Տոսպ գաւառէ, որ առ ստորոտով լերինն Վարագայ, զոր ի վաղնջուց յափշտակեալ էին ամենաչար ազգին Իսմայէլացւոց. վասն որոյ եւ նախնիք սորա ջանահնար եղեալ՝ ոչ ինչ օգտեցան:
4 Իսկ մեծանուն եւ քաջամարտիկ իշխանն ջատագով եղեալ հարց իւրոց ամենիմաստ հնարիւք, մանաւանդ թէ օգնականութեամբն Աստուծոյ խրախուսեալ՝ մեծաւ արութեամբ ի գիշերի առնու զամրոցն եւ տիրէ գաւառին:
5 Նաեւ զգաւառն Ըռնայ, զոր այնքան վաղագոյն այլազգեացն յափշտակեալ էին, զորոյ եւ ոչ զհամբաւն ոք դարուց ի դարս յիշատակել կարողանայ առ նա հասելոցն՝ բռնաբար կորզէ ի ձեռաց այլազգեացն. ընդ նմին եւ զայլ բազում քաղաքս յԱտրպատականէ, որոց եւ տիրէ մեծաւ ճոխութեամբ:
6 Եւ այսքան եւ այսպիսեօք բարձրանշան յաղթութեամբք հռչակաւոր եւ երեւելի ի մէջ Հայաստանեայց այրն լինէր:
7 Իսկ չարարուեստ բանսարկուն սատանայ, որպէս երբեմն ի նախնումն ազդեցութեամբ կնոջն դաւաճանեալ, դիւրահաւան զնախահայրն առ պտղոյն առնելով ճաշակումն, զանմահս մահացոյց ի կենաց, զոր ունէաք ի դրախտին զբնութիւն՝ նմանապէս եւ աստ ի վերայ քաջի եւ մեծանուն իշխանին զնախանձուն վառեալ հուր՝ ոխս մախանաց արկանէր ի սիրտս ոմանց Հայաստանեայց, գործակից նոցա լինել. բորբոքէր եւ զթշնամիս խաչին Քրիստոսի.
8 որք զարիւնարբու գազանաց բերելով զօրինակ՝ կրճտէին զատամունս իւրեանց ի վերայ նորա, եւ ի խորս իջեալ չարութեան միմեանց ազդ առնելով խորհուրդս յուզէին ճարակ գտանել, գաղտնի նենգութեամբ միանգամայն եւ կեղծաւորական սիրով յաղագս ելից հնարել խոկային:
9 Այլ ոչ ուրեք երբէք յայտնել իշխէին յայսպիսեաց աստի, «գուցէ լուիցէ, ասէին, եւ սլացեալ խոյասցի ի վերայ մեր իբրեւ զարծիւ յերամս հաւուց, եւ կերակուր սրոյ զանձինս մեր առնիցէ»:
10 Եւ մինչդեռ այս ամենայն գաղտնի խորամանկութիւնք ի խմորս չարութեան պատրուակեալ կային՝ եւ իշխանն յանհոգս եղեալ վայելէր ի խորին խաղաղութեան, ըստ տուեցելոյ նմա ի վերուստ շնորհացն:
11 Աստանօր նախապատուէ զիւր ազգային ոմն որում անուն էր Գագիկ, տալով նմա զբերդն Ագարակայ եւ զգաւառն Ճախուկ, եւ զօրագլուխ զնա ի Պարսիցն կացուցանէ մարզի:
12 Իսկ նորա ճարպոյ զակամբ եկեալ, ըստ նմանութեանն կուրացելոյ Իսրայէլի՝ ապաշնորհ առ պարգեւատուն գոլով՝ զթիկունս դարձուցանէ յիշխանէն, ապստամբութեանն յաղթեալ ախտիւ. եւ զայն տեսեալ ամէնիմաստ հզօրին՝ խորհուրդ բարձրագոյն ի մէջ առնու, ի հատուածի պատճառս առաքէ առ նա զքեռորդի իւր զՀասան:
13 Եւ քանզի առեալ էր Գագկայ զքոյրն Հասանայ կնութեան՝ վասն այնորիկ եւ սիրով խաղաղութեամբ ընդունի զնա յամրոցն:
14 Եւ ի պատեհս գտեալ Հասանայ առնու զամրոցն: Գրէ եւ առ իշխանն ըստ օրինակի եւ ըստ պատշաճի գործոյն եղելոյ. ուր եւ անդէն վաղվաղակի ժամանէ իշխանն եւ շղթայակապ արարեալ յղէ զնա յաւանն Վան եւ ի մետաղս բնակեցուցանէ ի նորին ամրոցի:
15 Այլ որպէս յառաջագոյն ասացաք՝ դաւողք ոմանք Ատրպատականու, նմանապէս եւ որք ի Հայաստանն էին տանէ, որոց մասնակից էր եւ Գագիկս այս ապստամբ՝ միշտ խոկային զխաւարայինն իւրեանց կատարել զխորհուրդ:
16 Եւ քանզի ոչ ինչ քաջին կարէին ստնանել յայտնապէս՝ ձեռն տուեալ յայր մի որ էր յոյժ սիրեցեալ իշխանին, որդի Ապումսարայ ի Խեր քաղաքէ, արտասուս եւ հառաչանս առաջի նորա արկանէին, յուշ առնէին եւ զնախանձն հայրենի, զյափշտակութիւն քաղաքաց եւ ստացուածոց, զառումն տանց եւ զքանդումն ամրոցաց, զխորտակումն զօրաց եւ զբազում արեան հեղմունս ի սրոյ հզօրին, եւ զմոլար օրէնսդրութիւնն կրօնիցն Մահումաթայ դաշն առաջի արկանէին. եւ այլք ոմանք Հայաստանեայք ինչս եւ պարգեւս խոստանային:
17 Այլ զոր օրինակ ի բազում փայտից զուարճանայ հուր՝ սոյնպէս եւ այրս այս ի խոստմանց եւ յուխտից աստի, մինչեւ հրապուրեցին, եւ նովաւ դաւաճանեալ զմահուն գործեցին դարան:
18 Իսկ ապա այսոցիկ այսպէս եղելոց, ըստ փոփոխման եղանակաց, որ ընդ արեգական բերմամբ մարդկայինս չափին կեանք՝ ձմեռնայինն կանխեաց ժամանակ:
19 Եւ մեծանուն իշխանն ըստ նախնական սովորութեանն չու արարեալ ընդ ձորն Անձահոյ՝ եկն էջ ի Խերականն կոչեցեալ դաշտ, եւ կամէր փութապէս անցանել ի ձմերոցսն արքունի, ի գաւառն Ճուաշ յաւանն Մառական:
20 Յայնմ ժամանակի ընդ առաջ ելեալ այրն անօրէն, սիրելին նենգաւոր, կեղծաւոր բարեկամն, յղին անօրէնութեամբ, ծնօղն զկորստեանն պահակ, մահացու խորհրդոցն չարամայր ստնտուն, դայեակն խաւարի, արեան մտեալ սատարն, խրատեալն ի սատանայէ, անհամբոյրն ի բարեաց, արբանեակն չարին, բանալին դժոխոց, հնոցն մեղաց, վառեալն հրով նախանձու յիւրոցն գործակցաց, տիղմն խաւարին, որ զծովային մարգարիտն լուսաւոր յիւր կորստեանն ընկլոյզ խորխորատ. սա ի ձեռն կոչողաց չարին աղաչէ զմեծանուն իշխանն Վասպուրական, զի ըստ սովորական սիրոյն՝ առ իւր ագցի. զոր ոչ առնոյր յանձն իշխանն, վասն փութալոյ յիւրականն գաւառ:
21 Իսկ նա զցրեալ ուխտ սիրելութեանն առաջի արկանելով՝ ստիպէ զիշխանն, զի գոնեա փառազարդ երեսացն տեսող արժանի լինել հրամայեսցէ. եւ գտեալ զպարգեւն մահառիթ՝ գայ ի հանդիպումն հզօրին:
22 Եւ կացեալ ի հանդիպոջ՝ ոչ կարէին ընդ գիրկս խառնել միմեանց:
23 Վասն զի ի պատճառս որսոյ ելեալ շրջէր իշխանն թափու յիւրոցն զօրացն, միանգամայն եւ մերկ ի զինուց. եւ վասն զի առուամէջ այգեստանեայց էին տեղիք դժուարինք, անջրպետեաց ի մէջ նոցա առու մի սահանակարկաջ յորդահոս յոյժ խորագոյն. ընդ որ ոչ այլազգին այն եւ ոչ ի մերոցն ոք դիմագրաւեաց անցանել զօրացն, խոստովանեալ զվհատութիւն սրտից եւ զպաշարումն երիվարացն. մանաւանդ թէ եւ ոչ իշխանն իսկ ոչ թողացուցանէ ումեք զկնի իւր անցանել:
24 Անդ քաջին եւ հզօր իշխանին մտրակ ի կուշտ արարեալ երիվարին՝ արագ ընդ դժուարինն անդր անցանէ յորձան:
25 Իսկ զայլազգին այն պիղծ, քանզի ոչ կարէր անձամբ զդէմ ունել հզօրին, յառաջագոյն խրատեալ յիւրոց գործակցացն՝ առեալ ունէր ընդ իւր եւ արս ուժեղս ըմբշամարտիկս զինուք ի ծածուկ:
26 Մօտ գայ յիշխանն, եւ գիրկս զպարանոցաւն արկեալ տայ զյուդայեանն համբոյր:
27 Եւ զօրացն մերձ կացեալ զբռամբ ածին զերեսանակս, ի ձեռն միանգամայն եւ զքաջահատ սուսերն պողովատիկ, զի մի կարասցէ քաջն աճապարել ինչ ուրեք. եւ հարեալ գեղարդեամբն՝ զրաւ կենաց քաջին առնէին:
28 Եւ քանզի մանկունք տղայք եւ անկատարք էին սերեալքն ի նմանէ, Աշոտ եւ Գագիկ եւ Գուրգէն, որ չեւ եւս յարբունս հասեալ էին՝ եւ վասն այնորիկ ոչ ոք էր որ վրէժխնդիր լինէր արեան հեղլոյ անարգապէս:
29 Եւ արդ ոչ ներէ մեզ բանս առանց մեծի եւ արժանապէս ողբոց թողուլ զյիշատակ կորստեան ամէնօրհնեալ հզօրին:
30 Վասն որոյ զմարգարէին գոչեմ զԵրեմիայի ժիռ մատռուակին, եւ ասեմ, «ո՞ ոք առնէր զգլուխ իմ շտեմարան ջուրց. եւ զաչս իմ յորդահոսանս վտակս աղբերաց», զի անդադար լացից զօր բեկման նորոյ Իսրայէլի:
31 Ոչ դանդաղիմ կոչել երգակից ողորմելի ողբոցս զմեծ մարգարէն զզարմանալին Զաքարիաս, եւ նովաւ հանդերձ ելանել ի բարձր դիտակս, ձայն տալ ընդհանուր ազգաց եւ ասել, «լացէ՜ք, լացէ՜ք, արեւելք առ արեւմուտս, հիւսիս առ հարաւ, ազգք առ ազգս, ժողովուրդք առ ժողովուրդս:
32 Վասն զի ելիք օգնականն, լռեաց զօրավիգն, եւ առաջնորդն մեծ իշխանական ճոխութեամբն առաւ այսօր ի գլխոյ ձերմէ: Երկինք ի վեր եւ երկիր ի խոնարհ զծառայակցին ողբացին զկորուստ: Ո՞ ոք զօրն զայն ոչ ողբասցէ, ո՞յր ուրուք ոչ գելուցուն աղիքն, որ զայսպիսի ծանրատաղտուկ աղէտս տեսանել եւ կրել արժանացաք դառնապէս»:
33 Վասն զի ազատագունդ զօրքն տիրակորոյսք ցրուեալք ի լերինս եւ ի դաշտս վայիւք եւ ողբովք եւ յորդահոս արտասուօք զերկիրն լրացուցանէին դառնութեամբ, եւ ի խորովակսկիծ կիզմանէ աղեացն դիթաւալ յերկիր կործանեալ թմբրեալք լինէին ի դառնաճաշակ մահարբոյց բաժակէն:
34 Եւ մանկունք ձեռասունք թիկնապահք եւ յորս յենոյր իշխանն ձեռօք իւրովք՝ խեղդ զպարանոցաւն արկեալ զարիւնս անձանց փութային հեղուլ, լաւագոյն զմահ քան զկեանս համարելով:
35 Նաեւ շունք տիրասէրք ի տեղւոջ սպանմանն հոլովեալք եւ գիշերապահ վառմամբ կատաղեալք՝ ընդերկնահաջ ողբովք հալածականս առնէին զգազանս անապատի, մինչեւ ցայտմունք արեանն պատուականին յերկիր անկելոյ յարեգակնայինն տապացաւ կիզմանէ:
36 Իսկ համբաւ հզօրին կորստեան, իբրեւ զամպ թանձրամած խաւարային լցեալ սաստկութեամբ՝ ելեալ տարածեցաւ ի վերայ Հայաստանեայցս, մանաւանդ ի վերայ բարձրագոյն եւ սեփական Վասպուրականն կոչեցեալ նահանգի. յորում տիկնայք եւ աղախնայք թողեալ զկանացի բնութեանն պատիւ՝ ի գռեհս եւ ի փողոցս բացագլխաւ ընդ երկիր զանձինս իւրեանց քարշէին:
37 Որք յանհնարին սգոյն դառնութեան՝ մատաղ մանկտոյն զսովորականն մոռացան դիեցուցանել զկաթն, ողբոց միայն պարապեալ միմեանց ձայնակցելով:
38 Ուստի եւ ի կրծաբախ ճակատահար ճայթմանցն եւ ի բարձրաճիչ աղաղակացն հնչեաց դուռն դարպասու արփիագեղ տիկնոջն մեծին Սոփեայ:
39 Որք յաշխարելն իւրեանց ասէին այսպէս, «վա՜յ, կորեաւ մեծանուն իշխանն, եւ անտերունչ մնաց երկիրս Հայոց»:
40 Իսկ տիկինն խիզախեալ յանպարտելի զօրութիւն հզօրին՝ ասէ, «զի՞ դուք, ո՜վ մարդիկք, եւ ընդէ՞ր գործել զայդ յանդգնիք. չի՛ք ուրեք թշնամիք. ո՛չ ուստեք պատեալ պատերազմ: Ո՞վ ոք զայդ գործել համարձակեցաւ, ո՞վ ոք զոսկեփետուր ախոյանարձակ քաջազգի վարուժանն իմ հաւահար առնել կամ ի ծուղակ ընբռնել կարողանայր, եւ ոչ ինքն օձտեալ ի նմանէն մեռանէր. ո՞վ ոք զբարձրաթիռ արծիւն քաջահնչօղ եւ ահարկու ձայնիւ ի խոնարհ սուզել լինէր ձեռնհաս. ո՞վ ոք զանյաղթ վիշապն սանձել մերձենայր, եւ ապրեալ լինէր ինքն»:
41 Զայսոսիկ եւ եւս յաւէտ քան զսոյնս ասէ տիկինն ընդդէմ լալականացն:
42 Իսկ իբրեւ ստուգեցաւ իրն եւ համբաւն ճշմարտեցաւ կորստեան՝ ապա այնուհետեւ յերկիր անկեալ զերեսս ի գետնի դնելով, մոխիր ի վերայ ցանելով գլխոյն, եւ խաւար ձեռագործ յօդս ցնդէ տաճարին:
43 Եւ ի բաց ընկեցեալ զպատուադիր քողն մարգարտահիւս զարդուն, զգեցեալ զսեաւս ի զգեստից, եւ պատրաստեալ գլխոյ իւրում արկանելիս թխակերպս, եւ յառաջ կոչեալ զդստերս՝ սգոյ ողբոց յօրինէ կարգս, կարգեալ կացուցանէ դասս դասս՝ պարաւորս եբրայեցիս եւ զթագաւորացն Իսրայէլի նուագել տայ զողբս: Յայնմ աւուր սուգ առին սուրբ եկեղեցիք եւ դասք պաշտօնէից:
44 Ի բաց առան ի դրաց սենեկացն ոսկեհուռն կամարաձեւ երանգոցն տարազք, եւ սեաւք խոշորագոյնք եւ յոյժ տխրալիք զտեղին փոխաբերեցին. եւ ընթացեալք այսր անդր սուրհանդակք լալականացս՝ խցին զլուսանցոյց պատուհանս հրաշակերտ ապարանիցն, հրամանաւ տիկնոջն.
45 «զի մի, ասէ, արեգակն յանհաս բարձրութեանն երկնից ճեմեսցի կամար. եւ զճառագայթս ի խոնարհ արձակելով՝ զիմս լուսաւորեսցէ խաւար. եւ կամ լուսինն ի լրմանն ժամանեալ ամանակ, արուսեկիւն հանդերձ եւ բնաւ զարդուն աստեղաց՝ զիմս փարատեսցէ մէգ, մինչեւ տացէ ինձ Աստուած յորդւոց իմոց այրասիրտ նման հօր իւրոյ, որ ի կեանս իմ կամ թէ զկնի կենաց իմոց ի վերայ գերեզմանին տացէ աւետիս՝ առեալ վրէժ հեղման արեան հօր իւրոյ ի գլխոց այնոցիկ, որք զայս ինձ հատուցին խաւար»:
46 Զայս մեզ ընծայեցին՝ որք տեսօղք լեալ էին գործոցն եւ որք ի գիրկս զմանկունքն կրէին, եթէ զայսոսիկ ասելով տիկնոջն՝ ձգեալ լինէր զձեռսն ի վերայ ուսոյ հրաշազարդ մանկանն Գագկայ, ոչ գիտեմ հանդէ՛պ գոլով, կամ թէ մարգարէաբար իսկ զայս առնէր մեծ օրիորդն Սոփի, երջանիկն ի տիկնայս:
47 Յաւուրս դառնութեան սգոյն այնորիկ ձեռք երկրագործաց եւ արուեստականացն լքեալ յիւրաքանչիւր վաստակոցն՝ եդեալ ծնկաց եւ ծնօտից՝ լային դառնապէս. տեարք եւ ազատք ի միասին հաւաքեալ, չար ողբովք զմիմեանց ճմլեցուցանէին զսիրտս:
48 «Ո՞ւր, ասեն, լքեալ կորուսաք զպատուական մարգարիտն, զպարծանքն Հայոց, զքաջն անպարտելի, որ զմեծ պատերազմունս դիւրաւ մղէր, եւ անուն բարձրագոյն ինքեան եւ մեզ ստանայր:
49 Ո՞ւր է բարեժպիտ շրթանցն Ժպտումն, որ բազմերանգ բազմականս ոսկեզարդ գահոյիցն միշտ զմեզ ուրախարարն զմայլեցուցանէր բաժակաւ:
50 Ո՞ւր առատ ձիրք ձեռինն պարգեւաբաշխ, որ երեւելի զարդու՝ ցանկ զմեզ շքեղացուցանէր: Վա՜յ եւ աւա՜ղ մերոյս կենդանութեան:
51 Ընդէ՞ր ոչ պատահեաց մեզ օրն այն ի մեծ պատերազմի ի մէջ նիզակախուռն զօրաց. թերեւս եւ մերոց լինէր բարձումն կենաց»:
52 Աստ ի մէջ կացեալ հայրապետաց եւ ճգնաւորաց դասք զարթուցանէին զմիտս կնոջն եւ զայլոց կոծողացն յերկիւղն Աստուծոյ, եւ առ սակաւ մի փարատէին աղէտ սգոյն դառնութեան:
53 Եւ արդ սիրելի էր ինձ եւս հրաշափառագունիւ անցանել բանիւ ընդ ողբերգականացս հանդէս. այլ զի մի լսողացն խռովեսցին միտք՝ լռեսցի որ ինչ վասն այսոցիկ է բանս, եւ մեք ի պատմութեանցն փութասցուք ասպարէզ, թերեւս յաջողեսցէ մեզ Աստուած ծայրագունին հանդիպել լրման, բազմավէպ զրուցատրութեանց քաջի արանց տանն Արծրունեաց:
54 Կատարեցաւ կարգ ծննդաբանութեան երից որդւոց մեծանուն եւ քաջամարտիկ իշխանին Գրիգորի. յորում եւ գործք նորին ամենայաջողակք եւ զրաւ նորուն ի դաւելոյ ոմանց Հայաստանեայց եւ Պարսից եւ ողբք ի վերայ նորին:
Գլ. 2
0 Աթոռակալութիւն Աշոտի որդւոյ նորին անդրանկանն: Եւ փոխումն տիկնոջն Սոփեայ երջանկի եւ բարեպաշտ:
1 Բայց զկնի մահուան երջանիկ իշխանին հաստատի յաթոռ հօր իւրոյ անդրանիկն Աշոտ որդի ամաց իբրեւ [ԺԲ-ից]: Եւ մեծանուն տիկինն Սոփի, հայելով ի մանկանցն բարենշան յառաջադիմութիւնն, մանաւանդ ի մանկանն Գագկայ, զի անդստին ի տղայական հասակէն հրաշազարդ փառօք փայլէր ի մէջ եղբարց իւրոց. առ որ նայեցեալ տիկինն՝ յուսացեալ արձանացուցանէ զսիրտ իւր, եւ առնաբար ունի զիշխանութիւն, օգնականութեամբ հօր իւրոյ Աշոտոյ թագաւորին Հայոց։
2 Եւ քանզի որդի քեռ էր Ապումրուան տիկնոջն Սոփեայ՝ վասն այնորիկ արձակէ զնա ի կապանաց հրամանաւ հօր իւրոյ:
3 Եւ ինքն Սոփի անհամեմատն ի կանայս, ըստ նմանութեան ամուսնասէր տատրակի, հրաժարեալ յամենայն վայելչութեանց կենցաղականացս՝ խանդակաթ լինելով, ոչ ժուժեալ սրտին նեղութեան՝ զկնի է ամսոյ փոխի յաշխարհէս խաղաղութեամբ ննջեալ ընդ հարս իւր, թողեալ զմանկունսն տղայս եւ անկատարս հասակաւ:
4 Աստ բազմաց մրմռեալ ազգականաց սոցա, որք եւ ստանալ ինչ մանկանցն խորհէին, այլ ոչ իշխէին յերկիւղէ մեծին Աշոտոյ թագաւորին Հայոց:
5 Յետ այսորիկ կեցեալ թագաւորն Աշոտ ամ մի եւ կէս՝ փոխի յաշխարհէս, փառօք ի փառս յուղարկեալ:
6 Աստ ապա ի պատեհս գտեալ հարազատաց սոցա՝ սկսան յափշտակել զտեղիս տեղիս ի ձեռաց մանկանցն:
7 Յայնժամ Ապումրուան յառաջ մատուցեալ, խորհուրդ ի մէջ առեալ, կամեցաւ տիրել իշխանութեանն Վասպուրականի, յինքն գրաւէ զմիտս տերանց եւ ազատաց աշխարհին, ասելով օրինակ զայս. եթէ ի դէմս Աշոտոյ առնեմ տեղապահութիւն աշխարհիս, եւ համոզեալ հաւանեցուցանէ զբնակիչս աշխարհին:
8 Եւ յարբունս հասեալ Աշոտ՝ կայր ըստ սովորութեանն ահիւ ընդ ձեռամբ Ապումրուանայ, զի եւ փեսայացեալ իսկ էր նմա:
9 Եւ ապա իբրեւ աւուրք ինչ լինէին պարապոյ՝ կոչէ զԱշոտ եղբարքն հանդերձ ի բերդն Կոտորոց, պատուասիրութեան ինչ աղագաւ:
10 Եւ անդէն ի միում գիշերի կալեալ կապէ զնոսա, եւ յղէ զԱշոտ եւ զԳուրգէն ի բերդն Նկան կոչեցեալ, եւ տուեալ ի բանտ՝ պահէ մեծաւ զգուշութեամբ:
11 Իսկ զԳագիկ խաղացուցանէ ի Ճուաշ գաւառ, յամրոցն Շամիրամ. քանզի իբրեւ զմանուկ տղայ խաբեալ էր զԱշոտ, տալով նմա զբերդն Ագարակայ հանդերձ Ճախուկն կոչեցեալ գաւառաւ, փոխանակ իւր առնլով զբերդն Նկան եւ զԹոռնաւան եւ Ճուաշ գաւառք, ուր եւ շինեալ զՇամիրամն պարսպէ յիւր անուն:
12 Դարձեալ եւ այլ իմն օրինակ խաբէութեան համբաւէ ի մարդիկ, ասելով այսպէս. «ես այր մի անժառանգ եմ, բայց միայն ի դստերէն զոր առեալ էր Աշոտ իւր կնութեան. երկնչիմ գուցէ հպարտասցի ի վերայ իմ Աշոտ»:
13 Եւ այսուիկ համոզեալ հաւանեցուցանէ զլսօղսն. եւ ինքն ի կասկածի լինելով, տարակուսելի ըմբռնեալ խորհրդովք՝ երբեմն հանէ զԳուրգէն կրտսերն, եւ ածեալ ընդ ինքեան շրջեցուցանէ, եւ դարձեալ տայ ի բանտ կրկին անգամ. եւ ապա հանէ զԳագիկ. եւ ածեալ զմտաւ վասն նորա՝ ոչ գիտէր զինչ առնիցէ. զի բեկեալ էր սիրտ նորա առ ուշի մանկանն, եւ սպասէր գաղտ կորուսանել զնա:
14 Այլ Աստուած ոչ ետ թոյլ ձեռին նորա մխել յարիւն արդարոյն:
Գլ. 3
0 Փայլումն փառազարդութեան մի անգամայն եւ երեւումն շնորհացն Աստուծոյ ի վերայ մանկան Գագկայ, եւ սպանումն Ապումրունայ ի ձեռաց նորա մեծապէս արութեամբ, եւ որ ինչ զնմանէ են գովեստք:
1 Քանզի կանխագիտութեամբն իւրով ամենաթագաւորն Քրիստոս յառաջագոյն նկատեալ զերջանիկ մանուկն Գագիկ, անօթ ընտրութեան արժանի իւրոցն լինել շնորհաց, եւ գիտելով զնա թէ այսպիսի լինելոց է՝ ետ նմա հոգի զօրութեան եւ իմաստութեան. կատարելով ի վերայ նորա զասացեալն ի մարգարէէն, թէ «թագաւոր արդար կանգնէ զաշխարհ»:
2 Որով եւ փրկեաց իսկ զՀայաստան աշխարհս ի ծանր ծանր աղետից, կուռ զկնի միմեանց եկելոց, եւ ի բազմախուռն պատերազմաց եղելոց ի նորայն դարս:
3 Որ եւ անդստին իսկ ի տղայական հասակէն արմատ բարութեան ի վեր երեւէր:
4 Ուստի եւ զարմանք մեծամեծք են ինձ ի վերայ մանկանն, զի ոչ պարգեւս կամ ինչս շնորհել ումեք ձեռնհաս էր, եւ ոչ իշխանական ինչ հրամանաւ հարկեցուցանել զոք կարէր. եւ տեարք եւ ազատք աշխարհին միշտ զնորայն սիրովն գային, զի իմաստութիւն ի շրթանց նորա բղխէր առաւել քան զոսկի ընտիր, եւ համեստութեան քաղցրութեանն, միանգամայն եւ քաջապէս արութեանն շնորհք ի վերայ նորա բացափայլեալ՝ զամենեցուն յուսով լնուին զսիրտս:
5 Ուրանօր արիաբար վառեալ, այն ինչ մինչդեռ չեւ եւս եղեալ էր ամաց [ԺԵ–ից]՝ արկ ի միտս իւր զխորհուրդս առն պատերազմողի, սպանանել զԱպումրուան:
6 Եւ իբրեւ ժամ մի լինէր պարապոյ՝ առեալ ընդ իւր զխորհրդակիցս իւր եհաս ի վերայ նորա, եւ սրախողխող արարեալ զնա ի Վան աւանի յասպարիսին տեղւոջ՝ ընկեցիկ առնէ յոտս երիվարին. եւ հատեալ զգլուխն բարձեալ տանի յամրոցն Աշինոտ, ուր էրն Գուրգէն, նմանապէս եւ ի բերդն Կոտորոց ի ձորն Անձախոյ, յորում էրն Աշոտ, որք անյուսացեալ էին փրկութեան անձանց:
7 Եւ հանեալ զնոսա անտի՝ տայ զմատանի ի ձեռս Աշոտոյ եւ տիրեցուցանէ սեփհական ժառանգութեանն հանդերձ իշխանական ճոխութեամբ:
8 Սա, որպէս կարծեմ՝ թոյլ տալով Աստուծոյ առնու զվրէժ արեան հօր իւրոյ ի գլխոյ Ապումրուանայ: Վասն զի եւ նա մի էր ի գործակցաց չարին, զոր վերագոյնն ասացաք, ուր եւ ստէպ ստէպ միշտ զսորայս ոչ դանդաղիմ դրուատել զշնորհս:
9 Յաղագս սորա հաւաստապէս եւ յոյժ ըղձալի է ինձ առնել բանից դեգերանս ի սմա եւ ի սորին գործս եւ գովեստս:
10 Քանզի սա ազգի նսեմացելոյ ջահ վառեալ եդեալ ի բարձրադիտակ անառիկ ամրոցի, շուրջանակի պարսպեալ զօրութեամբն Աստուծոյ՝ աննուաղ պահեցաւ ի չորեքծագեան սաստկագոյն հողմոց թշնամեաց ի սա հնչելոց. որ ոչ միայն աղօտացաւ, այլ եւ ի ձեռն պնդակազմ հաւատոյ ճօճ առեալ ցոլացեալ կիզեաց զթշնամիս տան հօր իւրոյ:
11 Սա աշտարակ բարձրաբերձ զօրաւոր վիմօք, կապարայօդ հիւսմամբ շարադրեալ իբրեւ զպարիսպ պղնձի, հաստահեղոյս բեւեռմամբ, անխրամատելի ի թշնամեաց, միանգամայն եւ իբրեւ զսիւն երկաթի, ի մէջ հարուստ խարսխաց, աստուածայոյս եւ անհաս զօրութեամբ, կանգնեալ ի բարձր տէրութեանս Հայոց՝ տեղի ապաւինի, որ ի թշնամեաց ոք փախիցէ յերեսաց:
12 Սա սուսեր բանաւոր, երկնայնոցն հրացեալ զօրութեամբ, հատանօղ եւ ճառագայթարձակ փայլատակեալ ի վերայ գլխոց թշնամեաց, ահափետ արարեալ դադարեցուցանէ զխրոխտացեալսն ի վերայ եկեղեցւոյ եւ որ ինչ եկեղեցւոյ են կարգք:
13 Սա ի համբակ հասակէ տղայական տիոցն իբրեւ զկորիւն առիւծու յարուցեալ սիգաքայլ նազելի ճոխութեամբ, ամբարձեալ զբազուկս ի վերայ թիկանց թշնամեաց, խորասոյզ առնելով զդարանակալս ի շաւղաց ոտից իւրոց, եւ ահարկու ձայնին գոչման ի ձեռն հրեշտակաց եւ հրովարտակաց յինքն ձգեալ կորզէ զբազում գանձս եւ զմթերս յօտար ազգաց, տիրելով բերդից եւ գաւառաց նոցա առաւել քան զհարս իւր:
14 Եւ արդ քանզի չեւ եւս է ժամանակ գովասանութեան, այլ պատմութեան՝ առ նոյն անդր փութասցուք կարգ:
15 Իսկ իշխանն Աշոտ օժնդակեալ ի շնորհաց եւ ի բարձր բազկէ քաջի եւ արիացելոյ մանկանն Գագկայ՝ ըստ ասացելոյ իմաստնոյն, թէ «եղբայր յեղբօրէ օգնեալ եղիցի իբրեւ զքաղաք ամուր»՝ սկսաւ պայծառանալ օր ըստ օրէ յաթոռ հօր իւրոյ ամենաջողակ փառաւորութեամբ:
16 Զոր տեսեալ Սմբատայ թագաւորին Հայոց՝ առաքէ զեղբայր իւր զԴաւիթ եւ աղաչէ զիշխանն Աշոտ՝ մի մեկուսանալ ի նմանէ եւ մի ոխս պահել վասն ունելոյն զնա Գագկայ որդւոյ Վահանայ:
17 Զայս խնդրէ Սմբատ պարգեւս յԱշոտոյ քեռորդւոյ իւրոյ, ի կասկածի եղեալ, գուցէ գնասցէ Աշոտ միւսանգամ զհետ կոչողաց Ափշնի ըստ առաջնում նուագին, զոր վերագոյնն ասացաք:
18 Վասն զի բազում խոստումն պարգեւաց եւ դաշինս ուխտից առաջի Աշոտի Ափշին արկանէ. որում ոչ հաւանի Աշոտ, փոխադարձելով նմա վասն անփոյթ առնելոյ զնա յաւուրս բանտին:
19 Եւ երթեալ գնայ առ Սմբատ սիրով խաղաղութեամբ. ուստի եւ բազում փորձութիւնք անցին զմեօք վասն ոչ երթալոյ իշխանին առ ամիրայն Ափշին:
20 Իսկ Ափշնի ելեալ յերկիրս Հայոց անհուն զօրու եւ զինու՝ եւ գայ հասանէ ի վերայ Սմբատայ, եւ փախստական արարեալ մազապուր ընկենու յաշխարհն Վրաց:
21 Եւ անտի դարձեալ պաշարէ զբերդն Կարուց, եւ բացեալ զմթերեալ տունս գանձուց՝ առնու աւար բազում:
22 Յայնժամ Աշոտ իշխանն Վասպուրական ճանապարհ արարեալ ընդ գաւառն Բագրեւանդ՝ արագ յիւրն անցանէ աշխարհ:
23 Իսկ Սմբատ թագաւորն Հայոց հրեշտակ առաքեալ՝ աղաչէ ի խաղաղութիւն զԱփշին, եւ գրաւական տալով զորդին զանդրանիկ. եւ նորա առեալ դառնայ եւ դիմէ ի վերայ Աշոտոյ մեծաւ սպառնալեօք, ոխս պահեալ վասն զնորայն արհամարհելով կոչումն, եւ եկեալ հասանէ ի գաւառն Թոռնաւան յաւուրս ձմերայնոյ:
24 Իսկ իշխանն Աշոտ եղբարբք հանդերձ եւ ամենայն տիրակոյտ ազատագունդ զօրօքն խորհուրդ արարեալ ասեն, «աւուրք սաստկութեան են եւ գործ պատերազմի, ո՞վ գիտէ ո՛յր ուրուք յաղթութիւնն լինիցի»:
25 Եւ խնայեալ ի սուրբ եկեղեցիս եւ ի հաւատացեալս՝ ել գնաց առ Ափշին, գրաւ մահու զանձն եդեալ, ուր եւ սիրոյ մեղադրանօք ել եւ ելս առնելով՝ պատճառեն միմեանց զինչ հաճոյ է կամաց:
26 Եւ դարձուցեալ զիշխանն Աշոտ մեծաւ պատուով եւ բազում եւ երեւելի պարգեւօք. բայց քանզի կասկած ի սրտից երկոցունցն ոչ մեկնեցաւ՝ գրաւականս խնդրէ Ափշին. եւ նորա տուեալ զեղբայրն զԳագիկ, եւ զկնի է ամսոյ առաքէ զԳուրգէն զկրտսերն եւ դարձուցանէ զԳագիկ:
27 Իսկ ի գալ գարնայնոյն փախստեայ եղեալ Գուրգէն ի ձեռաց Ափշնի՝ գայ հասանէ առ եղբարս իւր ցրեալ զդաշինս սիրոյ. եւ նորա հետամուտ եղեալ ընդ քաղաքն Տփղիս, ոչ սակաւ հարստահարութիւն արարեալ գլխոյ Սմբատայ՝ առնու հարկս բազումս:
28 Եւ անտի յառաջ մատուցեալ գայ հասանէ մինչեւ յաւանն Վան յաշխարհն Վասպուրական անթիւ բազմութեամբ:
29 իսկ իշխանն Աշոտ եղբարբքն հանդերձ եւ ամենայն զօրօքն խոյս տուեալ ամրանայ ի ձորն Որսիրանից:
30 Յայնժամ Հասան որդի Վասակայ դենադարձի, զոր վերագոյնն ասացաք, այրն անօրէն, ժանտ եւ ապարասան, աւազակաց հայր, սպանողաց մայր եւ ամենայն անօրէնութեան ծնօղ, դարձեալ մոլեգնի հայրենի չարեօքն յաղթեալ, զխոստովանութիւնն հազիւ թէ պահեալ ամբողջ, ձեռն տայ յամիրայն Ափշին, եւ բազում վնասս կործանման ստանայ հաւատացելոց եւ սուրբ եկեղեցեաց. անձնամատն եղեալ դուռն բանայ չարեաց, դարանս մահաբեր գործէ սատանայի զգածեալ հնարիւք:
31 Իսկ ամիրային թողլով երկուս ոստիկանս ներքինիս բազում հեծելովք ի մեծն Վան եւ յՈստանն աւան, որոյ անուն ճանաչիւր առաջնոյն Սափի. եւ ինքն երթեալ ի գաւառն Աղբագ՝ դադարէ ի Յադամակերտն աւանի:
32 Եւ առաքէ զայր մի ներքինի, որում անուն էր Յիւսր զօրօք բազմօք, զի երթեալ պատերազմեսցէ ընդ իշխանին:
33 Եւ քանզի նոքա ամրացեալ էին ի դժուարս Կակենից գեաղջ՝ դառնայ ներքինին մեծաւ ամօթով, ոչ ինչ կարացեալ ստնանել նոցա վասն տեղւոյն ամրութեան եւ զօրացն քաջամարտիկ լինելոյ:
34 Իսկ ամիրայն այնուհետեւ անց գնաց յԱտրպատական մեծաւ փութով, մնալով երկոցունց ներքինեացն յերկոսին աւանսն, զոր վերագոյնն ասացաք:
35 Եւ ի գալ գարնանւոյն այր մի ներքինի զոր կարգեալ էր ի վերակացութիւն քաղաքին Պարտաւայ, զօրաժողով եղեալ ապստամբի յԱփշնէ. եւ անցեալ գնայ մինչեւ յերկիրն Շամայ:
36 Եւ զայն լուեալ ամիրայն՝ ակամայ կամօք կոչէ առ ինքն զարսն զորս թողեալ էր տեղապահս Վասպուրական աշխարհին, եւ ինքն աճապարեալ հասանէ ի քաղաքն Պարտաւ:
37 Անդ պատահեալ վրէժխնդրութեանն զոր ինչ արար չարիս ընդ Հայաստան աշխարհս, որում ոչ ներեալ Աստուծոյ՝ հարկանէ զնա չարաչար կեղով ի ձեռն հրեշտակի սրբոյ, որպէս երբեմն զՎաղէս կայսր ի ձեռն Քրիստոսի քաջ նահատակացն տեսլեամբ Թեկղեայ սրբոյ. զոր ընծայեաց մեզ հաւաստեաւ Բիւզանդն պատմօղ. ուր եւ անդէն իսկ երկուք յորդւոց իւրոց, եւս եւ բազումք ի զօրաց անտի չարամահ սատակեցան առաջի երեսաց նորա, որոց զկնի եւ ինքն չարաչար դառնութեամբ ընդունի զվախճան:
38 Յետ այսորիկ խաղաղանայ երկիրս Հայոց ի հինից չարահնար իսմայէլական ազգին:
39 Աստանօր յիշէ իշխանն Աշոտ զչարաբարոյ արբանեկութիւնն Հասանայ որդւոյ Վասակայ դենադարձի, զոր արար առ ամիրայն Ափշին:
40 Եւ արձակեալ զօր պաշարէ զբերդն Սեւան, զոր յափշտակեալ էր Գագկայ որդւոյ Վահանայ եւ տուեալ ի ձեռս Հասանայ, մինչդեռ ի կալանսն էր Աշոտ:
41 Եւ քանզի աւուրք ձմերանի էին, յորում ոչ գոյր հնար ձիական ասպարիսօք կատարել զհանդէս պատերազմաց՝ գունդ կազմեալ Հասանայ գնայ ի հետիոտս ճակատել ընդ զօրաց իշխանին որ էին ի գեօղն Պղուանս, ի գաւառին Լումբայ կոչեցեալ Փորակ:
42 Եւ հասեալ ի վերայ ի մէջ գիշերի կարծէր յաղթել, ոչ իմացեալ զիմաստնոյն՝ թէ ոչ յաջողեսցի մարդոյ յանիրաւութենէ:
43 Իսկ զօրութիւն վերին խնամոցն ի թիկունս հասեալ օգնականութեան զօրաց իշխանին, թէպէտ եւ նուազունք էին, եւ հարեալ սատակմամբ լքին զգիշերամարտ դասս անկարգ խրոսակին Հասանայ. ուստի եւ առ ի չժուժել ճիւաղեալ պրշակաց տան միոջ, զգոգ առեալ ձեղունն, լինելով նմա անզերծանելի ծուղակ՝ սուզեալ ընկենու զնա ի ձեռս արանց քաջանց. զի կատարեսցի ասացեալն ի մարգարէէն, թէ «զգուբն զոր փորեաց՝ անկցի ի խորխորատն զոր եւ գործեաց»:
44 Եւ անդէն ձերբակալ արարեալ կրկին կապանօք քարշեն ի դուռն բերդին Սեւան կոչեցեալ. անդ վաղագոյնս աճապարեալ հասանէ ի ձեռն աւետաւոր հրեշտակաց եւ իշխանն Աշոտ եղբարբքն հանդերձ. եւ նստեալ շուրջանակի սակաւ աւուրս՝ ապա փորեցին զաչս Հասանայ եւ առին զամրոցն:
45 Աստ ի մէջ կացեալ բազմաջան լինի Գագիկ եղբայր իշխանին՝ թափել զՀասան ի պատուհասից խաւարմանն, եւ ոչ հասանի խնդրոյն. եւ Հասանայ զրկեալ ի զգալի լուսոյն՝ ոգւոցն բացան աչք. եւ իսկոյն կրօնաւորեալ կեայր սրբութեամբ մինչեւ ցօր վախճանի իւրոյ:
46 Բայց ամք իշխանութեանն Աշոտոյ ոչ խաղաղացան ըստ կամս իւր, երբեմն յեղբարց իւրոց եւ երբեմն յայլոց բազմաց:
47 Զայսով ժամանակաւ գայ հասանէ Սմբատ թագաւորն Հայոց ի գաւառն Ապահունիս, հարկս պահանջել ի գլխոց Կայսիկն կոչեցեալ ազգէ. եւ նոցա ի դիմի հարեալ զպատերազմի նշանակէն հանդէս:
48 Յայնժամ ի թիկունս օգնականութեան կոչէ զիշխանն Աշոտ թագաւորն Սմբատ. եւ նորա յիշեալ զգութ արեան հարազատութեանն՝ գայ հասանէ մեծաւ փութով. եւ ի խմբել պատերազմին՝ փախստական լինի Սմբատ զօրօքն հանդերձ յերեսաց այլազգեացն:
49 Աստ ի մէջ կացեալ Աշոտ իշխանն Վասպուրական սակաւ զօրօք, եւ բազում օգնականութեամբ բարձրելոյն պարտէ զթշնամիսն մեծաւ յաղթութեամբ, եւ ինքն դարձեալ երթայ ի քաղաքն Նախճաւան, զոր ընդ իւրումն կարգեալ էր իշխանութեամբ. եւ անկեալ յախտ հիւանդութեան մահու՝ փոխի յաշխարհէս ամաց [ԻԹ] իբրեւ:
Գլ. 4
0 Սկիզբն իշխանութեանն Գագկայ զկնի եղբօր իւրոյ Աշոտի, եւ գործք նորին քաջութեան:
1 Զկնի այսորիկ յաջորդէ զաթոռ իշխանութեանն Գագիկ եղբայր Աշոտոյ, ըստ նմանութեան երկուց ակնավճիտ աղբերց մերձակայից, յորոց մի ոմն նուազեալ՝ միւսն եւս յաւէտ ի վեր զբղխումն արձակիցէ. զոր օրինակ եւ երկուց վիշապաց կամ կորեանց առիւծուց, մինն ղուղեալ՝ միւսն բարձրագոյնս խրոխտայցէ.
2 կամ թէ եւս հրաշափառագոյն ասացից՝ ըստ նմանութեան իշխանականին գիշերոյ, որ ընդ թանձրութիւն ամպոց շրջագայեալ զաւուրս [ԺԵ] ի մարդկանէ՝ զբոլորն մաշիցէ արփի. եւ անդէն ի նոյնն ժամանեալ կարգ ծագողութեանն՝ յական քթթել զլուսոյն յինքն զգենուցու զզօրութիւն, եւ հրամանաւ վերին կառավարութեանն մաքրեալ զօդոցն դաժանութիւն՝ զուտ զլուսոյն յերկիր ծաւալեսցէ ճառագայթս, որում ցանկացեալ ոմն ի սրբոցն՝ ասէ, «քաղցր է արեւ յետ ամպոյ, որպէս եւ քաղցր է հանգիստ յետ աշխատութեան»:
3 Զսոյն օրինակ եւ խոհական հանճարեղութեամբ Գագիկ իշխանն Վասպուրական յինքեան բերելով զլրումն օրինակացս, զոր վերագրեցաք ըստ մերումս բանազարդութեան ըստ օրինակի պատժողաց՝ հանգուցանէ զշփոթեալ եւ զաշխատեալ երկիրն Վասպուրական ի բազում վրդովմանց դրացեաց եւ սահմանակցաց ազգաց օտարաց միանգամայն եւ բնակչաց աշխարհին [. . . . . ] կոչեցեալ ազգէ, որք էին արք ապստամբք, գողակիցք գողոց, ապականիչք աշխարհի եւ արհամարհողք տէրութեանն:
4 Յորոց մի էր Շապուհ որդի Մայմանկին, որոյ չարահնար նենգութեամբ առեալ էր զբերդն Ագարակայ եւ զգաւառն Ճախուկ, եւ կոկոզավիզ յինքնահայեաց ամբարտաւանութեամբ նստեալ յամրոցին, մեծ ոմն զինքն կարծելով:
5 Ի սոյն աւուրս զնոյն օրինակ ապստամբութեան բերեալ եւ Գրիգորի որդւոյ Վասակայ, որոյ Ապուհամզայն անուն ճանաչիւր, որ բունեալ որջացեալ էր յԱրճուճսն անուանեալ ամրոցի:
6 Իսկ քաջին եւ իմաստնոյն Գագկայ Վասպուրական իշխանին տեսեալ զդարանակալացն երկոցունց լեալ ի միում ժամանակի զգործսն՝ դիմեալ ի վերայ Շապհոյ պաշարէ զբերդն անճողոպրելի զգուշութեամբ. զոր տեսեալ Շապհոյ զքաջազօրն պնդութիւն ամենիմաստ հզօրին եւ զփայլումն շնորհացն աստուածայնոց ի վերայ նորա օր ըստ օրէ, իմացեալ եւ զիւրն եւ զիւրոց գործակցաց նեղութիւն՝ յանկարծօրէն, իբրեւ զպտուղ մի ինքնահաս ի բարձր ոստոց ի գոգս անկեալ թափողի՝ այնպէս յանմերձենալի ծայրից ամրոցին ստորիջեալ անկանի առ ոտս երջանիկ իշխանին Գագկայ, եւ խնդրէ զարիւնն իւր եւ զիւրոյ ազգին՝ պարգեւք եւ գինք վարձուց ծառայութեան յաւիտենականի, եւ աննենգ կալ ի դրան արքունի:
7 Եւ առեալ զպարգեւն եւ բան արեան իշխանին՝ գան բոլոր ազգն ի ծառայութիւն հնազանդել առ ոտս հզօրին. բայց սակայն սիրտք նոցա ոչ էին ուղիղ, ոչ միայն առ իշխանն՝ այլ եւ ոչ առ տէրն Քրիստոս:
8 Եւ հասեալ լուր համբաւոյ յականջս Գագկայ Վասպուրական իշխանի, եթէ ելեալ համարձակաբար շրջի Ապուհամզա որդւովքն իւրովք յիւրումն կործանեալ գաւառի. եւ առաքեալ զօրս ի վերայ նոցա՝ ըմբռնեալ ածեն որդւովքն հանդերձ առաջի նորա. եւ նոցա զաղաղակ բարձեալ՝ արտասուս եւ հառաչանս առաջի արկանէին ասելով, «մի իսպառ մերժեր զմեզ ի ժառանգութենէ մերմէ»:
9 Իսկ քաջին եւ հեզոյն եւ ամենաջողակ հզօրին լուեալ աղաչանաց նոցա, մանաւանդ զի առ ուժգին քաջութեան անպարտելի սրտին զօրեղութեան ոչ ինչ երբէք ածէր զմտաւ զառ ի նոցանէն զանգիտելն, զոր օրինակ առիւծ յագեալ յորսոց ոչինչ փոյթ առնիցէ զանզէն էրէոց, սոյնպէս եւ հզօրին գթացեալ ի նոսա, մի՝ վասն զի ողորմած էր եւ յոյժ բարեգութ առ սիրելիս եւ առ թշնամիս, եւ մի՝ զի առեալ էր զդուստրն Ապուհամզայի իւր կնութեան. խնայեաց ի նոսա, եւ ի հիմանց տապալեալ զշինուածս ամրոցին՝ հաստատէ նոցա զժառանգութիւն իւրեանց գաւառին, եւ բնակել աներկիւղ յերեսաց հզօրին:
10 Եւ զայս ամենայն յաջողեալ սմա շնորհացն Աստուծոյ՝ խաղաղանայ երկիրն Վասպուրական:
11 Յետ խաղաղանալոյ երկրին գթասիրաբար եւ ուրախալից սրտիւ կոչեալ մեծանուն իշխանին Գագկայ զեղբայր իւր զԳուրգէն՝ եւ տայ նմա բաժին զԱռնիոտն, եւ ի ձորոյն Ընձահից մինչեւ ցերկուս ամրոցսն Սրնգայ եւ Ջղմարայ. զի յոյժ խանդաղատական եւ զուարթագին ոգւով իւրով սիրէր զնա, եւ հնարիմաց վերակացութեամբ որպէս հայր ի վերայ որդւոյ գթայր եւ դռնբաց լինէր նմա հանդերձ օգնականութեամբ՝ ասպատակել եւ բանալ զաղխեալն ի Հագարեանն ազգէ:
12 Որով եւ առ իսկ զգաւառն Ելի, եւ վանեալ զբնակիչս նորա սպառ սպուռ ջնջեաց զյիշատակս նոցա յերկրէ, զի էր այր խիստ եւ քաջասիրտ եւ յոյժ հնազանդ եղբօր իւրում Գագկայ Վասպուրական իշխանի:
13 Եւ ի վերայ քաջասէր առ միմեանս լինելոյն՝ եւ զշինողութեան երկրի առնեն փոխադարձութիւն գաւառաց եւ բերդից ի մէջ երկոցունց:
14 Եւ տուեալ Գագկայ Վասպուրական իշխանի զբերդն Ագարակայ եւ զգաւառն Ճախուկ՝ առնու զբերդն Զռէլ եւ զգաւառն կոչեցեալ Ջերմաձոր, որ է մասն երկրին Մոկաց. զի իցէ նորայն սմա մերձաւոր, եւ սորայն նմա յարակից:
15 Եւ Գագիկ իշխանն Վասպուրական երթալով երթայր եւ մեծանայր, եւ տէր ամենակալ էր ընդ նմա:
16 Սա զօրութեամբ Աստուծոյ զամենայն դրացիս եւ որք շուրջ զկողմամբ իւրոյ էին տէրութեանն նուաճեալ ընդ իշխանասաստ հրամանաւ՝ ի ծառայութիւն գրաւէ իւրոյն տէրութեան. զոր տեսեալ տէրանցն Մոկաց, եթէ բարձրացաւ ձեռն Գագկայ ի վերայ ամենեցուն՝ յամուրս իւրեանց ապաստանեալ՝ արգելին ի տալոյ զհարկս, պակուցեալք ի սպառնալեաց Գագկայ իշխանին մեծի:
17 Իսկ մեծանուն իշխանն վաղվաղակի զօր գումարեալ ասպատակեալ յերկիրն Մոկաց յաւուրս ձմերանի:
18 Աստանօր զարմանք են ինձ ի վերայ քաջութեան ամէնօրհնեալ եւ մեծանուն իշխանին, զի զերկուս իրս դժուարինս դիւրաւ յաղթեալ վանեաց քաջապէս. մի՝ զի լերինս բարձրաբերձս եւ փապարս անտառախիտս ունի երկիրն Մոկաց. եւ մի՝ զի ձիւնապատ սառնասոյր առհասարակ պաղեալ էր երկիրն ամենայն:
19 Իսկ սորա մտեալ՝ զբարձրագագաթունս լերանցն իբրեւ զհարթս կոխեաց ճանապարհս, եւ տեարք եւ ազատք աշխարհին ամենայն բնակչօքն հանդերձ փախստեայ եղեալ մազապուր մնային յամրոցս բերդիցն, ոչ կարացեալ ի դիմի հարկանել հզօրին:
20 Եւ առեալ զկապուտ երկրին՝ դարձեալ գայ ի գաւառն անուանեալն Երիւարկ, առնու եւ անդ զբերդն Պաղայ, եւ զՓարհուաց. գայ եւ ի ձորն Առուանից, առնու եւ զայն եւս ամրոցն եւ տիրէ գաւառացն:
21 Իսկ զգաւառն ծովեզրի, յորում է սքանչելի եւ անառիկ բերդն Ամիւկ, զոր բազում ժամանակօք յափշտակեալ էին այլազգեաց, բազում եւ անհուն պատերազմօք յարձակեալ ի վերայ աստուածասէր իշխանաց մերոց առաջնոց. դեռ եւս ցայն ժամանակս անդ յղփացեալ ամրացեալ կային մարդիկ դարուն Ութմանիկք կոչեցեալ ազգաւ:
22 Ընդ որոց մեծ ջանիւ աշխատեալ տանն Արծրունեաց, ոչինչ ստնանել նոցա կարացեալ, մանաւանդ քաջն եւ յաղթողն մեծանուն իշխանն Գրիգոր, անուանեալն Դերանիկ, որ թարգմանի՝ ուխտիւք խնդրեալ ի տեառնէ, որ բազում կրեալ աշխատութիւն՝ խանդակաթ մեռանի, ոչ հասեալ խնդրոյն:
23 Եւ մնացեալ բերդն Ամիւկ իւրական գաւառաւն վէր մեծ անբժշկելի ի սիրտս իշխանաց Վասպուրականի, որում ոչինչ սպեղանիք առաջնոցն ազդեցին. որ տեւեաց եկն եհաս իբրեւ [Ճ] ամօք, մինչեւ ի ժամանակս քաջին Գագկայ:
24 Իսկ առ սա հասեալ նախանձն հայրենի՝ վառի ընդդէմ նոցա պատերազմօք, նեղի ի նոցանէ եւ նեղէ զնոսա. եւ ապա հնարեալ խորհուրդ մեծ՝ ի գիշերի գողանայ զամրոցն, եւ սրախողխող արարեալ զբնակիչս բերդին՝ բնաջինջ բառնայ յերկրէ:
25 Իսկ զգլխաւորսն խազմարարս՝ քարավէժս արարեալ ի խորս խաղացուցանէ սրտից ծովուն. անդ կալցեն գերեզմանս անյայտս մինչեւ յազդեալ ձայնի փողոյն յետնոյ, ուր պատրաստեալ են դատիլ զգործս իւրեանց:
26 Իսկ զբերդն Ամիւկ զզարմանալին զամրոցն, զոր երկնապիշ եւ պարանոցատանջ իմս գիտէ անուանել բան՝ բազում ծախիւք եւ բազմագումար արուեստաւորօք յերեւելիս հրաշակերտէ շինուածս:
27 Ի ծայրից անտի գագաթանն ի խոնարհ մինչեւ ցեզր ծովուն լի եւ լի պարսպաւորէ անմերձենալի ամրութեամբ:
28 Եւ զայն լուեալ չարահնար ազգին Իսմայէլացւոց, Մարաց եւ Պարսից եւ բոլոր Ատրպատականի արանց պատերազմողաց՝ առհասարակ խաղացին պատերազմունք ի վերայ քաջին Գագկայ իշխանին մեծի:
29 Եւ իբրեւ զգազանս արիւնարբուս մրմռեալ՝ գան հասանեն մինչեւ ցքաղաքն Սաղամաս. երդմունս ուխտից դնեն առ միմեանս՝ վրէժս առնուլ, քանդել աւերել զերկիրն Վասպուրական, մինչեւ առցեն զԱմիւկ եւ խնդրեսցեն զքէն արեան ազգին Ութմանկայ:
30 Իսկ քաջարին եւ երրերջանիկ իշխանն Գագիկ գումարեալ զօրս բազումս՝ գայ ի գաւառն Մարդաստան եւ առաքէ զեղբայր իւր զԳուրգէն ի քաղաքն Յադամակերտ, երկոքումբք վառեալ ընդդէմ նոցա, պահել զկիրճս ճանապարհաց. թերեւս յաջողեսցէ Աստուած ի ձեռն նոցա զգործ պատերազմին յաղթութեամբ:
31 Կարգեալ էր եւ զօրագլուխ մի մեծիմաստ յառաջատես իշխանին Գագկայ ի վերակացութիւն գաւառին Ճուաշայ եւ Շամիրամն կոչեալ բերդի, զոմն ի տանէն Ակէացւոց, այր միամիտ եւ քաջասիրտ, որում անուն էր Թադէոս, որոյ բազում գործս արութեան ցուցեալ ի պատերազմունս, պայծառ եւ երեւելի եղեալ փայլէր ի մէջ զօրաց Հայաստանեայց:
32 Սա էր լի գործովք բարեաց, ի տուրս աղքատաց զուարթառատ սրտիւ, ժրագլուխ եւ փոյթ ի զարդ եւ ի շինութիւն եկեղեցեաց, ընդունող որբոց եւ այրեաց եւ հանգուցիչ ամենայն աշխատելոց, որ ոչ միայն ի զէն զինուորութեանն իւրոյ լինէր յուսացեալ՝ այլ ի զօրութիւնն Աստուծոյ:
33 Առ սա հասեալ լրտեսաց՝ ասեն, «ահաւասիկ զօր այլազգեացն անցին յաշխարհն մեր յայսմ գիշերի անթիւ բազմութեամբ»:
34 Եւ նորա զհետ մտեալ սակաւ զօրօք՝ հասանէ նոցա ի դաշտին Գերատայ, այն ինչ մինչդեռ մերձեալ էին այլազգիքն տալ բերանոյ սրոյ զբազում բանակս ժողովրդեանն տեառն:
35 Յայնժամ առնն քաջի Թադէի զաչս յերկինս համբարձեալ, յօգնականութիւն կարդալով զտէրն Քրիստոս, եւ ըստ գրեցելումն, թէ «պատրաստ գտանի Աստուած խնդրողաց իւրոց» վաղվաղակի ի թիկունս հասանէ զօրութիւնն Աստուծոյ գնդին Հայոց, թէպէտ եւ յոյժ էին նուազունք. եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին եւ լցին զբերան դաշտին յանկելոց դիակացն յոյժ խտացեալ առ միմեանս, եւ զբազումս ձերբակալս արարեալ ածեն առաջի իշխանին մեծաւ յաղթութեամբ:
36 Իսկ մեծանուն իշխանին Գագկայ բազում եւ երեւելի պարգեւօք շքեղացուցեալ նախապատուէ զյաղթօղ այրն Թադէոս:
37 Եւ տեսեալ այլազգեացն զեղեալսն՝ ասեն, «որովհետեւ ի փոքունցս զայս կրեցաք, զիա՞րդ բազմացն կարասցուք ի դիմի հարկանել զօրաց իշխանին, մանաւանդ ուր եւ ինքն իշխանն իցէ յարդարիչ պատերազմին». եւ զահի հարեալ դարձան ընդ կրունկ, եւ խափանեցան խորհուրդք չարին նոցա:
38 Զայն տեսեալ Սմբատայ թագաւորին Հայոց՝ մախացեալ ընդ իրսն՝ եւ զարթուցանել ջանայր զայլազգիսն կրկին անգամ ի վերայ իշխանին. եւ իբրեւ այնու ոչինչ կարաց ստանալ՝ ապա պատրողական բանիւք եւ խոստմամբք դաւաճանէ զայրն զոր կարգեալ էր յամրոցին Ամիւկ, որում անուն ճանաչիւր Ապուսակր, ի տանէն Վահունեաց. եւ նորա ըստ նմանութեան Յուդայի առեալ զգինս աստուածավաճառ նմանութեամբ՝ տայ զբերդն ի ձեռս Սմբատայ թագաւորին Հայոց:
39 Եւ Սմբատայ առեալ զբերդն՝ դարձեալ վաճառէ իշխանին Գագկայ եւ առնու ի նմանէ գանձս բազումս:
40 Եւ յայնմ օրէ անկանի կասկած չարութեան յերկաքանչիւրոցն միտս, վասն որոյ եւ ոչ սիրով խաղաղութեամբ զմիմեամբք թեւակոխէին որպէս յառաջագոյնն:
41 Յայնմ ժամանակի զօրացեալ լինէր հարստահարութիւնն Տաճկաց ի վերայ քրիստոնէից. եւ ելեալ հրամանաւ արքունի ոստիկան ոմն մեծ ի վերայ Պարսից եւ Հայոց, որում անուն ճանաչիւր Յուսփ որդի Ապուսաճայ, այր խրոխտ եւ բարձրանշան եւ ահարկու քան զբազումս որ յառաջ քան զնա էին:
42 Սա շարժեալ բարկութեամբ մեծաւ ի վերայ Սմբատայ վասն բեկանելոյ նորա զհարկս արքունի. եւ խաղացին ի մէջ նոցա դեսպանք հրովարտակաւորք ոչ սակաւք. եւ ոչինչ իրք խաղաղութեան առ նոսա պատշաճիւր:
43 Իսկ ամիրայն Յուսփ քանզի լսելով լսէր զանուն եւ զգործս արիական քաջութեանն միանգամայն եւ զիմաստակիր խոհականութիւն հանճարեղ եւ մեծանուն իշխանին Գագկայ՝ ցանկայր ի բազում ժամանակաց տեսանել զնա:
44 Ուր եւ անդէն իսկ վաղվաղակի դեսպանս առաքէ հրովարտակօք եւ բազում խոստմամբք, եւ իսպառ թախանձեալ զիշխանն՝ կոչէ ի հանդիպումն իւր:
45 Եւ նորա գնացեալ զկնի կոչողացն անյապաղելի եւ սիրով խաղաղութեան. որ ի հասանելն առ միմեանս՝ մեծաւ փառաւորութեամբ շքեղացուցանէ զիշխանն:
46 Եւ տեսեալ զպայծառազարդ հասակ մանկութեանն եւ զզարմանալի գեղ երեսացն վայելչութեանն՝ զարմանայր բռնաւորն. եւ հարցափորձ արարեալ զնա խորին եւ անհետազօտելի իմաստակիր բանիւք՝ լսէր ի նմանէ զպատասխանիս բարձրագոյնս ծանունս, միանգամայն եւ խորինս եւ դժուարիմացս, որովք առատապէս եւ անարգել լուծանէր զհարցմունս նորա զգաղտնիս եւ բանայր առաջի նորա զդրունս աղխեալս եւ զանիմանալիս ի մարդկանէ, եւ լինէր նմա մայր հանճարոյ եւ դայեակ իմաստից:
47 Եւ քանզի այր զօրաւոր էր մտօք արքայն Պարսից Յուսփ եւ տհաճ յամենայն որդիս մարդկան՝ վասն այնորիկ եւ ի բովս քննութեան զմեծապարծ եւ զաստուածազարդ իշխանն արկանէր, եւ ամբարձեալ զաչս իւր արածէր զնա եւ չափէր զկայս նորա ի նստել եւ ի յառնել. եւ յամենայն մասունս թագաւորականս գտանէր զնա զուտ եւ նազելի համեստութեամբ զարդարեալ, իբրեւ զոսկի որ ի բազում բովս փորձեալ իցէ:
48 Բանայր առաջի նորա զհրովարտակս արքունիս, յայտնէր նմա զխորհուրդս եւ զգործս տարակուսելիս եւ խնդրէր ի նմանէ յաղագս ելից, եւ նպաստաւորեալ առ ի նմանէ՝ ծայրագունիցն հմտանայր բղխելոց ի նմանէ իմաստիցն:
49 Ցուցանէր նմա զականս պատուականս եւ գեղեցիկ մարգարիտս լուսածինս, ելեալս յերկրէ եւ ի ծովէ, ըստ օրինակի թագաւորաց, համբաւէր ի լսելիս նորա զզրուցաբանութիւն հնոցն թագաւորաց դարուց ի դարս, եւ զեղեալս առ նոքօք զպատերազմունս:
50 Հարցանէր ի նմանէ զտունս եւ զաթոռս թագաւորաց եւ բարձընկալ տոհմից եւ զսահմանս աշխարհաց զիւրաքանչիւրոցն, սկսեալ ի Մարաց եւ Պարսից, Հրէաստանի եւ Երուսաղէմի, Ասորոց եւ Եգիպտացւոց, Յունաց եւ Հնդկաց, զբոլոր Հայաստանեայս՝ մինչ ի դրունս Աղանաց եւ Կասպից, որ է յոյժ վայելուչ թագաւորաց. եւ գտանէր զնա ամենայնի ճարտարապետ եւ յոյժ հմտագոյն:
51 Փորձեալ քննէր զանպարտելի քաջն եւ զհրաշազարդ իշխանն ի պատահեալ պատերազմունսն, շուրջ զնովաւ ջոկադրեալ լրտեսս արս պատերազմողս. եւ գտանէր զնա իբրեւ զլեառն մի բարձր անշարժ ի հողմոց պատերազմացն հնչմանց. որոց եւ յաղթէր իսկ մեծաւ արութեամբ:
52 Զայս ամենայն եւ եւս յաւէտ քան զսոյնս տեսանէր արքայն Պարսից Յուսփ, զերեւեալ շնորհս աստուածայինս ի վերայ քաջի եւ աստուածազարդ իշխանին Գագկայ, եւ ուրախ լինէր յոյժ ի վերայ գալստեանն նորա առ նա:
53 Բայց ի հասանել համբաւոյն յականջս Սմբատայ, եթէ միաբանեաց Գագիկ Վասպուրական իշխան ընդ Յուսփայ Պարսից արքայի՝ մախացեալ գոռայր ընդ նմա խորին չարութեամբ. եւ ինքն Սմբատ ոչ խնդրեաց երթալ զհետ խաղաղութեան, տալ զհարկս արքունի, որպէս հրամայեաց տէր զտակ անդրանկացն ի ձեռն Պետրոսի ընծայել այնոցիկ որք զդիդրամայն պահանջէին, եւ ասէ, «տո՛ւք զկայսերն կայսեր, եւ զԱստուծոյն Աստուծոյ», եւ այնքան արժանապէս նշանակեաց տալ զսակս արքունի՝ մինչ զի ի ծովն յղէ զՊետրոս եւ յանդնդազուրկ կայտառին կեռեաց կորզեալ զսատերն՝ զկամս հաճեաց խնդրողացն, զոր ետ ընդ արարչական գլխոյն եւ ընդ գլխաւորին Պետրոսի:
54 Զայս հրաման տէրունեան յետս հարեալ Սմբատայ՝ շարժեաց զբազում չարիս ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ եւ ժողովրդեանն տեառն:
55 Վասն որոյ սրտմտեալ սաստկութեամբ Յուսփ յարձակեցաւ ի վերայ Հայաստանեայցս անհուն զօրու եւ զինու, եւ բազում անցս աղէտից ի վերայ մեր հասին, զոր այլ զօրաւոր եւ մտահարուստ ոմն հռետոր մեծ նախ քան զմեզ վերագրեաց եւ աւանդեաց ի գանձս արքունի:
56 Եւ իբրեւ ետես Սմբատ, եթէ ոչ գոյ հնար նմա ընդդիմանալ արքային Պարսից՝ փախստեայ եղեալ ամրանայր ի բերդին Կապուտայ. եւ բռնաւորին շուրջանակի պաշարմամբ պատեալ զամրոցն, եւ զկնի սակաւ աւուրց ըմբռնէ զնա իբրեւ զանզօր տղայ:
57 Եւ տեսեալ եթէ ոչ ոք է որ կարողանայ տիրել եւ ունել զաշխարհս Հայոց, բայց միայն Գագիկ, զորոյ զփորձ առեալ գիտէր զնա այսպիսի այր, զոր ոչ թողեալ ի կամս անձնիշխան կամացն՝ թագաւորեցուցանէ զնա ի վերայ ամենայն Հայոց:
58 Եւ եդեալ թագ ի գլուխ նորա զուտ ոսկի բազմարուեստ յօրինմամբ, հիւսեալ մարգարտովք եւ մեծագնի ակամբք պատուականօք, զոր ոչ բաւեմ պատմել:
59 Եւ զգեցուցեալ ոսկեզարդ պատմուճան միանգամայն եւ գօտի սուսերաւ, հանդերձ ոսկեհուռն փայլեալ զարդու, որ ի վեր քան զմիտս եւ զբան անցանէ պատմողաց:
60 Եւ հեծեալ յերիվարն քաջակազմ ոսկեհրաշ սարուցն փայլէր իբրեւ զարեգակն ի մէջ աստեղաց. եւ բազմութիւնք զօրացն սպառազինեալ յաջմէ եւ յահեկէ՝ թնդմունք ճայթմանց եւ փայլատակմունք սուսերաց, գոչմունք փողոց եւ հնչմունք եղջերաց, վանգիւնք սրնգաց եւ հեշտալուր քնարացն, տաւիղք հանդերձ դրօշիւք նշանաց առաջի եւ զկնի , եւ ի ձայնն ահեղ զհետ դղրդեալ բանակն արքունական զօրուն:
61 Եւ այսպիսի փառաւորութեամբ հաստատեալ տայ ի ձեռս նորա զբոլոր Հայաստան աշխարհս հանդերձ մեծամեծ քաղաքօք եւ ամենայն վայելչութեամբք. զոր ես ոչ դանդաղիմ ասել զօծումն սորա աներեւութաբար լեալ ի Հոգւոյն Սրբոյ, ըստ առաքելոյն գոչման որ ասէ, «ոչ ուստեք է իշխանութիւն, եթէ ոչ յԱստուծոյ. եւ որ էն՝ յԱստուծոյ է կարգեալ»:
62 Եւ արքայն Յուսփ ել գնաց յաշխարհն Պարսից ապստամբել յարքունուստ, եւ ստունգանեալ հրամանաց նոցա՝ առնու զքաղաքս բազումս, եւ փախստական արարեալ զզօրս արքունի՝ դեգերեցուցանէ ի դրունս նոցա:
63 Եւ գլխաւորին Տաճկաց, զորոյ զանուն Ջափր գիտելով ի նոցունց գրոց, եւ զմիւս եւս վերագրեալ անունն Մոկթդիր, իբրեւ գիտաց զթագաւորելն Գագկայ ի վերայ Հայաստանեայց՝ առաքէ նմա թագ եւ հանդերձս զարդուց զարմանալիս եւ յանձն առնէ նմա զհարկս արքունի:
64 Այս ինձ սխրալիք առ ի պատմել, այս ինձ զարմանալիք առ ի լսել, եւ վերագունից վերագոյն իմումս եւ այլոց պատմութեանց, զոր ոչ ի համբաւուց ոչ երբէք լուեալ եւ ոչ ականատես ուրուք եղեալ կարասցեն յայտնել. թագընկալ փառօք պատուիլ ումեք յարքունուստ, մանաւանդ քրիստոնէի եւ ուղղափառ հաւատացելոյ եւ որդւոյ թագաւորի, սեփհական եւ բնատուր տիրողի Հայոց. զոր ոչ յանդգնագոյն համարիմ ասել երկրորդ անգամ, թէ ակամայ կամօք զայս բռնաւորն հարկեցաւ առնել ի կամաց եւ ի հրամանէ բարձրելոյն եւ բոլորիցն տեառն:
65 Բայց ի գնալն Յուսփայ ամիրային ի Պարսս՝ գնաց եւ թագաւորն Գագիկ ի գաւառն Կոգովիտ, եւ պաշարեալ զանառն Դարիւնս՝ գողացեալ առնու ի գիշերի, ըստ յաջողելոյ նմա ի վերուստ. առնու եւ զբերդն Մակուայ. եւ անտի յառաջ մատուցեալ առնու զբերդն Ուղեոյ եւ տիրէ գաւառացն, սկսեալ ի Կոգովտէ մինչեւ ցմիջոց Ուղեոյ, եւ Մասեաց ոտն:
66 Զայսու ժամանակաւ առաքին յարքունուստ պատգոսք պատուաւորք զօրօք բազմօք, որոց հրաման տուեալ՝ անցանել յԱտրպատական:
67 Սոցա բերեալ կրկին անգամ թագ եւ հանդերձս պատուականս յարքունուստ՝ եւ շքեղացուցանեն զթագաւորն Գագիկ կրկին փառաւորութեամբ, առաւելեալ քան զոր վերագոյնն ասացաք եւ խնդրեալ ի թագաւորէն բերանով արքունի, ի ձեռն սիրով լցեալ հրովարտակաց՝ զի ճանապարհ արասցէ նոցա անցանել ընդ աշխարհն Հայոց նորին օգնականութեամբ. եւ արքայ յուղարկէ զնոսա ըստ խնդրոյն արքունի. եւ նոցա երթեալ պատերազմեցան յարեւելից կողմանն:
68 Եւ փախստական արարեալ զզօրսն ամիրային Յուսփայ, ձերբակալ եւս արարեալ եւ զինքն՝ բառնան ի դուռն արքունի. եւ կացեալ ի բանտի զամս [Ը]՝ եւ դարձեալ արձակի հրամանաւ արքունի, տալով ի ձեռն նորա զբնաւ աշխարհն Պարսից եւ զբոլոր Հայք, միանգամայն եւ զքաղաքսն մեծամեծս, զոր բռնութեամբ յափշտակեալ էր յաւուրս ապստամբութեանն, եւ զՌայ քաղաք եւ զմեծն Բասրայ:
69 Եւ նորա յաղթեալ ի բազմութենէ քաղաքաց եւ աշխարհացն տուելոց ի ձեռս նորա՝ ոչ ժամանէ յԱտրպատական. այլ առաքէ ոստիկանս հաւատարիմս եւ տայ ի ձեռս նոցա. առաքէ եւ թագ եւ հանդերձս երեւելիս թագաւորին Հայոց Գագկայ՝ հաստատել ի ձեռս նորա զՀայաստան աշխարհ:
70 Եւ ընդ այնր ժամանակս փոխի յաշխարհէս Գուրգէն եղբայր թագաւորին, խաղաղութեամբ ննջեալ առ հարս իւր. եւ եղեւ օր վախճանի նորա սուգ մեծ ամենայն Հայաստան աշխարհին:
71 Եւ ելաց զնա արքայ լալիւն մեծ զաւուրս [խ]. եւ ապա դարձեալ արծարծեալ զմիտս իւր յերկիւղն Աստուծոյ, իմացեալ զիմաստնոյն ասացեալն, թէ «իմաստնոյ սուգ զաւուրս է, իսկ անմտի զամենայն ժամանակս կենաց», եդեալ ի մտի զառօրեայ զապականացու եւ վաղազրաւ կենցաղոյս փոփոխումն, ամբարձեալ զմտացն աչս առ մշտնջենաւոր եւ անլուծանելի կենացն յարատեւացեալ կայումնն, քաջապէս արութեամբ եւ լիակատար գիտութեամբ ինքն զինքն կանգնեալ՝ շնորհէ շինութիւն աշխարհի եւ նորոգումն սուրբ եկեղեցեաց եւ ուխտի մանկանց, որովք միշտ պայծառացուցանէր զոգի գնացելոյն յաշխարհէս.
72 մատուցանէ եւ պատարագս եւ զոհս զենմանց, բազմաբիւր գանձիւք լրացուցանելով զդասս աղքատաց, որբոց եւ այրեաց, տնանկաց եւ տառապելոց, բիւրաւոր ամբոխից առ նա կուտելոց. ուստի եւ յորդառատ բարեբանողացն մաղթական հայցուածոցն, ըստ իմում գիտութեան, մանաւանդ ըստ սրբոցն աւետարանութեան, կամ թէ գերագոյն ասացից՝ տէրունեան բանիւն՝ երթեալ այս պատարագ համահաւասար գոլոց երից արանցն արդարոց, Աբէլին, Նոյին եւ Աբրահամուն, ի ձեռն անմահ պատարագին էական բանին հօր, մարմնով վասն մեր պատարագեցելոյն՝ մատեաւ ընծայ հաշտութեան հօր ի հոտ անուշից:
73 Եւ ոչ այսքանիւք միայն շատացեալ, այլ օր ըստ օրէ յիշելով զգութ կենդանութեանն միանգամայն եւ զսէր կատարմանն՝ առեալ զմթերս գանձուց եւ զհանդերձս պայծառազարդս եւ զձիս եւ զջորիս, զանդեայս արջառոց եւ զհօտս ոչխարաց՝ ի չորեքծագեան կողմանս երկրի տայ ի վանս սրբոց եւ հանդիսաւոր արանց, կարգեալ աւուրս նշանաւորս եւ քառասնօրեայ ժամանակս անխափան ուխտադրութեամբ եւ անմոռաց յիշատակօք՝ միշտ փառաց ի փառս վերածիլ գնացելում եղբօրն յանվախճանն յայն եւ յանսպառ յաւիտենին.
74 ի մտի եդեալ՝ թերեւս դէպ լինիցի յետնումն յայն եւ յահեղ գալստեանն աւուր ընդ աջակողմանն գունդս աչալուրջ պայծառութեամբ ընդ գիրկս խառնել եղբօրն, եւ լսել ի նմանէ, թէ «ողջոյն քեզ, եղբայր ազատեցուցիչ ոգւոյ իմոյ ի դրաց դժոխոց, որ բարիոք մատակարարելով առ իս ի քում վերջամնացութեանն՝ ընդ իմումս եւ զքո ոգիդ վերածեր ի կեանս»:
75 Եւ դարձեալ ինքն արքայ վառեալ ի զէն եւ ի զարդ անհամեմատ քաջութեան, միապետեալ զբոլոր աշխարհս Հայաստան, գետահետեալ հոսանուտ բարեբուղխ ուղխիւք՝ իբրեւ զծով բազմացուցանէ զխաղաղութիւն ի Հայաստան աշխարհի. զոր եւ մերս բան զարդարեւն ասել ոչ զանգիտէ. յառաջ քան զսա այսպիսում հանդիպել բարութեան երկրիս մերում ասել՝ ոչ է ի դէպ, եւ զկնի սորա լինել՝ հանդերձեալ իմանալ ոչ է կարողութիւն:
Գլ. 5
0 Վասն բառնալոյ սգոյն մեծի, խաղաղացուցանելոյ արքայի զաշխարհս, եւ որ ինչ յաղագս Յուսփայ որդւոյ Ապուսաճայ:
1 Իսկ զկնի բառնալոյ սգոյն մեծի՝ խաղաղացուցանէ թագաւորն զաշխարհն ի մրմռեալ պատերազմացն Պարսից եւ Սեւորդւոցն Հագարու որ զկողմամբք լերանցն:
2 Ընդ այնր ժամանակս դեռ եւս բռնակալութեամբ տիրէր Պարսից եւ Հայոց Յուսփ որդին Ապուսաճայ, որ ոչ կարացեալ հանդուրժել քաջութեան եւ իմաստութեանն արքայի, թողեալ զգազանաբարոյ գործս չարութեան՝ դառնայ ի խաղաղութիւն եւ ի սէր կատարման. եւ տայ ի ձեռն արքայի զաշխարհս Հայոց եւ Վրաց, եւ ուխտ խաղաղութեան եդեալ գնայ յերկիրն Պարսից:
3 Եւ մինչդեռ կամէր զբօսնուլ ի կարծեալն իւրումն խաղաղութեան՝ վաղվաղակի գան առ նա հրեշտակք արքունի, հրաման տալով զի երթեալ տայցէ պատերազմ ընդ հարաւային զօրացն, որք ելեալ էին ի վերայ Բաբելովնի եւ սահմանաց նորա:
4 Եւ նորա գնացեալ անթիւ բազմութեամբ զօրու՝ թողու ոստիկան Պարսից զմի յիւրոց հոմանեաց, որում անուն էր Փէթք. եւ ինքն հասեալ ի դուռն արքունի՝ առնու եւ անտի եւս զօրս բազումս յօգնականութիւն. եւ գան պատահեն միմեանց յՈսիտ աշխարհի, եւ ի ճակատելն գունդ առ գունդ՝ հարկանին իսպառ զօրքն Յուսփայ, ձերբակալ արարեալ եւ զինքն. եւ զկնի սակաւ ժամանակի սպանանի, ոչ գիտեմ ո՛րպիսում պատահեալ վիճակի մահու:
Գլ. 6
0 Որ ինչ յաղագս անիշխանութեանն Պարսից:
1 Եւ ապա զկնի այսոցիկ այսպէս եղելոց՝ անիշխանանայ երկիրն Պարսից:
2 Այլ թէպէտ եւ յառաջ մատուցեալ կակայէին որդիք աղախնեաց եւ ծառայի տանն Ապուսաճայ, կարծելով զանձանց թէ իցեն ինչ, որք եւ վաղվաղակի ի միմեանց սատակէին, կատարելով առ նոսա ասացեալն յիմաստնոյն, «աւա՜ղ եւ եղո՜ւկ քեզ, քաղաք, որ թագաւորդ քո որդի աղախնոյ է».
3 եւ դարձեալ յայլում տեղւոջ ասէ, «երիւք շարժի երկիր, եւ չորրորդին ոչ կարէ հանդուրժել. ծառայ եթէ թագաւորեսցէ՝ շարժէ զերկիր, եւ անմիտն եթէ յագեսցի հացիւ՝ նոյնպէս առնիցէ». որ արդարեւ շարժեցաւ երկիր, կարծելով թագաւորել ծառայիցս այսոցիկ:
4 Եւ քանզի ոչ ոք ի սոցանէ արժանի յիշատակաց գործ գործեաց՝ եւ ոչ մեք շար ի կարգի հարեալ զանուանս նոցա հիւսեցաք յասպարիսի աստ պատմութեան:
Գլ. 7
0 Յաղագս աշխարհաշինութեան մեծի արքային Գագկայ եւ բազում տեղեաց նորոգմանց եւ հրաշակերտութեանց Ոստանն աւանի:
1 Բայց ինձ ահա յոյժ սիրելի է աստանօր զբարձրագոյն իմն իրէ բուռն հարկանել, առ ի յիշատակ թողլով զկնի եկելոց, եւս եւ ի պարծանս տանն Արծրունեաց, յիշատակեալ զիմաստակիր խոհականութեան գործս մեծի արքային Հայոց Գագկայ, որ քաջութեամբ եւ աշխարհաշէն խաղաղասիրութեամբ հոգաբարձէր իբրեւ զհայր եւ խնամածու ի վերայ աշխարհիս Հայոց, որ եւ ի վերայ բարեխնամօղ գթութեանց որով զաղքատս դարմանէր, զգերեալս դարձուցանէր, զզրկեալս փրկէր, դատ առնէր որբոց եւ տայր իրաւունս այրեաց, եւ զայն եւս աւարտ եւ գլուխ դնէր ամենայն առաքինասէր վարուց, եւս եւ մեծի գովութեանց արժանաւոր.
2 զոր եւ ես քեզ սիրելի քաջ, եւ քաջի արանց նախնական, որ եւ զպատմութիւնս յինէն պահանջեցեր, ոչ իբրու յայլոց համբաւուց տեղեկացեալ ընծայեալ արձանացուցանեմ քեզ ստայօդ բանից պաճուճեալ առասպելս, այլ ականատես եւ ականջալուր, եւ իմով իսկ ձեռօք շօշափեալ՝ պատմեմ քեզ հաւաստապէս զեղելոցն զարմանս:
3 Ամենեցուն իսկ ընթերցասիրաց յայտնի են պատմեալքս՝ զի այր արծաթասէր սրով գելուլ զպարանոցն լաւագոյն համարի, քան եթէ դանգ մի տուժել յարծաթոյն. եւ եթէ զարեգակն տեսանիցէ արձակելով զճառագայթսն ի խնամս տիեզերաց ըստ հրամանի խնամողին Աստուծոյ՝ ընդդէմ նորա ասէ, ընդէ՞ր փոխանակ լուսոյդ ինձ ոսկի բղխես. եւ եթէ աղբիւր ակնավճիտ տեսանիցէ՝ ասէ, չեմ ծարաւի, եւ ոչ երբէք արբից ի քէն ջուր. մատո ինձ արծաթ:
4 Իսկ բարք անարծաթասէր գոլով թագաւորին, զուտ եւ մաքուր մնալով յայսպիսի մեծավէր ախտէ՝ խնամ ածէ ոչ միայն անձինն զբօսանաց, այլ եւ բնաւ աշխարհիս Հայոց. տայ զմթերս գանձուց ի ձեռս գործավարաց եւ արուեստաւորաց՝ պարսպաւորել ամրութեամբ զբլուրս գագաթնաւորս եւ զանառիկ ամրոցս բերդից ի գաւառս եւ ի միջոցս երկրի, ի պէտս ապաստանի փախուցելոց ի հինից եւ ի խռովութեանց օտար ազգաց.
5 յորոց ի բազում ամրոցաց պարսպելոց յիւր անուն՝ յերկուս տեղիս կարի իմն յոյժ հաճեալ նուաճէ ակնակառոյց լինելով. մինն առ եզերբ ծովուն, որ է աւանն Ոստան ի գաւառն Ռշտունեաց, որ է յոյժ բարեխառն, ի չորից ծագաց երկրի օդոյ առ հասարակ նա շնչելով.
6 նաեւ ծառովք պտղաբերովք սաղարթեալ եւ այգեւետ բազմութեամբք յոյժ վայելչացեալ զարդարի. բղխեն եւ աղբիւրք բարեխառնք շուրջ զքաղաքաւն, օգնականութիւն մատուցանելով մարդկան ի բազում պէտս, այլ եւ ի հարաւակողմն կուսէ ամրոցին մերձ կայ բարձրաբերձ լեառնն Արտօս, որ ի գարնանայինն եղանակ ամբարեալ պահէ յինքեան զդալարութիւն արմատոց եւ ծաղկանց, եւ զձիւնահորս ամբարձեալ ի պէտս թագաւորաց, եւ ամենայնի որ ցանկասցի ոք առնուլ:
7 Նաեւ ի գլխոյ լերինն հոսեալ իջանեն գետք սահանակարկաջք յորդահոսք, որով ոռոգանի երկիրն առ հասարակ. որք եւ ի ծով անկանելով՝ բղխեն ձկունս մանունս առ ի պէտս վայելչութեան բնակչաց աշխարհին, եւ ամբարեն ինչս բազումս ի գանձս թագաւորաց, զոր եւ արքայի առեալ նուիրէ ի դարմանս աղքատաց:
8 Եւ ինքն գագաթն ամրոցին է ծովահայեաց եւ յոյժ վայելուչ. եթէ շարժեսցի ծով յուզեալ ի հողմոց՝ ծաղկաձեւ ալիքն զբօսացուցանողք եւ վայելուչք երեւին. եւ եթէ մաքուր յօդոյ լինիցի՝ զամենեցուն աչս գրաւէ զիւրն տեսանել ծաւալումն. վասն որոյ եւ արքայի ձեռնարկեալ շինէ ի նմա տաճարս եւ սենեակս եւ փողոցս հրաշալիս պատկերակերպս եւ ազգի ազգի յօրինուածս, զոր ոչ բաւեմ պատմել:
9 Պարսպէ եւ զծովակողմն զօրաւոր վիմօք, դնելով զհիմունսն յանհնարին խորութեան, շինէ եւ ի գլուխ պարսպին ընդդէմ ծովուն տաճար մի ճեմարանոց ոսկեզարդ եւ պէսպէս պաճուճեալ դեղովք, արեգակնահրաշ ճառագայթաձեւս ի խաղտանս աչաց եւ յուրախութիւն սրտի ինքեան եւ իւրոց արժանեացն.
10 իսկ զդրունս կազմեալ կամարաձեւս, օդաբերս, զովացուցիչս, միանգամայն եւ լուսանցոյցս շողախաղացս, որք ի ծագել եւ ի մտանել արեգականն փայլատակելով ի վերայ ծովուն՝ շող գործեն ի սիրտս տաճարին, եւ յերփն երփն շրջշրջելով զդրօշեալ պատկերատիպսն եւ զզանազան յօրինուածսն՝ զմիտս հիացուցանէ զտեսօղացն, եւ ի վեր անդր անցանէ քան զպատմողաց գիտութիւն:
11 Իսկ մեր ի բազմաց զսակաւն յիշատակելով՝ ահա ասացաք որ ինչ յաղագս Ոստանն աւանի:
Գլ. 8
0 Յաղագս շինութեան Աղթամարայ, եւ թէ ո՞յք ոմանք յառաջ քան զձեռնարկելն արքայի սուղ եւ ոչ արժանի ինչ յիշատակի ի նմա գործս գործեսցին:
1 Եւ արդ մեր բաղձալի սիրով բուռն հարեալ զգեղեցիկ պատմութեանց՝ զբազմօք զանց արարաք զրուցատրութեամբք, մանաւանդ որ անհուն շատաբանութեամբք իցեն լի, անօգուտ մեզ առ ի պատմել, եւ անշահ լսողաց առ ի լսել.
2 ուստի եւ յայսցանէ ի բաց որոշելով զմեր միտս՝ յօգտակարն մեր փութասցուք պատմութեանցն հանդէս. եւ անվրէպ յայտարարութեամբք որ ինչ ի սկզբանց անտի շինութեան աշխարհիս Հայոց ի Հայկայ աղեղնաւորէ եւ ի նորուն զարմից եւ ցկաթոտ եւ վավաշոտ Շամիրամն տիկին Ասորեստանեայց եւ ի նմանէ յայլս եւ յայլոց եւս յաւէտ ձեռակերտք եւ շինուածք յիւրաքանչիւրոցն յերկրիս մերում եղեն՝ մեր առ ամենայնն անձամբ հասեալ եւ աչօք տեսեալ, ձկտեալ եւ ի հեռաւոր աշխարհս, մինչեւ ցԿղարջս եւ Շուշեթացիս եւ առ լերամբն Կաւկոսա եւ յԱհիզ, մինչեւ ի մուտսն Գաղայ, եւ ընդ Տայաստան եւ ընդ ամենայն հիւսիսականս եւ ընդ արեւելս ի հետիոտս գնալով՝ տեսաք զգործ քաջաց եւ նախնեաց. միայն զմերս գրաւեաց զմիտս եւ զտեսութիւն հրաշակերտն եւ քան զբազումս նորանշանն եւ զարմանալին Աղթամար.
3 որ թէպէտ եւ յառաջ քան զայսոսիկ ի Դաւթայ Սախռունոյ եւ յՌաշամայ Ռշտունւոյ եւ ի Բազափրանայ ասի առեալ շինութիւն, որ զՊաղեստինացւոց աշխարհն հանդերձ Հիւրկանեաւ քահանայիւ գերեալ ած բնակեցոյց յերկրիս մերում՝ սակայն ամենեքեան սոքա իբրեւ ի տաղաւարի, եւ կամ որպէս ի հուղս մրգապահաց բնակեցան յերեւելի յայնմիկ կղզւոջ կոչեցեալն Աղթամար, մինչեւ յաւուրս մեծի արքային Հայոց Գագկայ, որ քաջակորով գիտութեամբ նայեցեալ ի տեղւոյն զբօսանս եւ ծանուցեալ զնա ապաստան լինել աշխարհի ի հինից թշնամեաց՝ ձեռնարկէ հիմն արկանել զնա ահեղ իմն եւ զարմանալի հիացմամբ.
4 հրաման տուեալ բազում արուեստաւորաց եւ անթիւ մարդկան զհատեալ վէմս ծանունս եւ դժուարակիրս հոսել ընկենուլ յատակս ծովուն անհնարին խորութեանն. եւ ժամանակաւ ինչ. այսպէս ջան յանձին կալեալ մեծի արքային՝ եւ յանկարծակի եկն եկաց կանգնեցաւ քարայատակն ամբարտակ կանգունս հինգ ի վերայ բարձրացեալ մկանաց ծովուն, որ մտացն աչօք իբրեւ ի ցամաքի շարայարեալ տողադրէ զհաստակառոյցն վիմաց կարգս. յորոյ վերայ լար եդեալ ձգէ զպարիսպն շուրջանակի իբր ձիարշաւանօք հինգ.
5 եւ պարիսպն է հրաշակերտ, ահեղակերպ, բարձրաբերձ լայնանիստ բրգամբք եւ բարձրացեալ աշտարակօք զարդարեալ, անկիւնաւոր խօրանանման տախտակաձեւ յինքեան ունելով գահոյք զբօսանաց, յորում հանդերձ որդւովք եւ ազատակոյտ զօրօք միշտ ուրախանայր արքայ։ Իսկ եւ զգլուխս պարսպին ածեալ ի կիրճս դժուարամածս քարանձաւին՝ ի համբոյրս միմեանց մերձեցուցանէ.
6 ի շրթունս խորայատակ հիմանց ծովուն դնէ դրունս ահաւորատեսս, հաստահեղոյսս, բեւեռապինդս. որով եւ զմասն ինչ ծովուն ի կղզին կոյս հատանելով՝ հրաշալիս իմն ներգործեաց, բազում նաւաց յօրինեալ խաղաղ եւ անքոյթ նաւահանգիստ, բարձրագոյն հրաշակերտեաց քան զԱղէքսանդրին ի Մակեդովն քաղաքի, եւ որպէս ինձ թուի՝ զանցոյց զարմանալեօք զՇամիրամեան փորուածոյ սենեկօքն եւ զամբարտակաւ գետոյն որ առ ստորոտով լերինն Վարագայ. զի նորայն գոնեա ի վերայ ցամաքի, իսկ սա ի մեծ խորոց ծովուս արուեստակեալ՝ հարստահարէ զամենայն միտս եւ զգործս իմաստնոցն առ ի քան զինքն եղելոց։
7 Եւ այնուհետեւ ժողովեալ ի դուռն արքայի իշխանաց եւ տերանց, ազատաց եւ ռամկաց, եպիսկոպոսաց եւ կրօնաւորաց, զի ամենեքեան օն անդր փութապէս շինուածս եւ ձեռակերտս հաստատեսցեն, հրաման տայցէ, զի լինիցի տեղի ապաստանի ամենայն հինից ի թշնամեաց եկելոց. եւ թագաւորն գթացեալ ոչ արգելու զխնդրեալ պարգեւսն. եւ զկնի հնգից ամաց յորմէ հետէ սկսան շինել՝ պայծառացեալ բարձրացաւ շինութիւն քաղաքին առաւել քան զառաւել։
8 Յայնժամ եւ իւր իսկ արքայի ամենիմաստ հասողութեամբն հանդերձ բազում արուեստաւորօք զլար ճարտարութեան ի ձեռն առեալ գծել, միանգամայն եւ գծագրել նշանակել առ ստորոտով լերինն, որ է գագաթն կղզոյն, զտեղիս զբօսացուցանողս վայելչաւորս, ըստ արժանի կայենից արքայական իւրոցն հանգստեան ձգելով պարսպունս, յարդարելով զփողոցս եւ դարս դարս դարաստանաց եւ գահս ըստ գահից տէրութեանց եւ բուրաստանս եւ պարտէզս, բուրաստանաց եւ ծաղկոցաց որոշեալ հովիտս. զորս վաղվաղակի ածեալ ի կատարումն հասուցանէ զամենայնն.
9 եւս եւ ծառատունկ բազում, զոր ոռոգեալ արբուցանեն ի բարեհամ եւ անսպառ աղբերէն, որ ակնարկելովն խնամողին Աստուծոյ կայ ի մէջ քաղաքին։
10 Եւ քանզի էին ի դրան արքունի գումարեալք արուեստաւորք բազումք, արք պատուաւորք ժողովեալք յամենայն ազգաց յերկրէ, որք ոչ վրիպէին առնել զոր խորհէր արքայ, այլ ըստ հրամանին վաղվաղակի եւ գործն առնոյր զկատարումն՝ ումեմն ի նոցանէ ճարտարապետի առն իմաստնոյ եւ հանճարեղի հրամայէ թագաւորն շինել տաճար մի քառանկիւն, [Խ] կանգնաւ ունելով զչափ լայնութեան եւ երկայնութեան, նմանապէս եւ ի բարձրութիւնն.
11 որոյ որմոյն լայնութիւնն երիւք մեծաքայլութեամբ չափով ունի զպարզուածսն, գունդ անապակ կրոց եւ քարի, իբրեւ զհալուածս կապարի եւ պղնձոյ ընդ միմեանս խառնեալ. եւ շինուած տաճարին ի հիմանց անտի մինչեւ ցգլուխ նորին ի թռիչս կազմեալ՝ առանց սեան ունի զհաստատութիւն. եւ է որ արդարեւ արժանի զարմանալոյ ի վեր քան զմիտս։
12 Ունի եւ խորանս կամարակիցս եւ անկիւնս եւ շրջապատս գեղապաճոյճս, անթիւ մտաց եւ անզննելի աչաց. ունի եւ գումբէթս երկնահարթս ոսկեզարդս եւ լուսաճաճանչս, յոր թէ նայել ոք կամիցի՝ իբր թագաւորի իմն պատիւ առնելով՝ նախ ի բաց առցէ զխոյր գլխոյն, եւ ապա տանջեալ զպարանոցն հազիւ թէ նշմարել կարիցէ զզանազան դեղոցն կերպագրութիւնս։
13 Եւ է կարգ շինուածոյ տաճարին ահեղ իմն եւ զարմանալի, եւ այնքան բարձրագոյն եւ անհաս է մտաց՝ զոր օրինակ թէ իմաստուն ոք այր ընդ մի կարգ խորանի միոջ զբազում ժամս նայեսցի, արտաքս ելեալ ոչինչ յորոց նայեցաւն պատմել ումեք կարասցէ։
14 Վասն զի են ի նմա ոսկեզարդ գահոյք, յորս բազմեալ երեւի արքայ նազելի ճոխութեամբ, շուրջ զիւրեաւ ունելով պատանեակս լուսատեսակս, սպասաւորս ուրախութեան, ընդ նմին եւ դասս գուսանաց եւ խաղս աղճկանց զարմանալոյ արժանիս. անդէն եւ սուսերամերկաց հոյլք եւ ըմբշամարտաց պատերազմունք. անդ եւ դասք առիւծուց եւ այլոց գազանաց. եւ անդ երամք հաւուց զարդարեալք ի պէսպէս պաճուճանս. զոր եթէ զամենայնն որ ի նմա գործք ի թիւ ոք կամիցի արկանել՝ բազում աշխատութեան պէտք են անձինն եւ լսողաց։
15 Եւ է փառք տաճարին ահեղ իմն եւ զարմանալի. եդեալ են ի նմա դրունք հատուածոյք մանր յօրինուածով եւ հրաշալի գեղգեղմամբ, ի բանալն իւրեանց երկբացիկք են, օդաբերք զովացուցիչք. իսկ հուպ առ միմեանս գոլով՝ երեւին իբրեւ զմի պատկեր։
16 Պատմեաց մեզ եւ հաւատարիմ ոստիկան մի ի գործավարաց քաղաքին, եթէ եմուտ ի շինուած տաճարին երկաթ լտերս իբրեւ [ՄՌ]. եւ հաւաստապէս ճշմարտութեամբ նուազեաց զասելն, քան թէ առատութեամբն յաւելեաց ի բազումս. իսկ եւ նիստ փառաց տաճարին յամենայն կողմանց գաւառին ի մէջ քաղաքին երեւի իբրեւ զմեծ մի բլուր. ոչինչ նուազեալ բարձրութեամբ քան զքարանձաւ ծայր կղզոյն։
17 Պարսպէ անմերձենալի ամրութեամբ եւ զծայրս ամրոցին, եւ շինեալ ի նմա շտեմարանս մեծամեծս եւ համբարանոցս, միանգամայն եւ տունս գանձուց եւ զինուց եւ ասպազինաց անհուն բազմութեանց։
18 Այլ եթէ զամենայն զզարդ շինուածոյն, զոսկեզարդ փողոցսն եւ զգումբէթակապ խորանայարկսն եւ զզանազան տեղիս գահոյիցն, որք առաւել այլակերպութեամբ մի քան զմի գերահրաշապէս փայլեն՝ եւ ըստ արժանեացն մանրամասնաբար գովասանել ոք կամիցի՝ կարծեմ թէ յանհասութիւն ձկտեալ տատանի, որ եւ հասանելոյ չէ կարողութիւն։
19 Բայց մեր զդիպողսն եւ զպատշաճաւորսն որքան է կարողութիւն՝ ի լրումն ընծայեցաք գեղեցիկ քոյոցդ ախորժակաց, ո՜վ քաջազգի եւ տան մեծի արգասաւոր եւ նախնական մեծ։
Գլ. 9
0 Յաղագս շինութեան գերապայծառ եւ պանծալի սուրբ եկեղեցւոյն որ յԱղթամար քաղաքի, որոյ նիւթ նպաստաւորութեան քարանցն բերաւ յերկրէ հեռաստանէ. զորոյ մեք զիրն եւ զտեղին հաւաստեաւ յայտ արասցուք:
1 Ի ժամանակս շինութեան հոյակապ եւ հռչակաւոր եւ բարձրանշան քաղաքին Աղթամարայ բարձրացոյց փրկիչն մեր Յիսուս զբազուկս օծելոյն իւրոյ Գագկայ, հարստահարել զգազանաբարոյ ազգն Իսմայէլի. զորս կապեաց զձեռանէ իւրմէ հաստահիմն խորհրդովք եւ պատերազմական ուժեղ արութեամբք, իբրու դանդանաւանդաւ իւիք զկզակս նոցա ճմլեալ թոշնացուցանէր, սկսեալ ի Մարաց եւ Պարսից զբոլոր Ատրպատական, մինչեւ ցԽուժաստան.
2 որում կամէր աւանդէր, եւ յորոց ոչն կամէր ի բաց կորզէր, զայլս ի վերայ այլոց յարուցանէր, եւ զհազարս եւ զբիւրս ի նոցանէն իմաստութեան սրովն սատակէր. իսկ այլոց պատերազմաւ պատահեալ տայր բերանոյ սրոյ եւ յանխնայ կոտորէր, երբեմն անձամբ եւ երբեմն ի ձեռն զօրացն:
3 Եւ յառնելն արքայի զայսոսիկ յաճախեաց պատերազմաւ եւ ի վերայ Ասորեստանի եւ գաւառս բազումս ամրոցովքն հանդերձ յինքն ձգեալ կորզեաց:
4 Եւ տեսեալ մերձ ի դրունս Ասորեստանի ամրոց մի յիշխանատանն Աղձնեաց ի գեօղն Կոտոմ կոչեցեալ, լինելով սեփհականաբար Զուրարեկն կոչեցեալ ազգի՝ սպառ սպուռ կորուսեալ ջնջէ զազգն, եւ զշինուածս ամրոցին ի հիմանց տապալեալ՝ զքարինս նորա բարձեալ բերէ ի վերայ մկանաց ծովուն, ընծայելով ի նիւթ շինութեան սրբոյ եկեղեցւոյն, կանգնելով փոխանակ բագնաձեւ պղծալից յարկացն զտաճար փառաց:
5 Աստանօր կատարի ասացեալն ի մարգարէէն, «որ հանէ զպատուականն յանարժանէն՝ իբրեւ զբերան իմ եղիցի», ուր միշտ հանգչի Հոգին Սուրբ, վերագրելով զմարդիկ յանստուեր լոյսն:
6 Եւ քանզի ճարտարապետ արուեստին էր Մանուէլն, զոր ի վեր անդր ցուցաք, այր լի իմաստութեամբ եւ զօրաւոր ի գործս իւր՝ հրաշակերտէ զեկեղեցին զարմանագործ արուեստիւ. եւ զոր վերագոյնն ցուցաք կրօնաւորն ձեռն տայ նկարագրել զքարինսն ճշգրտագործ նմանահանութեամբ, սկսեալ յԱբրահամայ եւ ի Դաւթէ եւ մինչեւ ցտէր մեր Յիսուս Քրիստոս, զդասս մարգարէից եւ առաքելոց յօրինեալ ըստ իւրաքանչիւր հանդիսի զարմանագործ տեսլեամբ:
7 Ստեղծագործեալ ջոկադրէ եւ ի կարգս եկեղեցւոյն զհոլովս երէոց եւ զերամս հաւուց, միանգամայն եւ զդասս գազանաց, խոզից եւ առիւծուց, ցլուց եւ արջոց, ընդդէմ միմեանց զարդարեալս, զկենդանականին նոցա յուշ առնելով զմարտ, որ է յոյժ ըղձալի իմաստնոց, ածեալ զթիկամբք եկեղեցւոյն եւ շրջապատ պարունակ մի պանձալի մանրամասն հատուածովք յօրինեալ, կերպագրեալ որթս խաղողաբերս այգեգործովք եւ գազանովք եւ սողնովք հանդերձ համակեալք. որոց եւ կերպարանքն այլ եւ այլ զանազանութեամբք ըստ իւրաքանչիւր մասին առբերեն զտեսակս:
8 Իսկ ի չորից կողմանց ի վերայ գագաթան սրբութեանցն ճշգրտագործեալ զչորից աւետարանչացն պատկերս, որք եւ արժանաւորապէս իսկ են պսակ ուրախութեան սրբոյ եկեղեցւոյ եւ վերագոյն քան զամենայն սուրբս:
9 Նկարագրեալ է տեառնագրելով եւ զփրկչական պատկերս, որ վասն մեր զգեցաւ մարմին երեւելով մարդ, եւ է ի կամարս արեւմտական խորանին. նմանահան ճշգրտութեամբ յօրինեալ է ընդդէմ Փրկչին եւ զփառազարդ պատկեր արքային Գագկայ, որ մեծապարծ հաւատով բարձեալ ունի զեկեղեցին ի վերայ բազկացն, իբրեւ զսափորն ոսկի լի մանանայիւն եւ իբրեւ զտուփ մի ոսկի անուշահոտութեամբ լցեալ, կայ առաջի տեառն, կերպագրեալ այնպէս, որպէս թէ զթողութիւն խնդրեսցէ մեղաց:
10 Որ թէպէտ եւ մերս պատմութեանց իցեն բանք՝ սակայն թագաւորն ոչ վրիպի ի խնդրեալ պարգեւացն, յուսացեալ առ հանդերձեալ հատուցմունսն:
11 Դարձեալ եւ ի հարաւակողմ կուսէ խորանին ի վերայ դրան եկեղեցւոյն յօրինեալ է ի տեղի գահոյից, ի բարձանց ի խոնարհ կամարաձեւ աստիճանօք զէջսն ունելով, որպէս զի իցէ տեղի աղօթից թագաւորին զուսպ եւ զերծ ի մարդկանէ, որով ի միտս իւր եկեալ անզբաղապէս ընդ Աստուծոյ խօսեսցի:
12 Իսկ ի ներքուստ կողմանէ զսրբութիւն սրբութեանցն հրաշալիս իմն յօրինէ նկարապաճոյճ դեղովք, դրամբք արծաթապատօք եւ լի ոսկեհուռն զարդիւք, ոսկեպատ պատկերօք եւ ակամբ պատուականօք եւ մարգարտահիւս զարդիւք եւ պէսպէս երեւելի եւ պայծառ սպասիւք, զոր հրաշափառապէս եցոյց մեզ երկրորդ Երուսաղէմ, միանգամայն եւ դուռն վերին Սիօնի:
13 Աստանօր կատարին մարգարէութեանն նուագք, թէ «ուրախ լեր, անապատ ծարաւի», եւ դարձեալ՝ եթէ «ցնծասցէ երկիր, եւ ուրախ եղիցին կղզիք բազումք»:
14 Արդարեւ սա էր երբեմն անապատ ծարաւի, իսկ այժմ քաղաք մեծին Աստուծոյ գետահետեալ յերկուց մշտաբուղխ աղբերաց, ի սրբոյ աւազանէն եւ յանապական արենէ Որդւոյն Աստուծոյ՝ արբուցանէ զոգւով ծարաւիս:
15 Իսկ զօր նաւակատեաց սորա դասիւք եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց շքեղացուցանելով տօն մեծ ուրախութեան կատարէ մեծապարծ պարծանօք յիշատակ ազգաց յազգս:
16 Ահա ասացաք որ ինչ յաղագս սրբոյ եկեղեցւոյն:
Գլ. 10
0 Յաղագս մեծի պատերազմին ընդ առնն արաբացւոց ի դրունս մայրաքաղաքին Դունայ, եւ որ ինչ գործք քաջութեան մեծի արքային Հայոց Գագկայ, եւ որ ինչ յաղթութեանն գործք:
1 Եւ որպէս ի վեր անդր պատմեցաք վասն անիշխան լինելոյ Պարսից, ըստ գրեցելումն թէ «դատաւոր ոչ գոյր Իսրայէլի», եւ իւրաքանչիւր ոք զիւր միտս հաճէր:
2 Ի սոյն ժամանակս այր մի արաբացի ազգաւ, այր հմուտ պատերազմաց եւ գործոց զինուորութեան. սա կոկոզավիզ ամբարտաւանութեամբ յինքն հայեցեալ՝ կարծեաց ինքնագլուխ լինէր:
3 Ուստի եւ զօր գումարեալ յանկարծօրէն թեւակոխեաց անցանել ընդ Գողթնաստան եւ ընդ աւանն Նախճաւան, զբռամբ ածեալ եւ զզօրս Շարուրն կոչեցեալ գաւառի, գայ հասանէ մինչեւ ցմեծ մայրաքաղաքն Դուին. եւ վաղվաղակի հարկապահանջս եւ ոստիկանս առաքեալ յԱյրարատեան գաւառ եւ մինչեւ ցԱրագածն կոչեցեալ ոտն, որ է բաժին կալուածոց Աբասայ որդւոյ Սմբատայ՝ ընդ իւրումն նուաճէ իշխանութեամբ:
4 Եւ քանզի Աբաս ոչ կարողանայր ի դիմի հարկանել բռնացելոյն ի վերայ ինքեան՝ ձայն արկանէ յարքայ ի ձեռն հրեշտակաց եւ հրովարտակաց, զի եկեալ փրկեսցէ զնա ի հարկապահանջ բռնութեանցն հինից. եւ արքայի յիշեալ զգութ արեան հարազատութեանն՝ ել գնաց զօրօք բազմօք զհարազատին խնդրել զքէն վրիժուց:
5 Իսկ Աբաս որդին Սմբատայ հպարտացեալ գայ իջանէ ի դաշտն Վաղարշապատ քաղաքի, կամեցեալ յառաջագոյն քան զգալուստն մեծի թագաւորին Հայոց Գագկայ անձինն ինչ ստանալ պարծանս:
6 Իսկ այրն այլազգի քանզի գիտէր զնմանէ, թէ ոչ է հմուտ պատերազմաց՝ ելեալ հասանէ ի վերայ նորա սակաւ զօրօք եւ հարեալ զնա ի փախուստ դարձուցանէ:
7 Մաշեալ ի սուր սուսերի ի զօրացն նորա արս իբրեւ [Ն], եւ առեալ զկապուտ զօրացն եւ զբնակչաց երկրին, եւ հրձիգ արարեալ զաշխարհն ամենայն՝ դառնայ ի քաղաքն մեծաւ յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ:
8 Եւ Աբաս այնուհետեւ փախստեայ եղեալ մազապուր անկանի յաշխարհն Վրաց:
9 Եւ արքայի լուեալ զգոյժ աղաղակիս այսորիկ՝ վաղվաղակի հասանէ ի դուռն Դունայ յեզր գետոյն Երասխայ, հանդէպ վիրապին սրբոյ, յորմէ ելեալ մեծն սուրբն Գրիգորիոս լուսաւորեաց զՀայաստան աշխարհս:
10 Իսկ այլազգին յորժամ ետես զբանակ արքային մեծի սփռեալ առ լերամբն Գինոյ կոչեցեալ բլեր, որ արդարեւ անուն բլրակին մարգարէաբար, իբրու յանապակ գինոյ զմայլեալ ուրախ արար զարքայ յիւրումն սահմանեալ վայրի. որ թէպէտ եւ ի բարձանց առեալ զշնորհ յաղթութեանն, բարեխօսութեամբ սուրբ Լուսաւորչին, որոյ եւ իւր իսկ տօնախմբիւր յիշատակ յամսեանն սահմի, որ օր [Ժ] էր ամսոյն. սակայն եւ բլուրն շնորհս ունելով՝ ոչ ունայնանայ ի գովեստից աստի պատմութեանցս.
11 եւ այնուհետեւ առն ամբարշտի զօր գումարեալ արս իբրեւ [ԺԳՌ]՝ դիմէ ի վերայ արքայի, գունակ այլոց ոմանց զնա կարծելով. եւ մինչդեռ արեգակն յերրորդ ժամուն արփիաթեւէր զկամարն երկնի, եւ դեռ ընթեռնոյր Աւետարանն սուրբ՝ գայ ոմն ի սուրհանդակաց եւ ասէ, «ընդէ՞ր ձիգ եւ յաւէժ աղօթէ տէր իմ արքայ, եւ ահա ճակատ այլազգեացն մերձեցաւ ի բանակ սրբութեան տեառն»:
12 Եւ արքայ այնուհետեւ կայիւն սրտիւ եւ հեզահամբոյր քաջութեամբ ոչ զաչս եւ ոչ զբարբառ առ ազդողն ամբառնայ, այլ կատարեալ զսովորական աղօթսն, իմացեալ զիմաստնոյն թէ, «տեառն է պատերազմ», եւ թէ «տէր ամբարտաւանից հակառակ կայ, եւ տայ զշնորհսն խոնարհացն»:
13 Յայնժամ արքայ վառեալ ի զէն եւ ի զարդ արիական քաջութեան, առեալ զզօրսն գնդին հաւատացելոց, հանդարտ յառաջ մատուցեալ՝ գունդս գունդս պատշաճաբար յօրինէ զիւրոյ ճակատուն. եւ ապա այնուհետեւ սուսերամերկացն հոյլք զմիմեամբք խառնեցան, եւ ճայթմունք եւ թնդիւնք եւ փայլատակմունք իբրեւ յամպոց ի վայր թափեալ երեւեցան, եւ ահագին օրն սկսաւ լինել:
14 Յայնժամ ի վերին օգնականութենէն զօրացեալ լինէր արքայ իւրականն զօրօք, մանաւանդ զի եւ սուրբ հայրապետն Հայոց մեծն Եղիսէ, ելեալ ի կատարս բլերն Գինոյ հանդերձ քահանայական դասիւքն, հանգոյն սրբոյն Ներսէսի անխոնարհելի ունելով զձեռս, մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ.
15 ուստի եւ գունդ զգնդիւ անցեալ զօրացն Հայոց՝ գայ պատահէ արքայ զմիջոցաւ ռազմին այլազգեաց, յորում էին արք հետեւակք ըմբշամարտ զինակրաց իբրեւ [Տ]. որոց ի դիմի հարեալ արքայի, իբրեւ կայծակն ընդ եղէգն հարեալ՝ այնպէս խորտակեաց զռազմաց զօրուն այլազգեաց. եւ այնուհետեւ բազմութիւն դիակացն յերկիր անկելոցն էին թանձրացեալք ի վերայ երեսաց դաշտին իբրեւ զորայս անդւոյ լիոյ յաւուրս հնձոց. ուստի եւ ընդ սրախողխողսն եւ ընդ գետավէժսն սատակեցան արք իբրեւ [ԸՌ], եւ զբազումս ի նոցանէ ձերբակալս արարեալ՝ զոմանս շղթայակապս յղէ յանառն Դարիւնս:
16 Իսկ արանց [Մ] աւելի կամ պակաս զարիւնս անձանցն պարգեւս նոցունց շնորհէ. եւ հրամայէ արձակել, զի երթեալ ի քաղաքն պատմեսցեն զոր տեսինն:
17 Եւ ինքն արքայ աճապարեալ անցանէ ընդ գետն Երասխ, կամելով հրձիգ առնել զքաղաքն ծագէ ի ծագ, եւ զաշխարհն շուրջանակի, մինչեւ ծերք քաղաքին անկեալ առ ոտս նորա խնդրեն զխաղաղութիւն, տալով հարկս եւ պատանդս. զոր առեալ արքայի դառնայ խաղաղութեամբ յամուրն Դարիւնս, բարձեալ զզէն եւ զասպազէն առնեւձիոյ զօրացն այլազգեաց անչափ բազմութեամբ, եւ ի բազում աւարառուաց իւրոցն զօրաց ոչ ինչ տուժէ արքայ յումեքէ, այլ հրամայէ հանդէպ երեսաց տանել զինչ եւ շահեցաւ:
Գլ. 11
0 Յարձակումն Դելմկացն ի քաղաքն Հադամակերտ եւ ի գաւառ Աղբագ, եւ որ ինչ յաղթութիւն զօրացն Հայոց ի շնորհացն Աստուծոյ:
1 Յաւուրսն յայնոսիկ մասն ինչ ի զօրաց Դելմկաց դիմեալ, անցանել կամելով յաշխարհն Ասորեստանի. եւ հասեալ ի քաղաքն Հադամակերտ եւ ի գաւառն Աղբագ, գերփեալ զինչս եւ գերեալ զկանայս եւ զտղայս, որչափ եւ ձեռն հասանէ:
2 Եւ զայն լուեալ արքայի՝ հրաման տայ զօրաց իւրոց հետամուտ լինել զկնի նոցա քաջի առնեւձիոյ. որոց առեալ զհրաման յարքունուստ՝ վաղագոյն աճապարեալ ժամանեն նոցա յանհոգս լինելով յաշխարհին Անձեւացեաց. եւ ի դիմի հարեալ քաջամարտիկ նիզակախուռն Դելմկացն զօրաց՝ կոխան իբրեւ զխռիւ դաշտաց յոտս երիվարացն Հայոց, յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորեցին արս իբրեւ [Ս]. եւ առեալ զբանակս նոցա յաւարի, փրկեալ եւ զգերեալսն՝ դարձան յիւրաքանչիւր տեղիս մեծաւ յաղթութեամբ:
Գլ. 12
0 Յայտարարութիւն կերպագրութեան անձին եւ փառաց մեծի արքային Հայոց Գագկայ:
1 Եւ քանզի նախածանօթ եւ յառաջգիտութեամբ Աստուծոյ, գիտելով զնա թէ այնպէս լինելոց է, անդստին յորովայնէ մօր իւրոյ ելից զնա իմաստութեամբ հոգւովն:
2 Վասն որոյ եւ շնորհեաց նմա պատկեր լուսազարդ եւ հասակ փառաց անհամեմատ ի մէջ ամենայն մսեղեաց բանական ազգի. հարթ եւ ուղիղ, վայելուչ եւ պայծառ երեսօք. հեր գլխոյ նորա թխակերպ, գանգուրագեղ գիսաւորութեամբ ուղեբեկ ջոկացեալ ի վերայ սպետափառ ճակատուն յոյժ խուռնախիտ թանձրութեամբ. մրազարդ կամարաձեւ կցուացք յունիցն, եւ բիբք եւ արտեւանունք հանդերձ պտղովք վկայեալք, իբրեւ զշուշան ի հովիտս ծաղկեալ ծաւալին հրաշազարդ յօրինմամբ:
3 Ունչք երկայնագոյնք եւ վայելչաւորք, լսելիք դիւրալուրք եւ դիւրահաւանք ի բարիս եւ պայծառք լուսահրաշ նմանեալ գունով:
4 Շրթունք նորա իբրեւ զլար կարմիր, ատամունք նորա հուպ առ միմեանս, զտեալք յաղտոյ:
5 Տէգք մորուաց նորա զօրէն մանուշակի ծաղկեալք ի վերայ գունագեղ այտից՝ ի կերպս զուարթնոց տեսողացն զնա ցուցանէր:
6 Եւ յիրաւի այսպիսիք նմա շնորհազարդ փառաց պարգեւք ի վերուստ. վասն զի նա ըստ նմանութեանն Յովսիայ թագաւորեալ նորոյ Իսրայէլի՝ վերագոյն քան զնա լրացոյց զկարգս եկեղեցւոյ սրբոյ:
7 Ուստի եւ յոյժ սիրելի էր ինձ յայսմ ժամանակի առնուլ ի հնդկայինն աշխարհէ եւ ի Տպազ քաղաքէ, մանաւանդ թէ ի քարկոփչացն, եւ յԱղէբասարացւոց եւ Թէբէացւոց վաճառուց զոսկետեսակն տպազիովն, եւ շարամանել ի թագի նորա յաւուրս թագի զբօսանաց, մանաւանդ յորժամ ի փրկական պասեք տէրունական տօնիցն իբրեւ զփեսայ յառագաստէ ծագիւր ըստ նմանութեանն արուսեկին.
8 ուստի եւ ի գունագոյն ականցն հիւսելոց մարգարտախուռն զարդուցն ի գլուխս եւ ի լանջս եւ ի գաւակս երիվարին խրոխտացելոյ ճաճանչք լուսոյ ճառագայթէին. այլ եւ ի հոսանս հրաձգութեանցն առաջի նորա եւ ի կայթմունս թնդականացն եւ ի հնչմունս փողոցն առ հասարակ դղրդեալ բիւր բիւրոց մարդկան, ամենայն ակն զնա բաղձայր տեսանել, ուստի եւ ամենայն հոգիք աղաղակէին «Տէր, կեցո զթագաւորն եւ լուր մեզ». եւ արդարեւ արժանի էր օծեալն Աստուծոյ եւ բարձրն քան զամենայն թագաւորս երկրի՝ այսպիսի եւ ի վեր քան զսոյնս գովութեանց:
9 Վասն զի նա խաղաղութեան եւ շինութեան առիթ:
10 Նա աւազակաց խանձող եւ հերքիչ:
11 Նա իրաւանց եւ դատաստանաց արդարով կշռիչ:
12 Նա ամբարտաւանից բարձրաթռիչ թեւոցն հարթող:
13 Նա որջացելոց բազմաց ի բարձրաբերձ ամրոցաց ստորիջոյց:
14 Նա ապստամբաց անզերծանելի ծուղակ:
15 Նա գաղտնի նենգութեանց թշնամեաց նախատեսող եւ կարթ կորզիչ:
16 Նա սիրելեաց եւ կամարարաց իւրոց անծախ պարգեւ, այլ եւ անուշահոտ բուրաստան, լի համապայծառ ծաղկովք:
17 Նա տան իւրում կանաչատունկ ոսկեսաղարթ, լի աստուածայորդոր սիրով եւ բերկրաբեր աւետիք:
18 Նա որդւոց իւրոց կրթարան բարեաց եւ մշտաբուղխ աղբիւր իմաստից:
19 Նա ամենայն արուեստականաց դռնբաց եւ անվրէպ քանոն:
20 Նա բռնաւորաց սպառնալեաց բքաբեր, եւ ահարկու հողմոցն ընդդիմակաց լեառն բարձր եւ անդրդուելի վէմ:
21 Նա խարդախող եւ կարծեցուցիչ հրովարտակաց եւ պատգամաց այլազգեաց յղելոց առ նա հուր ծախիչ:
22 Նա ի սիրտս բռնաւորաց Բաբելացւոց, Մարաց եւ Պարսից, Յունաց եւ բարբարոսաց հրացեալ եւ յարաշարժ բեւեռ:
23 Նա հարցափորձօղ իմաստնոց խորք ծովու կամ բարձրութիւնք երկնից որ անհասն է:
24 Նա յոսկեզարդ գահոյսն ուրախութեանց բազմեալ նազելի ճոխութեամբ իբրեւ զառիւծ զօրաւոր հաւատովք աճեցեալ ի փառս տեառն:
25 Նա ի սենեակս ոսկեզարդս երեկօթիցն քաղցրանինջ քնով ղուղեալ իբրեւ զվիշապ, եւ ահ հզօր զօրութեան նորա շրջապատեալ զբոլոր Հայաստանեօքս՝ իբրեւ զպարիսպ պղնձի անմերձենալի պահէր յերկիւղէ եւ ի գաղտաձիգ նետից թշնամեաց:
26 Նա ի ի վերայ դրացեաց իւրոց եւ իւրոց հնազանդելոց հովանի ամրապահեստ, եւ արագ…:
Գլ. 13
0 Վասն անցիցն անցելոցն ընդ Հայս, եւ վասն աստուածասէր իշխանին Աբդլմսեհի եւ որդւոց իւրոց:
1 Յետ վախճանելոյ արքային Գագկայ Արծրունւոյ որդւոյն Դերանկի եւ բառնալոյ իշխանութեանն Հայոց, կատարեցաւ ասացեալն ի մարգարէէն Երեմիայ ի վերայ Հայաստան աշխարհիս, եւս առաւել ի գաւառն Վասպուրականի, եթէ «ժողովուրդք իմ անտերունչք շրջեսցուք», եւ տիրեցին ի վերայ մեր ազգն Հագարու, եւ յամենայն ժամ ասպատակելով յառի եւ յաւարի հարկանէին զամենայն քրիստոնեայս, ի սով ի սուր եւ ի գերութիւն մատնելով զմեծամեծս եւ զփոքունս.
2 զի չիք ուստեք յոյս եւ ակնկալութիւն, եւ դեռ եւս ի սակաւուց մնացեալ էին ի պակասաւոր իշխանացն Հայոց, եւ բռամբ ունէին զամուրս բերդից եւ քարանձաւաց:
3 Ապա թագաւորեցին ի վերայ մեր մեղք մեր եւ հարցն մերոց, եւ մատնեաց զմեզ Տէր եւ զմնացեալսն ի ձեռս անօրէն արծաթակուրծ եղեռնաթիւր եւ մեղսասէր զարմին Ելիմայ, որ են ազգք Թուրքաց. եւ տիրեցին աշխարհի ի ծովէն արեւելից մինչեւ ցծովն արեւմտից, եւ ոչ մնաց ի նոցանէ մինչեւ ցքարանձաւ մի որ ոչ մատնեաց Աստուած ի ձեռս նոցա.
4 եւ նոքա ունելով զբնութիւն արիւնարբու գազանի. զի են ազգք ահաւոր տեսլեամբ, զի տեսիլ դիմաց նոցա զարհուրեցուցանէ զտեսողսն եւ ահաբեկ առնէ. եւ բնակութիւն նոցա ի լերինս եւ ի դաշտս եւ յանապատս, որպէս զվայրենի գազանաց. եւ են շաղղակերք որպէս զգազանս. ոչ պատուեն զմեծամեծս, ոչ խնայեն յալիս եւ ի հարկիսս ծերոցն, ոչ ողորմին երիտասարդին եւ տղայոյն, ոչ խնայեն ի մանկութիւն ումեք. ազգ չար եւ դառնացող, ազգ որ ոչ ուղղեաց զսիրտ իւր եւ ոչ հաստատեաց առ Աստուած զհոգի իւր:
5 Զայս ազգ ետ Աստուած եւ մեղք մեր՝ թագաւոր աշխարհիս Հայոց, ըստ ասացելոց սրբոց մարգարէիցն Անանիանցն, եթէ «մատնեցեր զմեզ ի ձեռս թագաւորի անօրինի եւ չարի քան զամենայն երկիր»:
6 Յայնմ ժամանակի այր ոմն երեւելի տոհմակից գտեալ արքային Սենէքերիմայ մեծի, զոր մարգարէն Եսայի պատմէ վասն նորա, եւ սա նոյն անուանակից հաւուն իւրոյ Սենէքերիմ անուամբ, էր եւ եղբայր նորա մեծ իշխանն Դերանիկ:
7 Սոքա ի ձեռն օգնականութեանն Աստուծոյ եւ ի խնամս տեսչութեան Հոգւոյն սրբոյ տիրեցին հայրենի բնիկ գաւառացն իւրեանց Վասպուրականի, եւ ի դիմի հարեալ այլազգեացն՝ ոչ տային թոյլ աւերել զաշխարհն. զի ունէին զանմատոյց ամրոցն զՇամիրամաշէնն, զաւանն Վան եւ զերկնապիշ եւ զպարանոցատանջ զանառիկ բերդն զԱմիւկ, առ ոչինչ համարելով զյարձակումն այլազգեացն յարաժամ. այլ հանապազօր ի կրունկն դարձուցանէր օգնականութիւնն Աստուծոյ:
8 Ի սոցա ժամանակի երեւեցան գանձք աստուածային նշանին, յորոյ վերայ եհեղ զարիւն իւր միածին որդին Աստուծոյ. եւ էր համբարեալ ի լերինն Վարագայ, ի գագաթն քարանձաւին ի ձեռն սուրբ որոջին եւ թագաւորազն կուսին Հռոփսիմիայ, յայտնեաց Աստուած, որպէս եւ յաւուրսն Կոստանդիանոսի արքայի եւ Կիւրղի հայրապետին.
9 զնոյն եւ գաւառն Վասպուրական ի լեառն Վարագայ ցոլացեալ նշան տէրունական խաչին՝ յերրորդ ժամու թռուցեալ ի գագաթանէ քարանձաւին՝ բնակեցաւ ի նոյն լերինն ի հովիտ մի, ուր են աղբիւրք բարեհամք.
10 եւ սուրբ թագաւորն Սենեքերիմ՝ շինեաց ի նոյն տեղւոջ եկեղեցիս մեծածախս, եւ ի ստորոտ լերինն շինեաց զխոյակապ եւ զհռչակաւոր մայրաքաղաք մենաստանացն զՎարագ, եւ կարգեաց ի նմա արս հաւատարիմս եւ զարդարեաց բազում կրօնաւորօք եւ երկնագումար դասիւք սուրբ քահանայիւք. եւ կարգեաց նոցա ռոճիկս, եւ կէին ի խաղաղութեան ի գաւառն Վասպուրականի. ամենայն աշխարհաց անկելոց եւ գերելոց տեղի ապաստանի ի նա գտանիւր:
11 Եւ վասն մեղաց մերոց յարձակեցան ի վերայ մեր ազգն Ելիմացւոց, զոր վերագոյնն ասացաք. եւ հանապազօր նեղէին եւ մաշէին ի սուր սուսերի զազգն քրիստոնէից:
12 Ապա զմտաւ ածեալ արքային Սենեքերիմայ զտէրունեան հրամանն որ ասէ, «եթէ հալածեսցեն զձեզ յայսմ քաղաքէ՝ փախիջիք ի միւսն». արդ վասն զի ոչ գոյր այլ ուստեք օգնականութիւն բաց ի տեառնէ, եւ օգնականութիւն տեառն է ի թիկունս արքային Յունաց,
13 եւ յայնժամ ունէր զկայսերական իշխանութիւն զաստուածապահ քաղաքին զԿոստանդնուպօլսի, այր ոմն աստուածասէր եւ բարեպաշտ Վասիլ անուն կոչեցեալ, եւ ոչ էին ձեռնհաս թագաւորն Յունաց ի վերայ աշխարհին Հայոց, այլ ինքեանք կամաւ ունէին զտէրութիւնս գաւառաց իւրաքանչիւր ոք, եւ ոչ ժուժէին յարձակման այլազգեաց:
14 Յայնժամ իբրեւ որդի առ հայր դիմեցին մնացորդք տանն Թորգոմայ առ թագաւորն Յունաց. եւ նոքա լցեալ աստուածային սիրովն՝ գթացան յաղաչանս որդւոցն, եւ կոչեցեալ առ իւրեանս յիւրաքանչիւր գաւառաց՝ եւ տային պարգեւս. եւ կարգեցին ի դուռն արքունի եւ տային փոխանակ քաղաքացն քաղաքս մեծամեծս եւ փոխանակ բերդիցն բերդս անմատոյցս եւ գաւառս եւ գեօղս եւ ագարակս եւ սուրբ մենաստանս.
15 եւ փոխեցին զհայրենի տունսն իւրեանց հայկազունքն Արծրունիքն Սենեքերիմ ի թուին հայկազնեան տումարին [ՆՀ], եւ դէմ եդեալ գնացին յաշխարհն Յունաց [ԺԴՌ] արամբք, թող զկանայս եւ զմանկտիս. եւ արկան ընդ լծով ծառայութեանն Հոռոմոց.
16 նոյնպէս եւ բագրատունին Գագիկ որդի Յովհաննիսի արքայի, եւ նա եւս փոխեալ զհայրենիսն իւր ի նոյն թուաբերութեանն [ՆԶ]՝ եւ չոգաւ ի Հոռոմս. եւ նոքա տիրեցին արեւելեան գաւառին Հայոց, մեծ աւանին Վանի եւ գաւառին Վասպուրականի եւ թագաւորանիստ քաղաքին Անւոյ եւ աշխարհին Հայոց:
17 Յորժամ եհաս համբաւ թագաւորացն երթալոյ ի Հայոց եւ տիրելն Հոռոմոց ի բանակն անօրէն եւ արիւնարբու գազանամիտ ազգին Ելիմայ՝ ապա ձիարշաւս արարեալ ասպատակայարձակ շառաչմամբ իբրեւ զարծուի յերամս հաւուց ցոլացեալ արքայն Ելիմացւոց որ կոչիւր սուլտան անուամբ Տուղլուփ՝ եկն եհաս ի մայրաքաղաքն Անի, եւ պաշարեաց զնա եւ առեալ մաշեաց ի սուր սուսերի. որ ի հեղմանէ արեանն ոռոգանէր երկիրն իբրեւ ի ժամանակս հեղեղաց յարուցելոց. որ ասէին բազումք ի տեսողացն, թէ զտղայս դիացիկս թաւալ տալով արեանն ի գետն հասուցանէր, որ անցանէր ընդ դուռն քաղաքին:
18 Եւ նովին ոճիւ այր ոմն ներքինի ժանդ եւ ապարասան եւ փոյթ յարբանեկութիւն սատանայի, արիւնարբու եւ շաղղակեր, Սրահանգ անուն՝ եկեալ էառ յաւարի զգաւառն Վասպուրական, եւ եկն եկաց մինչեւ ցաւանն Վան, եւ զնա պաշարեալ տառապեցոյց ի տառապանս խիստ. եւ զնա եւս մաշեաց ի սուր սուսերի, եւ զբնակութիւնսն այրեաց հրով. նոյնպէս եւ զԱրճէշ քաղաք Գնունեաց գաւառին:
19 Եւ ոչ մնաց տեղի ապաստանի քրիստոնէից, բայց միայն յանմատոյց ամրոցն Ամիւկ եւ յաստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար, որ վայելչացեալ ունին զգեղ վայելչութեանն ամրացեալ ալեօք եւ պարսպեալ խրոխտացեալ կոհակօք:
20 Ի սոսա կատարեցաւ բան հոգերգողին Դաւթայ, որ ասէ, թէ «ուրախ եղիցին կղզիք եւ ամենայն բնակեալքն ի նմա». եւ հրճուեալ բերկրանօք ըստ հրամանին Սողոմոնի, իբրեւ զաքաղաղ ի մէջ մայրեաց սիգալով եւ իբրեւ զնոխազ առաջի հօտից կամ իբրեւ զթագաւոր ի մէջ զօրաց՝ նոյնպէս եւ սոքա երեւելի եւ փառաւոր գտեալ ի մէջ աշխարհի:
21 Ընտրեաց տէր տեսուչ եւ վերակացու այսմ աստուածապահ եւ անմատոյց ամրոցացս զայր ոմն տոհմակից արքային Սենեքերիմայ ի գաւառն Ամկոյ յազգէն Արծրունեաց անուամբ Աբդլմսէհ կոչեցեալ, մնացեալ իբրեւ զկայծակն ի փայլատականց հրոյ. եւ պահեալ զնա ամենահզօր աջոյն Աստուծոյ յայսմ ծովածուփ վտանգաւոր ալէկոծեալ նաւաբեկութենէս,
22 եւ որպէս ընտրեաց տէր զՆոյ, եւ ի նմանէ աճեցին ամենայն ազգք եւ բազմացան, եւ որպէս ընտրեաց Աստուած զԱբրահամ եւ օրհնեաց զնա եւ զծնունդս որովայնի նորա, եւ որպէս օրհնեաց տէր զմեծն Դաւիթ եւ օրհնեաց զպտուղս որովայնի նորա եւ զօրացոյց զնա ի զօրութիւն անպարտելի՝ նոյնպէս եւ զսա ընտրեաց Աստուած զամենիմաստն զպռտուկուրապաղատն զԱբդլմսէհ, զորդի մեծ իշխանին եւ սուրբ մարտիրոսին Թոռնկայ, որ յաւուր մեծի տօնի ծննդեան տեառն եւ մկրտութեանն՝ արժանի եղեւ առնուլ զպսակ մարտիրոսութեան բազում արամբք ընտրելովք ի գաւառին Մոկաց ի գեօղն Ատիճանս:
23 Եւ որդի նորա զօրացեալ ի շնորհատուր պարգեւացն Աստուծոյ եւ լցեալ իմաստութեամբ եւ Հոգւովն Սրբով. եւ հեղ տէր ի վերայ նորա զեօթնապատիկ շնորհս, հոգի գիտութեան եւ աստուածպաշտութեան, հոգի զօրութեան եւ իմաստութեան, հոգի խորհրդոյ եւ հանճարոյ, եւ լցոյց զնա հոգի երկիւղին Աստուծոյ.
24 եւ գերագոյն գտեալ քան զամենայն ազգս, հեզ, խոնարհ, առատ, ողորմած, աղօթասէր, սրբասէր, այրեաց ակնածու, որբոց խնամածու, որ ոչ երդուաւ նենգութեամբ ընդ ընկերի իւրում եւ ոչ գտաւ ստութիւն ի շրթունս նոցա. եւ հանապազ խոկայր յօրէնս տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի:
25 Էր եւ անձամբ վայելուչ, մեծաշուք եւ բարձրահասակ, գանգրահեր եւ գեղեցկատեսիլ, քաղցրախօս եւ անուշաբարբառ իբրեւ զտատրակ. առեալ իւր ամուսին զդուստր Գրիգորի արեւելեան դուկի, եւ զթոռն մեծաշուք եւ տիեզերակալ իշխանաց իշխանին Ալուզի, որ էր տէր եւ իշխեցող գաւառացն Ծաղկոտան եւ Կագովտի եւ մեծ աւանին Անգեղտանն:
26 Իսկ սուրբ որոջն Քրիստոսի անուամբ Մարիամ կոչեցեալ, որ եւ տիկնաց տիկին էր ազգաւ. սա սնեալ սրբութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ եւ երկիւղիւ տեառն եւ ըստ անուանակոչութեանն իւրում միացեալ ի սէրն Աստուծոյ եւ գերագոյն գտեալ քան զամենայն սուրբս, եւ առ ամենեսեան գթած, ողորմաց, հաստատուն ի հաւատս, զգօն եւ զգաստ, ոչինչ պակասութիւն ունելով ի սրբոց թագուհեացն. աղօթասէր եւ աղքատասէր, եւ հանապազ սպասաւորէր սուրբ ուխտեացն, որ էին ի սուրբ կաթուղիկէն, յաստուածազարդ եւ գեղապաճոյճ սուրբ եկեղեցւոջն եւ գեղապանծ անուանակոչութեան սուրբ Խաչին.
27 զի զնա ընտրեաց Աստուած եւ հաճեցաւ բնակիլ ի նմա, եւ եդ ի պահեստի զգանձս աստուածայինս զաթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին զՊարթեւին Գրիգորի, եւ զսեղանն սրբարար աստուածային խորհրդոյն եւ զգօտի սուրբ միջոյն եւ զգաւազան ամենազօր աջոյն, որ հովուէր զժողովուրդն տեառն, գերագոյն գտեալ քան զգաւազանսն երկոսինս մեծ մարգարէիցն Մովսէսի եւ Ահարոնի,
28 եւ զհողաթափս աշխատասէր ոտիցն սուրբ կուսին Հռոփսիմեայ եւ զփողապատն ներկեալ սուրբ արեամբն, եւ զբազուկ սուրբ մարտիրոսին տղային Աբդլմսէհի, ազգակցի եւ անուանակցի պռտուկուրապաղատին եւ զայլ եւս նշխարս մարտիրոսացն. եւ զնշան տէրունական խաչին, յորոյ վերայ էր կաթուած արեան կենարարին, ընդելուզեալ ոսկով եւ մարգարտով. զոր ետ տէր ի ձեռն սուրբ եւ երջանիկ հայրապետին արհի եպիսկոպոսի տեառն Դաւթի, որ դեռ եւս կոչի սուրբ նշան Ապարանից:
29 Զի էր տէրն Դաւիթ ազգակից պռտուկուրապաղատին, եւ էին սոքա ազգք սուրբ եւ ընտրեալք ի տեառնէ, զոր յառաջագոյն ընտրեալ Հոգւոյն Սրբոյ՝ տեսուչ եւ վերակացու լինել տանն Վասպուրականի, զմեծ իշխանն զանուանեալն Խեդենեկ, զազգակից արքային Սենէքերիմայ եւ թագաւորազն ցեղիցն Արծրունեաց:
30 Նա ծնանի զԹոռնիկ իշխան, այր հզօր եւ պատերազմօղ եւ քաջ ի գործ արութեան, եւ զեղբարսն իւր զսուրբ եւ զամենագով եւ զբարերջանիկ զհովիւսն քաջ, զտէր Դաւիթ եւ զտէր Ստեփաննոս, զմեծ պսակքն եկեղեցւոյ, եւ զանուանակիցն մերոյ Լուսաւորչին զտէր Գրիգոր. որ եւ փայլէին ի մէջ տիեզերաց, որպէս զարեգակն ի մէջ աստեղաց:
31 Եւ ի Թոռնկայ ծնանի մեծ իշխանն Թադէոս, այր ընտիր ի գործ պատերազմի. որ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ քաջութեամբն իւրեանց ոչ տային թոյլ ական հատանել յարաժամ յարձակման թշնամեաց ի գաւառացն իւրեանց:
32 Եւ Թոռնիկ որդի Թադէոսի, յորմէ ծնաւ սուրբ եւ բարեպաշտն Աբդլմսեհ, որ սա իւրով աստուածիմաստ գիտութեամբ առաւելեալ քան զամենայն հարս իւր. նոքա ի գործ պատերազմի արի եւ քաջ, իսկ սա լի իմաստութեամբ եւ հանճարով վարէր զկեանս իւր խաղաղութեամբ:
33 Զի յաւուրս նորա կատարեցաւ հրաման տէրունական բանին որ ասէ, «յարիցէ ազգ յազգի վերայ եւ թագաւորութիւն ի թագաւորութեան վերայ, եւ ի տեղիս տեղիս սովք եւ սրածութիւնք եւ սասանութիւնք, եւ նշան յերկինս յարեգակն եւ ի լուսին եւ յաստեղս, եւ յերկրի տագնապ հեթանոսաց»:
34 Ի սորա ժամանակս ելին արիական ազգն Ֆռանգաց, եւ ազատեցին զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ ի ձեռաց այլազգեացն, եւ զայլ եւս բազում աշխարհս ի [ՇԽՂ] թուին:
35 Եւ տագնապէր երկիրս արեւելեայց ի ձեռաց անօրինաց, յարձակմանէ յարաժամ այլազգեաց, որ իբրեւ զյորձանս հեղեղաց յարձակէին ընդ երեսս երկրի, կամ իբրեւ զամպս սաստիկս շփոթեալս ի ճայթմանէ օդոց, եւ ի փայլատակմանց հրոյ ի ժամս մթացեալ գիշերոյ:
36 Եղեւ փախուստն մեր ի ձմերայնի եւ յաւուր շաբաթու, ըստ տէրունական հրամանին. եւ ոչ գտանէր յոյս եւ ակնկալութիւն քրիստոնէից, բայց միայն յաստուածասէր եւ յընտրեալ թագաւորազն արքայն պռտուկուրապաղատն, եւ յազգակցէ մեծ եւ քաջ նահատակէն մամիկոնէին Վարդանայ. զի աղօթիւք եւ խնդրուածովք սրբոց հարցն եւ ազգակցացն զօրացոյց տէր զօծեալն իւր:
37 Զի վարեաց զկեանս իւր խաղաղութեամբ, եւ ընդ ամենայն ումեք զխաղաղութիւն հնարէր, զի տայր ի պէտս հարկացն զկեանս եւ զստացուածս իւր, եւ ոչ դատէր զիւրսն առնուլ ինչ ի պէտս հարկապահանջողաց, ոչ սաստիւ վարէր զիշխանութիւնն իւր, եւ ոչ ահիւ եւ սպառնալեօք, եւ ոչ տոկոսիւք. այլ զամենեսեան խնամէր եւ սփոփէր եւ գթայր որպէս հայր ի վերայ որդւոց. զի ուսեալ էր ի վաղուց հետէ որ ասէ, թէ «եղերուք գթածք, որպէս եւ հայրն ձեր երկնաւոր գթած է»:
38 Սորա ծնան ուստերք է եւ դստերք [Ե]: Ի սորա ծննդոցս ընտրեաց տէր զմի ոմն, որում անուն էր Դաւիթ, նմանօղ եղեալ Յեսսէ Բեդղահեմացւոյն, որ ընտրեաց տէր յորդւոցն նորա զԴաւիթ. եւ օրհնեաց զնա անանցանելի օրհնութեամբ մինչեւ ցյաւիտեանս յաւիտենից:
39 Սա նմանեալ մեծին Դաւթի եւ վերագոյն գտեալ քան զնա, զի բարձրացուցանել կամեցաւ տէր զեղջիւր եկեղեցւոյ իւրոյ:
40 Սա սնեալ ի տանն տէրունեան ընդ հովանեաւ աստուածային գանձուցն, զոր վերագոյնն ասացաք, ոյք էին ի պահեստի յաստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար:
41 Սա նմանեալ Սամուէլի մարգարէին, սնեալ ի տաճարին տեառն եւ փոխանորդ եղեալ քահանայապետին Հեղեայ.
42 եւ սա վերագոյն գտեալ քան զնա, ի մանկութենէ առեալ զլուծ խոնարհութեան՝ պահօք եւ աղօթիւք եւ խստամբեր ճգնութեամբ, արի եւ քաջ ժուժկալութեամբ ընդդէմ բանսարկուին պատերազմեալ, վառեալ զինու եւ սպառազինու, քաղցիւ եւ ծարաւով եւ տքնութեամբ յաղթեաց ամենահնար թշնամւոյն. ըստ ասացելոյ առաքելական հրամանին երկնաքաղաքացի առնն Պօղոսի, եթէ «ոչ է մեզ մարտ ընդ մարմնոյ եւ ընդ արեան, այլ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս եւ ընդ աշխարհակալս խաւարիս այսորիկ եւ ընդ այսս չարութեան որ ի ներքոյ երկնից»:
43 Իսկ սա հանեալ ի գլուխ զհանդէս նահատակութեան եւ կուսութեան, զի որք կուսութեամբ վարեցին զկեանս իւրեանց՝ գերագոյն գտան քան զհրեշտակս:
44 Իսկ սա առ ոչինչ համարելով զաշխարհս եւ զփառս սորա եւ զվայելչութիւն կենցաղոյս, զի հանապազօր լուեալ ի սրբոց մարգարէիցն՝ զնմանութիւն խոտոյ ունելով մարդոյն եւ ծաղկի թօթափելոյ եւ նանրի նմանիլ անցաւորի եւ առօրեայ վարձ վարձկանի եւ ունայնութեանց՝ վարժեաց սա զկեանս իւր յամենայն գործս առաքինութեան ըստ տէրունական բանին, որ իւրոց սրբոցն հրամայէր ասելով, «ոչ եթէ դուք ընտրեցիք զիս, այլ ես ընտրեցի զձեզ»:
45 Սա նմանեալ Մելքիսեդեկի, յառաջ ընտրեալ ի Հոգւոյն զգալ կենարարին եւ բաշխել զմարմինն եւ զարիւն իւր, ընթացեալ ընդ առաջ նահապետին Աբրահամու՝ մինչ գայր ի պատերազմէն:
46 Սա նմանեալ Յեսուայ որդւոյ Նաւեայ. զի նա կոյս սուրբ եւ արի, որ իւրով գայիսոնաւն հովուէր զժողովուրդն տեառն յերկրին Աւետեաց:
47 Սա նմանեալ Ահարօնի վակասակիր պատմուճանաւն, [ԺԲ] ակամբք ընդելուզեալք մարգարտով, ըստ թուոյ սուրբ առաքելոցն, եւ օրինակ [ԺԲ] ազգաց ի Քրիստոս հաւատացելոց:
48 Սա նմանեալ Եղիայի աստուածատես մարգարէին, որ յորովայնէ մօր իւրոյ ի հրեշտակաց հրով կերակրէր, եւ ի ձեռն կուսութեանն փակեաց զերկինս [զԳ] ամս եւ [զԶ] ամիս, եւ ոչ տեղեաց յերկիր ցօղ, մինչեւ բանիւ բերանոյ իւրոյ:
49 Սա նմանեալ մեծի մարգարէին Յովհաննու որդւոյն Զաքարիայի, որ ի հրեշտակապետէն լուեալ զաւետիսն վասն ծննդեանն Յովհաննու, որ ձեռնադրեաց զբանն Աստուած ի Յորդանան:
50 Սա նմանեալ Յովհաննու որդւոյն Զեբեդեայ, որ ի ձեռն կուսութեանն անուանեցաւ որդի որոտման, որ եւ ի բարձանց որոտաց զբանն Աստուած, որ եւ անկաւ զլանջօքն տեառն եւ մաքրեցաւ որպէս զոսկի ի հուր:
51 Սա նմանօղ եղեալ սոցա սրբութեամբ եւ կուսութեամբ, որ եւ տուեալ սմա շնորհք յամենառատ պարգեւատուէն Աստուծոյ, առեալ զպատիւ քահանայութեան եւ զեպիսկոպոսութեան եւ զարհի եպիսկոպոսութեան եւ զկաթողիկոսութեան.
52 եւ նստոյց զնա տէր յաթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին սրբոյն Գրիգորի եւ խառնեաց զնա ի կարգ սուրբ հարցն առաջնոց, սրբոցն Ռստակիսի, Վրթանիսի, Յուսկանն, Գրիգորիսի, Ներսիսի եւ Սահակայ. զի յառաջ ցուցեալ Հոգւոյն Սրբոյ տեսլեամբ սրբոյն Սահակայ զանցս աղետից Հայաստան աշխարհիս, անկանիլ ի տէրութենէ եւ ծառայել ազատաց օտարաց եւ լինել հակառակ ճշմարտութեանն, որպէս զՍուրմակ եւ զՇմուէլ,
53 որ հակառակ էին ընդդէմ աստուածատուր շնորհացն, եւ դարձեալ նորոգիլ տեսութեան քարտէզին, որ ունէին ոսկեգիրն եւ կարմրադեղն զսրբոցն վերափոխումնն, եւ սեւադեղն եւ կարգ եւ կէսն եւ ջնջագիրն զհակառակացն ճշմարտութեան. իսկ միւս այլ կարգին նորոգիլ, որ ունէր օրինակ զմերոյ սուրբ հայրապետին զաստուածապատիւ տեառն Դաւթայ ընտրելոյն տեառն եւ օծելոյն եւ նստելոյն յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ:
54 Զի սուրբքն առաջինքն նմանողք եղեն հարցն իւրեանց. եւ սա եւս նմանեալ հարցն իւրոց սուրբ հայրապետացն եւ մարտիրոսացն, զի աղօթիւք նոցա եւ խնդրուածովք եւ հեղմամբ արեան սրբոց մարտիրոսացն Վարդանայ եւ իւրոցն, Թոռնկայ եւ իւրոցն, ազգակցաց սուրբ հայրապետին Դաւթի՝ զօրացոյց զսա տէր առաւել քան զառաւել:
55 Իսկ միւս եւս այլ ի ծննդոց սորա կրտսերագոյն յեղբարցն անուամբ Ստեփաննոս կոչեցեալ ըստ հայրենի ազգին, եւ ըստ մայրենի անուանակոչութեանն՝ սրբասնեալ մայրն իւր տիկնաց տիկին՝ կոչեաց զնա յանուն հաւուն իւրոյ Ալուզ, եւ ըստ յառաջադիմութեանն իւրոյ, ի սուրբ թագաւորացն պատիւ եւ անուն մեծութեան ընկալեալ:
56 Իսկ սա լցեալ զպակասութիւն հայրենի եւ մայրենի հաւուցն՝ գտաւ երեւելի յամենայն յազգն. եւ որպէս օրհնեաց Իսահակ զՅակոբ, եւ տէր լուաւ նմա եւ օրհնեաց տէր զՅակոբ ի բերանոյ հօր նորա, զի օրհնութիւնք հարց հաստատեն զորդիս՝ նոյնպէս եւ մեծ իշխանն Ալուզ օրհնեցաւ յԱստուծոյ եւ ի հօրէն իւրմէ Աբդլմսեհէ.
57 զի էր այր աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ հնազանդ ծնողաց իւրոց. զի ուսեալ էր ի պատուիրանացն Աստուծոյ, եթէ «պատուեա՛ զհայր քո եւ զմայր», եւ լուեալ յայլում տեղւոջ, եթէ «որդի անհնազանդ ի կորուստ եղիցի». եւ հնազանդեալ նա արտաքոյ ամենայն փորձութեան:
58 Զսա հաստատեաց տէր յաթոռ հօր իւրոյ, որպէս զՍողոմոն յաթոռ հօր իւրոյ Դաւթի, եւ որպէս յաւուրս նորա արար տէր խաղաղութիւն թագաւորութեան նորա՝ նոյնպէս եւ յիշխանութիւն սորա:
59 Եւ մեծ եւ ամենիմաստ Աբդլմսեհ կուրապաղատն բաժանեաց զհայրենիսն իւր եւ ետ ի ձեռն որդւոյ իւրոյ Ալուզի զերկնանման եւ զանառիկ ամրոցն զԱմիւկ, զի նա կարող էր ի դիմի ունել անօրէն ազգացն Իսմայէլացւոց. եւ նա առաւելեալ իմաստութեամբ քան զամենայն զհարս իւր:
60 Իսկ ամեներեւելի եւ աստուածասէր կուրապաղատն Աբդլմսեհ վարեաց զկեանս իւր խաղաղութեամբ, եւ ետես զորդիս իւր փառաւորս եւ ամենագովս, զոմն հոգեւոր եւ մարմնաւոր փարթամութեամբ ճոխացեալ եւ յաջորդեալ յաթոռ հայրապետութեանն, լցեալ աստուածային պատուիրանապահութեամբ եւ բեւեռեալ յերկիւղն տեառն, եւ զմիւսն ետես տէր եւ իշխան եւ պայծառացեալ փառօք եւ բարեբախտեալ եւ յաջողաձեռն եղեալ յամենայն գործս, եւ զայլ եւս զուստերս եւ զդստերս ետես ի փառս եւ ի պատիւս:
61 Ետես եւ զորդիս որդւոց իւրոց եւ երանեցաւ ի տեառնէ. եւ ինքն բարիոք ծերութեամբ ննջեաց առ հարս իւր եւ թաղեցաւ ի նոյն աստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար, ի դուռն սուրբ Խաչին, արժանի եղեալ հանապազօր առնուլ ի տեառնէ վերստին զազատութիւն որդեգրութեանն ի ձեռն սուրբ եւ անմահ պատարագին հարազատին իւրոյ տեառն Դաւթի Հայոց կաթողիկոսի, զոր մատուցանէր անխափան ի բարեխօսութիւն աստուածասէր ծնօղաց իւրոց.
62 եւ էր թուականն Հայոց, մինչ փոխեցաւ արքայն Աբդլմսեհ՝ [ՇՀ]. եւ սրբասնեալ ամուսինն իւր կեցեալ յետ կատարմանն առնն իւրոյ ամս [Բ]՝ եւ նա բարիոք հանգստութեամբ փոխեցաւ ի Քրիստոս եւ յաւելաւ առ հարս իւր եւ եդաւ ի նոյն տապանի. եւ զորդիս իւր յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ:
63 Յետ կատարման սոցա յաշխարհէս՝ սկսան առաւել քան զառաւել շնչել հողմն հիւսիսային դառնաշունչ օդովք սառնամանիւք եւ պակասեցուցանել յերկրէ զբոյս դալարոյ. եւ կատարեցաւ հրաման տէրունեան առակին, թէ «իջին անձրեւք, յարեան գետք, շնչեցին հողմք».
64 եւ ոչ կարացին խախտել զմեծ վէմն հաւատոյ, զպայծառացեալն փառօք զիշխանն զԱլուզ, զի մնաց միայնացեալ ի մէջ Հայաստան աշխարհիս, իբրեւ զնաւ ի մէջ մրրկեալ ալեաց ծովու, ոչ ունելով օգնականութիւն յումեքէ, ոչ ի թագաւորաց եւ ոչ յիշխանաց եւ ոչ ի մեծամեծաց եւ ոչ ի հարցն, ունայնացեալ ի ստացուածոց եւ թափուր մնացեալ յամենայն ընչից:
65 Եւ զաւերեալ պարիսպն եւ զշէնսն, զոր յառաջագունիցն անփոյթ էին արարեալ՝ սա վերստին նորոգեաց բազում աշխատութեամբ:
66 Եւ զի աւուրք չարութեան հասին ի վերայ երկրի, զի կատարեցաւ ասացեալն ի տեառնէ, թէ «եղիցին աւուրքն այնոքիկ նեղութեան, որպիսիք ոչ եղեն երբէք այնպէս».
67 բայց սորա ի թիկունս հասեալ շնորհս եւ իմաստութիւն ի վերին օգնականութենէն, որպէս արքային Եզեկիայի, եւ դարձոյց զժամն երեկոյացեալ ի հասարակօրն եւ կենդանացաւ յօգնականութենէն Աստուծոյ՝ եւ սա կենդանացաւ ի շնորհացն Աստուծոյ եւ լցաւ իմաստութեամբ, եւ պէսպէս հնարիւք անցուցանէր զկեանս իւր եւ հաշտեցուցանէր ընդ իւր զանհաշտ թշնամիսն զազգն Ելիմացւոց.
68 եւ ի նոցանէ առնոյր պարգեւս եւ մեծութիւն եւ փառաւոր եւ երեւելի լինէր յաչս անհաւատիցն իւրով բազմիմաստ գիտութեամբն:
69 Ոչ խնայելով յինչս եւ ի ստացուածս իւր, այլ զուարթամիտ սրտիւ տայր զքրտունս իւր վասն փրկութեան քրիստոնէից, զոր տալով ի հարկս այլազգեաց, զօր կարգելով հեծեալս եւ տալով նոցա ռոճիկս՝ առնէր խաղաղութիւն ամենեցուն, ըստ այնմ եթէ «խնդրեա զխաղաղութիւն եւ երթ զհետ նորա»:
70 Նմանեալ մեծ նահապետին Նոյի Ալուզն, եւ տապանին՝ ամրոցն իւր. զի նա ունէր առ իւր զընտիրս երէոցն եւ այլ կենդանեաց, եւ սա ունէր ընդ իւր սեպուհք, զազատք եւ զորդիս ազատաց, զմեծամեծաց եւ զնախարարաց յամենայն գաւառաց.
71 եւ փայլէր ի մէջ տիեզերաց իւրով ազատագունդ հեծելովքն, որպէս լուսին բոլորեալ ի մէջ կամարի, կամ իբրեւ զարեգակն յաւուրս ամարայնոյ, տալով եւ նմա յԱստուծոյ զլուսածաղիկ տղայն, զշառաւիղն լուսոյ, զանուանակից հաւուն իւրոյ Խեդենիկ. որ գեղով վայելչութեամբ իւրով յաչս ամենեցուն հաճոյ եւ սիրելի թուէր. զի էր եւ մեծ իշխանն հայր նորա Ալուզ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ բարձր հասակաւ եւ կարող զօրութեամբ:
72 Զսա մեզ պարծանք պարծանաց ցուցեալ միածին որդին Աստուծոյ եւ տուեալ սմա շնորհս ըստ հայրենի նախնեացն իւրոց զԱրծրունեացն. եւ զօրացաւ սա զօրութեամբ անպարտելի, ըստ տուեցելոյ նմա յԱստուծոյ զանմատոյց ամրոցն Ամիւկ. եւ նա իւրով ամենիմաստ գիտութեամբն ընդ ամենայն ումեք զխաղաղութիւն հնարէր, զի թերեւս խաղաղասցի կեանք իւր եւ իւրոցն ի խռովութենէ վրդովման ալեացն ծփելոց:
73 Ի սորա խաղաղութեան ժամանակի շփոթեալ ամենայն աշխարհս, եւս առաւել գաւառն Վասպուրականի ոչ խաղաղանայր, այլ եւս քան զեւս նեղէր ի տագնապս տարակուսի, եւ սա եւ զամրոցն իւր պահեալ աջին Աստուծոյ:
74 Եւ որպէս Յովսէփն այն կերակրեաց զաշխարհն ամենայն ի սովին Եգիպտացւոց՝ նոյնպէս եւ սա եղեւ պատճառ շինութեան տանն Վասպուրականի:
75 Նա սովելոց հաց. նա փախուցելոց պատսպարան. նա գերելոց գերեդարձ եւ մաքրիչ զամենայն արտօսր յամենայն երեսաց. նա ամենայն տեսողաց բաղձալի եւ անտեսից ցանկալի. նորա անուն բարեհռչակեալ ի ծագաց մինչ ի ծագս երկրի եւ յամենայն լեզուաց գովեալ.
76 նա հաստատութիւն հաւատոց եւ պսակ պարծանաց սուրբ եկեղեցւոյ եւ մայր ամենայն աստուածպաշտութեանց. նա եւ յաղօթս եւ ի խնդրուածս պաղատանաց առաւել քան զանձինն՝ զաշխարհի խնդրելով փրկութիւն, անզբաղապէս լինելով ի մէջ ժողովրդեանն որպէս մի ի հեզոց. նա գողոց եւ աւազակաց հերքիչ եւ ամենայն անօրէնութեան հալածիչ. նա եւ քրտամբք երեսաց իւրոց շատանայր եւ վաստակաւ ձեռաց իւրոց:
77 Նա ստացաւ զմատեանս Թովմայի զպատմագիրս այս եւ ետ նորոգել վերստին, յիշատակ իւր եւ բարի ծնողաց իւրոց եւ աստուածատուր պտղոյ որովայնի իւրոյ Խեդենկին, զի ի պտղոյ արդարութեան բուսանի ծառ բարեաց:
78 Եւ նա լուսատու ծաղկով եւ պտղովն ցանկալի ամենեցուն լինէր, զի վայելչութեամբ գեղով իւրով նմանեալ արուսեկին, ծագելով ի ժամ առաւօտուն. կամ իբրեւ զվարդ անուշահոտ գունակ գունակ գեղով ցուցեալ զգոյնս իւրեանց ի ժամանակս գարնանայինսն: Որոյ յիշատակ իւր օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթք սրբոց ի վերայ նորա եկեսցէ. ամէն:
79 Փառք եռահիւսակ զուգակշիռ եռաչափեան համագոյ սուրբ Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն, որ ըստ անբաւ մարդասիրութեանն եւ առատ բարերարութեամբն իւրով ետ զօրութիւն տկար եւ ողորմելի եւ եղկելի մեղսամած անձինս հասանել յաւարտ սորա:
80 Գոհութիւն եւ անդադար փառաբանութիւն հանդերձ երկրպագութեամբ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:
81 Շնորհօք ամենակալին Աստուծոյ Հօր եւ միածնին Յիսուսի Քրիստոսի եւ Սուրբ Հոգւոյն ճշմարտի աստանօր յանգ ելեալ աւարտեցաւ գեղեցկայարմար Պատմութիւնս այս, զոր արարեալ ստուգաբանութեամբ անյաղթ եւ գիտնական վարդապետին Թովմայի, սկսեալ ի յԱդամայ մինչեւ ցՆոյ, եւ անտի եկն աստիճանաւ վերուստ ի վայր մի առ մի, եւ բազում աշխատանօք ճշգրտաբար եկն եհաս ի յազգն Արծրունեաց, եւ մի ըստ միոջէ շարակարգեալ զազգն եւ զիրն եւ զպատճառս նոցա, եւ թէ ո՛րպէս բազում ջանք եւ աշխատութիւն կրեալ նոցա հանդերձ պատերազմաւ ընդդէմ այլազգեաց՝ եւ բարձին զչարութիւն նոցա ի բազում տեղեաց, որչափ եւ կարողութիւն նոցա եհաս:
82 Եւս առաւել աստուածապսակ եւ բարեպաշտ եւ ամենիմաստ թագաւորն Հայոց Գագիկ, որ իմաստութեամբ եւ ուղղափառ վարուքն իւրովք եւ կամօքն Աստուծոյ տիրեաց բազում աշխարհաց, զոր կայ յիշատակեալ ի սմա, եւ խաղաղութեամբ պահեաց զամենայն աւուրս կենաց իւրոց ի հինից թշնամեաց, եւ եղեւ առիթ շինութեան եկեղեցեաց եւս առաւել գերահռչակ եւ սքանչելագործ սուրբ եկեղեցւոյս սուրբ Խաչիս Աղթամարայ.
83 ընդ որոյ հովանեաւ շարագրեցաւ Պատմութիւնս այս ի թուականութեանս Հայոց յեօթն հարիւրերորդի յիսներորդի երկրորդի, եւ յաշխարհակալ թագաւորութեանն Ղազանի, հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածապատիւ եւ երջանիկ երիցս երանեալ ամենիմաստ հայրապետիս Հայոց տեառն Զաքարիայի, որ է յոյժ բարի եւ առատամիտ եւ աղքատասէր եւ աստուածային ձրիւքն բարգաւաճեալ, եւ ի խնդրոյ աստուածարեալ գիտնական եւ արդիւնական վարդապետի, միանգամայն եւ արհիական աստիճանի արժանացելոյ տեառն Ստեփաննոսի, որ է ակն արեւելեան եւ աթոռակալ մեծի Սիւնեաց տանն:
84 Եւ եթէ նախնականօքն քննեսցուք զնա՝ ոչ ոք է յիշխանացն եւ յիշխեցելոց արեւելից կողմանցն բարձրագոյն քան զնա, զի ամենեցուն քաջայայտ է ազգքն եւ նախնիքն նորա. եւ նա այնպէս է ի մէջ նոցա փառաւորագոյն եւ պայծառ՝ որպէս զարեգական ի մէջ աստեղաց:
85 Եւ նա վասն սիրոյն աստուածային խնդրեաց զպատմութիւնս ի մերոյ աստուածընկալ եւ սրբասէր եւ աթոռակալ սուրբ Լուսաւորչին ի տեառն Զաքարիայէ. իսկ սա մեծաւ ջանիւ ետ գծագրել զսա յաղագս խնդրոյ նորա:
86 Եւս առաւել կամեցող եղեալ այսմ գործոյ ամենիմաստ եւ բարեմիտ, հեզ եւ խոնարհն, հարազատ եղբայր տեառն Զաքարիայի Ամիրգուրգին, զոր տէր Աստուած զնոսա ընդ երկայն աւուրս արասցէ, անփորձ պահելով յամենայն որոգայթից թշնամեաց, յերեւելեաց եւ յաներեւութից, հոգւով եւ մարմնով զամենայն աւուրս կենաց իւրեանց. ամէն:
87 Եւ ես ամենամեղս եւ անարժանս եւ անյիշելիս ի կարգս գրչաց եւ կրօնաւորաց, Դանիէլ անուն, ըստ իմում տկարութեանս յանձն առի գրել զսա, ի դուռն մեծ եւ պանծալի սուրբ Խաչիս Աղթամարայ, զոր վերագոյնն յիշեցաք. եւ դարձեալ յերեսանկեալ աղաչեմ զբարի ընթերցողսդ եւ անմեղադրութիւն խնդրեմ վասն սխալանաց գրոցս, եթէ աւելի կամ պակաս գտանիցի ի սմա, եթէ կէտ, եթէ տուն եւ եթէ ստոր եւ եթէ յայլ ինչ բառ, ի խէ կամ ի հոյ.
88 զի գիտնականքն քաջ գիտեն, որ ի հին գրեանք այսպիսեացս ոչ ինչ փոյթ է արարած. եւ ես անհմուտ գոլ սոցա՝ զոր ինչ լսեալ էաք յեկեղեցական գրոց ի բառիցս յայսցանէ՝ զնոյն գրեցաք, եւ զոր արտաքոյ սոցա էր՝ ոչ գիտելով թէ ո՛րպէս էր. եւ ի ձէնջ խնդրեմ, զի ըստ աստուածասէր կամաց ձերոց՝ միայն զԱստուած ողորմին շնորհէք մեզ եւ ծնօղաց մերոց, զի եւ դուք գտջիք զողորմութիւն յԱստուծոյ յաւուրն աներեկ գալստեան նորա:
89 Եւ ինքն եղիցի օրհնեալ, գովեալ եւ բարեբանեալ յամենայն արարածոց յիմանալեացն եւ ի զգալեացս այժմ եւ հանապազ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն: Դարձեալ կրկին աղաչեմ եւ զուսուցիչն իմ զՍիմէօն պատուական քահանայն, որ ի բազում արուեստից իւրոց զսակաւ գիրս մեզ ուսոյց՝ եւ զնա յիշել ի տէր սրտի մտօք եւ զծնողսն նորա: Եւ Քրիստոսի եւ Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս. ամէն:
90 Յետ այսր ամենայնի այսպէս եղելոցս եւ գրելոցս, զայս ծանուցանեմք ձեզ, ո՛վ սիրելիք որդիք եւ հաւատարիմ հարազատ եղբարք: Այր մի երեւեալ եւ աստուածային փառօք զարդարեալ, ազատ եւ յազատ ծնողաց, սնեալ սրբութեամբ եւ արդարութեամբ եւ հասեալ յիմաստութիւն աստուածեղէն սուրբ կտակարանաց, ուղղափառ հաւատովք եւ քրիստոսադաւան խոստովանութեամբ, որոյ անուն պարօն Սեֆեդին Արքայուն ճանաչի.
91 սա իբրեւ յԱստուծոյ կոչմանէն յառաջ մատուցեալ յաստուածաբնակ եւ յանառիկ կղզիս Աղթամար, որ է աթոռ սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչին եւ բնակարան գերապայծառ եւ հռչակաւոր սուրբ Խաչիս. զսա յոյժ սիրեաց Խեդենեկ Արքայուն իբրեւ յիւրմէ ծնեալ որդի, եւ ետ զդուստր իւր սորա ի կնութիւն եւ յօրինաւոր ամուսնութիւն եւ ետ սորա վարձք եւ բաժինք զկէսն Աղթամարայ. զոր յետ սակաւ ժամանակաց, ի ծերանալ Խեդենկին եւ ի չքաւորութեան անձինն իւրոյ՝ յետոյ դարձեալ ծախեաց զկէսն այլ վերստին պարօն Սեֆեդնին. եւ առեալ զգինն բազում ոսկիս ի պէտս մարմնաւոր պիտոյից իւրոց:
92 Եւ յետ սակաւ աւուրց ետ տէր Աստուած զպտուղ յորովայնի նորա, զծաղկեալ եւ զբարի զաւակն զտէր Ստեփաննոս, զոր իբրեւ հասեալ ի յուսումն եւ ի մանկութեան հասակի՝ ետ ձեռնադրել զնա յաթոռ հայրապետութեան սրբոյն Գրիգորի. զոր իբրեւ կացեալ ամս [Խ], վերափոխի յաշխարհէս տարաժամ կենօք եւ սակաւ աւուրբք, եւ թողեալ զսուգ անմխիթար հօր իւրոյ պարօն Սեֆեդնին:
93 Այլ որ գթածն է եւ ողորմածն Աստուածն ամենեցուն՝ հայեցաւ ի ջերմեռանդ սրտի սորա ցաւս եւ յարտասուս, ետ նմա զաւակք օրհնեալք յԱստուծոյ եւ զհաճոյացեալն Աստուծոյ, զհարազատ եղբարքն զհեզ եւ զհանդարտ զԱմիր Գուրգէն եւ զտղայն իմաստուն զԶաքարիայ:
94 Եւ յորժամ եհաս ժամ պարօն Սեֆեդնին գնալ զճանապարհս հարց իւրոց եւ փոխիլ յաշխարհէս՝ սա ոչ ժամանեաց իւրովք ձեռօք հաստատել զտէր Զաքարիայն յաթոռ եղբօր իւրոյ տեառն Ստեփաննոսին: Ապա տուեալ լինի յուսում աստուածեղէն սուրբ գրոցն եւ հասու լեալ հին եւ նոր կտակարանացն. եւ ոչ զոք ունէր զօրաւիգ եւ օգնական իւր՝ բայց միայն զհարազատն իւր զԱմիր Գուրգէն, զհայր եւ զհայրագլուխ, եւ զպարօն Կուռճբէկն եւ զպարօն Նուրադինն զհօր եղբարքն իւր:
95 Սոքա կամօքն Աստուծոյ ժողովեալք ի միասին, կոչումն արարեալ սուրբ եպիսկոպոսաց, վարդապետաց եւ բազում կրօնաւորաց, եւ աղօթս արարեալ ի միասին՝ օրհնեցին եւ ձեռնադրեցին զտէր Զաքարիայն յաթոռ հայրապետութեան հօր եղբօր իւրոյ տեառն Ստեփաննոսի, եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ եւ խնդութիւն յաթոռս մեր աստուածաբնակ սուրբ Խաչս Աղթամարայ:
96 Եւ սա իբրեւ զվէմ անխախտելի եւ իբրեւ զպարիսպ երկաթի եւ իբրեւ զդուռն պղնձի, կացեալ ընդդէմ այլասեռից չար ախոյեանից: Եւ սա եղեւ սիրող շինութեան եւ բազում ամարաթից, եւ աստուածային հոգւովն լցեալ՝ շինեաց յաշխարհն Վասպուրական ի կղզին որ Լիմն կոչի՝ զգեղեցիկ եւ լուսազգեաց գումբայթաձեւ տաճար սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին, եւ բազում սպասիւք զարդարեաց, եւ տուն աղօթից շինեաց եւ զտեղիս բնակութեան եւ դարպասս, եւ բազում կրօնաւորս կարգեաց եւ հաստատեաց ի դուռն սուրբ Գէորգեայ զօրավարի տաճարին. զոր աղօթիւք նոցա Քրիստոս Աստուած մեզ ողորմեսցի. ամէն:
97 Դարձեալ ի յաթոռ հայրապետութեան իւրոյ ի կղզիս Աղթամար ի դուռն սուրբ Խաչիս շինեաց գեղեցիկ եւ մեծանիստ տեղեաւք ի թիկունս սուրբ Խաչին զժամատունն մեծ յաւուրս ձմերայնոյ: Իսկ ի կողմն արեւմտից զժամանակն ամարայնոյ մեծանիստ կամարակապ ձեւօք կրակապ եւ սրբագործ, բերեալ զքարինս նորա յաշխարհէն Խլաթայ բազում աշխատանօք ի վերայ անդնդային ծովու:
98 Եւ ետ գծագրել յիշատակ հոգւոյ իւրոյ գիրք որ կոչի Տօնական. վասն զի կայ ի նմա տօնք տէրունականաց սուրբ առաքելոց եւ մարգարէից, հայրապետաց եւ վարդապետաց, զօրավարաց եւ կուսանաց. զոր տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս աղօթիւք եւ բարեխօսութեամբ սոցա ողորմեսցի տեառն Զաքարիային եւ հարազատ եղբօրն իւրոյ պարօն Գուրգին եւ զաւակի նորա Սահմադնի տարաժամ հանգուցելոյն եւ ազգայնոցն ամենեցուն. ամէն:
99 Եւ դարձեալ վերնատունս բազումս բնակութիւն ամարայնոյ շինեալ գեղեցիկս եւ վայելուչս ի վերայ դարպասին, զոր մեծ պարօնն Սեֆեդին էր շինեալ յաղագս զաւակին իւրոյ տէր Ստեփաննոսին. եւ այլ բազում շէնս եւ անշէնս հաստատեալ հաւատով եւ յուսով:
100 Սա ի վերին խնամոցն եւ ի տեսչութենէն մտախորհ եղեալ ի միտս իւր եւ խորհուրդ բարի ի սիրոյ իւր արկեալ, թէ «յետ մահուան իմոյ եւ ելանելոյ աշխարհէս ո՞վ մատիցէ յառաջ հայրապետութեանս աթոռոյս մերոյ, եթէ ոչ ի յազգականաց մերոց եւ ի զաւակաց». յայնժամ յառաջ մատուցեալ զհոգեւոր որդին իւր զսքանչելատես եւ զիմաստուն տղայն զտէր Դաւիթ, զորդի եղբօր իւրոյ հարազատի պարօն Գուրգոյ:
101 Եւ բազում եպիսկոպոսիւք, կրօնաւորօք եւ քահանայիւք եւ բազում ժողովրդովքն, աղօթիւք եւ պաշտամամբք օրհնեցին եւ ձեռնադրեցին զտէր Դաւիթ ժառանգ եւ ժառանգակից աթոռոյ իւրոյ: Եւ եղեւ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն ոչ սակաւ ծնօղացն եւ ազգացն ամենեցուն առ հասարակ:
102 Իսկ սա տէր Զաքարիաս ծագեալ իբրեւ զարեգակն յառաւօտի. սա հալեալ զպաղումն եւ զսառն ձմերայնոյ սառնամանեաց եւ այլազգեաց թշնամեաց խաչին Քրիստոսի. սա կացեալ ընդդէմ չարեաց մրրկին, Ալի փաշային եւ այլոց նմանեացն նորա, որ խրոխտային ի վերայ սրբոց եկեղեցեաց եւ հաւատոց քրիստոնէից. սա բազում հարկս եւ հարաճս խափանէր ի վանորաց եւ ի կրօնաւորաց. սա բազում ճգանց եւ աշխատութեանց համբերեալ եւ մեծ վիրօք վիրաւորեալ եւ բազում սպիս հոգիս եւ ի մարմինս իւր ընկալեալ:
103 Վասն զի քեռորդին իւր տէր Ստեփաննոս զազգական իւր զդուստրն քեռ իւրոյ տարեալ ետ այլազգեացն, խառնելով զկաթն յարիւնս նոցա. եւ բազում վանորայք եւ եկեղեցիք մեծ սգով եւ տրտմութեամբ վարանեալ լինէին, զի տիրեցին առ հասարակ գեղեցիկ եւ անառիկ կղզոյս Աղթամարայ եւ այլ բազում տեղեաց եւ ապարանից, [ոխ վից] եւ ագարակաց, գրով եւ անգիր:
104 Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ եւ կատարեցաւ՝ ի թուականութեանս Հայոց [ՉՀԵ-երորդի] եհաս վախճան եւ փոխումն յաշխարհէս սրբազան հայրապետին տեառն Զաքարիային. եւ նա բարի խոստովանութեամբ եւ ուղղափառ դաւանութեամբ աւանդեալ զհոգի իւր՝ փոխեցաւ յայս աշխարհէս անցաւոր յաշխարհն կենդանեաց ի վերինն Երուսաղէմ ի կայանս արդարոց:
105 Զոր աղօթիւք նոցա եւ ամենայն սրբոցն գթածն եւ ողորմածն Աստուած դասակից եւ մասնակից արասցէ զտէր Զաքարիայն սրբոցն հարցն եւ հայրապետացն առաջնոցն եւ վերջնոցն: Եւ եղեւ յետ սակաւ ժամանակի եհաս կատարումն եւ մահ սոցա Ստեփաննոսին եւ Շամշայ խաթունին, եւ բարձան յաշխարհէս եւ չոգան անդ, ուր ճշմարիտ դատախազքն եւ քննօղքն եւ պահանջողք բանից, գործոց եւ խորհրդոց:
106 Իբրեւ այս այսպէս կատարեցաւ՝ ոչ գոյր մեր թագաւոր կամ իշխան կամ դատաւոր կամ այցելու կամ առաջնորդ կամ փրկօղ եւ կեցուցանօղ, որ ազատէր զմեզ յայլասեռից եւ ի չար թշնամեաց. զի բազում ինչս գանձուց ոսկւոյ եւ արծաթոյ եդին ի վերայ, թէ ո՛վ որ յառաջ մատիցէ յաթոռ յայն հայրապետութեան՝ տացէ զբազում ինչն զայն. ապա թէ ոչ՝ այլազգիքն տիրեսցեն ուխտից եւ եկեղեցեացն կրօնաւորաց եւ քահանայից, կուսանաց եւ կուսակալաց, ռամկաց եւ համօրէն Քրիստոսի ժողովրդոցն:
107 Զոր տեսեալ այսպիսի աղէտս տարակուսանաց եւ զմեծ վտանգս տէրն Դաւիթ Հայոց վերադիտօղ, զոր ձեռնադրեալ էր ի յեղբօրէն իւրմէ տեառն Զաքարիայէ, զի յայսմ ժամանակի հայրն իւր մեծ պարօն Ամիր Գուրգին հանդերձ անդրանկաւն իւրով Ամիր Սահմադնիւն փոխեալ էին յաշխարհէս, եւ ոչ ոք էր որ օգնէր եւ կամ ի թիկունս հասանէր. յայնժամ տէրն Դաւիթ ծագեաց իբրեւ զաստղ լուսապայծառ, իբրեւ զարեգակն ի միջօրէի, իբրեւ զպատրուակս փայլեալ ի կայծականց, կամ իբրեւ զնշոյլս լուսոյ երեւեալ ի մէջ գիշերի, գերագոյն եւ գեղեցկապատկեր յօրինուածովք, արի մարմնով եւ վայելուչ անձամբ:
108 Սա հարազատովքն իւրովք երկու գեղեցիկ եղբարբքն, որք կոչին Ամիր Կուրճբէկ եւ Ամիր Սէֆէթին, որք են իմաստունք, հանճարեղք, ճարտարախօսք, արագալեզուք, յառաջ մատուցեալ սոցա, եւ ձայն տուեալ միմեանց իբրեւ զքաջն եւ զարին զսուրբն Վարդան եւ որպէս զսուրբն Ատոմեանք, եւ դիմեալք սոցա ի մեծ պատերազմիս եւ ի հանդէսս յայս, եւ ասեն սոքա ցմիմեանս:
109 «ո՛չ է պարտ թողուլ զսրբութիւնս մեր զտուն եւ զտեղի եւ զհայրենի ժառանգութիւնս, զի մի՛ օտարք մտանեն ի սա այլազգիքն կամ այլ ոք որ իցեն ի չարաց կամ ի չարափառաց եւ ի բազում բանսարկուաց»:
110 Եւ սոքա բազում նեղութեամբ եւ չարչարանօք եւ անհանգիստ գնացիւք այսր անդր ընթանալով բազում աշխատութեամբ եւ համբերութեամբ տարեալ վշտաց եւ նախատանաց, զորս իրաւամբք եւ զորս անիրաւամբք, զոմանս աղաչելով, զոմանս պաղատելով, զոմանս պատուելով եւ զոմանս պատուհասելով ըստ արժանեացն, զի թերեւս կարասցեն ընդդիմանալ մեծ պատերազմիս եւ հանդիսիս եւ ազատանալ ի բազում ընչիցս եւ անհամար գանձուցս, զոր եդեալ կան ի վերայ:
111 Դարձեալ ասելով ցմիմեանս, «ո՛վ սիրելի եղբարք, արիասցուք առ միմեանս կապակցութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, զի մի հայրենի ժառանգութիւնս անկցի յօտարութիւն ի ձեռս այլազգեաց»:
112 Այլ տէրն եւ ողորմածն Աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց եւ խաղաղարարն ամենայն աշխարհի՝ տացէ սոցա զօրութիւն, իմաստութիւն եւ գիտութիւն, համբերութիւն եւ ժուժկալութեամբ կալ ընդդէմ այլասեռից թշնամեաց խաչին Քրիստոսի, եւ ազատեսցէ զսոսա հոգւով եւ մարմնով յարկածից եւ ի խաբէութենէ սատանայի. ամէն:
113 Դարձեալ վերստին հայցեմք եւ աղաչեմք պաղատիմք եւ աղերսեմք առ հայրդ գթած եւ ողորմած Աստուածդ Յիսուս Քրիստոս եւ Սուրբ Հոգիդ Աստուած ճշմարիտդ, մեք անարժանք կրօնաւորքս եւ քահանայքս եւ համօրէն հաւատացեալքս սուրբ Երրորդութեանդ. հաւատով եւ յուսով հայցեմք յառատ մարդասիրութենէդ, զի վերստին հաստատեսցես զաթոռ հայրապետութեանս մերոյ իբրեւ զառաջինն, եւ ազատեսցէ ի պարտեաց եւ յանիրաւ պահանջողաց:
114 Եւ զհայրապետս մեր զտէր Դաւիթ իբրեւ զարեգակն փայլեցուսցես ի վերայ երկրի իբրեւ զլուսին ի մէջ աստեղաց մինչեւ ի խորին ծերութիւն բազմամեայ կենօք հանդերձ հարազատ եղբարբքն եւ որդւովքն եւ իւրով զարմիւ. ամէն: Եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք գոհութիւն եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:
Գրք. 10Tovma1_1
Գլ. 1
0 It is (only) with great effort that one can discover the genealogy of the house of the Artsrunik’ because of the far-off times and the disappearance of archives in Armenia. But the pressing command of your lordship obliges us to pursue rapidly this search and to set down in proper style and to register in this book your desire in eloquent words. Great labour have I expended in the search for what is reliable, perusing the written works of antiquarians and many historical accounts; and I have written down whatever I was able to discover, beginning from Adam down to our own time.
1 Since the order of the ten nations is accurately written in all accounts, the next task for us is to set down in order the divisions of the nations following Noah, arranging them according to tribe and the dividing up of the world. So, I shall discuss, according to the manifold languages after the building of the tower, from which tribe the Artsruni family arose. And since the equality of the three nations, that is, of the sons of Noah, has been set down in order in all books, there is no need for us to repeat that at length.
2 Now, following the multifarious researches of Eusebius and the faithful account of Africanus and Moses K’ert’oł, first I shall expound how the divisions of the nations came about.
3 Then I shall set down the more unlikely and doubtful suggestions from other critical works for comparison, so that by your intelligent and wise erudition you may be able to cast aside the erroneous aberrations of these opinions. The story runs like this.
4 Noah begat three sons: Zrvan, Titan, and Yapitost’ē, who are Sem, Ham, and Japheth. Sem begat Elam and Asur and Arp’aksat’ and Aram and Lud. Asur built the city of Ninos—which is Nineveh, called the capital of Assyria.
5 Now Nebrot’, (descended) from Ham, built Babylon, the first city, and was the first to rule on the earth. But because Babylon had fallen to Sem’s lot, Nebrot’ seized it for himself by force and established there the kingdom of the Ethiopians. Whereas Asur, son of Sem, built Nineveh, (as) the capital city of the kingdom of Assyria.
6 But why do they say that it was a long time later that Ninos built Nineveh? He was the husband of Semiramis, and begat Ninuas, whose lineage extends as far as King Senek’erim in the time of Hezekiah, leader of the Hebrews, and our Haramay.
7 It seems to me that it is not appropriate cursorily to pass over the reason for this enquiry. (Rather we should) expound it in toto and write down the truth. Was indeed Asur, who built Nineveh, the grandfather of Ninos from the offspring of Sem, from whom Nebrot’ (was descended); or is indeed the race of the Artsruni descended from Sem or from Ham by Nebrot’?
8 For, as has been written, Asur, descendant of Sem, built Nineveh, and Senek’erim ruled over Nineveh by succession and was called king of Assyria. This is confirmed for us by Eusebius of Caesarea and Julian of Halicarnassos, (who) aver that the kings of Assyria descended from the offspring of Sem, as is known from the established account. For the story runs like this. Titan dominated Zrvan, captured Babylon, and built his royal capital there. Zrvan was the fifth (generation) from Ksisutra.
9 Now Asur, third from Sem, was the first to build Nineveh. Ninos was the tenth from Sem and from Ham. But Nineveh was really the lot of Sem, while Ninos is assured to be from the offspring of Ham according to Ariston the Chaldaean and Eusebius of Caesarea and Moses Khorenats’i and Julian of Halicarnassos.
10 Because Kronos took as his wife Rhea from the family of Zrvan and seized for himself the kingdom, he did not allow any (descendant) of Zrvan to rule and made a sworn pact that whatever male was born from his wife Rhea of Zrvan’s descent was to be slain at birth. But one child only, Dios by name, was secretly saved by his mother, like Moses in Egypt much later.
Thus no (descendant) of Zrvan was able to reign save only a woman named Dionysia—very opulent, licentious, and sensual.
She called herself Semiramis, after her grandfather Sem—which in the Armenian language is pronounced Shamiram.
11 Captivated by her, Ninos of Bel’s line took her to wife, for Shamiram was ensconced in their native city Nineveh. So Ninos entered the roster of kings of Assyria through his wife Shamiram, since it was not the custom for the female line to be included in the genealogy of kings and legislators, save only according to the requirement of chronology—like Got’ołia in Israel, and Cleopatra daughter of Ptolemy Dionysius in Egypt.
12 As a better-known example I can quote you our Saviour the Lord Jesus Christ. Explaining his genealogy in the flesh, the evangelist Matthew counts (the generations) one after the other beginning from Abraham and coming down as far as Joseph, yet is silent about the genealogy of Mary.
13 Although Joseph had no share in the birth of Christ, he is included in the genealogy instead of his wife Mary, as I mentioned above. For it was not the custom to mention in the genealogy the list of the female line. Likewise, you will find the genealogy of Luke set out from beginning to end; he says “as was supposed” Jesus (descended) from Joseph, from Jacob, from Hełi, and so successively.
14 So also the woman Shamiram, from the progeny of Sem, ruled through her husband Ninos over Assyria legitimately, having rebelled against Ninos on the grounds that he had come as a foreigner to enter the kingdom of Shamiram (descendant) of Sem.
15 Add to that what is written, that she palpitated with lasciviousness. But as has been explained, Shamiram of the progeny of Asur from Sem reigned in her own right over Assyria, their native empire; and her descendants (ruled) legitimately one after the other down to T’onos Konkołeṙos. Eighty-eight years later Senek’erim succeeded to the throne of his ancestral kingdom with great power. He captured Babylon and built Tarsus on the model of Babylon, a river running through the middle, as I shall describe in detail below.
16 Then after the murder of Senek’erim by his sons, Adramelēk’ and Sanasar came with a strong force to the mountain Sim, which mountain had been so named after their grandfather Sem—just as in Persian they call Zaruand after Zrvan. They stayed on Mount Sim until (the time of) Tigran Haykazn.
17 But because Nebrot had destroyed Nineveh when he overthrew the (descendants) of Sem and built Babylon in its place, when Ninos became king he captured Babylon and rebuilt Nineveh and moved there (the capital of) the Assyrian kingdom. Furthermore, because Mestrim at the division of the nations and the world built Egypt and (the descendants) of Ham there flourished as rulers, the Assyrians ruled separately. You will find in the canon table (of Eusebius) Ninos and Shamiram and Abraham and the sixteenth dynasty of Egypt, and also in the fourth book of Julian of Halicarnassos, as in the fourth book of Moses.
18 So Ninos and Shamiram ruled over Asians and Egyptians and subjected them to tribute, but without removing those nations’ legitimacy. I have set down this brief account merely to make known the nations.
19 Now since the order of my narrative has brought us to this question, we must first realize by what manner the Chaldaean books reckon the number of patriarchs as ten in accordance with Divine Scripture, yet differ (from Scripture) by calling them different names.
20 Likewise, they stretch out the periods of time to infinite myriads of years, which is not a convincing demonstration following one mode (of reckoning)—neither by the movement of the sun for identical periods of months and days according to the four seasons as they change through the year, nor again according to the waxing and waning of the moon.
21 For although their writings are unreliable, yet they have alluded to many things rightly. They were the first inventors of writing, even if the Greeks presume to boast of Ptolemy for having at some time collected all the books of every nation and having them translated into Greek. But these zealous concerns were (merely) with a view to information from what others had said previously, and not a personal effort to invent writing—although before him, except as concerns the Babylonians, not only the Greeks but other nations also do not appear to have preceded him. For the Greek script was invented later by Cadmus, a Phoenician.
22 Since we were anxious to comprehend these matters critically and not skim over them, we must here make a little pause in our narrative so that we may compare the tales of those outside (the church) with Divine Scripture. Then we shall set our sights on later events.
23 “God planted paradise,” says (Scripture), “in Eden to the east”—that is, in a country in the East about which there is nothing more to say than that in the East men inhabited it, rather than speaking of a western paradise or of it somewhere in between. Its unlimited size is indicated by the enormity of the abundant source, which having irrigated paradise sinks into the earth and reemerges into the visible world from its invisible (bed) as four mighty and powerful rivers.
24 Its surpassing beauty what human mouth could describe, or the delightful sight of its divinely planted trees? With inconceivable grace, glory, and honour he (God) crowned man with sovereign authority (over it) and gave him paradise to enjoy, also endowing him with a term of life whose many years were as but a day. It had no need of a foreign source of light whereby it might become dark on the arrival of evening; there was no delay of the sun to dispel the darkness of the night of the luminous creation, which after the rank and station of the first was moved to second place.
25 There was no flowing nourishment to fill any deficiencies of the incorruptible; it was but a very little below the angels. As for (Scripture) saying: “to till it and keep it,” this was not as if to complete the perfection of paradise or to guard it from harm, but rather it means to work righteousness and keep the commandment, so that by this modest service made like an offering he might thereby be raised to an even higher station according to the saying: “being faithful in this small matter,” and not merely have dominion over the planted (garden) but also attain the bliss of heavenly life.
26 But he gave way to the seduction of the rebellious serpent, who in his deceitful wickedness liberally poured his bitter advice into the ear of the foolish woman. Thereby he trampled on the kindly benefits of the Creator and at the same time the command, and fell into the camp of the murderer. So it is now appropriate to call him deceitful and stupid. He was not content, for himself and his offspring, in his enchantment to abstain from the fruit, but even desired divine glory —to seize for himself in his effrontery even the honour of the Creator; in which attempt his deceiver the devil came to grief.
27 As did also his wife, the first to taste (in her desire) to precede her husband in divine honour. Alas for this most false plan and foolish decision, whereby he forgot his composition of dust and intended to turn his back on his awesome God and Creator. He who sees all at a glance descended to seek out the lost one. With soft footsteps he indicated to him his approach, calling out in a friendly voice: “Where are you, Adam?” and tenderly bewailed his fall that perchance with His help he might be cared for.
28 But he, unreasonably refusing the direct recognition of his sin, ascribed the cause to God, saying: “The wife whom you gave (to be) with me, she gave me from the tree and I ate.” And if Adam (accused) his ilk and helpmate of such things, how could his wife not be blamed for accusing the serpent, who was the very worst of animals? Hence, according to the order of the sin, first on the snake and then on the woman fell the painful consequences of the curses.
29 But if the worker of sin and the firstborn of all evils who nestled in the snake was not cursed, this indicates the guilt of the snake in finding a source of blame for the penalty, which (was wrought) not only by himself but also by the inventor of evil. To which we respond that in every way he is incurable by good; not a single honourable aspect does he have—if one were to speak without using curses. Likewise, the vital aspect in him is not inclined to the good but will be eternally tormented, being indivisible from evil.
30 Philo of Alexandria teaches this about the snake wonderfully: before the occasion of this transgression he had the most wisdom of all breathing creatures; but man was able to see the thoughts of each of them even more distinctly (than any other creature). Later, through the curse the two (good and evil) became understood. Notably by the spirit of prophecy this (knowledge) became helpful counsel for man to incite elimination of his error through repentance, and thus (to provide) some little caution to the other living creatures through their senses, even if these were useless.
31 The Lord God dismissed him from the delightful garden to till the earth from which he had been taken. So what shall we do with regard to these matters (save) burst into sighs in our lament that the divinely blessed one left the land (of Eden) and exchanged it for this laborious and painful lot by an irremedial and pitiful exchange. Made in the image of God, he was rendered shadowy; set on high, he was brought low; sharer in immortal life, through the curse he was made dust; established in lord-ship, he was laid low with multifarious evils. He became the servant of woes, leaving to himself and his posterity as inheritance for his sons a life of labour with death and childbearing in grief.
32 Here with many laments and groaning we must quote the prophet’s saying: “Man was in honour and did not understand; he became equal to the irrational animals and was rendered like unto them.”
33 After this Adam approached his wife Eve, and she conceived and bore Cain. He called him “acquired” and “through God”; but (he was) not a worthy heir. She bore again his brother Abel. By the prescient spirit of God he said he was his son, for he would see with his own eyes his father’s threatened punishment of death and himself mirrored in his son killed by Cain.
34 Now as for the saying: “Anyone who kills Cain will suffer sevenfold vengeance,” is there really a sevenfold debt of sin? If God’s saying is to be understood according to the overplus of rebuke, suitable for righteous judgment, then likewise it will be accompanied by mercy. Let us see if this seems good to anyone. For did by a series of seven evils this fierce (saying) evolve into harm, or will it seem of a single kind?
First of all, because after some days as tardy but not most honoured or important, and faulty but not irreproachable, (Cain) appears from the saying: “If you offer (a sacrifice) but do not divide it aright, you have sinned.”
35 Conversely, Abel took from the firstborn and succulent.
36 Secondly, his state of vicious and fearless envy, why his (offering) was not regarded in the same fashion by God.
37 Thirdly, his barbarous deceit, that he in despair led him aside from his parents and slew him wrongfully.
38 Fourthly, because (it was) a brother and not some stranger. Neither fear of God nor natural compassion softened or weakened the hands of the bloodthirsty beast.
39 Fifthly, because he filled his parents with incomprehensible bitterness and new mourning.
40 Sixthly, because he masked his soul in the darkness of evil, even supposing God to be unaware, and answered with brazen face, when he asked him: “Where is your brother Abel?” saying: “I do not know; am I my brother’s keeper?”
41 Seventhly, when he heard the sentence of his retribution from the Lord, he did not turn in terror with tears to efface his sin, but he sealed the judgment of his punishment with his own mouth. Departing from the face of the Lord, with pointless effort he built a city, not considered among the generations of the penitent and righteous patriarchs.
42 When Adam was [230] years old he begat Seth, which in the original language is translated as “drinking.” This Philo of Alexandria, the philosopher and teacher of old, renders as “drinker of water.” Perhaps his father indicated presciently the cause of begetting and the multiplication of humanity. For Adam had many other sons and daughters, but they were not worthy to be heirs of the legitimate father of the world. For only of him does (Scripture) add that: “He begat according to his form and according to his image”; and again: “God raised up for me another son in place of Abel whom Cain slew.”
43 When Seth was [205] years old he begat Enos. The latter had hope to call on the name of God. By what example was he emboldened to this? For he learned from his father to call the offspring of Seth “sons of God.” He was given a command not to mingle with the cursed descendants of Cain. Thereby he came to know the honour of God’s care, and had hope even more ardently to summon God to visit him.
44 When Enos was [190] years old he begat Cainan. When Cainan was [170] years old he begat Malaliel. And in the latter’s [135th] year the first father Adam died, having lived for [930] years. So, God gave the patriarchs long lives, having settled them opposite paradise, to teach them to regain that same life through repentance. And (he taught them) to be a model of righteousness and patience, not for themselves alone, but also for all mankind; sincerely to acknowledge the fear of God; to establish also natural laws for men, that like themselves others too might learn to avoid lewdness—which was the cause of the original fall, in that by foolish supposition (Adam) had wished to become divine.
45 And that I might repeat the words of the saints: how all the saints received as it were a paternal inheritance, like fathers to hand on to their sons what they had received for safekeeping; whence this heritage has been preserved for us in successive descent. There are very many other things to say about the patriarchs who filled the world. But let us now follow the thread of our story.
46 Malaliel was [165] years old when he begat Jared. Jared was [162] years old when he begat Enoch—who received the ultimate gift of God’s grace: he was inscribed in the ranks of the immortals while still alive. But before his transfer he made known the exterminating anger of God in destroying the race and sons of disobedience, who did not decide to obey the commandment of the holy patriarchs.
47 To this bears witness one of the saints, that Enoch, eighth from Adam, prophesied, saying: “Behold the Lord has come with myriads of angels to make judgment on all and to reprove all the impious for their works of impiety.” Here too he mentions their blasphemous habits and all the arrogant words that the sinners and impious spoke about him.
48 And that the number of the seventh he said to be eight by addition, seems to me (to be) because he reckoned the just Abel in the same list. But why (he is not counted) in the genealogy is because Abel did not have offspring.
49 Now Enoch was [165] years old when he begat Mathusala, and he lived in the latter’s lifetime another [200] years before being transferred to immortality in the thirty-third year of Lamech.
50 Mathusala was [165] years old when he begat Lamech. Lamech was [188] years old when he begat Noah, and he lived in the latter’s lifetime another [565] years until the construction of the ark. Noah was [500] years old when he received the command to make the ark with his sons.
51 Here the divine Moses, (inspired) by the mouth of God, describes very well the extensive accusation of the impious, indicating each one’s fault. When the sons of God, he says, saw the daughters of men to be beautiful, they took to wife any that they chose.
52 But they had been given a command to keep away from them, whereby he reveals their ruinous corruption. He (God) was cast into despair by the fact that whereas he had shown in them his honourable love by calling them his sons, they had overthrown the natural order by insolently opposing God’s command. At the same time they disfigured the earth by the multifarious crimes they worked on it.
53 For (scripture) says: “The crimes of men increased on the earth, and everyone assiduously plotted evil in his heart.”
54 Furthermore, the Lord God saw that the earth was corrupted; for all flesh had corrupted its path on earth, no longer thinking thoughts of rational creatures, but wandering like wild herds in disorder and all kinds of dissoluteness, taking refuge in (their) strength of limb and unbridled in boasting of the strength of their arm. They had no concern at all for anything proper but only for the most vicious. So God repented that he had created man.
55 He reflected in his heart, he who knows and sees all things perfectly clearly before they come about; and with human voice he indicated his disowning (of them) to their complete destruction. So he commanded the just one to construct the ark as an indication of the obliteration of the impious.
56 Listen and wonder here even more, how the mercy of the benevolent one overcame his righteous anger. He temporarily postponed the threatened punishment for a hundred years in his mercy.
57 And there were visions even more striking and novel: the saints say that the sound of axes and the chopping of groups (of workmen) in hewing the wood rang like the thundering of clouds in the ears of everyone near and far for the terror and admonition of the heedless nation, that perchance they might turn and be saved.
58 Not that God was unaware of what would befall them; but being naturally good, he remained in his unchanging nature and delayed the right compensation for the lovers of evil. As (Scripture) says elsewhere: “I am the Living Lord; I do not wish the death of a sinner but that he may turn from his wicked path and be saved.”
59 Now some say that the ark was built at Laodicaea in Phrygia, which of the three areas of the world is called the region of Asia. But these reports are quite unreliable, because of the ten holy patriarchs not a single one seems ever to have been said to have dwelled in Asia Minor.
60 But at God’s command they dwelt opposite the garden, fasting and mourning in penitence, lamenting the fault of the first life, completely divorced from bodily interests, abstaining from meat and wine in a life of spiritual prophecy. After the flood it was commanded: eat meat, like vegetables and herbs. After the flood Noah drank wine; and because he was inexperienced in the matter, he became drunk.
61 And those not similar to these heard from the Lord: “Let my spirit not remain on these men forever because they are flesh”—that is, lovers of the body and not of the spirit. The just patriarchs remained in the same place, and there died. There the ark had been built and terrible evils abounded on earth.
62 When the just one complained after a hundred years, he was commanded by the only and awesome God: “Enter your ark with your sons and the wives of your sons. For behold in seven more days I shall bring a flood of waters over the earth to destroy everything in which there is living breath”—indicating (his) further mercy for the number seven.
63 Oh, the inexhaustible benevolence of God. Oh, his incessant love for man, which is still said to pardon the senseless.
64 On that day Noah entered the ark with his sons, his wife, and the wives of his sons.
65 But some historians say that a daughter of Noah and the ship’s architect with his wife and sons and intimate friends (also entered the ark). This seems to me plausible. For after the flood the patriarch does not seems to have had any more sons, while the land of upper India is said to be his daughter’s. And Eusebius of Caesarea says that by custom up until today a woman reigns over the land of India.
66 But as for those who joined in building the ark, if it is most appropriate to say that those who trusted the just one and took refuge with him believed in his words and obeyed with fear his commands—why should it seem unbelievable that they too enjoyed salvation with him, just as (God) saved the harlot Rahab with her relatives from the wrath at Jericho because of his timely benevolence, or the Gabaonites from the slaughter of the Canaanites? They were so worthy of care that vengeance for their blood was taken from the house of Saul.
67 And when Scripture says “about eight persons,” that is an expression of incertitude. Of these we say that if this command was given them (only), yet through them others too were saved. Likewise, of the eight who entered the ark not all were elect, but through the just one the lesser too were saved.
68 Now Philo says that out of respect for his affection, Sem took the bones of Adam, as the father of all, and placed them in the ark—which I shall repeat a little later (when treating) of him. “And the Lord shut up the ark from the outside,” says (Scripture).
60 Oh command of frightful anger for his last moment. Oh fearsome sounds and trembling of the foundation of heaven and earth. For if the course of a single thunderbolt and the crack of the clouds are sufficient to terrify even intelligent persons and cause them to faint, what did the souls of the survivors on earth then endure from the raging torrents that broke their banks and burst from the depths before the destruction of the flooding waters!
70 Thereby all springs of the earth were rent open; the confines of heaven were opened to fuse heaven and earth in one uninterrupted sea. The spreading water exterminated every breathing and living creature; for a whole year the earth remained in complete devastation. After the fulfilment of the divine command, the billowing waters brought the ark from the East to the middle of the earth; it came to rest on the mountains of Korduk’, and the patriarch offered holocausts of thanksgiving to God.
71 He who received the offerings promised no more to inflict that same punishment on men and established an eternal covenant: “I shall place my arc in the clouds,” which is the rainbow. Some say that it is fire emerging from cloud, and those who worship the elements (say it is) the belt of Aramazd.
72 But if Bel is the one who gives orders to Aramazd, how is it that Aramazd is deprived of his belt—at Bel’s command? But we shall linger here no further on their fables. It is not fire emerging from cloud, otherwise it would have to be visible also at night. But in reality, it is rays of the sun, hidden by clear air above the dense and compact moist clouds. Since it did not occur in the beginning, it is said to have come about in the time of Noah.
73 After this the sons of men increased and divided the world into three parts, according to the account of Herodotus, and as the great Epiphanius expounds in order. But we said we would repeat the account of Philo, that noble man and very learned philosopher; a follower of the holy apostles, he provided the church with many teachings from the ancient Jews as fine examples, as the book of Eusebius of Caesarea teaches us.
74 In the Explanation of the Hebrew Names Philo says that Sem took the bones of Adam on a beast of burden and brought them to the land of his inheritance. When he reached a rocky overhang, he stopped the beast. There by certain events the place came to be called “place of (the) stable,” which was somewhat distorted in the Hebrew language, seeming to be pronounced Awawrshelim—that is, Jerusalem—which being translated means “my stable was completed.”
75 Now the tomb in which the first father’s bones were placed, a place of death and execution, the same is “summit” and “Golgotha” in Hebrew, with a double name. Ham seized it from the sons of Sem, and it was built up as a city of the same name. Therefore, the divine (command) in the time of Moses ordered him to take as vengeance on the Canaanites the border fixed by the patriarch. This David celebrates: “He remembered his eternal covenant and the word which he commanded for a thousand years.”
76 A little later he says: “I shall give you the land of Canaan, the lot of your inheritance.” For to Ham were given by his father Egypt and Libya and (the territory) as far as the Southwest. Japheth (was given) all of Europe from the mountain of Amman as far as the Northwest. And to Sem (was given) Asorestan with all its extent as far as the regions of the East.
77 Noah lived after the flood during his sons’ lifetimes for [350] years down to the eighty-third year of Eber, demonstrating God’s will and the natural law to the nations that came after him. We have now recalled the genealogy of all mankind from the first patriarchs in brief, because our especial concern was to know the lineage of the men who ruled over our land and the kings of Assyria before them, son from father in succession down to King Senek’erim, who in the time of Hezekiah, king of Jerusalem, became the founder of this Artsruni house.
78 These add up to the following thus far: Adam, Seth, Enos, Cainan, Malaliel, Jared, Enoch, Mathusala, Lamech, Noah, Ham, Kush, Nebrot’, who is also Bel. Of these enough has now been said.
Գլ. 2
0 Concerning Bel and the Babylonians and their fables.
1 Although the testimony of later (writers) concerning Bel and the Chaldaeans’ heroic follies does not serve our present enquiry, yet I shall pass over their ravings without blame, not regarding their ridiculous acts as valour, as they suppose.
2 For they say that the first of the gods was some ancient Belos, father of Dios, called in Armenian Aramazd, who lived [215] myriad years or more ago. Likewise, there are other fables, that a book was written by him and guarded very carefully in Babylon—which book we know was (written) after the flood.
3 Others say that a certain Chronos was father of Aramazd, closer in time, who warned Ksisutra about the events of the flood. He wrote an account of his earlier deeds and placed it in a bronze vessel fastened with lead for safekeeping in the city of the Siparats’ik’. And others haver in many various ramblings about times and events—which inconsistencies we do not think appropriate to put in writing in order to explain the fables.
4 Now Nebrot’, son of Kush a descendant of Ham, was much more powerful not only than the early fantastic (giants) but even than the later Hercules, the raving tyrant who (for) his warlike deeds at Troy and his valiant and powerful victories was named god by them. And he (was even more powerful) than the world conqueror Alexander of Macedon; for the latter through the deceit of some magus and magician said he was a son of Ammon and Aramazd, although he did not deny he was mortal. Whereas the former (Nebrot) said he was the timeless Bel of the ancients, not (merely) the father of the god but the commander of Aramazd.
5 He was the powerful bestower of time on others. As to the men who (lived) before the flood (he gave) forty or more myriads of years and successive eras of different sorts and barbarous—(called) shar and ner and sos—so also, he allegorised the names of the patriarchs as doubtful. He was arrogant and confident in the strength of his arm and his massive stature; for they say that his height was sixty cubits. The seeds of his folly were honoured by the Babylonians and preserved down to the time of Alexander of Macedon; and a king of the Babylonians erected to him a golden statue, a monument as a record of his valour.
6 Although he escaped the punishment of the true God, the evil became habitual and was unfailingly preserved. After a long time the expense of his needs was declared to be provided by the king, in accordance with his uncontrollable force and the size of his stomach, (namely) Bel’s food. Just as the Greeks once reported that the god Heracles deflowered fifty virgins in one night, calling valour things that are infamous and shameful, so also the Babylonians claimed marvels for Bel: that in one night he ate twelve measures of flour and forty sheep. For that reason the king said to Daniel with joyful heart as a boast: “Why do you not worship Bel? Do you not see how much he eats and drinks?”
7 Oh blind Babylonian with brains addled by mice and moles, unless you have anything else in mind good to say, why is the insatiable filling of Bel’s stomach such splendour to you?
8 Oh folly of the ancients, what madness and devilish inventions penetrated into the world in former times: rebellion against God and grief for the holy angels, the cause of perilous death for the servants of God in days to come. So it is (now) the appropriate time to make worthy excuse for the people of that time and many blameless: if so many piled barns of food were stored up for Bel’s furnace, would not then his excretions be profitable for the glory of the Babylonians according to their reckoning?
9 The divine judgment warns through Jeremiah: “On that day I shall seek vengeance from Bel in Babylon, and I shall take from his mouth what he has swallowed.” For certain phantoms and shadows of the ancients, according to each one’s suppositions, were devoid of the inspired patriarchs’ knowledge of God.
10 Nebrot’ of his own initiative declared himself a god and reigned in Babylon with mighty power. He worked apparent miracles by magic to the astonishment of all. He ruled over all nations under heaven. He commanded in a fearsome fashion every one everywhere to set up his image, to worship it as god and offer it sacrifices. This was the origin of idolatry.
11 Not something imaginary as the ancients said of Bel, or other shadowy appearances, dreamlike and deceitful demons—but he showed for worship (a statue) made by mortal hands. This custom one could attribute to P’ałeg, son of Eber, or Aran, son of Taray; for these are said to have died before their fathers, and in their merciful compassion their fathers fashioned images of their sons, according to Solomon’s saying: “A father, afflicted by untimely grief, made an image of his son who had died prematurely.”
12 But this custom was altered by the evil one into setting up images in honour of giants and heroes and barbarian kings. And in his time they became addicted to the cult of demons. It is appropriate to liken them to the example of Bel. In his raging pride he gave orders for a senseless cooperation on a vain task—to erect a tower from earth whose top would reach heaven.
13 But by pre-emptive scattering from above (God) divided the single language of mankind into various forms. Only one person retained his own tongue, the patriarch of the Hebrews Eber, son of Sałay, who had not agreed to join the senseless project of building the tower. Hence we know that the original language was Hebrew.
14 Torgom of the family of Japheth, who rebelled (against him). He disclaimed the hunter (descended from) Ham and spurned him, saying: “Not only are you not a god but you are a dog, and a pack of dogs runs at your heels.”
15 Appropriate here are the prophetic blessings of the great patriarch and father of the world Noah, in his saying: “God will increase Japheth and cause him to dwell in the house of Sem.” For eastern Asia was the lot of Sem; and when Hayk fled and removed himself from Bel and Babylon, he came to eastern Asia. Nebrot’ with his haughty host pursued him; he was killed with his army by Hayk, struck by an arrow. Some historians say that he fled back to Assyria.
16 But these are vain words; for the great orator Moses expatiates at length on this: the mode of his death, and how his embalmed corpse was taken to the province of Hark’, in the sight of many. The period of his tyranny was sixty-two years. Some historians say his father was Mestrim, called Metsrayim—that is, Egypt—because of (his) inheritance of the borders of Egypt. For Kush son of Ham is called Ethiopian, whom the Book of Genesis calls the father of Nebrot’; and Ethiopia is part of Egypt and of greater Libya.
17 Now according to historians the order of genealogy goes like this: Ham begat Kush; Kush begat Mestrim. But the Book of Genesis says Nebrot’, while according to other historians Mestrim begat Nebrot’. Nebrot’ begat Bab; Bab begat Anabis; Anabis begat Arbēl; Arbēl begat Kayeł; Kayeł begat the other Arbēl; Arbēl begat Ninos, husband of Semiramis.
18 And the fact that they say Ninos reigned after Bel and were unconcerned about those (in between) is because in the books of the ancients they had orders from the kings to write (only) about the notable exploits of valiant men and not about those of ignoble men.
They were to portray the character and images of valiant men as virile and splendid; while the feeble and effeminate (characters) of the ignoble and lower sort were to be indicated only by name.
Գլ. 3
0 Concerning the kingdom of the Assyrians; how Zradasht and Manitop became leaders of the region of the East; and their erroneous teachings.
1 As an exposition of those times that we mentioned above—from the days of Bel down to Ninos—nothing important or significant is found in the books of the ancients, perhaps because of many obstacles.
2 First because the confusion of languages caused a lack of common concern, or because the base deeds of heroes were not written down by the Chaldaean historians. Furthermore, even if there were accounts, (only) the valiant deeds of Ninos were recorded.
3 After the model of Bel he became even more arrogant, haughty, and egoistic; he said he was the original hero and first king. For, gathering the books of the ancients together with strict diligence, he ordered them to be burned so that no trace or record of others’ names might remain save of him alone.
4 He is said to have reigned over all Asia and Libya except only for India. He also restored to the honour of his own name the city of Nineveh, the first palace built by Asur which Nebrot’ had destroyed.
5 And having subdued Zradasht the magus, king of Bactria and Media, he pursued him as far as the borders of the Hephthalites, then reigned powerfully over all Khuzhastan and the eastern regions and Persia, even beyond Balkh and Depuhan, over Govmayid and Guzban, Sher-i-bamamakan and Khochihrastan, and altogether as far as the Indian Sea he ruled with great valour and bravery for fifty-two years.
6 On his death, since his sons were very young, he gave his empire to his wife Semiramis, who ruled even more valiantly than Ninos. She also fortified Babylon with walls and put down the rebellion of Zradasht, whom she brought into submission to herself.
7 And since in her lascivious wicked life she paid no attention to her sons, thinking only of her lovers (and showering them) with expensive treasures and liberal honours, she appointed Zradasht as governor of Babylon and Khuzhastan and all eastern Persia. She herself went from Assyria to Armenia in lustful desire at the report of a certain Haykazn.
8 In what fashion she arrived, the war caused by her actions, the noble constructions of her workmen which are indeed worthy of wonder, and also the revolt of Zradasht, the death of Semiramis and the saying about her talisman—all this has been expounded by others. She reigned for forty-two years.
9 Then her son Zameay held sway, who was called Ninuas after his father. He reigned over Assyria, and for a while also over Armenia. He had no interest in expanding (his empire) but lived in peace, being of pleasure-loving and unwarlike character.
10 As Zradasht held so many regions of eastern Persia, from then on he no more imposed tribute on Assyria. Similarly, condemning the (stories) about Bel and the other heroes as being very ancient and obscure, he composed a new fable about himself in order once and for all to separate the Persians and Medes from the Babylonians and that in doctrine and repute he might no more be said to have any connection with the Assyrians. He was perverse enough to say that Sem, Noah’s son, was a new Zruan, the first of the gods.
11 The latter, he said, desired to become father of Ormizd and note: “May I have a son Ormizd by name, who will create heaven and earth.” So Zruan conceived twins. Now the knavish one of them made haste to present himself first. Zruan asked him: “Who are you?” And he replied: “I am your son Ormizd.” He note: “My son Ormizd is luminous and sweet-smelling, but you are dark and evil-loving.” But since he greatly importuned him, he gave him power for a thousand years. After a thousand years Ormizd was born, and he said to his brother: “For a thousand years I have been obedient to you; now do you obey me.”
12 Realising his defeat Arhmn rebelled and revolted against Ormizd, becoming an opposing deity. Ormizd created light, Arhmn made darkness; the former created life, the latter made death; the former created fire, the latter made water; the former created good, the latter made evil. And not to repeat every detail, in sum everything that is good is Ormizd’s and noble, while evil things and demons are Haraman’s.
13 Now as for whoever might think Zradasht’s teachings most ridiculous and say that he was a foolish king, tell him that your unpaid god Ormizd does not labour in vain; perhaps your opponent (deity), being close by, at some time may get angry and destroy you.
14 Furthermore, the same foolish Zradasht says that there happened to be a war between Ormizd and Haraman. Being greatly famished, Ormizd wandered over the land seeking food. Seeing a bull, he stole it and led it aside. He sacrificed it, piling up stones over it, and waited for evening in order to remove secretly his plunder and satisfy his hunger.
15 When evening came, he was joyfully intending to gorge himself with food but found it bad and spoiled; for lizards and spotted lizards and newts and beetles had come up and eaten his prey. So thenceforth woodlouse and every kind of insect captured in villagers’ pots will come to the royal court to slaughter, because they became harmful for the deity.
16 Much other raving nonsense he also legislated. And it was not for frivolous reasons that we resolved to write these things but because through this devilish doctrine much oppression and death have ravaged and destroyed Armenia—as the history of the saints Vardan and his Companions indicates to you, which the blessed priest Ełishē wrote. Even now the sons of the fire worshippers still say the same things.
17 Manit’op, king of the Hephthalites, in a further elaboration affirms this: they do not say that fire is a creature of Ormizd, but the nature of Ormizd. And Hephaistos and Prometheus, who are the sun and moon, stole the fire from Ormizd and gave a part (of it) to mankind. And earth is host to the god Spandaramet; it was not created by anyone, but as it now appears, so it (always) was and remains; and man is self-begotten.
18 Of this I have also been informed by many of those who are called Shakhrik’. I had occasion to meet some of them coming from the land of Aplastan, who called themselves hamakdēn—that is, “fully knowledgeable in the faith of fire.” These same things they affirmed with other abominable wickednesses.
19 Our ancestor Adam they said was not the first man, but the son of someone else, Shurṙel, a camelherder. Persecuted in an unknown land and being found there untrustworthy, he was expelled; with his wife he came to the middle of the world, and leaving there became our patriarch.
20 Following up his sayings I enquired: “Where do you say that unknown land was?” And they note: “There is an exceedingly high mountain beyond which no humans dwell.” I know from the geographies of Ptolemy that the mountain of Emawon in the East, which is truly the highest (spot) of the whole earth, has not been trodden by the feet of men. Even with attentive eyes only with difficulty can anyone descry the summit of the mountain, as it is close to the heavens.
21 The people under discussion told me: “Many of us reached a part of that mountain and saw that the regions of the East were a very extensive plain, stretching for a great distance, level, not enclosed by any boundary, impossible for the eyes to take in, adorned with a strong light at night (giving) a diverse appearance; and in the daytime (it is covered with) a very dense cloud like soft felt, in the form of a very bright white mist. Of this they said that it was the foreign unknown land.”
22 After comparing (this) with other accounts I rejected (them) and was strongly inclined to believe this last account—that perhaps this was the land inhabited by the first man. For in truth paradise was physical and tangible, and not spiritual or between two worlds, as they report about Origen’s view. Nor is it distant, as some suppose who do not know the Lord’s saying to the robber: “Today you will be with me in paradise.”
23 Appropriate here are also the reports of Alexander of Macedon to Olympias; perhaps he reached a place outside the borders of paradise. And the circumstances of the wonderful unknown tree, which in one day grows with incredible rapidity and then suddenly shrinks; the drops of dew (on it) had an incomparable sweetness.
24 And there are not only strange and incomprehensible forms and types of plants but also invisible guards of incomparable vigilance who torment those who approach with invisible power—which I do not believe is (even) said of the demons. “And we heard the lashing of the tormentors,” he says, “and saw the blows falling on the backs (of the punished), but we did not see the tormentors.
25 But there was a voice (warning) not to gather and not to cut, otherwise that person would die and the group would be destroyed with a baneful disease. In frightened terror we left there.”
26 Similarly, you can learn other marvels like these from the same book. After a little he says: “Frequently my friends begged me to return, but I did not wish to do so because I wanted to see the end of the earth. From there we set out across the desert by the side of the sea. From then on we saw no more fowl or beast, save heaven and earth.
27 We no longer saw the sun, but (marched) through gloomy weather for ten days. Then we arrived at a spot by the sea. Placing the tents and all the camp (equipment) on board, we embarked and sailed to an island in the sea, not far from land, whence we heard the voices of men (speaking) Greek; but we did not see the speakers. Some soldiers, risking death, swam out from the ship to the island, but a crab came out and dragged fifty-four soldiers into the water.
28 We moved on from there in fright and in two days arrived at the place where the sun does not rise. As I wished to instruct servants to try and see where the place of the blessed was, Callisthenes my friend advised me to penetrate (there) with forty friends, one hundred young men and twelve hundred soldiers only.
29 Outside, after the journey, we came across a female ass which had a foal. We immediately attached her foal to the army. When we had entered fifteen miles, two birds met us which had human faces and were larger than birds at home. They loudly cried out in Greek: ’Why do you tread on (this) spot to see the house of God, Alexander?
30 Turn back, miserable one, because you cannot set foot on the islands of the blessed zones. Why do you invade heaven?’ “When I heard this, trembling and terror gripped me from fear and dread. I was forced to obey the wonderful divine voice which had spoken through the birds.” It is most appropriate in this regard to call them angels. For rational (beings) are seen under these three guises: angels, men, and demons, but not as birds or other creatures.
31 “Now the borders of the area were awesome and tangible, altogether outside the (realm of the) senses. They were guarded by diligent and alert, yet invisible, guards like a very secure fence that would have naturally growing roots needing little care, that might stand outside a fortified royal garden. Such seemed to me these places—to others as they please.”
32 We shall take up other (tales) from these fables and similar motiveless stories according to their merits in order to refute them, which the benighted Easterners hand down to their believers in Zradasht and Manit’op.
33 They say that Hephaistos stole fire from god, granted part of it to mankind, and kept most of it for himself. And they say Hephaistos was lame in both feet, and has glowing embers in his hand (and) tongs and hammers, and sits forging men. Now if this lame one stole Ormizd’s half without his knowing, how could the divided half stolen by the lame one be god?
34 Furthermore, since he worships fire and not the sun, which is Hephaistos, saying it is part of a god, how is it that the thief and weak one is worshipped like a god? But how are they not ashamed to say that fire is part of a god? For sparks of it are produced by striking stone and iron, or also by rubbing sticks against each other—as happens with a wheel, when from the rapid motion of the carts the wooden poles catch fire.
35Likewise, if water is thrown into a clean clear glass and placed in the heat of the sun, with the substance of fire beside it, from the burning ray of the sun (the latter) will ignite. Now since these things are so, such must also be understood with regard to the worshippers of ashes, “whose judgment will never be rendered void,” according to Scripture, “and whose destruction will never abate.”
36 Perhaps someone might propose the reason for this ignorance. But the divine Paul truthfully explains these things, saying: “They knew God, but did not glorify or praise him as God. But they became infatuated with their own thoughts, and their hearts were darkened in (their) folly. They foolishly held themselves to be wise and transformed the glory of the uncreated God into the likeness of corruptible creatures.”
37 The protest is against the frequency of (their) rebellion, that first they dishonoured the laws of nature and (then) turned away from the face of God. Hence it was necessary first that they should at least know themselves, and then from things visible comprehend their architect. “For invisible, divine (things),” he says, “are known and seen from created things—that is, his eternity and power and divinity—so that they may not be able to answer at all.”
38 How is this known? The most sagacious of those outside (the church) say that every moving body is naturally moved by something else. For a body is not self-moving but (only) the spirit is self-moving. Now we see that the heavenly body has a regular, unceasing movement—that is, the sun and moon and stars and other such (bodies). And it is clear that they are moved by another; and if by another, then it is someone who moves the heavenly body.
39 And because the movement of heaven is one and the same, it is clear that it is moved by a single someone and not by many. For if it was moved by many, its movement would be varied and confused, not regular. And because the heaven is eternally moving, it is clear that he who moves it has limitless power. For if he had limited power he would not be able to move the heavenly body ceaselessly.
40 Whence it is clear that he is bodiless, because a body has limited power and is not able to move heaven continuously and regularly. From this it is clear that he is uncreated. For the created is from matter and form; what is made from matter is not bodiless and does not have limitless power. Now he is uncreated and unlimited and not brought into being by someone. And that which is uncreated, the same is incorruptible; and what is incorruptible, the same is also eternal. Now the eternal has no beginning and no end.
41 So, then it is clear according to this argument that he who moves the heavenly body is one, has unlimited power, is bodiless and uncreated and incorruptible, is himself not (created) by anyone, but all others (exist) through him. Now these (definitions) apply to no one of the created beings but only to one, God; and he is Creator.
42 These are wise conclusions. But we, following Divine Scripture, have not established the truth from foreign (sources). Away with that! But in accordance with the Lord’s saying through Moses in order to reprove those outside (the church): “to use the grease of a corpse for some exterior purpose, but not for food.”
Գլ. 4
0 How the kingdom of the Assyrians reached in succession as far as Cyrus the Persian.
1 We continue our text with the order of the genealogy of the kingdom of the Assyrians that we carefully set out above. Its founder was Zamesos, also (called) Ninuas, son of Ninos and Semiramis, in the fifty-third year of the life of the patriarch Abraham; he ruled over all Asia and Armenia.
2 After the death of Zradasht he then exercised sole rule over all eastern Persia and subjected it to tax, (ruling) with peaceful life for thirty-eight years. After him Arias his son, the fourth from Ninos, (ruled) for thirty years. All the kings of Assyria held power in succession from father to son; but none of them did anything worthy of record, and none of them held power for less than twenty years. For their unwarlike and peace-loving character kept them in security. Since they sat inside the palace, no one saw them except concubines and eunuchs.
3 Now the kings of Assyria in succession are the following. I shall indicate in resume their names and times and a little of what happened in their reigns.
4 Ninos, son of Arbel, of the tribe of Ham (reigned) fifty-two years. He restored the kingdom of Nebrot and called himself Bel.
5 Semiramis his wife (reigned) forty-two years. Coming to Armenia in war she subjected it; and on her return she exercised sole rule over Persia. In her third year Isaac was born, son of the promise to Abraham. In her last year Esau and Jacob were born, called two patriarchs. ... in his last year the Shepherds ruled over Egypt. ...
5 In his twenty-fifth year the first Belochos became king of the Thessalians (and ruled) for thirty-five years. In his thirty-fifth year the flood of Ogeges is reported.
6 Baleos (reigned) for fifty-two years. In his forty-third year died Jacob, who predicted the calling of the Gentiles.
7 Aztadas (reigned) for thirty-two years. In his time appeared Prometheus, a wise man.
8 Mamizos (reigned) for thirty years. In his fourteenth year Joseph died.
9 Mak’ałis (reigned) for thirty years. In his time appeared Atlas, an astronomer.
10 Zpheros (reigned) for twenty years. In his eighteenth year the prophet Moses was born.
11 Another Mamizos (reigned) for thirty years. In his time there was another king in Thessaly.
12 Sparet’os (reigned) for forty years. In his tenth year Moses went from Egypt and laboured virtuously in the desert.
13 Askatadēs (reigned) for forty years. In his eighth year Moses became the leader and legislator of the Jews.
14 Aminēs (reigned) for forty-five years. In his eighth year the prophet Moses died.
15 There were from Adam until this year [3,730] (years) according to the translation of the Septuagint.
16 Bełok’os (reigned) for twenty-five years. In his time there were many kings in various places.
17 Bałeparēs (reigned) for thirty years. In his time there reigned a king of the Argives.
18 Lamprites (reigned) for thirty-two years. In his time Pegasus flourished, who is reported to have been a winged horse.
19 Zovsares (reigned) for twenty years. In his time (occurred) the expedition of Dionysius against India.
20 Lamperes (reigned) for thirty years. In his time there were many kings in various places.
21 Panias (reigned) for forty-five years. In his time the city of Tyre was built.
22 Sovsarmos (reigned) for fifteen years. In his eighth year took place the labours of Hercules.
23 Mit’rēos (reigned) for twenty-seven years.
24 Mawtanēs (reigned) for thirty-one years. In his twenty-fifth year the city of Ilium was captured by the Athenians; and in his time the exploits of Samson were performed.
25 Tewtesay (reigned) for forty years.
26 Ot’ineus (reigned) for thirty years.
27 Derkiwlos (reigned) for . . . years. At that time David reigned in Jerusalem, and the kingdom of the Assyrians declined.
Some of them remained as tyrants in the regions of Damascus.
28 Lawostenes (reigned) for forty-five years.
29 Peritiades (reigned) for thirty years.
30 Ap’rat’ēs (reigned) for forty years.
31 Ap’ratanēs (reigned) for fifty years.
32 Akrapałēs (reigned) for forty-two years.
33 Tovnos Konkołeṙos, called in Greek Sardanapalos, (reigned) for forty years. In his debauchery he was dissolute and corrupt in the affairs of his kingdom. Therefore, many of his troops became wearied of him and caused him to be defeated in battle by Varbakes and Bēlos, the general of the Medes; as a result he immolated himself on a fire.
34 The duration of the kingdom of the Assyrians from Bel and Ninos had been [1,300] years. Varbakes the Mede destroyed the empire of the Assyrians; he exempted Paroyr Haykazn from paying taxes, honoured him with the authority of king, gave him many troops in support, and reestablished the kingdom of Armenia; he also appointed Belesios ruler of Babylon. Then he himself transferred the palace to Media.
35 It lasted for [259] years; but according to some who include other earlier kings, the period extends to [298] years.
36 In the time of those (kings) some Assyrians and Chaldaeans descended from the earlier kings found it appropriate, as a period of anarchy, to emigrate and assemble a numerous army in the regions of Damascus and Nineveh. After twenty-eight years of anarchy in Asorestan, under King P’uay they again ruled over Babylon and lower Assyria, called Khuzhastan; they restored the former palace abandoned by Bel, which is the house of Astorov.
37 Unable to oppose the Medes and Persians, they debouched in war into the regions of Palestine and besieged Samaria. And because the kingdom of the Hebrews was divided into two opposing (factions), P’uay, having subjected Assyria, imposed on king Manasses tribute of a thousand silver talents. From then on Israel was endangered by the Assyrians. After him there reigned over the Assyrians T’aglat’p’ałasar.
38 The latter came out against Judaea and took captive to Assyria the majority of the people . . . Salmana he took captive ten . . . showing in the mountain of Media. And he destroyed the kingdom . . . which had lasted [250] years. After him the brother of Senek’erim reigned . . . was killed by Marut’ak’ Bałdan; when ... he had six months, he also was killed by someone who was called Nerełibd and who was a king.
39 In the third year of his reign, Senek’erim gathered a numerous army against him, captured him with his allies, and established his own son Asordanis in Babylon. He himself went to Mesopotamia and valiantly subjected Emat’ and Arbat’ and all the regions of Damascus and Cilicia and many other (places).
40 After that he attacked the land of Palestine and Jerusalem in order to blockade it. By God’s command his army was destroyed and he returned to Nineveh. His two other sons Adramelēk’ and Sanasar plotted against him out of envy for Asordani being king; they killed him with the sword. He had reigned for eighteen years. Then they themselves went to the Northeast, as was said above.
41 Now the kings of the Assyrians from the other branch are these.
42 Twenty-eight years of anarchy.
43 P’uay, twelve years.
44 T’aglat’p’ałasar, twenty-seven years.
45 Salmanasar, fifteen years.
46 Nerelibos, four years.
47 Senek’erim, eighteen years.
48 His son, eight years.
49 Samoges, twenty-one years.
50 His brother, twenty-one years.
51 Nabupałsaros, twenty years.
52 Nabugodonosor, forty-three years.
53 Amiłmarudak’os, two years.
54 Neriglisaros, four years.
55 Nabunēdos, fifteen years.
56 In his sixth year he was deposed by Cyrus. After falling (from power) he lived on until the kingdom of the Assyrians and Medes was completely destroyed by Cyrus, who ruled . . .
Գլ. 5
0 Ashdahak, king of the Medes, provoked a war against the great Tigran Haykazn, as the early historians indicate to us. He gathered cavalry to attack Armenia and carry out his evil projects.
1 When Tigran the Great was informed of Ashdahak’s steadfast preparations, he assembled the elite soldiers of many nations, brave warriors from Cappadocia, Georgia, Albania, the ferocious and gigantic troops of Ayrarat, and all the numerous companions of soldiers and the sons of Senek’erim, in full readiness and immense numbers, to hasten without delay to encounter Ashdahak, lest the Mede be considered more brave-hearted than the descendant of Hayk.
2 They marched rapidly to the region of Makan, and camped in the plain of Media. Then no little danger befell Ashdahak from the arrival of Tigran to attack him with a massive army.
3 Furthermore, the very astute Cyrus the Persian marched up with his own mounted warriors to aid Tigran. For Cyrus and Tigran had become mutual allies and were similar in every respect; they were like-minded, very intelligent, and endowed with many noble qualities. But before Tigran and Cyrus had joined forces, Ashdahak sent gifts to Cyrus and promised to give him control of a fourth part of (the lands of) the descendants of Senek’erim: the regions of Nineveh and Tmorik’ with its fortress.
4 That he did not just once but often, sending ambassadors with messages and presents. Xerxes was informed of these deliberations by Adramelēk’ and Sanasar, the sons of Senek’erim; they then came to Tigran, king of Armenia, and informed him of Ashdahak’s plans. For the sons of Senek’erim were greatly angered and irreconcilable towards Ashdahak on account of his being descended from Varbakes the Mede, who had seized the kingdom from Sardanapalos and the ancestors of the family of Senek’erim.
5 Then, after receiving a message from Tigran, Sanasar and his colleagues went with gifts to Cyrus. Taking him they returned to Tigran. With urgent speed they pressed the combat, heroes opposing heroes. Xerxes hurried up from the rear and seized the bronze-hammered muzzle of Ashdahak’s horse, knocking him back onto its croup. Tigran with swift hand struck him in the heart with his lance, pulling out his lungs.
6 Cyrus, pursuing the army, wrought no little slaughter, putting all Ashdahak’s forces to the sword. Then he reigned over the Medes and Persians.
7 Two of Ashdahak’s offspring were captured by Tigran; he brought them to Armenia and reduced them to the rank of slaves. Since they demonstrated obedient devotion, he appointed them to serve as bearers of eagles and falcons. Promoting them to the position of cupbearers at feasts, he eventually raised them to noble status and settled them in the province of Ałbag, later settling them in Jołakhel, in Vranjunik’, and in Hakhram. He waited some time, because he had previously given them in service to his sister Tigranuhi, wife of Ashdahak, before settling them in the places just mentioned.
8 When Croesus, king of the Lydians, heard of these events, in great speed and anxiety he assembled a host of numerous troops in order to offer battle to Cyrus. When Cyrus heard of his gathering of troops, he wrote to Tigran (asking him) to send him an army in support. In rapid haste (Tigran) entrusted the armies of the South and North to Xerxes and Arshēz, the latter’s son, (with orders) to reach there quickly. They marched off and met him at Dmbuind in Persia. Advancing to Cyrus’s vanguard, they engaged battle.
9 They came to grips, attacking the main force of the Lydian army by shooting arrows at each other; after the battle had lasted for a long time. King Cyrus and Xerxes arrived. Arshēz surrounded the Lydian king with his shield-bearing soldiers, and great tumult ensued.
10 For the Lydian king had covered his horse all over with bronze armour from foot to head without a chink, so that he was impregnable in his armour. Likewise, on his own person he wore a plated cuirass, backpiece, shin guards, leg greaves, and helmet, so that he seemed almost entirely covered in bronze; and when disposed in his massive army you would think him unapproachable. The troops, attacking like champions, made the battle rage.
11 Then Xerxes and Arshēz, full of cunning, shouted out—as if they were from the Lydian army—“Cyrus’s army is defeated and the king has fled.” Rejoicing at the report, they (the Lydians) abandoned their fortified positions and rushed after Cyrus, jostling each other, while the king of the Lydians marched proudly behind his army.
12 Then Xerxes and Arshēz rapidly advanced to encounter the Lydians. They captured (Croesus), stripped him of his armour and his horse’s armour, and brought him before Cyrus. Cyrus brought him back to Khorasan, and from there he returned to Babylon, taking the Lydian with him. He ordered his treasuries to be pillaged. When tortured cruelly, (Croesus) gave him even his secret treasure; he was put to death on Cyrus’s orders, bringing to an end the Lydian kingdom. When this venture had been successfully concluded, Xerxes and his colleagues returned, receiving as a gift Tmorik’ with its fortress and the river banks of Nineveh.
13 Now when Cyrus had become sole ruler of the Persian kingdom, he captured Babylon and released the Jewish captives. The house of Gag, the nation of the Galatians, raised an army of [120,000] men to oppose him. Then Cyrus wrote to Tigran asking him to provide him with help:
14 “For a wild barbarian race has attacked to wage war and to wrest from me the Jewish captives.” In order to preserve intact his bonds of friendship with him, he sent this same Xerxes and Arshēz his son with [40,000] men. They went to meet him at the summit of the Taurus mountain.
15 They protracted their march as far as Arzn in Ałdznik’, where the prophet Ezra, King Salat’iel, died and is buried in Marbakatina in a hilly spot. There they gave battle for not a few days, about a month, during which time the Armenian troops (performed) many acts of valiant heroism, astonishing the whole Persian army and the barbarians too.
16 The army of the Galatians was destroyed, from the greatest to the least, and not a single one of them survived. Xerxes and Arshēz brought the sons of Israel to their own country, leading them as far as the holy city of Jerusalem. They entrusted the leadership of the Jews to Zorababel, son of Sałat’iēl, of the tribe of Juda.
17 Then they returned in great strength and notable victory. These are the Gog and Magog mentioned in the books of the prophets Amos and Ezekiel.
Գլ. 6
0 After Cyrus (ruled) Kambyses, Shmerges the magus, Dareh Vshtasp. In the twentieth year of Dareh died Tigran Haykazn.
1 Now after these events had taken place, on the collapse of the Haykaznean kingdom people lived diversely, in confusion and anarchy, holding various lands, submitting to various leaders as circumstances of the moment might dictate. We shall not attempt to consider writing about those of whom no actions or valiant deeds are known;
2 but we considered it sufficient merely to set down their names in order, following the format of the other earlier historians. So I set out in order their names in this book:
3 Tigran
4 Adramelēk’
5 Ners
6 Nersekh
7 Marod
8 Arsham
9 Arshavir
10 Asud
11 Kings of the Persians
12 Xerxes
13 Artashēs longimanus
14 Dareh
15 Artashēs
16 Ołok’os
17 Zarsēs
18 Dareh
19 Then Alexander the Macedonian, son of Philipp, became ruler of the world. At that time reigned Alexander the Macedonian, ruling over the whole world. He rapidly attacked Dareh and killed him, exterminating the kingdom of the Persians.
20 Then after Dareh, Asud son of Arshavir waged war against Alexander’s generals. Attacking them with Herculean valour, like a hero he warded off the powerful generals of Alexander for a long time, amazing their armies, who let him retreat—until Alexander appeared before his haughty opponent. Looking into Alexander’s face as that of heroic gods, he lowered his eyes and gazed at the ground.
21 Then rapidly descending from his armoured horse before Alexander, reckoning as naught his impetuous deeds, he made haste to greet the king and say: “When valiant men meet valiant men, audacious deeds need no excuse, lest cowardice be more renowned than valour—which is more appropriate for the effeminate—even if they turn their soldiers’ lives into torrents of blood.”
22 Astonished at his stoutheartedness and his wise argument, Alexander’s generals Ptolemy and Seleucus requested Asud as a gift from the king. For although Alexander was full of wisdom and exceedingly intelligent, yet he was furious at the banditti who opposed him. So, Ptolemy received Asud, had him brought to Egypt—the land he had been given by Alexander—and had a liberal stipend arranged for him until he himself should have a convenient opportunity to arrive.
23 As for Vahagn Haykazean, who was Asud’s companion in arms, he was established at the royal court and progressed through his great prowess in martial skill, (being ready) either to die on the sword of the enemy or to win the victory through his courage. After (ruling) twelve years Alexander died in Babylon, having lived for thirty-three years and reigning for twelve.
24 He controlled the whole world for seven years. On his death (bed) Alexander, who had ruled his kingdom alone strictly and fearlessly, appointed four generals for the four regions of the world: Ptolemy for Egypt and India; Seleucus for Asia and all the North; Antipater for Persia and all the East.
25 Now by deceit and force Ptolemy held Jerusalem and Judaea for twelve years; many of them (Jews) he brought down from there and settled in Egypt. Then Seleucus Nicanor, called the Victorious, held the kingdom of Assyria and Babylon and the upper regions.
26 After Ptolemy had gained control of his inheritance, he appointed Asud in his place, giving over to him all dominion over Egypt and India; then he removed himself to Babylon, following Alexander. From there he went to Jerusalem and there worshipped God.
27 But although Asud was favoured with such splendour and the wealth of Egypt and India, yet remembering his original native kingdom of Assyria he was not happy to live enthroned in Egypt. His desire increased, so he went to meet Ptolemy.
28 But although Ptolemy would have willingly agreed to this because of the man’s noble valour, yet he did not dare reveal it to Alexander. For Alexander had never allowed anyone to suppose that somebody else could govern the world save Alexander. So, after living many years he (Asud) died in Egypt and (his body) remains there.
29 After the death of Alexander his generals held the Macedonian empire; but this survived only in the Ptolemaic dynasty down to the reign of an Egyptian woman, Cleopatra, much later in the time of Augustus Caesar. Now sixty years after the death of Alexander and the anarchy in Armenia and Persia, Arshak the Valiant ruled over the Medes and Persians and Egyptians and Elamites, in the city of Balkh. His brother Vałarshak came to Armenia and imposed disciplined order on that troubled and confused country.
30 He organized the noble families, introducing titles, positions, and ranks. As for the descendants of Asud, of the family of Sanasar, they lived as need and circumstance dictated, now thus now so: Shavarsh, Gōgean, Shavasp, Peroz, Shahak, Cyrus. This Shahak called his son Cyrus in remembrance of that man’s nobility and his friendship to his ancestor Xerxes. Stripped of the authority which Tigran and Cyrus had given them, they lived ignoble lives, as it were illegitimately, down to Cyrus (son) of Shahak.
31 When Arshak waged war against the Macedonians, Cyrus multiplied his martial deeds of bravery and valour. He almost surpassed the courage of Arshak the Parthian against the heroes of the Kushans, Medes, and Elamites. He gained a reputation for victory and even more so for wise intelligence, progressing in station, rank, and favour. For he was asked: “Who (are you), from which (ancestors), from which (father), when, and in whose time?”
32 When Vałarshak had ascertained his family, province, land, the reason for his migrating, his settling, the why, the how, the mode, the circumstance, the occasion, and everything else, he requested him from Arshak, brought him with him to Armenia, and named him Artsruni, as being the first in the plain called Artsuik’. Furthermore, by chance he had the distinguishing feature of possessing an aquiline nose. But I do not know whether he named them Artsrunik’ from the name of the country or for their physique.
33 Secondly they were called Arzrunik’ from the settlement of his ancestors Adramelēk’ and Sanasar in Arzn.
34 Thirdly, they likened them to eagles because of their noble courage and their eagle-like audacity and boldness in battle.
35 But although both reasons for their naming may be considered appropriate as seems fit to the philosophically minded, nonetheless, for me it is more pleasing to place confidence in the first.
36 The Ptolemies brought the period of kingdoms to a close, extending down to Cleopatra, daughter of Ptolemy Dionysius; she reigned over Egypt and Alexandria. Opening the depository of archival books, she found the lineage of Senek’erim, the acts of each one of them mentioned individually by name with his deeds of prowess;
37 and likewise, all the other (acts) according to family and place: the deeds of the cowardly and insignificant indicated in accordance with their ignobility. She had the archives, which were written in Greek on parchment, taken with gifts to Tigran king of Armenia, who was the fourth king after Vałarshak the Parthian.
38 Up to here Alexander of Macedon had this written: from Senek’erim down to Ptolemy the Egyptian, after whom they named the Ptolemies. All this Ptolemy the lover of literature wrote down and arranged with accuracy. Then they placed it carefully in the archival treasure house until (the time of) Queen Cleopatra, as we explained above.
39 Now these tales have come down to us through the chronicles of the earlier historians, from Mambrē Vertsanoł and his brother called Moses, and another Theodore K’ert’oł; they had (all) studied under Levond the priest who was martyred in Persia with the other holy bishops and priests. At the command of Vahan Artsruni they were entrusted with the urgent task of critically investigating and arranging in abbreviated fashion the genealogies of past families, and diligently reviewing these histories in no long-winded fashion.
40 We too, at your command, Oh Gagik general of Armenia and prince of Vaspurakan, have undertaken an abbreviation of the stories of the past. So I shall press forward my narrative; in my rapid course I shall traverse the works of past historians; I shall note in order but merely succinctly the genealogy (of the Artsrunik’) until I reach the wide-spreading and extensive arena of written histories. One by one I shall expound (these matters) systematically and shall arrange them for your pleasure.
41 This Vahan whom we mentioned is the same Vahan whom the Armenian nobles made king in the days of Saint Vardan—concerning which I shall write in its own chronological place. For now let us continue the order: Cyrus, Vargen, Vahan, Shambit’, Jaj, Jajuṙ.
42 When Arjam was king of Armenia he greatly maltreated the Bagratuni family for releasing the priest Hyrcanus from imprisonment. Arresting Enanos, the leading prince of the Bagratunis and sparapet of Armenia, with his family and all his relatives, he inflicted many torments on them; some he put to the sword, wishing to exterminate the Bagratid family at a single stroke.
43 But Jajuṙ Artsruni set his hand to the affair. Approaching the king, he requested Enanos, for he was hanging on the gibbet. Obtaining his request, he brought down Enanos from the gibbet and saved his family from the murderous sword. Then he appointed Enanos Bagratuni to the same dignity in the kingdom. But Arjam could not agree to have Enanos in his company with any confidence, so he sent him to Armenia.
44 Jajuṙ received him with respect and ready provisions, and settled him in the region of Aragats, in the village called Palin. He was the first from the Bagratuni house to come and live in that part of the province of Ayrarat. Jajuṙ married Enanos’s daughter called Smbatuhi to his son Sahak. This was the first marriage alliance between the Bagratunik’ and the Artsrunik’. It took place in the eighteenth year of the king of Persia.
45 After living for twenty years Arjam died and his son Abgar became king. Here we come to the history of Abgar, king of Armenia, in whose days occurred the appearance in the flesh on earth of our Saviour the Lord Jesus Christ, our God, the beginning of the renewal of creation and the illumination of all men who are to come into the world.
46 So it is a great pleasure for me, and especially for everyone—or rather, for all believers in Christ—to expatiate at length on these great events; (a pleasure) for you to hear and for me to write.
47 For he was the first of the heathen kings to believe in Christ, as the records of the reliable historians demonstrate—especially the evangelist and apostle John, son of thunder, who made the thunder of the good news of Christ’s gospel resound in the world for those who were to believe in Him.
48 For he says: “There were (there) some of the Gentiles who had come up to Jerusalem for the feast in order to worship. These approached Philipp, who was from Bethsaida, and note: ’We wish to see Jesus.’” They were presented to the Saviour with Abgar’s letters; and they heard his symbolic response concerning the saving crucifixion on behalf of the world, which he called his glory.
49 He also wrote a reply to the letter through the apostle Thomas, promising to send Thaddaeus to fulfil his (Abgar’s) desired request. And Christ, the source of life, satisfied Abgar’s longing by imprinting his desirable visage on a napkin in a glorious and ineffable manner.
50 Here a new rejoicing suffuses this history concerning the honourable, co-regnant, and magnificent princedom of the Artsrunik’, that great stock descended from Senek’erim, which as its noble families increased and multiplied had reached this period of Abgar’s rule and belief in Christ.
51 With him there was also the great prince of the Artsrunik’, Khuran, the chief general of the army and commander of the kingdom of Greater Armenia. This prince Khuran became the first (Armenian) believer in Christ and was baptised at the hands of the apostle Thaddaeus. After his conversion to Christ he demonstrated a most upright and pious way of life worthy of his faith, pushing the practice of his religion almost to the extreme of virtue, as the precepts of evangelical doctrine exhort.
52 We think this is sufficient indication for now of the nobility of the blessed man Khuran Artsruni, of his comprehensive intelligence and deep wisdom. So let us carry forward the order of our history, in detail yet briefly, for it is not the occasion for us to linger with praises and (thereby) neglect the thread of our historical narrative.
53 Herod the foreigner, son of Antipater of Ascalon and whose mother was Eupatra, an Arab, was king of the Jews in the days of the birth of our Lord Jesus Christ—as Josephus tells us, and also about what he did to the children.
54 He had five sons, among them Herod and Philipp, whose wife Herod had taken, abandoning his own first wife, daughter of Aretas king of Petra. Angered at this, Aretas planned to take revenge for his daughter’s dishonour, yet was unable to do so openly because of the emperor Augustus Tiberius Caesar.
55 So, he made an alliance with Abgar, king of Armenia, and with the great general Khuran Artsruni. Sending him gifts, he received in support Khuran Artsruni, a wise and valiant man, mighty with the bow and a well-armed cavalry man. When Khuran attacked, Herod’s army was defeated, while Herod himself escaped by flight with his squire Urelian. He took refuge with his uncle, son of Hyrcanus the priest, in the city of Ascalon.
56 Now although the alliance of Aretas with Abgar and Khuran provided a reason, yet Abgar and Khuran in their love for Christ and for the fame of the Holy Saviour were resentful against Herod for what he had done—just as later they sought vengeance against Pilate for the murder of the Baptist and the torments of Christ. And it was the sixteenth year of Tiberius Caesar.
57 After the ascension of our Saviour and the death of the pious Abgar, Abgar’s son Ananun became king. He had not inherited his father’s faith in Christ, but abandoning the holy covenant he pursued the worship of idols that Abgar had scorned and rejected. He also trapped the great general Khuran Artsruni in the snare of his deceit into repeating his error, for which the latter was mocked and despised.
58 Then Khuran took the greater part of the army and went to Sanatruk at Shavarshan. (Sanatruk) took him along in his attack on Abgar’s son to deprive him of the kingdom he held. But before the war had come to a conclusion, a tower that Abgar’s son was building collapsed on him and killed him—exacting vengeance for the death of Saint Addē.
59 However, Khuran did not remain with Sanatruk but went to Greek territory, to the Caesar Tiberius, while the latter was waging war against the Spaniards because of the gold mines. There Khuran performed many heroic exploits and victories with the soldiers that had accompanied him from Armenia. Being very pleased with him, Tiberius honoured him with purple (robes) and a baton in the stadium. Tiberius died after reigning for twenty-three years; and in place of Tiberius, Gaius the Less reigned for three and one half years.
60 Then Khuran heard that Queen Helena of Armenia, Abgar’s wife, had been unwilling to remain in Mesopotamia because of the impious Sanatruk and had gone to the holy city of Jerusalem, where she lived in piety. So he too came to join her in Jerusalem. Taking the queen’s and his own gold, he went to Egypt to buy corn in the days of the famine that occurred in the reign of Claudius, in order to distribute it to orphans and widows as well as all the impoverished believers in Christ—for whom the corn was sufficient.
61 There Khuran lived and there he died at a good old age; in the world to come he will be crowned by Christ, with the queen Helena among all the saints of Christ our God. Amen.
Գլ. 7
0 Calumny by Nerseh’s nobles against Vach’e (nephew) of Arshavir.
1When Khuran went to Tiberius Caesar he left his son Vach’ē and his brother Arshavir at Harran with Queen Helena. Then, when the queen went to Jerusalem, Vach’ē and Arshavir, being afraid to go to Sanatruk, went to Nerseh king of Syria, taking with them the written treaty of peace between Abgar and Nerseh and Khuran Artsruni.
2 Nerseh appointed them to the oversight of the government: Vach’ē he established at the royal court, so that via him everyone would have to enter or leave the palace and through him conduct whatever business they needed—from the greatest to the least; and Arshavir he appointed as commander of the army for war.
3 But Nerseh’s nobles took offence at them and induced one of Nerseh’s relatives, Dareh by name, to approach Nerseh and say: “Why were you pleased to act thus, to appoint these men to run your country? Behold, they are descended from the family of Senek’erim in Nineveh; they (now) command your army along with their own. They may perhaps inflict harm on you and snatch the kingdom of Nineveh for themselves.
4 For Khuran, the father of Vach’ē and brother of Arshavir, had become friendly with Artashēs the king of Persia when Abgar went to Persia and they made a mutual treaty.
5 Perhaps, when they accomplish the evil deeds that they have plotted against you, as we have heard from their confidants, with the help of Artashēs they may depose your family and descendants from the throne of Syria. Either make their evil plots redound on their own heads, or let them go away whither they may desire.”
6 Nerseh was attentive to Dareh, but he was unable to prove his allegations. However, because of these slanderers Vach’ē and Arshavir went to Artashēs king of Persia and remained there until the return of Artashēs, son of Sanatruk, who came here and reigned as king after killing Eruand.
7 Now Sahak, Vach’ē’s son, had gone in flight by the regions of Media to Atrpatakan, and was residing with a certain general and magus called Peroz-Vram. Smbat, taking Artashēs, was residing at Zaravand in Atrpatakan; he wrote to Sahak (asking him) to return to Eruand so that perhaps there might be a way to make some plan concerning Eruand.
8 He obediently went without delay, and explaining to Eruand the reasons for his flight note: “We brought up the sons of Sanatruk as foster parents; and you swore by Artemis and Aramazd that when you were king (we) should have no grounds for fear.” But Eruand continued his search for Artashēs. So Smbat took Artashēs and went to settle on the high mountain of Varag,
9 while Eruand in pursuit encamped at the foot of the mountain at the head of the province of Tosp, and called the spot Eruandakank’. Sahak sent word to Smbat that he should not remain on the mountain but make haste to return to Her and Zarevand. “For,” he said, “Eruand will not advance with his army across the border of Media.” And he had the child’s needs taken to him day by day. When Eruand became aware of this he had Sahak taken in bonds to Armavir. There he remained in prison until he died.
10 Then Ashot, Vach’ē’s brother, since he was very young in years, was taken by his tutor and brought before Eruand. He had been unable to escape and go whither he might wish, he said, lest perchance on his way he be siezed and condemned to death. But Eruand kept the oath to his father and allowed him to go and settle and live wherever he might please. So (his tutor) brought him to the mountain Sim, to the place where his ancestor had dwelt in the land of Tarōn.
11 At the same time Smbat took Artashēs and came down from the mountain. Among the rocks he made a refuge in a most unsuspected spot, a hiding place in a small cavern in a rocky hollow, opposite the southern side of the fortress of Van, near the place where a spring gushes out at the foot of a small hill. It was near the edge of the lake from which temperate breezes blow, freshening the parching heat of the summer caused by the sun’s heat. There they stopped for many days in safety from distrust and fear of Eruand.
12 For he was unable to discover the fugitive Artashēs. Since the latter was preserved in this way by God’s providence, Eruand returned by the borders of Atrpatakan to the valley of Andzahk’. Now the valley of Andzahk’ is so called for the reason that it contains many treasures in its jagged heights, its narrow defiles, in the safe fastnesses of the valley, in the chaos of the land that is uninhabited by men and free from the attacks of Eruand’s brigands. So, he came and stopped in the town of Nakhchavan, the capital of the land of Vaspurakan.
13 Thenceforth Eruand was thrown into doubt; sleep did not calm him at night, nor food delight his palate. Then Smbat took Artashēs in the guise of a wretch who goes around begging his daily sustenance, and came in his woe to the court of Dareh (king of) the Medes. When Eruand eventually heard of this, he wrote to Smbat in the hope that he might deliver up the young Artashēs.
14 When Artashēs attained maturity he went to the Persian king Artashēs; and demonstrating there many deeds of valour in heroic combats, he was honoured by Artashēs the Persian king to the extent that he supported him with the aid of an army and made him king over Armenia in succession to his father Sanatruk in the royal capital of the valiant Arsacids.
15 Vach’ē and Arshavir then returned with Artashēs, who had taken Eruand’s kingdom in the thirty-first year of Artashēs, king of kings, and in the . . . year of the Greek emperor. . .. He returned to them the land which Tigran Haykazn had given in inheritance (to their family), but which Sanatruk had confiscated to the court: the mountain of Sim and Ałdznik’ as far as the borders of Asorestan.
Գլ. 8
0 The rule of Artashēs over Armenia.
1 When the rule of Artashēs was flourishing in its systematic orderliness and prosperous administration, as the books of the historians explain, and he had married Sat’inik as queen of Armenia, he recalled his exile in the cavern that we mentioned above. So, he returned to that spot for amusement.
2 As it pleased him, he built a palace of rough rock as a royal autumn residence, a splendid building, beautifully walled, looking out across the delightful lake to the north. The sun’s rays played upon the strollers; the fish seemed to be sporting on the waves as they jumped in and out; it looked across to the great mountain called Masik’ with its lofty summit covered in snow of a glorious white,
3 like a splendid king with honourable white hairs diverting himself among his proud nobility and seeing before him the shimmering bluish purple of the wide-spreading lake. Around the shores he built vast estates, with bushy trees, wine-stocks, and various fruits;
4 round the wall he established thickly planted gardens, blooming and smelling sweetly from the variety of flowers. Not merely did they dazzle the eye and their smell delight the nose but they also provided medicinal remedies of ingenious science following the teaching of Asclepius.
5 Around the fortress-like palace he encircled the hill with a wall of roughly hewn rocks, fortifying the valley (into) a populous city. Above the gushing spring he also walled in the steep rock with very strong constructions in order to protect the source of water; and he strengthened the wall around the rock so that it was secure and inaccessible to attackers. He set it out with delightful precision, bringing the wall down to the depths of the lake.
6 In the middle of the three-forked small hollow valley which runs down from the three hills he built a high tower with hollow centre; on top of it he set the image of Astłik, and nearby the treasure house of the cult of the idols. In it (the city) he arranged bustling streets suitable for commerce. On the highest hill to the southern side he discovered a lesser fountain, whose water he brought along an aqueduct through the valley.
7 And for the improvement of the view, on the west of the plain and along the shore of the lake he arranged walls and had the enclosure filled with thickly planted vineyards in order to delight the eye.
8 When he had completed the construction of the city and made ready the inaccessible and secure fortress, he called the fortress Zard, that is, “splendour,” for the splendid construction.
9 He used to bring Queen Sat’inik for diversion in the autumn season to the fortified and beautifully built palace that adorned the castle.
10 He named the city Artamat, which when translated really means “the handiwork of Artashēs,” or “the coming of Artashēs,” because in Persian mat means “coming.” For when Artashēs left this spot he no longer allowed Eruand to trouble him; but after going from here to the Medes and Persians, he returned in great force and with royal magnificence to reign over Greater Armenia. Following the barbarian rites of divination, he honoured this spot as where he began his change from the lowest to the highest station.
11 Now the holy men of Sukavēt mountain, since they were fellow countrymen and confidants of Sat’inik’s and had followed her, sent one of their ascetics to the queen to reproach her vain and useless cult of the idols, as Saint K’rysi (sent) to Artashēs.
12 Sat’inik was attentive to the advice of the holy men, but did not reject the image of the idol called Astłik because she distrusted the king and his sons, especially as she expected the king to turn first from idols to the worship of Christ the true God. But how the matter ended is not clear to us.
13 Sahak, son of Vach’ē, was established at Artashēs’ court in splendid and prominent authority. Artashēs entrusted to him the province of Ałbag, for some descendants of Ashdahak the Mede dwelt there—valiant men, well armed and good archers. But since their clan had diminished, they had no one powerful enough to wage war and serve the king, especially as the land had been devastated by a Persian raid about the time of Eruand’s death and Artashēs’ accession to the throne.
14 But a certain woman of the race of Ashdahak dwelt in the castles of Jłmay and Sring, in the province of Lesser Ałbag. The woman’s name was Jaylamar, after which she had named the castle, and she had many treasures and a daughter called Anush.
15 Sahak married the latter at the command of Artashēs, who confirmed and sealed the land for Sahak as his own inheritance. The king took care of the woman for the reason that she had not gone over to Eruand nor served him in any fashion. After receiving his land as a gift, Sahak let his son Ashot establish himself in the mountainous regions of their first principality, to cultivate and inhabit it, and pass on the land in inheritance to their own family, descendants of the house of the Artsrunik’.
16 Ashot, by an unwise decision, entered the mountain where some brigands from the regions of Hashteank’ were strongly established. They came across each other, and through lack of caution he was killed there in this unforeseen encounter.
17 He had been unable to cultivate the land, when shortly, in the eighth year of Artashēs, the king took over the land and ordered a temple built there to Heracles and Dionysius. For that reason he was able to keep the land prosperous, with a large population.
18 But when the Artsruni clan declined, no one remained save a single young man named Hamam, son of the aged Arshavir, brother of Khuran who was at the royal court. In consideration of his ancestors’ efforts and services the king promoted Hamam to the rank and station of his forefathers, and gave him in inheritance the land of Ałbag. Just as he did for Sahak, so he did for Hamam.
19 But Hamam was haughty and arrogant, cowardly and lazy in war, and only served the king with adulation. When the king heard of his weak and languid way of life, he appointed him overseer of the officials of the royal court, so that he might imbue the king’s employees with the same subservience, since (Hamam) was also familiar with the books of the archives.
20 For in the past there was no interest in or care for either the protection of the country’s prosperity or preparations for war, but at the royal court one could only enter and leave the archives and treasuries through the king’s confidants.
21 However, Artashēs sent Hamam as ambassador to the emperor Hadrian in the matter of the brigand Barkochba and his war in Syria. He went, and on his return found King Artashēs dead in Marand. He himself died with the other flatterers in the land of Media at the town of Bakurakert.
22 After Artashēs there reigned Artavazd; then Tiran, son of Artashēs; then Tiran; then the last Tigran; then Valarshak. In the time of their reigns the generations of the Artsrunik’ were: Hamazasp, Shavarsh, Asod, Babgean.
23 Vałarshak became king in succession to his father Tigran. Waging war against the Khazars of the North, he was killed by those mighty archers.
24 Then his squires, Babgean and the great aspet Ashot, together escaped from the great battle; returning in haste to Armenia they gave the sad news of the king’s death and made king in succession to Vałarsh his son Khosrov with the cooperation of the Persian king Artavan.
25 Having thus brought peace to the land they lived in tranquil ease as they pleased all the time of Khosrov’s life. He reigned for forty-eight years.
Գլ. 9
0 The abolition of the Pahlavik kingdom and the rule of the Stahrian.
1 While the land of Armenia was thus enjoying a tranquil and undisturbed existence menaced by no danger from anywhere, but rather inflicting troubles on others as we read, unexpectedly there arrived the news of Artavan’s death and the domination of Persia by Artashir the Sasanian from Stahr.
2 Our king Khosrov was struck with dismay and attempted to revenge the death of his blood relative, King Artavan. This indeed he was doing until his treacherous murder by Anak his relative.
3 Then the country fell apart and everyone scattered, hastily fleeing wherever he could. They applied to the emperor Valerian to see if he could revenge the blood of Khosrov and bring an end to the tyranny of the Stahrian. But although the emperor Valerian gave help to the Armenians with the army of Phrygia, nonetheless the land was not pacified.
4 No one was able to live in security, or keep possession of his patrimony; peace did not return until the emperor Probus, who made peace with Artashir. Here I have no indication as to what happened to the Artsruni family, or how, where, or why.
5 But we considered it merely sufficient to present the generations of the family as we have labored to discover them, down to the reign of Trdat and the beginning of the illumination of Armenia through the great Gregory the Illuminator. These are the generations of the Artsrunik’ from Babgean: Musheł, Vahan, Nerseh, another Babgēn, Tirots’.
Գլ. 10
0 Trdat’s return from Greek territory and establishment on the throne of the kingdom of Greater Armenia with the help of the Greek king; and concerning his belief in Christ.
1 The details of Trdat the Great’s rule over the land of his fathers and of his deeds are known in writing: his belief in one God the Father, and in His only Son the Word (of) God, Jesus Christ, and in the one Holy Spirit, co-equal in nature and glory with the Father and the Son, in one perfect Divinity; and his baptism with a holy and pure confession in the Father and Son and Holy Spirit at the hand of Gregory the Great, with all the nobility of Greater Armenia.
2 From the house of the Artsrunik’ among the magnates of Armenia there was baptised Tirots’ son of Babgēn [II]. He was a mild man, intelligent, thoughtful, modest in speech and modest in look, who tried to make himself recognised by a single person—that is, Christ—rather than by the multitude.
3 For at the time when Gregory the Great was being taken to the city of Caesarea to be ordained into the priesthood for the illuminating instruction of Armenia, Tirots’ accompanied the nobles.
4 And as we said above, because of his modest and humble character he willingly undertook (this) and did not push himself forward to higher rank in order to act the grandee with the famous and the infamous. But being a studious reader of the Holy Gospel (which bids us) not to sit in the first rank, he never claimed honourable and superior rank among the great nobles of Armenia.
5 For who is grander than the descendants of Senek’erim, the great glory of whose stock the outspoken Isaiah proclaimed to the Israelites, or whose splendid pre-eminence Alexander of Macedon inscribed with no mean eulogies in the books that contain archival traditions?
6 Now as we said above concerning our important investigations in the chronicles, we have confined ourselves to an exposition of the Artsruni families alone and have not pursued the multifarious stories which previous (historians) set down in books, describing their deeds of valour performed at various times that are worthy of many and the greatest praises.
7 But we have merely indicated the most famous (events): the good fight of the saintly king and brave champion Trdat against both incorporeal and corporeal warriors; his translation from earthly toils to (heavenly) rest and embalming in great honour with royal pomp and fame, as we read in the eloquent composition of Moses the world-famous teacher and orator, the most accurate author of our illumination, as he relates at the end of his second book.
8 Khosrov, son of Trdat, succeeded his father as king at the command of Constantius. A lover of peace, he established good order in the country with the princes; nor did anyone have any worry of attacks from anywhere. They submitted themselves to the authority of the Greek emperor alone, abstaining from paying tribute to Shapuh king of kings.
9 He (Khosrov) entrusted the army to Vahan Amatuni to take responsibility for warfare—if indeed there should be occasion for it anywhere. He governed according to Christian principles following the worthy commandments of the Lord, and in everything had recourse to the advice of Vrt’anēs the Great; he reigned for nineteen years.
10 He paid the tribute to the emperor at the royal court through the chief scribe. But we have been unable to discover for certain anything else about the Artsruni clan or what sort of deeds they accomplished, save only that they lived peaceably with regard to the king and the nobles. Musheł, Vahan (and so on) held each his own property given to them in hereditary possession by the former kings.
11 What we could not discover for certain we did not reckon worth putting in writing, save only that they were very highly regarded and honoured by the kings.
12 After Khosrov the Less his son Tiran became king. At that time the office of hazarapet of Armenia was held by a man of baneful and evil character who was called hayr mardpet. Approaching King Tiran, he began to calumniate in secret the houses of the Artsrunik’ and Ṙshtunik’, for they were distinguished and famous families, valiant and renowned, and respected by all.
13 He note: “Unless you exterminate these two noble families, their intentions are inimical to your rule; for their hand is with Shapuh king of kings.” The mardpet said this, supposing that: “If I am able to carry out this perverse plan perhaps I shall also be able to hound the house of the Mamikonean nobles to destruction.” Tiran heeded him and ordered the proposition of that impious enemy of God to be carried out.
14 When this cruel undertaking was made known to the Mamikonean generals, armed and with drawn swords Artavazd and Vasak Mamikonean wholeheartedly rushed into the crowd, struck down many with their swords, snatched away Shavasp, son of Vach’ē Artsruni, and Mehedak Ṙshtuni, for they were very young in age, and took them to (their) fortresses in Tayk’.
15 When the boys reached maturity, they gave them their daughters in marriage. From them stem the descendants of the two Artsruni and Ṙshtuni families; but these did not participate in Armenian affairs for many years. As for Tiran, wallowing in his foul turpitude, he was betrayed to Shapuh. Having been blinded, he died a death worthy of his deeds; as he had treated the saints Vrt’anēs and Yusik and the great priest Daniel, so was it meted out to him. He had reigned for sixteen years.
16 Arshak became king in succession to Tiran his father at the command of Shapuh king of kings. Gathering around himself the Armenian nobility, he learned about the Artsruni and Rshtuni families and those of the Mamikonean nobility who had gone off and fortified themselves in the fortresses of Tayk’.
17 On being accurately informed about the causes of this, he wrote via a certain Vahan of the Amatuni family (directing) them to return and live without fear and be promoted in rank and honour. The three noble families heard the wise Vahan Amatuni and followed him back in trusting confidence. For they knew that they themselves had done no harm, neither great nor small. Received by King Arshak as he had written via Vahan, they were installed without fear.
18 But the evil-minded hayr mardpet never desisted from his typical evil plotting. About that time Arshak travelled to the West accompanied by Nersēs the Great, Catholicos of Armenia, and arrived at Ashtishat in Taron, at the martyrium of Saint John the Baptist and the martyr Athanagines, which had been built by our Holy Illuminator Gregory on his return from being consecrated to the priesthood.
19 After entering the holy place and performing their prayers, they came out to walk around and enjoy themselves elsewhere. The malicious hayr mardpet, the son of Satan, was not satisfied with working evil among men, but even had presumptions against God and his saints. Having opened his filthy mouth against heaven, like an insolent and shameless dog he drew his tongue over the earth.
20 Approaching King Arshak he note: “The former kings were not sensible, since they did not keep this place as a royal retreat for luxury and enjoyable entertainment. So, may my suggestion please you. The saints do not take delight in grand places, otherwise they would not have lived narrow and circumscribed lives equivalent to death.” But I do not know whether the king really gave way to his enticement or not. And I did not consider it important to write down what we have not verified.
21 When Saint Nersēs heard of this evil and immoral proposition he heaped strong and violent curses on the mardpet. And the saint’s words were fulfilled by deeds. At that very moment Shavasp Artsruni approached the mardpet and note: “Some white bears with fine hair are lurking in thickets in these deep forests. If it pleases you, let us go and hunt them.”
22 So, they entered the forest with him. Drawing back his wide-arced bow to its fullest extent, Shavasp Artsruni shot (an arrow) in his back through his spine with an energetic motion of his powerful fingers. It pierced the malicious one’s heart, and falling backwards he breathed out his soul into the hands of his counsellor Satan.
23 The words of Saint Nersēs mingled with the living word of God, the more easily to bring retribution on those who despise his blessings and curses, accomplishing the task without delay. He received his just reward according to the merit of his intentions.
24 In those times the emperor Valens ruled over the Greeks, and Shapuh king of kings over the Persians. Arshak supported both kings, sometimes the Persians, sometimes the Greeks, or rebelled against both.
25 But the Armenian nobles, at Valens’s instigation, were incited to war against Arshak. They were advancing to battle when Saint Nersēs interposed; he calmed and pacified the quarrel.
26 Then the king begged Saint Nersēs to negotiate a reconciliation between Valens and Arshak—which he did indeed bring about.
But Mehuzhan Artsruni did not heed Saint Nersēs, nor did he submit himself to the king; but he offered foul enticements to Vahan Mamikonean, who was Mehuzhan’s father-in-law, and they passed over to Shapuh.
27 Abandoning the Christian religion, they submitted to the false doctrine of the ash-worship of Ormizd. Shapuh, greatly delighted at this, promised to marry Mehuzhan to his own sister Ormzduhi.
28 There was a great war between Shapuh and Arshak during Arshak’s lifetime. At many times and in many places the Armenian and Persian armies battled against each other. But I consider it superfluous to repeat the accounts of previous historians.
29 But after many battles, with deceitful trickery Shapuh summoned Arshak to him, apparently for peace and friendship and making no reference to the evils that had been done between them. He went, following the summons and full of innocence. But (Shapuh) bound him in iron bonds and had him taken to the fortress called Anush in the region of Ctesiphon.
30 There he lived until his death at his own hand, according to the prediction made about him by that man of God Saint Nersēs. But here I shall expound in order the audacious acts which the impious Mehuzhan inflicted on the Armenians.
31 Mehuzhan and Vahan took the Persian army, entered Armenia, spread raiding parties across the whole face of the Armenian land, ravaged hamlets and towns and farms, plundered possessions and all patrimonies, and put to the sword all those they captured. They entered the province of Ṙshtunik and sacked the house of Garegin, lord of Ṙshtunik’.
32 Escaping by the skin of his teeth, Garegin fled to the emperor of the Greeks. They captured the princess of Ṙshtunik’, the wife of Garegin and sister of Vardan Mamikonean.
33 Bringing her to Van Tosp, the city of Shamiram, they put her to torture and very cruel torments, trying to force her to abandon the Christian religion and to accept the religion of the Mazdaean cult of ashes. When the saintly princess Hamazaspuhi refused, they took her up to a high place in the castle, stripped off her clothes—that she might be clothed in the glory of Christ—tied ropes to her legs, and suspended her from the northern tower. With thankful endurance she received the sentence of martyrdom.
34 Her nurse, remaining below the gibbet, gathered the holy treasure in her bosom and brought it to rest in the martyrium (built) by Saint Nersēs. Then they transferred it to the place which is now called Dzoroy Vank’, to the martyrium of the Holy Hṙip’simeank’, which Saint Gregory had built and where are preserved in perpetual memory of the illumination (of Armenia) by our father his holy altar, pastoral staff, engraved ring, and the girdle of his diligent waist.
35 Mehuzhan and Vahan attacked another time, took Van Tosp, razed and destroyed the beautifully constructed fortresses, and led into captivity the inhabitants of the city—five thousand Jews and eighteen thousand Christians—and the Jews that Barzap’ran had brought captive at Tigran’s orders; they marched them to Isfahan. Then they took Vałarshapat and Artashat, and led into captivity the Jews who since the days of Saint Gregory had believed in Christ, causing them more harm than the other Jews because of their faith in Christ.
36 The blessed Zuit’ay, a priest from Artashat, followed them lest his flock wander astray without a shepherd in deserts and dangerous abysses and fall headlong among wolves.
37 But Mehuzhan came before Shapuh and began to calumniate the priest Zuitay, saying: “This priest has followed the Christian prisoners to oppose the commands of your majesty and the religion of the Mazdaeans and Aryans. Everywhere he is the cause of the Armenians’ rebelling against the king of kings; and he dishonours fire and holds the sun in no esteem. So let his life be terminated—the command of your majesty will easily bring that about.”
38 Immediately the saint was led before Shapuh. The holy one’s responses to the questions were full of the perfect wisdom through the Holy Spirit that the saint possessed inseparably within himself. Having there fought the good fight, like a brave shepherd he gave himself for his flock, received the sentence of martyrdom, and was perfected in the glory of the Holy Trinity.
39 The holy Zuit’ay travelled the good road of many martyrs in this land of Armenia, to the East and the West. After ruling for thirty-six years, Arshak died in the manner described above.
40 During his reign Shapuh king of kings inflicted many insufferable afflictions on Armenia and Syria and Palestine. He led into captivity four million Jews, sacked Judaea and the holy city of Jerusalem, and poured out on the Christians all the mortal poison of vipers and asps.
41 By him many saints were martyred for Christ; as is said, more than forty thousand holy men were martyred for Christ’s sake, many bishops, priests, and the other ecclesiastical ranks, and very many of the noblemen of the country and their wives, with terrible and cruel tortures at which I shudder.
42 My mind is greatly amazed and astonished at their fortitude in enduring such refined instruments of torture as we read of in the book of the history of the martyrs which has the title Araveleay (East) and was composed by the blessed confessor of Christ Abraham from the village of Arats.
43 He was the pupil and follower of the holy Levondians, and wrote in that memoir the names of some rather than of all of them: Shahdosd, which means “lover of the king”; Gohsht’asd, which means “dyer of purple for royal clothing”; Bishop Shmavon, a rock of Christ’s church; and in addition to him (the names of) another hundred bishops and priests, who were martyred at the same time by the sword, in one day, on the great Friday of Easter.
44 However, Mehuzhan was not content with carrying out the evils that he inflicted on the Christians, and especially on the land of Armenia; but taking the Persian army he came to rule over Armenia at the command of King Shapuh. In the company of Vahan Mamikonean he entered Armenia with fearless presumption, planning what he was unable to accomplish.
45 For Samuel, Vahan’s son, went to meet his father. Vahan expected to bring his son to an irreversible downfall. But Samuel took his father aside, as if they were to discuss the business for which they had come; and when they had gone some distance away from the Persian army, Samuel raised his one-edged (sword) and inflicted such severe wounds on him that he killed him instantly. Furthermore, he also slew his mother Tachatuhi, for they had both forsworn Christ. Then he himself fled from Persia to the regions of Khałtik’.
46 But Mehuzhan did not abandon (his plans) to rule over Armenia. He amassed around him a vast multitude of battalions, flags, and ensigns without number. On reaching the village of Dzirav in the province of Bagrevand, he wished to pass on to the royal lands of Armenia.
47 But Smbat the sparapet of Armenia, son of Bagarat Bagratuni, opposed him with an army that included numerous Greek troops armed with shields and unfurled flags. The imperial trumpets sounded, and troop after troop of armed battalions surrounded Mehuzhan’s force, preventing his rapid escape.
48 Then the valiant Smbat came to grips with Mehuzhan. He hamstrung his armed horse, cast a rope around his neck, and note: “Good for you, king of Armenia. Come here that I the sparapet may crown you.” Heating a circular spit (-iron) until it was red-hot, he set it on the head of the impious one. And thus, the miserable wretch departed this world.
49 In this regard the poetic fable seems opportune to me, which runs: “Often the foxes planned to reign, but the dogs did not agree.”
Գլ. 11
0 The reign of Theodosius over the Greeks.
1 On the death of the emperor Valens, Theodosius the Great ruled over the Greeks. Then Saint Nersēs took Pap, son of Arshak, and with a Greek army installed Pap as king over Armenia in the site of his native Arsacid monarchy.
2 As king of Armenia Pap did not follow the advice of Saint Nersēs but travelled a perverse and contrary path, devoting himself to impurity and all forms of vice which it is not pleasing to repeat in this book. On being rebuked by Saint Nersēs, he surreptitiously gave him a mortal poison to drink.
3 So Armenia was deprived of the spiritual teacher and valiant shepherd Saint Nersēs. They removed the saint’s body with a large retinue of Armenian soldiers, appointing Mershapuh Artsruni, general of Armenia, and Vahan Amatuni and Mehuzhan’s brother as escorts to precede the cortège, and laid it to rest in the place of his ancestral martyrium at T’ordan.
4 But when Pap rebelled against the emperor Theodosius, the Greek general Terentius captured him and marched him in bonds to the emperor. There they killed him at the emperor’s command, after he had reigned for six years.
5 Following the death of Saint Nersēs, as archbishops of Armenia (there were) some descendants of Albianos bishop of Bznunik’, an honourable man: Shahak, Zavēn, and Aspurakēs, who do not deserve a good memory.
6 In place of Pap the emperor Theodosius made king a certain Varazdat from the Arsacid line, a valiant and warlike man who struck fear into both great and small. He rebelled against the emperor and sent word to Shapuh, king of kings, that he would submit to him.
7 As ambassador he sent to Shapuh the brother of Mehuzhan Artsruni in order to confirm that intention. When he came to Shapuh, he reminded him about his own blood relative Mehuzhan: how he had been sincerely loyal to the king, the battles and raids and pillaging of Armenia performed by Mehuzhan, and his death at the hand of the valiant Smbat Mamikonean. Thus he incited the king to carry out the proposals of Varazdat, king of Armenia.
8 While they were plotting this, the news reached the emperor through the general Terentius. And before a reply had come back from the king (Shapuh), an order from the emperor was delivered to Varazdat that he should present himself without delay. He (the emperor) had him sent to the islands of the Ocean where he died, having reigned for four years.
9 When Mehuzhan realised what would happen to him from the emperor and the Armenian nobles, he returned no more to Armenia, but lived and died there (in Persia), evincing no deed worthy of record. And Zavēn had been appointed archbishop of Armenia, as said above, after the fourth year of Shahak.
10 After Varazdat, Theodosius the Great made king over Armenia Arshak and Vałarshak, sons of Pap the Armenian king. Two years later Vałarshak died, having reigned with his brother over all Armenia. Soon the emperor Theodosius also died and his sons Honorius and Arcadius succeeded to the throne.
11 Then the Armenian kingdom was divided into two, between Greece and Persia. Arshak went to the region of Mesopotamia, thinking it better to submit to a Christian king than to submit to the Persian empire. And many of the Armenian nobles followed Arshak to Arcadius, (including) Samuel Mamikonean, who had killed his father Vahan and his mother Tachatuhi because of their acceptance of the Persian Magian religion, and Vasak Artrsuni.
12 Others of the senior nobility with all their strongly armed (followers) went to Persia to submit to the heathen and barbarian Sasanian race. Their submission was a cause of ruin to the land of Armenia. And they made the Persian king suppose that they accepted their religion.
13 When King Shapuh learned what Arshak had done, he made a certain Khosrov from the Arsacid line king over Armenia. And Shapuh wrote a letter to the nobles, nullifying the reason for their emigration. For (he said): “I have appointed a king for you from your own line and religion. Let it not seem hard for you to return here and occupy each his own inheritance.
14 Do not stubbornly follow Arshak and completely abandon your ancestral homeland, to live as exiles, each finding by his sword position and noble rank. But return here and hold your lands without trouble.”
15 They heeded him and returned each man to his own dwelling; and taking Arshak’s treasures they brought them to Khosrov. Following a great battle between Arshak and Khosrov on the shore of Lake Gełam at the Marsh, Arshak fled to the province of Ekełeats’ and there died, having reigned for seven years.
16 Then in Arshak’s sector the Greeks installed consuls and generals and counts, thenceforth appointing no more kings.
17 But Vasak Artsruni went to Khosrov and took possession of his inheritance and his rank. He divided his attention between the two sides, remaining deceitfully inconstant and craftily uncommitted: with the Christians he pretended to be a Christian, and with the Persians one of theirs.
18 A few days later Khosrov rebelled against Shapuh. Putting his trust in the Greeks, he promised to submit the whole of Armenia to imperial rule. For after the death of Aspurakēs he had elevated Saint Sahak, son of Saint Nersēs, to the patriarchal see of Armenia, and had appointed the nobles who returned from Arshak to their proper ranks. Shapuh, angered at his having done this without his permission, sent his own son Artashir to Armenia. Removing Khosrov from the throne, he appointed in his stead Valarsh, Khosrov’s brother.
19 Then Vasak Artsruni fled to Artashir the Persian, thinking that it was (inspired) by the great sparapet Sahak that Khosrov had promulgated his independence, and at the same time planning to take revenge on the Mamikonean family for the murder of Mehuzhan his grandfather.
20 The most excellent Ałan Artsruni, Vasak’s son, was much offended at his father’s senseless and irrational character in behaving so sympathetically towards his kinsman the impious Mehuzhan, who should have been hated and inflicted with as many evils as possible. So Ałan went to Saint Sahak; throwing down his armour in front of him, he stripped himself of his military garb and mourned for Armenia—the decline of the power of the Armenian monarchy and the despotism of the Persians.
21 Even more did he lament and bewail unconsolably over his own Artsruni family which, quickly forgetting the benefits of Christ, only ran after worldly glory and pursued the ash-cult of magism.
22 Ałan continued his lament, shedding torrents of hot tears before Saint Sahak, the great sparapet Sahak, and the other nobles until they too inclined to his thoughts about the future prepared for Armenia, like some prophetic vision. While they were all weeping and bitterly lamenting with inconsolable grief, Ałan fell on his face before Saint Sahak and the sparapet Sahak (asking) to receive the habit of the monastic state so he could adopt the life of a hermit. For a while Saint Sahak did not agree, saying: “Be silent for now.
23 At another time I shall take care of what you desire. (We must beware) lest some deceitful and malicious flatterers approach Artashir with some falsehood about us, and your father Vasak make some suggestion to the king and stir up confusion and trouble, so that they suppose we are plotting rebellion. But God will accomplish what you desire and long for, as may be pleasing before the Lord.”
24 Accepting his advice, the blessed Ałan waited for a suitable day. After reigning for twenty-three years the emperor Arcadius died, severely punished for his offences against John Chrysostom.
25 He was succeeded by his son, Theodosius the Less, who gave much help and many kinds of support to Armenia, building the city of Theodosiopolis in the province of Karin and providing a garrison of troops to guard (it) and resist Persian attacks.
26 For Vṙam and Yazkert, having brought over half the country to themselves, had pretensions to rule over the whole of it.
27 Now on the death of Khosrov king of Armenia, who held power for four years, Yazkert decided not to make king of Armenia anyone from the Arsacid family. But in order that he might henceforth better be able to attract to himself the Armenian army with the nobles, he made king over them his own son Shapuh. When he arrived he did not care for the regular administration of the country but occupied himself exclusively with the pleasures of hunting and games.
28 On seeing this, the Armenian nobles regarded him with derision and scorn. For example, Atom, prince of Mokk’, while hunting called him a hero, so that puffed up by this he might be audacious enough to rush at the fire. Again in their exchange he called him effeminate. Then Atom went off in the direction of Media.
29 Even more stoutheartedly, Shavasp Artsruni, while they were playing polo, spurring after him took the ball away many times, saying: “Girl, leave the stadium; effeminate man, know yourself.”
30 Shapuh then wielded his mallet in the direction of Shavasp, but scorning him Shavasp ostentatiously galloped off; boldly and openly he went at measured pace over to the general Anatolius. At the command of the emperor, Theodosius Caesar, he appointed him hazarapet of the (Greek) sector of Armenia and entrusted to him Mesopotamia as far as the passage over the river Euphrates. Shavasp remained with the emperor for four years.
31 When Shapuh heard of his father’s illness, he hastened to Persia. His father died, and on the same day he too was put to the sword by his own people. And because Hamazasp Mamikonean had died, who at the time had held the positions of marzpan and general of Armenia, at the request of Saint Sahak to both the Greek and Persian kings thenceforth no one governed Armenia. But people were dispersed and scattered in whatever direction anyone was pleased to run, for many brigands occupied the land.
32 When Vṙam, son of Yazkert, became king he summoned Saint Sahak, Catholicos of Armenia, to court. Taking his grandsons Hmayeak and Hamazaspean, he went to the king in Ctesiphon. Now Vardan with the holy teacher Mashtots’ had gone to the emperor Theodosius and to the archbishop Atticus with letters from Saint Sahak, taking with them also the script and examples of Armenian writing.
33 The holy patriarch and pious emperor Theodosius received them with the five letters and five replies, and appointed the holy teacher among the pre-eminent and chief doctors of the chair of instruction of Saint John Chrysostom.
34 On arriving at court with the nobles, Saint Sahak calmed and appeased Vṙam’s anger and vengeful resentment against the Armenians for their insults to Shapuh and making a firm peace with the Greeks. At the request of the nobles and Saint Sahak, Vṙam [II] made king over Armenia Artashēs, also (called) Artashir.
35 When Artashir became king, for a while the country had a respite from the disorders of the Persian army and the royal registers of taxes were reestablished, since for the last five years taxes and troops had been withheld from the Persian court.
36 But Artashir, haughtily and without shame, pursued a course of shameful lasciviousness, of homosexuality and lust for women—not only at night but also during the daytime in the light of the sun without distinction he worked his desires, even extending to bestiality. Exasperated by him, the Armenian nobles were nauseated at his impure conduct and decided that Artashir would no longer reign over Armenia.
37 They approached Saint Sahak to inform him of their plan to turn to the Persian king. This indeed they carried out. They went to Vṙam and not to Theodosius, the pious and like-minded Christian emperor; impiously and thoughtlessly they committed that foolish crime.
38 Vṙam, most delighted, heeded them and was happy to abolish the Armenian monarchy. Quickly he summoned back to court Artashir and Saint Sahak with a host of Armenian nobles. He questioned them as to why they had lodged a complaint against Artashir, but Saint Sahak refused to write anything concerning the accusations against Artashir.
39 But the nobles opposed Saint Sahak as being unwilling to accomplish their wishes. Approaching Vṙam with Surmak—a certain fanatical and vainglorious monk from Artskhē—they began to calumniate Saint Sahak with all sorts of scandalmongering to the effect that he did not wish the Persians to rule over the Armenians and impose tribute and military service on them, but he preferred to see the rule of the Greeks.
40 As corroboration they adduced the letters of Saint Sahak to the emperor and the patriarch; they cited the journey of Mesrop and Vardan to Greek territory, the coming of Anatolius, and the building of the city in the province of Karin.
41 Although in discord, they toppled Saint Sahak from the archiepiscopal throne and Artashir from his royal status. In opposition to Saint Sahak they set up the raving Surmak, then the Syrian Brkisho, then Samuel—none of whom lived in accordance with the rule of canon law. They joined the marzpan Mshkan in administering the affairs of the country. This Mshkan held the country in place of Artashir our king at the command of Vṙam king of kings.
42 But when the Armenian nobles saw the disorderly and unnecessary hardship inflicted on our country from both sides, they repented of the past course of events which they had willingly sought to bring about. Turning to Vṙam, they requested Saint Sahak as their Catholicos. But Vṙam, being undecided, could not fulfil their request. In his suspicion he vacillated, wondering “lest perchance if I do not do what they ask, the nobles may abandon (me) and go over to the emperor, to pay him tribute and military service.”
43 But Vach’ē, lord of the Artsrunik’, and Hmayeak, lord of Ashots’k’, and others who had been won over to them approved Vṙam’s wishes and allowed the king (to appoint) whomever it might please him. So he appointed that Samuel to the archiepiscopate. After five years he died, having lived a life outside the law.
44 On the other hand, the general Anatolius appointed a certain Havuk Kukṙchats’i as bishop of the Greek sector. In this fashion Armenia was plunged into confusion and turbulence; it remained disunited and full of disorder, following the inclination of Vach’ē Artsruni.
45 It happened that on Saint Sahak’s return from Persia Ałan Artsruni went to him again. Receiving from him a monk’s habit, he went to dwell alone in the province of Gołt’n, the place where Saint Mesrop had taught; he lived an ascetic and angelic life, blessed by men and feared by demons.
46 Then, when those bishops appointed by the Persians had (all) died—who, without the (permission of the) bishop of Caesarea, had been consecrated by the blessed bishop Saint Sahak—the nobles of Armenia came in a body to him. Falling at his feet with great lamentations, (they begged him) not to remember their past behaviour against the saint, but to restore the throne of the patriarchate, and they promised to follow his command.
47 But he would not listen to them. (Then he told them) the details of the vision revealed to him by the Holy Spirit indicating what would be done in the future: the removal of the archiepiscopate and the monarchy from the Arsacid house, the rule of unworthy persons, the election of saints, the restoration of the patriarchate and monarchy from the same Arsacid line, the coming of Antichrist, Christ’s coming, the future judgment, and the retribution to each according to his deeds—which he had seen on Holy Thursday.
48 After all this had so occurred, having lived for [120] years Saint Sahak was removed from this world to the ranks of the angels. They laid the saint’s relics to rest in Ashtishat of Tarōn, at the site of the martyrium of John the Baptist and the martyr Athenoginēs.
49 That same year, six months later, the holy patriarch Mashtots’ also died. Accompanied by a light in the form of a cross, a crowd of nobles led by Vahan Amatuni, who was at that time sparapet of Armenia, formed the cortège and laid (his body) to rest in the village of Awshakan in the province called Aragats-otn.
In the second year of Yazkert, son of Vṙam [II], the monarchy was taken away from the house of Armenia. It had lasted [415] years before being abolished.
50 After the abolition of the monarchy from the Arsacid house and of the patriarchate from the house of Saint Gregory, a certain Levond, a pupil of Saint Mashtots’, became locum-tenens for Saint Sahak, and (then) Bishop Yovsēp and Moses and Mełēs.
51 At the command of Yazkert the Persian general Mshkan occupied the position of the Armenian monarch. But Vardan Mamikonean, son of Hamazasp Mamikonean, grandson of saint Sahak, fled to the regions of Mokk’, to the ravines of the Taurus mountain and the torrents of Jermadzor. He lived in a fortress which is now called popularly Zṙłayl because of its fantastic solidity.
52 After the death of the great Sahak Bagratuni, sparapet, aspet, and general of Armenia, the emperor Theodosius had entrusted the office of sparapet of Armenia to Hamazasp Mamikonean and his son Vardan. Therefore, Vardan was frightened that the marzpan (Mshkan) (would disturb) his tranquil existence, and so came to the inaccessible area of Mokk’ and remained (until) by the providence of God he could control Armenia.
53 He summoned to himself the bishop of Mokk’, Yohan; the bishop of Ṙshtunik’, Sahak; and the bishop of Andzevats’ik’, Shmavon. And he established groups of ministers to perform the Lord’s service day and night with indefatigable energy and liberal care for the poor, that they might obtain mercy from Christ.
54 This was the Sahak at whose command the great scholar Moses, the world-renowned orator, wrote his book on the History of Greater Armenia, a wonderful composition which begins with Adam and goes down to the emperor Zeno.
55 He lived a full [120] years (and died) at a ripe old age, as has been handed down to us in the fourth book of the promised History of Moses Khorenats’i, the section which refers back to them both. This the blessed Koriun, fellow student of Moses and pupil of Saint Mesrop, confirms for us in this own accurate History.
56 Drawing on these, to the best of our ability we have composed this abbreviated narrative which we have presented to you, most valiant of literary men, Gagik of Vaspurakan and great general of Armenia. It is reliably confirmed by the eloquent compositions, full of wisdom and most impressive, of these teachers.
57 So, I Thomas, who did not shamefully occupy the last rank but advanced to this position in their place, zealously undertook this great work, though devoid of wisdom, sense, and intelligence. But the command of your eminence forced me to this great undertaking, in which I shall outdistance the charlatan tongues of vainglorious persons.
58 End of the first book of the history of Armenia, tracing the genealogy of the Artsruni clan.
Գրք. 10Tovma2_1
Գլ. 1
0 After the extinction of the Armenian monarchy from the house of the Arsacids, then Persian marzpans ruled the country. The princes of Greater Armenia fortified themselves in strong stone-built castles in every area and region, while the Persian tyranny waxed stronger and bands of tax gatherers made forays with terrible cruelties.
1 At that same time Shavasp Artsruni, brother of Vasak the father of Alan Atrsruni, conceived the idea of ruling over Armenia. Pursuing this foolish plan he went to the Persian king Peroz, accepted by self-induced error the mad ash-worshipping Mazdean religion and asked the king for the principality of Armenia. (Peroz) fulfilled the request of his stupid vainglorious desire. Then he returned to Armenia, bringing with him as marzpan Vndoy, a chief magus of the Persians.
2 When they entered the country they threw the covenant of Christianity into turmoil. Zealously they set their hands to ravaging and razing churches, destroying houses of prayer, overthrowing altars of the sacrament that works salvation, completely demolishing the font of the glorious illumination of the Holy Spirit, bitterly and cruelly torturing the priests, ministers of the New Covenants, casting men and women into prison and torments in their onerous demands for taxes. Their purpose in this was to be able all the more easily to persuade (the Armenians) to renounce and abandon the holy faith of the pure Christian religion.
3 Many more were those martyred with heroic endurance than those who wavered, regarding as naught the seizure of their goods and possessions and cruel death. After the impious Shavasp Artsruni had reached Artashat with the marzpan, they built in Dvin a temple to Ormizd and lit therein the fire of their erring worship. So, the country was in great and dangerous distress.
4 This bitter news reached Vardan Mamikonean the Great, who had fortified himself in Zṙayl in the Taurus. Unable to endure such perilous oppression as had been inflicted (on Armenia), and roaring in his soul with ferocious anger over the destruction of the holy faith and the ruin of Armenia, he hastily sent a letter of complaint to Tachat, lord of the Ṙshtunik’, and Vakhrich, lord of the Andzavats’ik’, to inform them of what had happened.
5 Immediately, without delay, they joined the great Vardan with their forces, bringing with them the troops from the mountains, no more than twelve hundred men; and with unexpected rapidity they suddenly attacked Shavasp and the marzpan Vndoy.
6 As they were encamped at the junction of the Araxes and Metsamawr, Shavasp Artsruni advanced against them. But on him fell the valiant Vardan, roaring like a lion or lion cub; drawing his one-edged (sword) with force and rapidity he sliced Shavasp in two.
7 But Tachat and Vakhrich, having surrounded the marzpan and his son Shiroy, captured them and brought them to Dvin. In the temple of Ormizd they had (the marzpan) consumed by his god in the blazing fire of the pyraeum; above the pyraeum they hung Shiroy on a gibbet. The garrison they drowned in the river or put to the sword, while the fugitives they pursued beyond the city of Nakhchavan; then they returned victoriously.
8 They demolished the temple and, razing the site to the ground, built with the same stones the great church of Saint Gregory at the place Blur. There they transferred the Catholicos of Armenia, Giut. The Armenian nobles each built royal palaces for themselves and splendid estates; the city they defended with an encircling wall, and they brought peace to the land.
9 The royal residence of Trdat the Great they entrusted to Vahan Artsruni, for him to build a mansion (fit) for kings—acts in preparation, since they planned to make him king over Armenia as he was a spirited and powerful man, shrewd and wise, humble, liberal, and quick-witted.
10 But after the Armenian nobles became disunited, they abandoned their plans for making Vahan king and went over to Vardan the Great. Following the nobles, Vahan too went at the very beginning to Vardan, who gave him the supervision of Armenia. And they obeyed him all the days of Vardan.
11 But the Persian king went away to wage war against the Kushans at the Chor Pass, so the land of Armenia was free from Persian raids. The king was killed there by the Kushans, and Yazkert ruled in his stead.
12 He began to assail the nobles of Greater Armenia defiantly, as the records of previous historians indicate: the ravaging of Armenia, the multiplication of oppression, the numberless multitude of martyrs who died heroically for Christ, the brave valour of the holy priests, the good fight they fought there in the great desert of Apar, and all the rest. I consider it superfluous to repeat what has already been described.
13 When the great battle took place between Saint Vardan and Mshkan and the Persian army on the plain of Avarayr in the province of Artaz, emboldened by God the Armenian troops, like holy and divine warriors, were martyred in Christ.
14 There Vahan Artsruni, with splendid and outstanding bravery, fought side by side with Saint Vardan, pressing into the midst of the valiant Persians like a fire through reeds.
15 When the two sides had joined battle and the left wing of the Armenians began to be overcome, Saint Vardan, spurring his horse, turned the Persian champions to flight and strengthened the troops of his own division. Then Vahan Artsruni intervened; he turned the Persian force opposing Vardan. Rapidly a large number of Persian soldiers were struck down one by one, about [140] men.
16 Raising his eyes, Saint Vardan saw the impious Vasak, lord of Siunik’. Rushing after him they attacked the strongly armed batallion standing among the elephants. The valiant Vahan Artsruni supported (Vardan), and together they died—the valiant and elect noble warriors Vardan and Vahan. Gaining the name of martyrs, [696] men of the holy Armenian army were perfected in Christ. And this is narrated in the abbreviated account of Abraham the Confessor.
17 But why the story of Vahan’s martyrdom is not related in the book of the historian I shall indicate to your erudite intelligence accurately and without hesitation.
Գլ. 2
0 An historical report concerning the murderous Bartsuma
1 In the time of Peroz, king of kings, there was a certain Bartsuma of the sect of Nestorius who had the title of bishop and most forcefully pursued the Nestorian heresy. Slandering the Armenian nobles to Peroz, he worked many bloody crimes.
2 At that time the chair of Saint Gregory was proudly and splendidly held by Lord Christopher, Catholicos of Armenia. He wrote to the regions of Asorestan warning them not to associate with the Nestorians, and wrote in similar terms also to the congregation of the orthodox in Khuzhastan.
3 Furthermore, he wrote to the district of Derjan, and the inhabitants, sovereign lords, and bishops of the valley of Khałtik’.
4 Bartsuma seized these letters by deceitful means and had them taken to King Peroz, saying: “All that the Catholicos of Armenia writes proposes revolt against you and encourages the Armenian princes to submit to the Greek emperor. So you must look to this matter.”
5 Vindicating himself, Bartsuma came to Arznarziwn and the land of Mokk’ in order to sow there the seeds of the Nestorian heresy. Our holy teacher Ełishē at that time was dwelling in the land of Mokk’; Bartsuma came to him asking for the book of Armenian history which he had written on the command of Saint Vardan, and he fulfilled his request.
6 Then the great prince of the Artsrunik’, Mershapuh, who was at that time fortified in the castle of Tmorik’, hearing about him (Bartsuma) sent word that he was to leave the territory. He did not lay hands on him because of the Persian king, but merely sent messages with a warning threat.
7 Angered at the ultimatum, (Bartsuma) took vengeance in his resentful rage. He expunged from the history book all details concerning the deeds of the house of the Artsrunik’ and everything describing the martyrdom of Vahan Artsruni.
8 Now the teacher Ełishē was at that time dwelling in the province of Ṙshtunik’ by the shore of the lake; at that spot the holy man of God Ełishē fell asleep in Christ. So when the book was returned to the land of Mokk’, no one paid any heed to the matter, assuming that the teacher had composed it in that fashion. Elsewhere I shall indicate what action the Persian king took against the house of the Artsrunik’ at the instigation of the impious Bartsuma.
9 The emperor Marcian ruled the Greeks (after) Theodosius [II]; he summoned the council of [636] bishops at Chalcedon, and in his reign Saint Vardan and Vahan Artsruni were martyred.
10 Now Vasak Artsruni, father of the saintly Alan, taking Tachat and his brother Goter went to the emperor to avoid the troubles of the Persian disturbances and the ruin of the country. The emperor Marcian received them in a friendly and peaceful fashion and promoted them to rank and honour with splendid dignities, since like brave champions for Christ’s churches and the holy orthodox faith they had heroically shed (their) blood and gained in addition the renown of confessors.
11 But the emperor begged these honourable men Vasak, Tachat, and Goter, who were of the great nobility of the Artsruni house, to accept that council with the (other) three holy councils.
12 They replied: “Since we were continuously preoccupied with Persian raids we had to abandon the study of the Holy Scriptures with a view to choosing an authoritative confession of faith. But while we were in our own country, our prelates did not allow us to accept those formulations in the definition of faith.
13 Now we cannot agree zealously to flatter and please your majesty as your imperial dignity demands. But please let us write to Armenia, to ask the Armenian prelates and to receive replies.”
14 This reproof they also submitted to the emperor: “When you convoked the council, why did you not think it necessary to summon anyone from Armenia with a view to the unity of faith?”
15 Marcian responded: “Because the Armenian prelates were endangered by the Persian troubles.” Then our Artsruni magnates received permission to write to Abraham, bishop of the Mamikonean, who was a disciple of Saint Sahak, and they informed him of the emperor’s request.
16 In response he told them not to yield to the emperor’s demand, and if any danger befell them to endure it just as they had endured (past dangers). They took the letter and laid it before the emperor. Then he, realising that their minds were firm and inflexible, did not trouble them but left them to their own wishes, to live as might please them.
17 Staying there until the time of the emperor Leo I, Vasak and Tachat died there and were splendidly laid to rest in the cemetery of the Greek magnates.
18 But the blessed Alan Artsruni, son of Vasak, returned to Armenia from the land of the Greeks. Having lived in the same religious austerity and angelic virtue, he left this world for the ranks of the saints. His bones were laid to rest with (those of) the other saints in the monastery of Hadamakert.
19 The dangerous affliction of Armenia continued, as many historians show, until the time of Jamasp and Kavat, until King Khosrov. And the Armenian nobles endured grievous oppression from arms and battles.
20 But in the days of Vałarsh, the young Vahan Mamikonean forcefully opposed the Persians. The Armenian nobles gathered around him and made a covenant and divine pact, through the mediation of the holy gospel, to demonstrate obedient service with true and sincere loyalty, and to revenge even with blood and violent martyrdom the Persian raids, the destruction of the churches of Armenia, the oppression and ravaging and cruel bloodshedding endured by the Christians and the monasteries of the holy church.
21 It happened in those times that Hazaravukht the Persian general attacked Armenia with a massive army, to give battle to the Armenian forces, to ruin, take captive, and ravage the country. This (just) when the church of Christ, following the great war of Saint Vardan, was reviving again from the destructive invasion. Scattering raiders in every direction, Hazaravukht himself took the elite of the cavalry and the strongest warriors from among the armed Persian host, and marched through the regions of Hashteank’ and Tsop’ to attack Vahan.
22 The valiant Vahan was warned that Hazaravukht with a large number of elite Persian troops was bearing down on him. Trusting in God, Vahan immediately hastened to encourage the Armenian nobles, saying: “Up, valiant (comrades), arm yourselves and your mounts; fight valiantly, do not fear the multitude of their forces. God it is who crushes warriors; battle is the Lord’s. The Lord weakens opponents; the Lord is our hope.”
23 straightaway they armed themselves and made preparations; mounting each his own horse they went out to oppose them. But when they saw the multitude of the Persian army the (Armenian) force was disheartened. They abandoned each other and retreated until there remained only thirty men with the brave Vahan: Mershapuh and Yashkur Artsruni, Nerseh Kamsarakan, and some of the house of the Amatuni of whose names I am ignorant. Banding together, these three tens in number called on the Holy Trinity to their support, giving up the help of men.
24 Forming a solid mass like a hill of bronze, as one man and repeating together as if from one mouth: “All nations surrounded me, but through the name of the Lord I defeated them,” in unison they fell on the Persian army. The latter thought it all a joke.
25 Now the Armenians encountered the Persians at the village called Eriz. And as dust is whirled around by a tempest or fire runs through reeds, so (the Armenians) struck with the sword and routed most of them; the fleeing survivors they pursued beyond the borders of Armenia. Victoriously returning they offered sacrifices to God and filled the needs of the impoverished widows and orphans. The mouths of all, filled with joy, gave glory to God.
Գլ. 3
0 How the evil Persian kingdom of the Sasanian dynasty came to an end.
1 In the eighth year of the Greek emperor Maurice, the Persian king Ormizd of the house of Sasan was murdered by his own trusted (nobles), and his son Khosrov, still very young in age, succeeded to the throne.
2 A certain Vahram Mehrevandak, who was a prince of the eastern regions, a man of great strength, valiantly smote the forces of the T’etalians and by force took control of Balkh and all the land of the Kushans even beyond the great river called Vahrot; he also seized for himself the kingdom of Persia. Ormizd’s son Khosrov fled to the Greek emperor Maurice; his uncles Vndoy and Vstam took him and fled to the imperial court.
3 They sent to the emperor Maurice noble men with splendid gifts and presents and a letter written at Khosrov’s dictation as follows:
4 “Great king, prince of sea and land, give me an army in support and establish me on the throne of my fathers. For if I am able to defeat my enemy and reinstate my kingdom, I shall be a subject son to you and shall give you the regions of Syria and all Arevastan as far as the city of Nisibis; and also (part) of Armenia, the area of tanutērakan authority as far as Ayrarat including the city of Dvin and the shore of the lake of Bznunik’ and up to the district of Aṙest; and the greater part of the land of Georgia as far as the city of Tiflis. And we shall keep a peace treaty between us and our sons who succeed us as kings.”
5 Coming to terms with him, the emperor Maurice sent him his nephew Philipikos; he had him take a letter of welcome, and received from him an oath. Then he gave him an imperial army in support, (including) John the Patrician from the Armenian sector, Nerses the stratelat from Syria, Musheł a valiant warrior and man of great strength, and all the troops of Greece, Armenia, Georgia, and Albania. This numberless force came to the regions of Atrpatakan in the province of Vaṙarat.
6 Then Vahram wrote to Musheł and the other generals in this fashion: “I was of the opinion that when I fought against your enemies you would help me from your side, and acting in unison we would exterminate that universal scourge, the house of Sasan. But now you are coming to wage war against me! However, I shall not fear the assembled Roman priests who have gathered to attack me.
7 “But as for you Armenians, you have shown your loyalty to be untimely. Did not the house of Sasan destroy your land and principality, yet you come to oppose me?
8 But now let it please you to abandon these (Romans) and unite with me. For if I am victorious, I swear by the great god Ormizd and the sun and the moon and fire and water and Mithra and all the gods that you will be given the kingdom of Armenia. And whomever you wish you will make your king. And (you will control) in Syrian territory Asorestan and Nisibis and Nushirakan as far as the borders of the Tachiks. And I shall not have the authority to cross the Zarasp.
9 And I shall deliver so much treasure of the Aryan kingdom that it will be too much for you to count, and a multitude of troops—as many as you may need until your kingdom is reestablished.” So he swore according to the fashion of their religion, and he had salt wrapped in the declaration and taken to them. But having received and read it, they did not respond to his proposals.
10 Then he wrote a second letter, saying: “I wrote to you to abandon that (side). So, if you do not wish to pay heed I am sorry for you. For tomorrow morning you will see armed elephants and on them strong fully armed warriors who will rain down on you iron arrows and steel javelins with tempered shafts. They are mighty archers and their blows will be as many as Khosrov and you may need.”
11 Mushegh wrote a reply in the following terms: “Having heard your proposal, I say that royalty comes from God and he gives it to whomever he wishes. But you should be sorry for yourself more than us. For I see that you are a boastful man since you rely on yourself and not on God, on the multitude of your forces and the strength of elephants. But I tell you: if the Lord wishes he will tomorrow envelop you in battle with brave warriors; they will crash down on you like the clouds of heaven. With their mighty lances they will pass through your host like flashes of lightning.
12 For if God wills, the violent wind will blow away your power like dust.”
Vndoy, Vstam, and the Persian troops there amounted to about eight thousand cavalry, apart from the Greek and Armenian troops.
13 The next morning, while the sun was still rising, a fierce battle was joined, line facing line (in) a violent melee and terrible clash. They fought each other valiantly from dawn to evening until both sides were wearied in the great battle. So ferocious was the slaughter that great streams of blood poured out, irrigating the entire ground.
14 Unable to resist, Vahram’s army fled before the Greek troops, who pursued them until night was dark, covering the ground with corpses. Many they captured and brought before Khosrov. On that day Khosrov’s victory was ensured, while Vahram fled to Bahl Shahastan and was later killed at Khosrov’s command.
So Khosrov was established on his royal throne, and he carried out his promises to the emperor.
15 He gave over to him all Arevastan as far as Nisibis; Armenia as far as the river Hrazdan; the province of Kotayk’ as far as the town of Gaṙni, as far as the lake of Bznunik’ and up to the region of Aṙest; and the province of Kogovit as far as Hats’iwn and Maku. And a great treaty of friendship was made between the two kings of the Persians and the Greeks.
16 It happened in the fourteenth year of King Khosrov and the twentieth year of the rule of Maurice that the Greek troops stationed in Thrace rebelled against the emperor and proclaimed as their king a certain man named Phocas. Marching in unison on Constantinople, they killed the emperor Maurice and installed Phocas on the royal throne.
17 When King Khosrov heard news of this he was stirred to great anger (and decided) to avenge Maurice’s blood. Gathering the host of his army, he wrought enormous and terrible damage in the Greek sector. After eight years Phocas was killed by Heraclius, who plotted against him and seized his throne.
18 He sent messengers with lavish treasures and letters to King Khosrov to request peace from him in a most solicitous manner, saying: “I have taken vengeance for the blood of Maurice from his enemy, so may it please you to make peace with me and remove your sword from my land.”
19 But Khosrov did not wish to heed him, saying: “That is my kingdom, and I shall install as emperor Maurice’s son. He (Heraclius) came and ruled without our permission; he offers us as a present our own treasures, unaware that I shall seek reckoning for this treasure and shall not desist until I seize him.” Taking the treasures, he ordered the present bearers to be put to death. He did not respond to Heraclius’s proposals but caused terrible damage in many regions, (inflicting) ravage, captivity, and the sword.
20 The Persian army in Palestine and its general named Ṙazmayuzan, also called Khoṙeam, discussed peace with Jerusalem. For they (its inhabitants) had previously been subject to the Greek empire, and having killed the Persian governor who was over them, were preparing themselves for war against the Persians.
21 Then Khoṙeam Ṙazmayuzan gathered his troops, camped around Jerusalem and besieged it. For nineteen days he attacked Jerusalem, then destroyed the wall by digging under its foundation.
22 It was on the nineteenth day (of the siege) in the month of Margats’, the twenty-eighth day of the month, in the twenty-fifth year of the reign of Khosrov called Parviz, ten days after Easter, that they captured the city. For three days they put it to the sword, killing every person in the city. They stayed inside the city for twenty-one days; then they went out and camped outside the city—which they set on fire.
23 They ordered a count to be made of the fallen corpses: the number of the dead was found to be fifty-seven thousand people.
24 They also captured the patriarch Zak’aria. Seeking the divine holy cross, they began to torture people; not until they had executed many of the clerics did they show them the place where it had been hidden. They took it off into captivity and also brought an immense amount of gold and silver to the king’s court.
25 As for the survivors in the city and its environs, a command was issued from the court to have mercy on them, to restore the city and reestablish everyone in his own position. The royal command was carried out immediately; they appointed a certain Modestos as archpriest over the city.
26 Then Khoṙeam gathered many troops, marched to Chalcedon, and encamped opposite Byzantium, intending to cross over and destroy the royal capital.
27 When the emperor Heraclius saw all the misfortunes that had befallen him, he unwillingly decided to offer friendship. Going out to meet them, to honour them as meritorious guests, he received them with splendid presents, gave the general and all the nobles grand gifts, distributed donations of money to all the troops, and for seven days organised banquets and joyous feasts for the whole army.
28 Then boarding a ship, he went to the middle of the sea to converse with the Persian general: “What do you intend to do,” he said, “and why have you come to this place? Surely you did not reckon the sea as dry land, to fight with us thereon? God is able, if he should wish, to turn this sea into dry land before us.
29 But beware lest perchance God should not be pleased and seek from you vengeance for the blood of the destruction of this land. For God did not bring this about because of your piety or benevolence or holiness, but because of our impiety against the Lord. Our sins have wrought this and not your valour. But what would your king seek from me by not making peace? Does he wish to destroy this empire?
30 Let him not try, because it has been established by God and it is impossible to destroy it. But if it so pleases God, God’s will be done. And if he says: I shall install another king, let him make (king) whom he wishes; let him send him and we shall receive him. Behold, here is the seat of empire.
31 And if he seeks vengeance for the blood of Maurice, God (already) has sought vengeance for Maurice’s blood from Phocas through my father Heraclius. And if he seeks land, here is the land before you. Whether we so wish or not, God has taken it from us and delivered it into your hands. If he seeks cities, here are great walled cities. (If) other treasures, let him say and I shall give as many as his hand may grasp. Yet he did not wish to listen but was still thirsting for blood.
32 How long will he remain unsated with blood? Were not the Romans able to kill him and destroy the Persian kingdom at the time when God gave him into our hands? Yet they were merciful to him.
33 So I shall say the same kind words and seek from him a treaty and friendship. And from you I shall seek three things, so hear me: spare the land sword and fire and captivity, and you will gain profit from these three. For you will not be overcome by famine, nor will royal taxes destroy you.
34 Behold, I shall send to your king gifts and messengers with letters to seek from him peace for the land and a treaty with me.” They accepted his requests and agreed to act according to his desires until they should see what response might come from the army left and wintered in Syria.
35 Now when the Persian king received the gifts brought from the emperor, he did not let the ambassadors depart nor did he respond to the messages, but commanded the army to prepare ships and cross over to Constantinople. Then there took place a violent naval battle at sea.
36 On that day four thousand armed cavalry of the Persian army perished with their ships. On seeing such a loss, they had no more enthusiasm for that undertaking, but spread out and occupied the whole land.
37 But King Khosrov continued to be aroused in his heart; for the Lord hardened his heart since he was about to destroy his kingdom. He wrote an insulting letter to the emperor, which ran like this:
38 “Honoured by the gods and all kings, lord of earth and sea, offspring of the great Aramazd, King Khosrov to the senseless Heraclius and to our abject slave. You did not wish of your own accord to put yourself in subjection to us, but call yourself lord and king. You spend the royal treasure which I sent to you, unaware that soon you will have to give account.
39 You deceive my servants, and gathering an army of brigands you do not allow me any rest but continually wage war on me and say: I have confidence in my God. But where is that God whom you invoke? Why did he not save Caesarea and Antioch and Tarsus and Amasya and Jerusalem and Alexandria and the Thebaid, and the other lands? Do you not now realise that I have subjected to myself the whole earth, sea, and dry land?
40 So shall I be unable to take only Constantinople? But I forgive you all your sins and the harm you have done. Arise, take your wife and children and come here, and I shall give you farms, vineyards, olive groves, and seeds for you to sow and harvest; and we shall look benignly upon you.
41 Otherwise, do not deceive yourself with vain hope. For that Christ who could not save himself from the Jews—but they captured him and killed him on the cross—so how will he be able to save you from my hands? For if you descend to the depths of the sea, I shall cast out my nets and seize you. So you will see me in a way you will not wish.”
42 When Heraclius received the letter he ordered it to be read before the patriarch and all the magnates. Then they entered the house of God and spread the letter before the holy altar. They fell on their faces to the ground before the Lord weeping bitterly, that the Lord might take cognisance of the insults which the enemy had inflicted on him.
43 Heraclius and all the senators decided to set on the royal throne Heraclius’s son who was a young child, while Heraclius himself would sail to Chalcedon and prepare to march to the East. The army of the Persian king that was in the land remained ignorant (of this). Heraclius gathered all the troops of the East, about [120,000], and attacked Khosrov.
44 Making his way along the northern route he made straight for the city of Karin and passed on to Shirak. Reaching Dvin he sacked it, and also Nakhchavan and Ormi. Attacking Gandzak in Atrpatakan, he destroyed it; he plundered Hamadan and May, overthrew the great fire altar called Vshnasp, and filled the lake opposite the pyraeum with corpses. Humans and animals, men, women, and children, they indiscriminately put to the sword.
45 In terror King Khosrov prepared for flight, since Heraclius’s victory was assured, and everywhere he came across the Persian army he would slaughter absolutely everyone, leaving no survivors.
46 This the ancient historian had previously realised, clearly foretelling their destruction. What he said runs like this: “Woe to you, alas for you, land of Persia. When the massed forces of the Greeks assail you, they will penetrate and strike you with the sword and trample you with their hooves.
47 Woe to you, alas for you, valiant man, renowned king, when the Most High will stretch out his hand to destroy you and break the rod of your haughtiness. Then the sun will strip you of its light and clothe you in darkness. Then heaven with terrible thundering will cast its lightning upon you; a rumbling echo and shaking will be heard from the depths; the thundering sound of the hooves of numerous hosts of horses and the tumult of many armed warriors will assail you. Then with shame-filled eyes you will see the gloriously shining standards of raised flags.
48 Then impenetrable darkness will fall; fog and misty gloom (will cover) your mountains and plains. Then the sword will consume your warriors. Many woodcutters will come and cut down your great forests and newly planted tall trees. Then fire will come forth from you and consume you and the multitude of your sons and daughters, intending its flames for vengeance.
49 For whereby you became high and mighty, thereby you will be humbled and fall. The magnificence of your palaces will be destroyed and ruined, demeaned everywhere. What you begat and cherished, you yourself will summon to death.” All this was brought upon the Persians by the Greek sword.
50 But Khosrov decided to rally his troops and those of the royal court called hamharz and p’ushtipan; all the elite of the royal house gathered strength again to wage war against Heraclius. He opposed them with a mighty force. And there was fog and thick darkness over the face of the whole land. The Persian army did not realise that Heraclius was bearing down upon them until he arrived and (the two sides) joined together in the clash of battle.
51 The Lord so multiplied his mercy towards Heraclius on that day that all were delivered into his hands. They were slaughtered by the sword unmercifully; their general was also killed in the battle. Surrounding the few survivors (the Greeks) wished to slaughter them all, but they raised a piteous cry for mercy to Heraclius: “Pious and benevolent lord, have mercy on us, although we are not worthy of mercy.”
52 Then Heraclius ordered them to be spared. So, there were left about four thousand men, wounded, barefoot, unarmed, and on foot. In the morning Heraclius ordered raids to be spread over all the land and that the whole country should be put to the sword.
53 King Khosrov fled. Crossing the Tigris at Vehkavat he ordered the rope of the bridge to be cut. When Heraclius came up he encamped at the gate of the city of Ctesiphon. He destroyed and ravaged all the palaces of the king, burned them with fire, and seized the many stored treasures, an incalculable booty of gold, silver, and clothing, very many animals, and a multitude of prisoners as numberless as the sand of the sea.
54 Now the wives, concubines, and all the children of the king and the royal horses were there in Vehkavat. Then Khosrov began to gather the surviving nobles and troops of his army who had escaped from the battle.
55 He upbraided them with severe and terrible criticism and threats: “Why did you too not die in the battle rather than run away to me in flight, giving encouragement to my slave and (causing) so much harm? Did you indeed think that Khosrov was dead?”
56 Then they all took counsel together and note: “Although we escaped from the enemy, yet we cannot elude his grasp. So come, let us think of some plan.”
57 Then, taking oaths together, at night they crossed the ford at Vehkavat and captured all the king’s wives, concubines, and children, and the royal horses on which King Khosrov had come to Ctesiphon. They seized them secretly at night without King Khosrov knowing anything about it. Then they made his son Kavat king, and he marched against (Khosrov).
58 Someone ran to give the sad news at once to Khosrov: “All the land of the Aryans has revolted against you, and they have made your son Kavat king. Behold, he is coming to attack you.” Dismayed, fearful, and greatly terrified, Khosrov sought for himself a place of refuge. He cried out, saying: “A horse, a horse.” But on entering the stable they came across no horse.
59 Then King Khosrov disguised himself. Entering the royal garden, he went into the dense groves and stayed hidden under a thick flower bush—a myrtle.
60 King Kavat ordered a search to be made. Entering the garden, they found him hidden in the bush, seized him, and brought him to the hall. King Kavat ordered him to be cast into one of the kiosks of the royal palace. Some nobles would come to him, condemn, insult, and debase him, and leave.
61 This went on for some days. Then King Kavat also found fault with him and decreed a sentence of death on him. He ordered some men to enter and kill him. They came in, hacked at him with axes, and killed him in the room.
62 He (Kavat) also ordered his own brothers to be killed; in one hour forty men were put to death, all of whom had reached maturity.
63 So King Kavat was confirmed on the throne of the kingdom and made general peace both with the emperor and over the whole land of his dominion. To the emperor he gave everything he wanted. And while King Kavat was planning the restoration and peace of his country, the end of his life overtook him and he died, having reigned for six months.
64 After his death they made king his own son Artashir, who was a very young boy. Then Heraclius wrote to Khoṙeam, saying: “Your king Kavat has died and his son is a young boy. So now the kingdom has devolved on you and I shall agreed and gave over Heraclius, emperor of the Greeks, Jerusalem, Caesarea in Palestine, all the regions of Antioch, of yours and I shall come to Asorestan; let us make a sworn pact between the two of us to rule in peace.”
65 Khoṙeam agreed and gave over to Heraclius, emperor of the Greeks, Jerusalem, Caesarea in Palestine, all the regions of Antioch, and all the cities of those provinces, and Tarsus in Cilicia, and the greater part of Armenia, and everything that Heraclius had ever desired. So he greatly rejoiced.
66 Then Heraclius granted him the kingdom and promised as many troops as might be necessary. He also made requests of him: “First,” he said, “I most earnestly entreat you to return the holy cross that received God which you took captive from Jerusalem.”
67 Then Khoṙeam swore to him: “Please send trustworthy men, and when I reach the royal court I shall that very hour seek the cross; when I find it I shall have it brought to you.”
68 He gave him surety in writing, sealing an oath with salt according to their custom. And he requested from him a small force of distinguished men in whom he himself trusted. When Khoṙeam had received the troops and had entered the capital, he commanded some others to kill the young Artashir.
69 Then Heraclius sent the trustworthy men to Khoṙeam for the holy cross that received God.
He searched for it with great diligence until they were able to find it in its original wrapping, and he gave it to the men who had come (for that purpose). On receiving it they immediately departed. Heraclius gave the bearers many gifts and dismissed them with great honours.
70 Then Heraclius gathered all his troops, and with eager and joyful heart went out to meet the holy cross with the host of his army to honour the wondrous and heavenly treasure, and brought it to the holy city of Jerusalem.
71 Then on that day there was no little sound of weeping; from the excited fervour of their hearts, and their affected emotions, the emperor, princes, all the troops, and the inhabitants of the city shed copious tears. No one was able to sing or hear the blessing of the psalms from the piteous tears of the crowd and their overflowing joy.
72 Heraclius set the holy cross back in its place on holy Golgotha. Distributing to all the churches and the poor of the city blessing and money for incense, he himself went to Syrian Mesopotamia to occupy and secure for himself the cities and all the borders which had been established in the time of Khosrov and Maurice.
73 And the holy cross of the Lord remained in the divine city until the recapture of Jerusalem by the sons of Ismael.
74 So Khoṙeam received the kingdom. One day he was robed in royal garments, riding on a royal horse, and circulating among all his troops to show himself and encourage the army, when suddenly from behind some men fell upon him, struck him down and killed him.
75 Then they put on the throne Bor, Khosrov’s daughter, who was his wife, called Bambishn (queen). They appointed as vizier at court Khoṙokh Ormizd, who was killed by the queen called Bor.
76 Then Bor ruled for two years and died. After her they introduced a certain Khosroy, a young boy, and made him their king. He soon died. Then some of them made king Azarmik, a daughter of Khosrov; while the army of Khoṙeam made king a certain Ormizd in the city of Nisibis. From then on the Persian kingdom was weakened and split. After all this Yazkert reigned in Ctesiphon; he held the throne in fear, more concerned with self-preservation than issuing commands.
77 With him the Persian kingdom came to an end, as we shall describe a little later.
78 Here the prophecy of Daniel is relevant, his vision of the grotesque statue of various materials standing on feet of clay and iron.
Գլ. 4
0 How the evil kingdom of the Persians came to an end and was succeeded by the even more evil kingdom of the Ismaelites.
1 In the time of the Roman emperor Heraclius the Persian kingdom reached its end. And at that time there came and gathered in the city of Edessa twelve thousand men from all the tribes of Israel, for they had seen that the Persian army had left and abandoned the city. They entered, closed the gates, fortified themselves therein, and began to rebel against Roman rule.
2 But the emperor Heraclius commanded them to be besieged. The king’s brother Theodore and the host of the army wished to slaughter them, but the king commanded them to leave his territory. They took the desert road and went to Arabia to the sons of Ismael, to the city called Madiam, which Israel had destroyed on leaving Egypt in its war with Bałak, king of Moab. And because the Persian power had become very weak, they fearlessly restored the city of Madiam and dwelt in it.
3They sent messengers to the sons of Ismael, indicating their close relationship: “We are the sons of Abraham—we and you, brothers. You must come to our help, and we shall take the land of our inheritance.” But although the latter were persuaded, yet there was great opposition between them, because they were divided by the worship of idols according to each one’s desire.
4At that time there were some despotic brothers in the regions of Arabia Petraea in the place (called) P’aṙan, which is now called Mak’a—warlike chieftains, worshippers of the temple of the image of the Ammonite temple called Samam and K’abar.
5 It happened that one of them, called Abdla, died leaving a son of tender age called Mahmet. His uncle Abutalp took and raised him until he reached puberty. On attaining a sufficient age he dwelt with a certain wealthy man from among their kin. He served him faithfully, pastured camels, and was the steward of his house.
6 When some time had passed, the master of the house died. His wife, seeing that Mahmet was a faithful man and very sagacious in all wordly affairs, married him and turned over to him all the supervision of the house and property.
7 So, he became a merchant by trade and skilled in commerce. He undertook distant journeys on mercantile business, to Egypt and the regions of Palestine. And while he was engaged in this business he happened to meet in the regions of Egypt a monk called Sargis Bhira, who had been a disciple of the mania of the Arians. Becoming acquainted with him and in the course of time becoming friendly, he taught (Mahmet) many things, especially concerning the old testaments and that God has by nature no Son.
8 He tried to persuade him to follow the earlier faith of the Israelites: “For if you accept this, I predict that you will become a great general and the leader of all your race.” He reminded him of God’s promise to Abraham and of the rites of circumcision and sacrifices and all the other things which it is not necessary to mention here in detail. On these the Ismaelites mediate ad infinitum.
9 It happened one day when he was departing from him that a strange voice, an influence fearsome and demonic, fell on him and drove him out of his senses, as is now appropriate to indicate according to the following example. For they say of the woman from whom Antichrist will be born, that journeying from Egypt to the land of Palestine and desiring to see the column of Lot’s wife, she went and lingered there to rest. And as she dozed, a strange spirit cried out from the mouth of the woman turned into stone: “You will bear a son who (will) conquer the world.” And, indeed, a daughter of the tribe of Dan conceived from fornication.
10 Such things also occurred in his (Mahmet’s) time. For when his travelling companions asked why he had lost his wits, he note: “Some fearsome angel’s voice fell on me, and ordered me to go as a messenger to my nation, to show (them) God the Creator of heaven and earth, to take upon myself the title of leadership and to refute and destroy the false faith in idols.” Coming to P’aṙan he repeated these same words to his uncle called Apljehr.
11 He note: “What is this new faith which is now being revealed by you? If you repeat it again you will be condemning your own self.” Grieved, he went to his own house, for he was continuously oppressed by the demon; perhaps God allowed him to suppose that his loss of reason was caused by an angel. And many of them believed him when he said he was a messenger of God.
12 One day when he was depressed from his uncle’s threats, Ali son of Aputalp came in and said to him: “For what reason do you sit depressed?” He note: “I preach God the Creator of heaven and earth, but they reject me with threats.” Now Ali was a valiant man. He said to him: “Arise, let us go out, for there are many men with us. Perhaps there may be some good solution to this matter.”
13 When they had gone outside Mahmet began to speak the same words publicly. There was a great outcry among them and such a dispute that many of them drew their swords. Mahmet’s side was defeated; many of both sides were wounded; and Mahmet and Ali fled with about forty men. They came to the city of Madiam which we mentioned above.
14 On hearing the cause of their flight, the Jews, like zealots for God and as sons of Abraham and mutual brothers, were emboldened to unity and to proclaim that his words were true. They joined him and made a pact, gave him a wife from their nation, and made ready to support him in whatever way his wishes might dictate. So, one could say that it was by a command of God that this undertaking began.
15 The Jews joined with the Ismaelites, forming a large army. Attacking P’aṙan, they inflicted a great defeat on their opponents, killed Apljehr and many of the Ammonite and Moabite troops, destroyed the images of Samam on the altar, and dared say that the temple was the house of Abraham. They subjected all the inhabitants of the neighbouring regions and wiped out by the sword all resistance.
16 When Mahmet saw the success of this venture and the concord of the Jews, he proclaimed himself head and leader of them all. He appointed as his officers and generals Ali and Apubak’r and Amr and Ut’man.
17 He sent a message to Theodore, the brother of Heraclius, that the Jews had co-operated: “God promised this land to Abraham and his seed, and it was in their possession for a long time. And if God was disgusted with their wicked deeds and gave it into your hands, let the period you have held it suffice for you. Now we are the sons of Abraham, and you know the promise made to Ismael our father. Give to us our land peacefully, otherwise we shall take it by war—and not only that (land) but also many others.”
18 He (Theodore) wished to show it to the king, but Heraclius died in those same days. His son Constans did not agree to respond as he (Theodore?) had wished, but simply ordered caution and not to wage war against them until he saw the outcome of events.
19 But the army of Ismael was vigorously straining for war. So, wishing to defend the country (the Romans) went out against them. Leaving their horses, they opposed them on foot.
20 The (Muslims), having been at rest, attacked them. Exhausted by the weight of their arms, the heat of the blazing sun, the density of the sand which gave no support to the feet, and their tramping on foot, and distressed in every way, (the Romans) fell into the hands of the enemy, who slew them with their swords. Reaching the site of their camp, (the Muslims) seized a great amount of booty and began fearlessly to spread over the land because they had no worries of any battle.
21 Then the inhabitants of Jerusalem, seeing the perilous situation with no hope of help, took the divine holy cross of the Lord with other church ornaments and brought them in flight to the imperial capital to Constans. And Ismael ruled over all Judaea.
22 Now the Arian monk whom we mentioned above, Mahmet’s teacher, on seeing his success rose up and went to Mahmet to show him his kind favour, as if he had attained such things on being instructed by his teacher. But since (Mahmet) was proclaiming that his mission was from an angel and not from a man, he was very vexed at this and killed him secretly.
23 At this very time there was another hermit in the regions of Persia who had a pupil called Sałman. At the hour of his death the hermit gave him these instructions: “My son, on my death do not remain in this land lest you lose your faith among the infidels. But go to the regions of Egypt to dwell in the numerous company of brethren, so that you may gain your soul.”
24 When the hermit died, Sałman intended to carry out his instructions. On his journey he happened to come to the city of Madiam; he had knowledge of the Scriptures, though not a perfect one. When Mahmet saw him, he summoned him and attached him to him, and ordered him to write a book of laws for his nation at the hand of Abut’uraba the Ismaelite; for he himself did not know writing or reading.
25 Sałman agreed to write for him and set down a composite book, some of it from accurate memory, other parts being imaginary sayings. But Mahmet himself, moved by a raving spirit, had him write perverse (things), of which we shall give brief extracts.
26 He said that he was the Consoler whom the Lord Christ had promised to send to his disciples; he said he was equal to the Saviour, his travelling companion—in the words of Isaiah: “riding one on a donkey, and the other on a camel.” All this he applied to himself.
27 Instead of holy baptism (he prescribed) continual ablutions with water, and reckoned this was sufficient for purification. The heavenly gifts which the Lord has promised for the future, the ineffable and angelic renewal, he said were vast quantities of food and drink; should one wish to eat insatiably one would find them ready. And there would be continual and insatiable intercourse with women who remained virgins.
28 It is too long to repeat all his impure sayings, for they are very many and opposed to God. And all this he affirmed and set down for his nation, calling it the Quran.
29 Now come and I shall tell you with what laments the ancient writer bewails them, saying: “Woe to you, alas for you, nation of Arabs, men and women of all the cities by the sea, for the impiety of your tongue and filthiness of habits, whereby opening your mouth you spoke impious things.
30 You have come before the mighty God. And now with new and amazing wounds he will judge you more than the whole world for the filthiness of your tongue, which you sharpened against the mighty King. He will slay you with heavy blows.
31 The whole world will see you smoking, and fire will never leave you forever. Like a potter’s furnace will you burn, and you will have no rest.”
32 All these evils he accomplished, and even more laws than these he established for his nation in his multifarious wickedness. Having lived for [20] years in this fashion he died, and himself appointed Apubak’r to the leadership of the Muslims. The latter lived for [2] years and died. Then the leadership of the Muslims fell to Amr, son of Hatap, for [20] years and [6] months.
33 He drove out the Greeks, and gathering a great army attacked the enfeebled kingdom of the Persians in the land of the Parthians and their king called Yazkert. Yazkert fled before them but was unable to escape. For they caught up with him near the borders of the Kushans and slaughtered all his troops. In his flight he came on the army of the T’etals who had come to assist him. But they killed him on Ismael’s order; he had reigned for [20] years. Thenceforth the kingdom of the Persians and of the race of Sasan was ended; it had lasted for [542] years.
34 Now the reigns of the Persian kingdom begin with Cyrus (and go down) to Dareh, who was killed by Alexander of Macedon, and the years of anarchy—which some historians count as [60] and others as [70]. That was followed by the reigns of the Pahlavik kings, called Parthians, down to Artevan, son of Vałarsh, who was killed by Artashir, son of Sasan, from Stahr. He took over the kingdom of the Parthians, and (his line) lasted down to the time of Yazkert, the last king of the Persians, who was killed by the Muslims. And the years of these reigns, from Cyrus down to the rule of the Muslims, add up to [1,160] years.
35 Mawi, [20] years and [3] months and a few days. There was a fierce war between Ali, son of Aputalp, and Mawi for [5] years and [3] months. For Ali claimed that the leadership of the Muslims was rightly his. Yezid, son of Mawi, for [3] years and [3] months. Abdlmelik’, son of Mruan, [21] years. And there was a great opposition and war (between him and] Abdula, son of Zubayr, for [2] years and [3] months. In those same days there was severe affliction for Armenia from his malicious will.
36 Vild, son of Abdlmelik’, for [10] years. He planned even more evil. By a deceitful trick he trapped the princes of Armenia and burned them all in the city of Nakhchavan and in the town of Khram which is below the monastery of Astapat on the bank of the Araxes.
Suliman, son of Abdlmelik’, for [3] years.
37 Umar, son of Abdlaziz, for [3] years. He was the most noble of them all. He wrote a letter on the faith to Leo, emperor of the Greeks; and receiving a response from him expunged many of the most fabulous things from their Quran, for he recognised the true power of Leo’s argument.
38 Although he did not dare to remove them all, yet being very confounded and ashamed he abandoned the falsehood that was refuted by the emperor’s letter, and thereby showed great benevolence to the Christian peoples. Everywhere he showed himself obliging: he returned prisoners, forgave everyone their crimes, gave free pardon. And to his own race he demonstrated more friendliness than all his predecessors. Opening the stores of treasures he distributed them liberally to all his soldiers.
39 Yezit, for [6] years. He was a pestilential man. Moved by a rabid spirit he inflicted many evils on the Christian race. He commanded the images portraying the true incarnation of the Saviour and his disciples to be ground to dust and broken in pieces.
40 He also broke up the sign of the Lord’s cross wherever it was set up. For the raving spirit strongly coerced him. He also commanded pigs to be killed and exterminated from the land the multitude of pasturing swine.
41 Reaching the culmination of all evils, he himself was strangled by a demon and perished.
42 Sham, who is Heshm, for [19] years.
43 Vlit’, for [2] years.
44 Mruan, for [6] years.
45 Abdla, for [3] years.
46 Another Abdla, for [22] years.
47 Mahadi, for [10] years.
48 Mahmet, son of Mahadi, for [8] years.
49 Musē, for [1] year.
50 Aharon, for [5] years.
51 Mahmet, son of Aharon, and his wife Zupet, for [4] years.
52 Maymawn, his brother, for [21] years.
53 Sahak, son of Mahmet, for [9] years.
54 Aharon, son of Mahmet, for [5] years and [6] months.
55 Jap’r, son of Mahmet, for [17] years.
56 The details of these reigns have been written down previously by others, so we considered it superfluous to repeat them. Furthermore, their names and the lengths of reign have been given us in various forms, perhaps because of the troubled and contentious race that dwelt in the region of Damascus. Some (there) called themselves king, while others living in Asorestan called themselves king, down to the time of Abdla, who reigned alone over everyone and built a city and royal palace for the secure oversight of royal business, Baghdad.
57 In the Hagarenē language Abdla means “servant of God.” But this was the Abdla whom his own nation called Abdlandē, that is, “servant of money,” and not of God, because of his tremendous covetousness and insatiable avarice.
58 But we now have to speak about Jap’r and his evil deeds, not described by others, which he inflicted on Armenia over a long period of time; and we shall describe the unbearable oppression that occurred in our days, which was the date [300] of the Armenian era.
Գլ. 5
0 Concerning the caliph Jap’r, what he planned against Armenia, (how) he effected his evil desires; what (happened) in his time before the completion of the sixth jubilee and the seventieth olympiad, after the nineteenth indiction, when [222] years of the tyranny of the Muslims were completed, according to the reckoning of the Armenian calendar; a certain T’ok’l called Jap’r reigned over the Muslims.
1 A certain man, Jap’r, insolent and arrogant, began to lift his horns in impiety, to roar and butt at the four corners of the earth, to oppress and torment those who wished a peaceful life; for confusion and the shedding of blood were very dear to him. He was in continuous irresolution and agitation: on whom or on which regions to pour out the bitterness of his mortal poison, or where to loose and shoot out the multitude of arrows in the quiver of his evil and crafty mind.
2 In his great folly, smitten by passion and with cancerous mien, raging like a wild beast, he began to attack Armenia. And in accordance with the subtle treachery of their wily race, with an amiable countenance he tried to carry out his evil desires gradually.
3 In his time the ruler of the land of Vaspurakan was Ashot of the Artsruni house, a most renowned man and very highly distinguished. Through him many notable deeds of valour were performed in battles and in single combat in view of drawn-up ranks.
4 He was more glorious and famous than those before him who had been princes of all Armenia, those in the East and the North, and especially those in the land of Vaspurakan who had been princes in positions of authority.
5 At that same time the caliph sent one of his senior nobles as overseer of Armenia with responsibility for the royal taxes; he was called Apusēt in the Tachik language and was also familiar with Hebrew literature.
6 He set out and approached the borders of Armenia with a numerous army, coming close to the borders of Tarōn, called First Armenia. Then Bagarat, prince of Tarōn, who was of the Bagratuni family, since he then held the highest rank of the Armenian princes, sent some of his magnates to meet him with presents of gold, silver, and honourable garments, urging that he not enter Armenia.
7 But they (the Muslims) had decided that perchance by some deceitful trickery they might be able to dispossess them of each of their principalities.
8 However, when he (Apusēt) realised the indissoluble unity of the mutual pact between Ashot and Bagarat, he in no way revealed the wicked plans that they were plotting against them (the Armenians), but merely indicated that the reason for his coming concerned taxes and other administrative matters. So, they had the royal taxes and dues given to him and sent him back whence he had come.
9 He returned to Samarra and informed the caliph what he had done and how the Armenian princes were in mutual solidarity. Angered at the frustration of his plans, he (Apusēt’) greatly calumniated Ashot with letters of Muslims within Armenia. They informed about his deeds with more falsehood than truth, to the effect that: “He is continuously saying things opposed to Your Majesty.”
10 Likewise, the governors of Persia alarmed the king with charges that Ashot had insulted the rule of the Muslims.
11 Now while the great vizier was returning to court, he entrusted the oversight of Armenia and the royal taxes to a certain Muse, son of a Hagarite Zōrahay, who then ruled Arzn and the lower part of Ałdznik’, near the borders of Tarōn.
Գլ. 6
0 Concerning the war between Bagarat, prince of Armenia, and Muse; and his victory through Ashot, prince of Vaspurakan, who came to Bagarat’s aid.
1 At that time there was a great disturbance between Bagarat and Musē. On the pretext of the royal tribute Musē had gathered troops and come to the land of Tarōn to wage war against Bagarat.
2 Bringing up the host of his army near to the city which was the Armenian prince’s winter quarters, he camped with all his troops. Forming ranks, he drew out his line and closed off the whole of the flat valley. They were armed and fully prepared to face the Armenian army.
3 When the Armenian prince saw the Muslim army drawn up and compared it with the paucity of his own troops, he hastily sent a begging letter to the valiant warrior prince Ashot, asking him if possible to come to his aid promptly and rapidly in person and with an army and arms.
4 After the messengers had appeared before the great prince Ashot and he had read the begging letter and codicil of the nobles (which mentioned) their close relationship and the bond of the pact which they had confirmed between each other with oaths on the holy gospel and the Lord’s cross, then he raised the entire forces of the whole land with all the nobles of the principality of Vaspurakan.
5 Immediately there reported in haste, each with his own troops: Prince Ashot and his brothers Gurgēn and Grigor with their forces; from the Artsruni family, Vahan and Vasak and Musheł and Apupelch and Gurgēn and Vasak and Apujap’r and Musheł and Apumayeay and Vasak and Vahan and Hamazasp and Vasak, son of Grigor, and Apumkdēm and Mehuzhan and Grigor—these all amounted to sixteen men from the house of the Artsrunik’ with their troops;
6 from the house of the Bagratunik’, the son of T’oṙnik with his troops;
7 from the family of the Amatunik’, Shapuh with eight relatives and their troops;
8 from the family of the Gnunik’, Grigor son of Hazir with six more relatives and their troops;
9 from the family of the Ĕntrunik’, Artavazd with seven relatives and their troops.
10 And there were others from among the nobility of the princes of Vaspurakan: Smbat Apahuni, Grigor K’ajberuni, Vahan Havnnni, the lesser noble Davit’, Gzrik Apuharaz, T’odoros Varazkh, Khosrov Vahevuni, Khosrov Akēats’i, Vardan Gabayełen, Smbat Marats’ean, a lesser noble Sahak, the patrik Andzewats’i, Gorg Harmats’i, Davit’ Gundsałar.
11 And many others of knightly rank gathered, each with their troops. Marching together, they reached the battlefield while the two forces were being drawn up in line facing each other; the trumpets were sounding, the flags were waving and the standards were flashing, shield bearers and lancers were shouting, the cavalry was galloping hither and thither, the champions were making forays to attack, and the archers were flexing their bows.
12 While the battle was being fomented in this manner, suddenly our valiant Ashot arrived. In a dauntless assault they fell on the Muslims and set on each other, one champion striking the other to the ground.
13 When Prince Ashot raised his eyes he saw one of his troops being struck. Roaring like a lion, he rushed on the elite cavalry and broke its right wing, turning it round on the left. The Armenians made them all fodder for the sword; they attacked like brave heroes, roaring like eagles or lion cubs falling on their prey. From the violence of the attack there were many more whom they trampled down as corpses to the ground with their horses than whom they slew with the sword.
14 No one could be found on the enemies’ side who could resist them, not a single person. Those who survived the sword fled into the dense forests. Some even reached the capital Bitlis, having abandoned their own camp.
15 But the princes pursued those who had fled into the fortified places and closely besieged the city and fortress, until its mistress came out on foot, full of lamentation, (asking) them to reckon as sufficient the deeds of valour which God had granted them through Ashot. She persuaded them to let them (the fugitives) go their way—for she was Bagarat’s sister.
16 So, the Armenian troops put an end to the warfare, returning in great victory. They plundered the encampment and stripped the corpses; collecting much booty, they piled up masses of silver and gold, arms with decorated scabbards, the ornaments and weapons of brave men, select horses and their decorations. So, they returned to each one’s place in great joy and merry jubilation.
17 Then, when the impious general Muse saw that his wicked plan and inclination had not been fulfilled and that his army had suffered severe reverses, he made haste to send the bad news to court, informing the caliph of what Ashot, prince of Vaspurakan, had accomplished.
18 Now we must return to earlier events: the details of actions brought about by the army of the Muslims before the battle of Ałdznik’, and how Prince Ashot opposed them and defeated them with the sword. The description surpasses our (ability), yet it is not appropriate to disregard in silence and forgetfulness such a great victory won by the troops of the nobility of Vaspurakan.
19 When Apusēt’ returned to Syria and entrusted the oversight of the royal taxes to Muse, he met coming from the court a certain vizier (in charge) of taxes, Tsovap’i by name, called Emir Ali.
20 Apusēt’ sent him to the land of Vaspurakan, to remain there with many troops until all the taxes and royal tribute were brought to him from every region of Armenia and each individual territory. When he came to the province of Ałbag, he spread raids throughout all parts of the land of Vaspurakan; he ravaged, plundered, and pillaged, sacking and despoiling goods and possessions. They (the Muslims) seized men, women, and their inheritance.
21 Ali also made a raid in the direction of the principality of Andzevats’ik’, and there too they plundered on the excuse of needing provisions for the cavalry.
22 The prince sent him a message as follows: “You have come to Armenia at royal command to receive the royal taxes. Do you also have a command from court to capture, ravage, and ruin our country? Now we have never contravened the king’s order nor held back the royal taxes like rebels, disobedient and insubordinate to the authority of lords; so when you enter any Armenian city as governors have the right, we shall give you the (due) amount of taxes and satisfy you. But do not mercilessly ravage and destroy my land.”
23 But he disdained the message, deeming it unworthy of a response, and in the same fashion began to move around the whole territory of Vaspurakan. Reaching the village of Archuchk’ he stopped there and posted observers on the highest hills.
24 The prince was much angered at the insult, and in his great wrath took the host of his knightly forces, each with his troops according to their various families, and attacked him, supported by the elite cavalry on their fully armed mounts. The scouts having warned the Muslim army, they too armed for battle against them (the Armenians). As they faced each other, (the latter) were divided into three divisions: the first division was entrusted to Gurgēn and Vahan Havnuni, who was his companion-in-arms;
25 the second division to Gurgēn Apupelch, whose companion-in-arms was Vahan Artsruni; the third division to the prince, who was the commander-in-chief for the battle. Bravely attacking with a valiant shout, he rushed on the enemy. (The combat) began at dawn, and all day victory was on his side. He turned the host of Ali’s troops to flight; in the struggle Ali’s brother was killed, and frightful torrents of blood flowed.
26 Gurgēn, the prince’s brother, and Vahan Havnuni fought bravely, gaining a notable victory and putting the enemy’s side to the sword. The whole valley was filled with the corpses of the slain, and the streams of water that flowed down from the vales turned to blood from the multitude of those killed. Ali himself, escaping with a few men, fled in the direction of Berkri. But of the Armenian troops (only) a few insignificant men were killed, and Lord Gurgēn was wounded.
27 Then the Armenian troops stripped the trappings and arms from the corpses of the valiant men and noble horses, collecting much booty, and went to each one’s place victoriously.
28 But because of these events a violent war was fomented by Vasak Artsruni through treachery and malevolence, and more especially through fear. For he had hidden much treasure in a barrel in the ground below his house, under the door of his dwelling, and he was fearfully anxious that the Muslims might penetrate and by discovering his store of treasure would reduce his power to nothing.
29 He came to the caliph bearing letters full of charges against the nobles living in Armenia and piling (blame for) much damage to affairs of state on Prince Ashot. By their capricious terms these stirred up the caliph in hostile fashion against the prince.
30 Likewise, the inhabitants of Ałdznik’’, unable to endure their sufferings, joined in these calumnies. The wives of the slain, together with the common rabble, with unveiled faces, bareheaded, and having discarded the natural apparel of women, as is their custom especially for the nations of Muslims, came on foot to the royal palace.
31 They complained, tearing their collars and pulling out their hair, scratching their faces and uttering loud shrieks in lamentation and tearful sighing, moaning and imploring: “It is Ashot who has wrought this harm, the stopping of the royal taxes and the slaughter of your army. He is the cause of all the rebellion of the Armenians against your kingdom, Oh valiant ruler equal to the gods in power, who has general authority over life and death.”
32 So was fulfilled the saying of the prophet Zephaniah: “On that day there will be a voice from the gate of discord, and lamentation from the second gate, and crashing on the hills. Mourn, inhabitants of (the places of) those massacred; for all peoples have resembled the Canaanites; and all those who boasted in silver have been slaughtered.”
33 When the caliph heard this tumult of lamentation at the royal gate, he roared like a lion or like a disturbed bear. He flamed like a fiery furnace, and foamed like the piled-up waves of the sea tinged with purple blood. He uttered a great cry like infernal rumbling from the abyss, like torrents of hail from the crash of the clouds.
34 His blood boiled around his heart in a fiery glow. Carried away by choler, his mind stupified, he was plunged into great anxiety as he sought a solution to the events that had brought this grievous news to him. He assembled groups of counsellors and all the wise men of Syria and Babylonia to examine this matter.
35At that time the patriarchal throne was occupied by Lord Yovhannēs, Catholicos of Armenia. In most wonderful fashion he embellished the institutions of the holy church of orthodox, apostolic faith in the Lord Jesus Christ. He made covenants with the princes of the land of Armenia that they would walk worthy of Christ’s faith, and that their deeds would bear witness to the repute of Christianity.
36 But although they agreed and diligently heard him, yet they did not abandon the foul impurity of their execrable sodomistic vices; they followed the sins of the Arsacid house of our former kings. Gradually, step by step, they began to act in a filthy fashion until they brought mild-tempered God to anger—for the destruction of themselves, the devastation of the country, and the ruin of the patrimonial houses of their ancestral dwellings.
36 For it is written: “A just king sets his country aright; the ruin of a country is an impious king.” Continuously he urged them to renounce and abandon the wicked and harmful deeds they were working; he attacked them with biting words, having as his witness the saying of the prophet Isaiah:
37 “Hear, princes of Sodom; consider the laws of God, people of Gomorrah.” This he said not because they were from Sodom but because they were committing the same impure and perverse sins as the Sodomites he called them Sodomites. As the prophet Ezekiel says: “Your father was a Canaanite and your mother a Hittite.”
38 He returned to the same charge, and mindful of the oversight of a different land he repeated the prophet’s reproaches with threats: “Your rebellious princes,” he said, “are accomplices of thieves; they love bribes and are worthy of punishment. They do not provide justice to orphans, and they disregard the rights of widows.”
39 Again he says: “Let the king rule justly, and the prince govern by law.” And again: “Let them make just judgments and work mercy and justice, because my words are directed to you, Oh tyrants,” says Solomon. For God sends powerful justice to the powerful, while the common people deserve mercy. Such and even more was the advice and teaching of the holy patriarch and valiant shepherd Lord John, Catholicos of Armenia.
40 But they paid no heed to the laws of the Lord and had ears only for the cruel viper and incurable asp. They were drunk with the wine of folly; they had eyes with which they would not see, and ears with which they would not hear. So eventually there fell upon us these terrible evils and irreversible downfall which, continuing (my) account, I shall indicate in its place. And the saying of the prophet Isaiah was fulfilled:
41 “You shall hear and not understand; you shall see and not realise. For the heart of this people has hardened until cities will be abandoned by their inhabitants and houses emptied of men. And my people will again be delivered into captivity because they did not know the Lord. And many were their corpses through famine of bread and thirst for water.”
42 At the beginning of the next year—which was the sixth jubilee and seventy-second olympiad and twentieth in diction, and the year [300] according to the Armenian reckoning—the caliph with his counsellors and all the Babylonian magnates irrevocably decided to remove the princes of Armenia from each one’s principality, so that their inheritance would become “ours.” First he would lay hands on Ashot and his house and on Bagarat and his house; for if they were to remove them “no one will be able to resist and oppose us.”
43 Immediately gathering an army and forming a force of elite cavalry, with soldiers and generals, he entrusted it to a certain Yovsep’, son of Apusēt’. And he made the country over to him in the stead of his father Apusēt’; for the latter had died on the journey, in the regions of Syria, when marching against Armenia to wreak harm on them as they had planned.
44 He note: “If you carry out successfully the plan which we have resolved on against the Armenians and their princes, and matters turn out as we ardently desire, and you are able to bring to us in chains the Armenian princes—especially the prince of Vaspurakan, Ashot—then I shall give that land in inheritance to you and your descendants.
45 So hasten, be firm, pursue them. Have no hesitation in these matters; be not lax nor delay in this affair.”
46 Then the general left him, filled with the plans of his wicked cunning. He entered the province of Ałbag in the land of Vaspurakan through Atrpatakan and camped at Hadamakert, the Artsruni capital. From there he began to scatter raiders, to plunder and pile up for himself a vast amount of booty.
47 He summoned the prince, apparently in friendship and peace, for the matter of the royal taxes. But the prince was warned by the same group of Muslims not to visit him, as they informed him of his plans against him.
48 So the prince armed himself and made all preparations, with the troops of his noble entourage as well. With all the lords of his principality he withdrew, going round through the regions of Mardastan and Dzor-Haskoy, and sent messengers to the general. He wrote a letter in these terms:
49 “It is the duty of kings who govern the world to watch over and care for the prosperity of the country, to lighten the tyrannous yoke of heavy burdens and soften the severity of painful demands for taxes, lest the productive capacity of the country be completely destroyed.They should remove repressive measures of governors, complaisant (but) faithless citizens, the burden of taxes and the military, so that the land may be prosperous and peaceful and the royal taxes come in regularly.
50 Such is our concern and (it is) for you to desire the same. So when we see your benevolent solicitude for the land and (your) friendly kindness towards us, we shall be most eager to serve you loyally and to fulfill your commands with great despatch.” Many other agreeable and acceptable expressions in similar terms he included in his letter.
51 Furthermore, the mother of Prince Ashot, sister of Sahak and Bagarat, prince of Tarōn, who was a woman wise in words and deeds, very intelligent and also pious, went with many gifts to meet Yovsep’, requesting him to establish a treaty and peace with her sons and the whole land of Vaspurakan.
52 He accepted the gifts and carried out her request. Taking as hostages renowned and honourable men, he sent back Ashot’s mother with great respect. He himself passed peacefully through the land of Vaspurakan with a minimum of damage, taking the hostages with him. Crossing the province of Bznunik’, he reached Khlat’. For he intended to await the most suitable occasion to ensnare (the Armenians) by deceit and trickery.
53 When the emir reached Khlat’, he entered the city and encamped in its fortress. Then he sent messengers to Bagarat with written invitations to come to him without excuses or fear. He wrote in the letter that he entrusted to him this land of Armenia so that he himself might go to court, using the severity of the winter season that had arrived and the fierceness of the freezing north wind, which he was afraid he could not endure, as his excuse.
54 So, Prince Bagarat, having no suspicion of faithlessness on the part of the king and his army, went with innocent frankness and loyal intentions to fulfil his military duty, in accordance with the divine command and the royal order. He followed the messengers, quite unaware of the treacherous trickery whereby he had deceived him, and took with him the holy covenants of the divinely inspired Scriptures with a host of ministers of the priestly ranks.
55 But (the emir) seized him and all his relatives from the Bagratuni house, bound them in iron bonds, and sent them to Samarra. He himself went to winter in the city of Mush, in Tarōn, keeping with him the hostages from Vaspurakan, both those of the Artsruni nobility and those of their knights. The inhabitants of the land he took into captivity, to sell them in the regions of Syria and all the area of the empire of the Muslims.
56 But half of the captives they kept with them in the city to be their drawers of water and hewers of wood, causing them cruel torments in these tasks from the bitter winter cold. Those who escaped fled to various regions of the country. The whole country was devastated except for the mountain people who remained in their fortresses on the mountain called Khoyt’.
Գլ. 7
0 Concerning the murder of Yovsep’ by the mountain people of Khoyt’ and their history.
1 In midwinter the weather became especially severe with fog and tempests. The thick snow, levelling the plain, piled up around the foot of the mountain where the city of Tarōn was built. There the general of the Muslims was encamped, like a hibernating bear who has gone to ground in his den midway between life and death, surviving the days of winter on roots.
2 But when the south wind blows, heating the ground with its warming strength and awakening to fertility the buried roots and plants that had been numbed by the icy blasts of the north wind, then the slumbering beasts and birds, when they feel the warmth of the air as day and night become equal, come out from each one’s lair and nest in the season of spring. But many there are too who perish then: some are easy prey to hunters, while those who escape inflict much harm wherever they go, both on men and on other animals.
3 In such fashion did that man Yovsep’, the general of the Muslims, spend the winter in order to attack Armenia with sword, captivity, and terrible afflictions, to take the magnates of the land into captivity, to set governors over the land who would run the country’s affairs by their own orders and would install themselves with their families in the fortresses of Armenia.
4 Then, when the inhabitants of the mountain saw that their prince had been taken into captivity, they prepared themselves to endure the same anguish as had the lowlanders. The light-armed men of Khoyt’ gathered together as a crowd to consider their strategems for their protection that winter.
5 Bearing the pikes they always carry in readiness against the beasts that lurk in the forest or the enemies that may attack them, they marched against the city and besieged it. They slaughtered the (emir’s) troops with the sword, released from prison the hostages from Vaspurakan, freed the captives, and divided their booty among themselves.
6 But the self-imagined marzpan fled for refuge to a very tall church which had been built by Prince Bagarat in the name of our Saviour at the expense of great treasure—about three hundred thousand (coins). He hid himself between the (inner and outer) dome, quaking in most terrible fright. The armed men surrounded the church, and some of them reached him through the gap between the domes. One of them struck him in the middle of his back with his lance, penetrating under his armpits to his lungs. He breathed his last and was buried like a donkey.
7 And I myself with my own eyes saw that man who struck him, and from him I learned the truth about it. Then the sad news was immediately brought in haste to the caliph: “Your general has been killed, and the land of Armenia has rebelled against your rule.”
8 Here I shall expound in brief the nature of the inhabitants of the mountain: what sort and manner of people they are, how they manage to live and supply their needs at great labour and enormous trouble. They dwell in deep gorges, in clefts in the mountains, in deep forests, and on mountaintops.
9 They live separately by families, so distant from each other that if one of their strong men were to shout from a very high place he would hardly be able to make his voice carry anywhere; you would think it a mere echo from the rocks. Half of them lose their native tongue from living so far apart and never greeting each other, and their mutual speech is a patchwork of borrowed words.
10 They are so profoundly ignorant of each other that they even need interpreters. For food they use certain seeds, especially that known as millet, which some call bread at time of famine. This they sow in the middle of the forests and irrigate by means of their feet or with double-pronged hoes.
11 They hide their nakedness with clothes of wool. For footwear they use a form of boot made from goatskin. And one food and one garment suffice them both winter and summer. As weapons they have pikes, which they carry with them continuously in readiness against the beasts that live on the mountain.
12 But when enemies reach their land, the mountain peoples unite to aid their princes, for they are loyal. Now as for the snow of unstable solidity which flows down from the clouds, they have invented for themselves wooden (shoes) wound around their feet with ring-like thongs, so they easily run over the snow as if over dry land.
13 They are savage in their habits, drinkers of blood, who regard as naught the killing of their own brothers and even of themselves. They are called light-armed and couriers, and dwell in the mountain that divides Ałdznik’ and Tarōn. Because of their obscure and inscrutable speech and way of life they are called Khut’, from which name the mountain is also called Khoyt’.
14 They know the psalms in the old translation of the Armenian teachers, which they have continually in their mouths. They are the peasants of Syria who followed (to Armenia) Adramelēk’ and Sanasar, sons of Senek’erim king of Assyria and Nineveh, from whose name they call themselves Sanasnayk’. They are hospitable and respectful to strangers.
Գրք. 10Tovma3_1
Գլ. 1
0 Concerning what became of Armenia in general; and division among the princes, being mutually hostile and rebellious; and what (happened) under them.
1 Up to this point we have not hesitated to relate the dangers and tribulations which befell us from the enemies of the truth.
2 For although we were oppressed and tormented with various afflictions by the domination of the armies of the Muslim Tachik nations, yet these were few in number and for short periods of time; and many more were they whom we smote than we who were smitten. For the Armenian princes with their hosts of knights and troops were still living in unison and harmony and concord, though in secret they had suspicions of treachery.
3 But when discord began to insinuate itself within that unity, the grace of the divine power departed and withdrew.
4 Concerted plans were disregarded in combat and in other matters affecting the administration of the country. And just as someone might cut into pieces all the limbs of a body until the form of the living man, that is the nature of his composition, has disappeared—whereas, if one of the limbs is lost, it is an accidental deprivation but the (whole) living person is not destroyed.
5 In such manner was the unity of this country gradually destroyed, as each individual plotted evil against his neighbour and his brother.
6 They sent letters and messengers to the caliph secretly from each other. Among themselves they scattered words of slander so that not even two remained in accord, causing great joy to their enemies at the dissolution of their mutual unity.
7 Many were the things they wrote that Armenians had not done; and all the damage and results of the revolt they attributed to Ashot.
8 To them applies the saying of the Saviour: “Every kingdom divided against itself perishes, and every city or house divided against itself will not stand.”
9 Equally appropriate is the old fable of the philosopher Olympian concerning the characters of the lion and the bulls, of which erudite people are knowledgeable.
10 Then the caliph once more took counsel with the magnates of his kingdom to plan sure and infallible destruction for the land of Armenia.
11 From among many good suggestions, the counsellors chose this plan as the only certain one. They said to the caliph: “Gather an army, assemble a force, march into the land of Armenia.
12 From all the nations that are under your control, gather to yourself the elite of the cavalry and cross over the river.
13 On reaching Armenia, first bring Ashot here in exile; then all the others will easily submit to you and you will indubitably set them all under the yoke of obedience to you.
14 Do not merely endeavour to exact vengeance for their holding back taxes or troops or other service or for harming the state, but force them, once taken captive, to renounce the Christian faith and to serve the religion of our prophet and legislator.
15 Then all our plans will easily be carried out. By inflicting them with the bastinado and prison and various tortures, and by threats and persuasion and the deceitful (promise) of wealth, you will subject them to your royal will and extirpate the name of Christianity from among them.”
15 This counsel seemed pleasing to the caliph, and he greatly rejoiced.
16 Here there is weeping, lamentation, and mourning not for a single clan or a single area but for all the clans and lands of Armenia.
17 I shall carry my account forward in order—though not with joyful enthusiasm but unwillingly and by compulsion shall I describe the opening of the gate of divine wrath upon us. This vengeful chastisement was inflicted because of the impieties that we had all committed, from the least to the greatest,
12 as is written in the prophecy of Jeremiah:
“The Lord opened his treasures and took out the vessels of anger,” which he had gathered and preserved there under seal for the day of retribution, to compensate us for our deeds and to strike our feet against a rock. The day of destruction has arrived close to our doors, for “behold the Lord has come in readiness against us,” as Moses wrote.
13 But the most terrible thing about the opening of the gate is that it is opened invisibly—the gate of destruction of souls rather than of bodies, (that is) erring from the pure, orthodox, apostolic faith in the Father, Son, and Holy Spirit.
14 Human power cannot prevent the opening of the gate to destruction; only for God, powerful and solicitous in all things, is the power easy, as it is written: “He will shut and there will be no one to open; he will open and there will be no one to close.”
15 Then he (the caliph) composed edicts and sent numerous messengers through all the regions of his empire, to the distant parts of Syria and Babylonia, Turkastan and Khuzhastan, Media and Elam, Egypt and as far as inner Tachkastan near the borders of Sakastan—to the troops and generals, governors of provinces and cities, to viziers, prefects, and the magnates of those lands. He set the time when they were rapidly to present themselves to him in their royal capital.
16 So everyone, in accordance with the caliph’s command, gathered cavalry from his own region, and in the company of other fully armed detachmnents without delay quickly came to the appointed summons.
17 When the generals had entered his presence, the caliph began to speak, saying: “From the beginning of the rule of our ancestors, when God gave the thrones of many kings into their hands, and down to our time no one has been able to resist us, neither from distant lands nor from near ones.
18 Nor has anyone inflicted such embarrassing reverses on us, our nation and army and our generals, as has Ashot prince of Vaspurakan.
19 So, take courage, be men; attack Armenia with famine, sword, and captivity. Bring hastily to us in bonds the princes, lords, governors, and prefects of that country, the nobility and their sons. And you yourselves will hold that land for your own habitation, and it will be your land as an inheritance for you and your children.
20 But first bring Ashot and his family here, and do not worry about anyone else before capturing him.”
21 He offered to each of the generals who had come to him gifts and crowns, also giving under seal villages and towns. He asked for the register of the number of troops; they searched and found it.
22 He was furthermore informed about each battalion, about the valiant and powerful warriors by name; also, how many were fully armed, how many were shield-bearing infantry, how many lancers, what were the numbers of archers, how many company commanders there were in the army, how many officers were experts at single combat, how many champions, how many staff officers, how many commanders of couriers.
23 He also sought information about how many flags there were, how many standards, into how many divisions the army was divided, how many trumpets would sound, and how many drums would beat.
24 After he had accurately enquired into all this, he discovered that the largest number of all were the archers and stalwart bowmen of the Elamites and Arabians—adroit with both hands, who did not miss the target, like those powerful men in Israel of yore, the troops of the house of Ephrem and Benjamin.
25 As general he appointed over them a man called Bugha, a Turk by race, and he publicly commanded the multitude to heed his advice and obey his orders.
26 He was the commanding chief of all the realm of the Muslims, and no one was able to contravene his wishes, from the greatest to the least; even the caliph himself obeyed his command.
27 This man, whose devilish intelligence was wicked and full of wiles, undertook these malicious plans; greatly puffed up and haughty, he roared like a dragon, striking terror into those far and near.
28 This man Bugha, in whom Satan with his power had made his lair, immediately left the caliph’s presence.
29 His delight and pleasure were the flesh and blood of innocent men, and his horribly ferocious rage could not be sated.
30 To him, it seems to me, applies the saying of the prophet Habbakuk: “See, contemptuous ones, and be amazed and undone. For I shall work a deed in your days, a deed you would not believe if someone were to relate it to you.
31 For behold I shall stir up against you the cruel and swift nation which will come across the width of the land to inherit tents which are not their own. They are fearsome and splendid; their judgment shall take place of itself and their sentence proceed of itself.
32 Their horses shall gallop faster than the leopard; they will be swifter than the wolves of Arabia. Their horses shall rush; they shall dart like eagles on their food. The fate of the impious shall befall those who oppose them. They will amass captives like sand. The king himself shall become weak, tyrants will be their laughing-stock, and at all fortresses they will laugh and joke.”
Գլ. 2
0 Concerning Smbat Bagratuni, prince of Mokk’.
1 At that time Bugha entered the city of Khlat’, having marched through Apahunik’. He had divided his army into two divisions and had commanded them to enter the land of Vaspurakan, to spread ruin over the country, to take prisoners, to ravage, exterminate, and put to the sword; to depopulate the populous villages and towns and to lead the survivors into captivity (including) women with their children;
2 to have Prince Ashot taken in bonds to the caliph so that he might suffer vengeance for the deeds he had wrought and his rebellion from the rule of the Muslims.
3 Then he entrusted a part of his army to a general named Zhirak and sent him through Ṙshtunik’.
4 Taking the rest of his host with him he crossed Apahunik’, like hunters of lions or such-like surrounding the lair, to entrap the most mighty and valiant of men, Prince Ashot. He took care lest “perchance he elude our clutches, or unexpectedly attack us by night and cause a great disaster.”
5 Now because the pass of Hołts’ was open, Zhirak quickly reached the province of Ṙshtunik’, rushing his troops into the valley of Aṙuank’ on the border of Mokk’. There they came across the inhabitants of Ṙshtunik’, who were scattered by these merciless, murderous, carrion-eating dogs. Slaughtering them with the sword, they filled the land with blood.
6 Taking some captive, they led them off with them. Setting fire to villages, towns, and farms they made it a desert devoid of men and animals.
7 They brought the common people of the town of Noragiwl in Ṙshtunik’ to the marketplace of the capital of Ṙshtunik’, marching them at the point of the sword with ropes round their necks. From there they went to the valley of Atsan in search of those who had fled. On catching up with them, many they put to the sword or took captive.
8 But two of the commanders of the couriers, brothers, on reaching the defile of the valley, with shields on their backs, lance in hand, and armed with bows and arrows, attacked the enemy. With help from God they defeated the Muslims, inflicting many wounds, and freed the mass of captives so they could go to the fortresses of the land.
9 These two were named, the one (...) by the sword and was killed (...) “brother aided by brother like a secure and strong city,” or according to Isaiah: “At a single voice thousands will perish, and at the sound of five many will flee.”
10 A priest called Shapuh and one of the peasants of the valley swelled the number of the force. Supported also by a shepherd, they hurled stones with slings. In the battle they exhibited as much strength and heroic valour as if they had been (more) numerous. Their memory will be a source of courage and bravery to many, of strength to the cowardly and encouragement to the most valiant champions.
11 At that point one of the Armenian nobility of the Vahevuni family, a certain Apusahak, brother of Sahak the bishop of the capital city of Nakhchavan and of Mardpetakan, was captured. He was white-haired and his outer body was aged; but his inner being was rejuvenated and beautiful in the image of the Creator.
12 Learned and familiar with Divine Scripture, wise and knowledgeable, he sat digging the narrow road of the path that leads to the supernal metropolis of Sion, to the camp of the heavenly army in Christ’s royal kingdom.
13 He was brought before the general Zhirak’, who was pleased to see his tall handsome stature and the analogous beauty of his face, his gleaming appearance like the morning star set in the shining white hairs of his venerable head.
14 So, he began to discharge his fetid, intoxicating, and bilious poison in the hope that he might be able to subject the blessed man to the foul enticements of his deathly infection. Hiding the arrows of his quiver with a sponge, he directed his destructive power against the saint, hoping to shake him from the refuge of the secure rock and to be able secretly to lead astray the holy one’s soul, though he was armed with the protection of the Holy Spirit
15 and had as sword the Lord’s saying: “When they deliver you up, do not worry how or what you will say; for I shall give you a mouth and wisdom to which all your opponents will be unable to resist or respond.”
16 The tyrant began to speak fawning words; he ordered great gifts and honours to be proffered and promised to make him splendid and distinguished among the common multitudes at the royal court, that he would be in the caliph’s presence with the foremost princes and share the rank of the caliph’s magnates at the principal bench when the royal tribunal assembled.
17 “Only abandon,” he said, “the faith of Christ, submit to the great king, and accept the religion and faith (that are) worthy of life and praise from the great king through obedience to our ruling and commanding king.”
18 But the holy one, armed with the Holy Spirit, remembered what the Saviour had note: “Do not fear those who kill the body but are unable to kill the spirit”; and: “Do not let a seven-branch candlestick hide the shining of its light under a bushel, but let it be placed on the high candlestick” of the apostolic church, “so that they may see (it) and glorify the Heavenly Father.”
19 So, opening his mouth with the word of God, he then set forth in beautiful but brief and unadorned form one by one the proofs of faith in Christ, the various gifts preserved by him for the one who abides in the true faith, and the torments of the apostates and the backsliders; he also cast much calumny on their tyrannical and erring legislator Mahumat’.
20 But because none of us was then present at the blessed one’s responses, we did not consider it right to set them in writing.
21 However, when the tyrant saw his inflexible intention, his unhesitating faith, his fearless and haughty responses, and the great indignity with which he treated him and their legislator, he became exceedingly angry and ordered him to be put to death immediately.
22 So the holy one went out with the executioners to the arena where his earthly contest would come to an end. Kneeling down, he prayed that he might be able with unfaltering faith to overcome the wiles of the devil who (assails) in secret and in open warfare. He note: “Creator of justice and righteousness (and what follows).” Raising his hands to heaven, he placed his neck before the executioners.
23 One of them took a sword, struck the blessed one, and cut off his head. In this fashion was martyred the blessed Apusahak.
24 He was the first fruit of the martyrs in the great tribulation which befell all Armenia.
25 This was told to us by the great priest Samuel of the town of Artamet; he had heard of it from a certain Persian from the valley of Shatuan, who had been among the executioners and had been present at the spot from the beginning of the martyrdom until the saint’s death, and had taken to heart the psalm that the blessed one had spoken.
26 The inhabitants of the province of Ṙshtunik’’ also know this, for many of them are still alive.
27 Following this Zhirak’ left there, entered Vantosp, and himself set fire to the great church in the town of Artamet.
28 But Bugha marched in pursuit of the prince, accompanied by the Muslims of Armenia who dwelt in various regions of the land and guided Bugha on his way in and out of the country.
29 Prince Ashot, on the other hand, gradually surrounded himself with his relatives, including some of their nobility: Musheł Vahevuni who held the rank of tanutēr; the junior prince Vahram, the prince’s bodyguard; Vahram Truni and Hasan and other retainers from among the lesser nobility. They entered the citadel of the fortress of Nkan in the province of T’ornavan, wanting to see how they might be able to find a way out of the danger that had befallen them.
30 When the Muslim troops discovered that the prince had entered the castle, they pursued him in large numbers and besieged the castle, making it an inescapable cage.
31 They established their headquarters in the town of Lokoruat, keeping with them the mass of captives all crushed together.
32 But Vahan of the province of Amatunik’ had fled to the valley near the fortress where their lord was (besieged).
33 Then, after a few days, (Bugha) armed his troops for battle with the defenders of the castle in order to capture it.
34 Their commander-in-chief, Bugha himself, mounted on his horse, armed himself for battle with the prince, and led out to the front the powerful archers of the Elamites and their elite cavalry.
35 The others bore arms of various kinds: sabres and hatchets, swords and spears, axes and slings, catapults and projectile machines, shields and lances.
36 They also carried for warfare fire and sulphur with naphtha; the fluid materials were placed in glass containers. They mixed finely (ground) sulphur with it and put this in the throwing arm of the machines with fire beside it, ready to be thrown at the fortress.
37 Those near the ramparts equipped the battle line and provoked battle. They put on garments made from woollen fleeces, pressed and glued together by powerful arms to strengthen the backs; they called the fine hairs “felt.” Placed in water, it soaks it up like a sponge. Putting this on themselves as armour, they (the Muslims) render combat more intense since they are not frightened by the heat of the fire.
38 Their horses and riders they cover with armour: frontlets for the horses and shields for the croups, and leg coverings on the four sides; they also extend armour over the chest, and breastplates of haughty aspect, and collars that ring bells when they trample with their feet.
39 They bind crescent-shaped ornaments to the forehead; the backs of the horses they reinforce with iron; each side of the horse’s stomach they protect with plates affixed according to the size of the abdomen in the form of a shield, indicating the artistry of their armour.
40 They themselves wear a cuirass and on their heads a helmet; on their hands they put gauntlets and bind leg coverings on their thighs. They fashion their shoes like slippers, put a shield on their backs, gird themselves with a sword, take a lance in their hand, and keep their bows and arrows ready at their backs.
41 Their ornaments and belts are embroidered with gold and silver. The flapping of their fringed banners makes the mountain echo. They set up flags, the trumpets and lyres sound, the drums beat. The sun shining on the armed array and glinting on the naked swords sends flashing rays around the mountain.
42 The warriors attacked bravely, the generals shouted, the champions called out; they put the battle line in ready order. This Isaiah described in a phrase: “The Elamites took up their quivers and mounted their steeds.” The detachments of their line came near to our valiant Ashot, the elite general of the Armenians and greatest of the nobles.
43 In such—and even greater than this—an array of armed preparedness, in horrible fright and great fear they trembled in awe of our heroic prince and victorious warrior Ashot, and of those battalions of nobles in his company with their troops according to families from among the native lords of the principality of Vaspurakan.
44 But the prince mounted the wall in lordly and ostentatious fashion, striding like a lion cub, quite unconcerned and regarding as naught the marauders who had attacked and surrounded him. For he counted on his fellow warriors to be loyal and united, on the troops and commanders, the battalions of nobles who had entered the fortress of Nkan with him.
45 But they (the Muslims) pressed ever more strongly for battle.
46 Then the prince took counsel with his relatives, Vahan and Musheł Artsruni and the groups of nobles in his company, whether they might perhaps be able to appease the (enemy) general to abandon the plans he had formed, disengage the warfare, and soothe the turbulence: he could do whatever he wished according to his desire, and they would hand over to him in sealed agreements villages and farms, and would pay royal taxes and give hostages for peace.
47 While they were considering and planning together in this fashion, all at once those enclosed in the castle broke away from the unity of the covenant. Those of noble family there at counsel decided on an evil plan; feigning friendship as on the previous day and the day before that, they decided to go to the (enemy) general and seek peace.
48 Despatching from their company (one) named Vahram, they had him take a letter to the general, full of the diabolical poison of their plans. Hidden from the eyes of the prince in lamb’s clothing and sheep’s raiment, on the inside they bore the insolence of ravenous wolves, “like dumb dogs who cannot bark,” as the prophet Isaiah says, aiming at the Lord the frenzy and murderous force of their mortal poison, to destroy their lord and ruin their land as intriguing adversaries. They loved turbulence more than peace, destroying the unity of harmonious concord between brothers, relatives, and friends wherever they found it to exist.
49 So they went out like the traitor of the Incarnate Saviour, carrying with them the letter written in this fashion: “From the court you have received the superintendence of this land of Armenia, and in accordance with the command of the imperial king you hold subjected in obedience to your rule the princes and lords, the prefects and governors, the rulers of cities and of borderlands of all Armenia. (You have authority) to punish by bastinado, prison, and various tortures rebels and opponents in a manner worthy of their villainy, and to remove from the country discord and from a peaceful land turmoil, as is right for peace-loving kings and royal princes and doers of God’s will and his faithful, loyal servants.
50 “So we, the chief nobles of the prince of Vaspurakan: Musheł from the family of the Vahevunik’, Vahram from the family of the Trunik’, another Vahram the bodyguard of our prince, and other groups of nobles and military leaders, having in our hands the oversight of this land, have written to you, Bugha, commander-in-chief of the Muslims and colleague of the great king.
51 If only you will graciously allow us and our clan, the native inhabitants of our land, to remain in each one’s dwelling and be at peace, we shall deliver Ashot into your hands—without arms or battles or warfare, and you will have to make no effort at all in this. Now you will not reckon us as rebels against His Imperial Majesty and your honour if you examine the matter properly.
52 But do not be ignorant of this too, that Gurgēn, brother of our prince, the other members of the Artsruni family, and a great number of nobles and their sons with their valiant troops of the principality of Vaspurakan have all gone with him to the region of Atrpatakan. There have gathered all the troops and common people of the land, men strong and warlike, who do not flinch from the sword. If this state of affairs continues and the question of battle does not quickly come to a head, perhaps under cover of night he will come upon you and inflict a terrible disaster on you and your royal army.
53 For he is a valiant man and a warrior, and the troops with him are united; they will give themselves to death for the sake of their own homes and lands and families and clans.
54 In their hands are many secure fortresses, Jłmar and Sring, and the castle of Chakhuk. And if they divide into three, four, or more groups and turn these strongholds to their advantage, they will cause you great trouble, frustrate all your plans, and inflict on you a shameful and humiliating defeat—as on the vizier who came from court before. For he was unable to resist them, not even a hundred men against ten Armenian soldiers.”
55 When the great general had read the secret message of the nobles he cast his response also in the form of a letter. Confirming it with an oath, he note: “Whatever you wish and eagerly desire will certainly be done for you without doubt. Only let Ashot and his relatives not escape my clutches.”
56 Then the prince realised their treachery and hypocritical deceit and that they were not taking measures to prepare the stronghold in accordance with his orders. So he told them: “Arise, go to the general, see for sure, and we shall understand and know how we may be able to placate him towards peace.”
57 Then the mask of deceit was stripped from their obscene faces.
58 They replied: “Arise and go yourself and hear in person from him what his pleasure is; and let their charge of your being a rebel against the caliph be lifted from you.”
59 When the prince realised that their wickedness had been revealed in their eyes, that they were speaking equivocally, were secretly grumbling, and were disobeying and neglecting his orders, he responded: “What is this that you are doing in secret, and why are you hatching clandestine plots among yourselves?
60 If I seem at all evil in your eyes and have wronged you and have dealt with you falsely, give now a response before my face and indicate expressly one by one each harmful act I have done. Let all the soldiers hear, and do not be ashamed to speak the truth.
61 But if I have cared for you tenderly like a father, or as a hen gathering her chicks under her wings for protection, and you were everywhere kept in watchful security as in a fortified city, living without worries under my care—is this the compensation you pay me! Do you not know what David said? ’
62 They repaid evil for good, hatred for my love,’ and what he says later as compensation for that: ’Set a sinner over them; let Satan stand on his right hand,’ and what follows in that psalm.
63 Have you not heard what Solomon said? ’Who returns evil for good, from his house evil will not be lacking.’
64 Did you not reflect on even a single one of the benefits you have received from me?
65 That according to each one’s age I honoured every one of you with appropriate care and love. That the extensive goods among my treasures I gave up year by year to plunder. With joyful heart I reckoned as mine the rapine of my house by you and for you—the like of which no one has ever heard that any earlier prince did.
66 Of my despoiling I paid no heed, only wishing that you be filled thereby. On seeing your sons and children, in affectionate compassion I would clasp them to my bosom with great tenderness as my own offspring.
67 So, is this now the reward, that with treacherous plotting you are aiming at my imprisonment, at facilitating for my pursuers the capture of myself and my children, to throw (me) with all my family into the dragon’s mouth, while you become the cause of carnage and captivity for the whole land?”
68 But since they kept with firm resolve unity in the traitorous plot with regard to the tyrant of the Muslims, they responded: “We are not able to oppose the irresistible force and might of the caliph. The fortresses are not as prepared for defence as we thought, nor are the stores in them sufficient even for the garrisons of some common people who will guard the forts, omitting mention of any one else.
69 Because of all this you must go, so that the suspicion of your rebelliousness is removed and that the wretches who have trustingly come in vain flight may be sent back each to his own place, and that the country may see an end to the ravages of the enemy who have come to ruin and destroy.
70 If you go of your own will, perhaps it will be of advantage for many including yourself. But by going unwillingly, if the oppressor has trouble in restraining (you), he may multiply the harm for you too, and so no one will be able to gain any advantage.”
71 On hearing this he (Ashot) realised their confirmed treachery. Raising his eyes to God he prayed; he ate a little bread and wine, gave thanks, and turned sorrowfully to his family. Then he left the castle and went to present himself before the brutal foe, greeting him according to their custom.
72 He asked: “Are you Ashot?” The latter note: “Yes, I am.” When he (Bugha) had heard the same response two and then three times, he heaped many words of censure on him. On hearing observant and wise replies from him, he ordered him to sit down.
73 Then Smbat Bagratuni, whom we mentioned above, the prince of Mokk’, since he had been greatly loved by the general and had received the greatest gifts and honours, was unable to endure what had happened. In deep distress, he groaned and sighed in his soul.
74 Going outside the camp, he wept copious tears over the fall of Prince Ashot and the other nobles. But he was quite unable to help them because of the cruel command of the impious caliph. He burned and seethed secretly in his heart at the ruin of the country and the merciless torments of those taken captive by the enemy.
75 Then he boldly entered the tyrant’s hall, and fearlessly standing before the general without flinching, he note: “Since I have found favour with you, and you have honoured my person and have shown me greater respect and consideration than all the (other) Armenian princes and royal magnates—and they have all heard of your treatment of me—let not your regard for me be vain and hollow, so that those who greatly hate us and are our enemies may see and be ashamed, while our friends and those who love us may greatly rejoice.”
76 Then the general promised with an oath to give him whatever he might request, as far as to appoint him his colleague and equal in honour in his domain.
77 But he (Smbat) paid no heed to earthly greatness, for it is transitory; rather he sought to be the cause of gifts that are eternal and undying, that cannot wither, waste away, or be seized by thieves. “Give me,” he said, “as many of those captives as your desire may permit.”
78 Immediately and with unhesitant rapidity he ordered that no one could prevent Smbat (from taking) whomever he pleased.
79 And he gave him messengers, lightly armed men, axemen, and men with maces, so that he might take the captives of Vaspurakan from the camp as he wished.
80 So he removed them and brought them each to his native region, himself accompanying them, like Cyrus king of the Persians brought the people returning from captivity in Babylon to their own land.
81 Thus the saying of the prophet Isaiah was fulfilled in Smbat: “He shall send to them a man who will save them and by judgment will deliver them.” And again: “He will bring back the captivity of his people, not by bribes and not by offerings, says the Lord.”
82 So he (Bugha) dismissed him to his own home in great joy and cheerful rejoicing, making an appointment for him to return to him in his winter quarters at the city of Dvin.
Գլ. 3
0 The captivity and banishment from our country of the prince and the nobles and their families.
1 In those days, while the prince and the nobles with their families were in bonds, he (Bugha) formed a detachment of soldiers and elite cavalry, fully armed and equipped, and sent away to Samarra the prince Ashot and his son Grigor, Vahan Artsruni and his son Gagik who was also called Apumruan,
2 Musheł the brother of Vahan and the princess Hranush, and others of the nobility, bound and set on camels under tent-like canopies. He sent them to Persia, travelling via Atrpatakan, fearful lest perhaps Gurgēn or some other member of the Artsruni family and their nobles, the mighty horsemen of Vaspurakan, “might catch up with them, snatch them away from the troops, and deliver him from my hands.”
3 When the prince reached the court, he (the caliph) had his feet bound with double chains and had him put in prison. He ordered armed soldiers to guard him until he might sit in tribunal and bring them to a judicial interrogation and examination of the (charges) concerning his conduct which had been heaped up against the prince.
4 His vizier had written and informed the monarch of whatever he had done up to that time.
Գլ. 4
0 For what cause some of them attained holy martyrdom.
1 Some heroes among the prisoners at that time had emerged from prison, were still girt with their swords, and had their shields on their backs. Raising their eyes, they saw their wives and children had been brought among the lay captives.
2 Unable to endure such oppressive affliction, they valiantly gained the pass of the valley and drawing their swords, rushed on the captors, whom the Lord delivered into their hands. Attacking them with the sword, many they killed and even more they wounded, while all the captives and their families they rescued from them and brought through the pass of the valley to the secure regions of the mountain.
3 But the Muslim troops gathered to attack them; surrounding and capturing them, they brought them to the general and told him what deeds of valour they had accomplished.
4 When they led them before him, he urged them to abandon the worship of Christ, (saying) they were worthy to receive honour and gifts from him rather than to be put to death with cruel torments.
5 But reaching a noble decision, they preferred a valiant death to life with remorse.
6 He spoke to them with cajoling words, but they would not listen to him. He had gifts brought, but even so they would not agree. He spoke with them in a severe fashion, but of that too they were not afraid. He tormented them with the bastinado, but they were even more confirmed in their faith, in the hope of blessings and in the love of Christ.
7 Then he commanded their heads to be cut off by the sword, and they greatly rejoiced that they had become worthy to die for the name of the Lord. So, they received the sentence of martyrdom and died as martyrs for the glory of the Holy Trinity. Their names are: of the first, Gēorg from the Akēts’i family; and of the other, Khosrov from the Gabełean family.
8 Now a thrice-blessed young man, himself a Muslim and a Persian by race who pursued the love of Christ’s faith, came and attached himself to the patrik Andzevats’i, asking to receive the Lord’s seal in order to become perfect in working the Lord’s commandments. But he (the patrik) had deferred and hindered his eager desire for piety.
9 The Muslim had entered the fortress with the prisoners; and at the time when it was taken, they had urged the captives to abandon Christ and not be put to death. Many had been swayed and turned to Satan, while some suffered the rigor of death. But he rushed to the righthand side of the martyrs, to offer himself to the sword as a living sacrifice to the Son of God.
10 When Vahram saw him about to be slaughtered as the executioner was holding the sword above him, he cried out loudly: “Oh Muslim, why are you dying in vain and to no purpose?” But he shouted: “I am a Christian.” But (Vahram) persisted and note: “Do not die, you are a Muslim.” But he even more readily cried out, weeping tears: “I am a Christian, and I die for Christ. I am baptised in (the name of) the Father and the Son and the Holy Spirit, not by water but by my own blood.
11 Did you not see me coming and entering the holy church with all the believers, while you tried to turn me away from faith in Christ?
12 But I heard, when they were reading the gospel, that Christ note: ’Who will confess me before men, him shall I too acknowledge before my Father who is in heaven.’ So, go away, man, I am dying for Christ.”
13 And he ran through the camp, shouting, crying out, and waving his hands, saying: “I am a Christian, I am a Christian,” until the executioners, enraged, fell on him pellmell in the great square. Striking the blessed one with the sword, they cut off his head and went to inform the general.
14 Then behold a bright light descended from heaven and shone over his holy body, surrounding the place wherever his blood had spattered.
15 And the whole host of the army saw it.
16 To this, it seemed to me, refers the saying of the prophet: “Let the foreigner who will come to rely on the Lord not say that the Lord separates me from his people.” A little later he says: “As for the foreigners who will come and rely on the Lord, to love his name and be servants and handmaidens to him, and all those who will keep my sabbaths and not profane them, and who will keep my commandments and remain in my covenant—I shall lead them to my holy hill and shall make them rejoice in the house of my prayers. Their holocausts and their offerings will be acceptable on my altar; for my house shall be called a house of prayer for all the heathen, said the Lord omnipotent.”
17 Furthermore, the Saviour said likewise: “They are my sheep who are not from this fold; and them too must I lead hither. And they will hear my voice and become one flock and one shepherd. And I shall give them eternal life.”
18 So, the holy martyr was killed gloriously for the Father and the Son and the Holy Spirit. His name is written in the book of life.
19 But to us he is known for his saying: “I am a Christian” according to the Scripture: “A new name shall be given to my servant, who will be blessed on earth.”
20 This was written as a memorial for the saint.
After this Bugha despatched soldiers of all nations, from among all magnates and all governors, Persians, Elamites, Babylonians, and Arabs, who had come with him to wage war at the command of the caliph and the great general, more than fifteen thousand men. He sent them in pursuit of Gurgēn, that wherever he might be they were to bring him to him, be it by deceitful trickery and cunning fraud and falsity, or by war and strength of arms, with all vigilance and by royal power—however they might be able they were to bring him to him.
21 But he (Gurgēn) crossed to the province of Orsirank’ accompanied by a host of nobles and magnates from the Artsruni principalities and all their troops. They encamped on the mountain above the village of T’uay, in its valley called Lake of Blood. For there is a great lake there near the place which was the site of the battlefield where our valiant princes of Vaspurakan were martyred. There gathered all the multitude of the numerous crowd of refugees from the provinces of Ałbag, Zarehvan, and Akē, and from the mountainous regions of Ałz and Aṙnoy-otn, one side of the mountain of Joł and the other.
22 They were an immense multitude swarming around the mountain like locusts or the numberless sand of the sea. As in a great and impregnable fortress they had taken refuge in the valiant general Gurgēn and the Armenian troops with him. He had sent his mother, the princess of Vaspurakan, to the general Bugha so that henceforth he and his land might have peace: he would deliver into his hands the principality of Vaspurakan in exchange for his brother, while he and all his would render submission to the caliph, paying the traditional amount of royal tribute.
23 When the princess had entered the camp and come before the general, she spoke with him politely in appropriate terms about the matter on which they had come.
24 The general responded to her peaceably, saying: “Remain here until I dismiss you and fulfill the desire of your requests for which you have come.”
25 He ordered her to be left at liberty and arranged for her a daily allowance worthy of the great lady Hṙip’simē.
26 The troops who had pursued Gurgēn reached the borders of the land where Gurgēn and his army were, and camped on the bank of the river called Zav.
27 The generals of those troops were the following: Muk’adam, Yusp’ from the city of Tiflis, Yusp’ son of Raham, and Abuheshm, lord of El; with them was the army of Hamdoy, emir of Persia.
28 They sent messengers to Gurgēn (asking him) to come to them without hesitation or fear and without any suspicion; that they should merely meet each other in peaceable friendliness; he would be honoured by them with gifts at the general’s orders, and he would rule in his brother’s stead over his entire territory.
29 But he sent as messenger to them a certain Abdlay who was known to the general, to see if they were making trustworthy proposals through the messengers or whether they were trying to destroy him by deceitful trickery.
30 However, they did not reveal their wicked plot and sent him back to say that he (Gurgēn) should come to them without any hesitation. Two, three, and even more times they confirmed the same thing with oaths, that he should come to them fearlessly and boldly. They themselves sent all their troops off and came up to the Armenian force saying: “Behold, we have sent away from us our troops and there are but few with us. Do you likewise come with only a few men, more or less, and let us see each other.”
31 Then he entrusted his forces to Musheł (son of) Apupelch, brother of Gurgēn, and went himself to follow the messengers who had brought the invitation. When the greatest nobles restrained him he would heed no one, so they all burst into tears and wept. Before he reached the (enemy) generals but was still at a distance of about two miles from them, they had decided that if he were to follow the messengers “we shall seize him, his troops will be discouraged, and we shall easily defeat them.”
32 When it was about the third hour of the day, on a Sunday, behold, detachments of cavalry advanced in the direction of the ruin called Smbat’s castle, for it had been destroyed in previous times by the Persian army.
33 The flags of each group glittered in the sun; the mountain was filled with a multitude of soldiers; and the army of the fugitives saw the gleaming of armour, the sparkle of swords, and here and there men fleeing in terror like sheep from wolves.
34 The troops were informed of the action, and they obeyed, for the voices of the army (commanders) were very loud.
35 The earth resounded as the whole host raised a shout, as if the mountain would collapse from its foundations.
36 There was an awesome thundering, shocks, and echoes. From the bright shining of the arms and glittering of the swords, from the glinting of the fully armed horses, the mountain seemed to be burning with fire. Or it was as if some thunderbolt, loosed from the clouds, was casting down flames as at the time of hail and rain. Such was the impression from the neighing of the horses and their rapid attack.
37 The Armenian army still remained unconcerned. The service of the day came to an end, the priests read the holy gospel in every part of the camp, and when they had finished their prayers and said blessings, they gave glory to God and said “Amen.” Then they sat down to eat bread. Only Lord Apumkdēm and his entourage kept watch by night and observed the intention of the (enemy) army. He was still on horseback when they rushed on the camp. He commanded (everyone) to arm and equip themselves with swords and to prepare the armour of their elite horses.
38 He himself anxiously made haste to marshal the (Armenian) forces, to form line, and prepare for battle. His groom brought him his best horse; mounting, he rushed off after Gurgēn. On coming near he uncovered his sword, helmet, and cuirass which he had put on, and shouted at him so that perhaps at the sound of his voice, the shining of his armour, the gleaming of his sword, the neighing of his valiant steed, and his rapid gallop, he might be warned, turn at the noise, and be saved from the destructive course on which he was bent that would cast him into the teeth of those bloodthirsty beasts.
39 It happened that he (Gurgēn) raised his eyes, saw the rider bearing down on him, and realised that it was a messenger of grievous news; “for he has a naked sword in his hand and pursues us all by himself.” He turned his horse’s bridle towards him (Apumkdēm), and after encountering each other they returned to their camp.
41 The troops, taking courage, ran each to his arms; mounting their elite horses, they came forward and stood gathered in one spot, forming a solid compact mass, a single man as it were, or a high rock. They stood firm and solid, having the impenetrable strength of iron.
42 Like a wall of adamant, so they set themselves as protection for the vast number of fugitives, ready to die like a brave shepherd for his sheep.
43 Before they had yet reached the Armenian force, the general Gurgēn made haste to send messengers to Apuheshm and the commanders with him to beg for peace until a response from the general-in-chief should reach him. But they did not heed his request. Although he promised to give them treasures, villages, and farms, sealed in writing and confirmed by witnesses, yet despite this they did not command their army not to go out to battle.
44 When the Armenian commander realised that he was unable by any means to appease them but that they had given a general order to go out to battle, then Gurgēn ordered his own force to prepare, to form ranks and a line against the Muslims. He himself raised his hands to heaven, and praying with copious tears repeated the Thirty-fourth and Sixty-second Psalms. At that moment the Muslims attacked and joined battle, (their) captains rushing after the army.
45 The Armenian force marched out to oppose them like an indestructible rock, in order of their various families:
46 From the house of the Artsrunik’: Gurgēn and Vasak and Pelch and Musheł and Sahak and Apumkdēm and Ashot.
47 Gnunik’: Vahan and Shapuh and Apuset’ and the patrik and Apuselm and Vardan.
48 Gazrikk’: Apuselm and Vasak and Vahan.
49 Amatunik’: Musheł and Asit’ and Sahak.
50 Varazhnunik’: Mleah and Ṙstom and Varazshapuh.
51 Entrunik’: Gēorg and Yisē and Sahkawn.
52 Akēats’ik’: Vasak.
53 Vahevunik’: K’abarak and Khrakhat.
54 Andzevats’ik’: the patrik and Gēorg, Davit’ and Hasan and the general Davit’. These set out and arranged the battle line.
55 The commander Gurgēn himself stood on the left wing of the line in support of the force of infantry; the right wing he had entrusted to Apdlmkdēm.
56 The others took their places in order along the line and addressed petitions to the Lord in prayer. The deacons offered benedictions, while the priests raised up the holy gospel and their banner—the holy cross. The ministers completed the Lord’s service and the choir sang the (song) of victory over Pharaoh: “The Lord crushes battles; the Lord is his name.”
57 Others sang the benediction of the dew born (in) the furnace to summon the angel of God to their aid. As for the mass of the common people, some set their hands to battle with stones.
58 With a resolute assault they joined battle. They crashed into the Muslims’ force, broke their ranks, and turned them. Roaring like dragons, they struck like lions and smote like wild boars; they delivered (the enemy) to massacre and defeat, each striking his opponent to the ground and rushing after another.
59 From the tremendous shock of mingled lances, from the shining of the armour and glinting of the swords and whistling of the bowstrings it seemed as if fire was shooting out like lightning from clouds, and the mountain appeared to be aflame.
60 The battle continued until the tenth hour of the day. They inflicted terrible losses on the Muslims; the number of the killed was eighteen hundred, not including the many wounded, those disarmed, and the prisoners.
61 Even the priests among the multitude of fugitives took part in the battle, for it was a spiritual battle and not a physical one; they were fighting for the holy churches and the people of God.
62 They struck the (enemy) troops, turned them, and put them to flight. Some (of the Armenians) pursued the fugitives until the night had become quite dark. They expelled them from Armenian territory, some in the direction of El and others in the direction of Atrpatakan and Persia.
63 A certain Ashkhē who had come with the royal army from Gard in Persia did not join in the battle with them to be captured but remained aside with about two thousand men. When the army was defeated, they spurred their horses and were the first to flee. Then they (the Armenians) returned to plunder the dead.
64 But not only the valiant Armenian heroes fought in that great battle; there were also incorporeal, heavenly hosts fighting with the Armenian army. For when battle was joined and the lines faced each other, suddenly a man in the likeness of light came and stood in the ranks. He wore around himself a garment of blazing light, shining like the morning star. In his right hand he had a sword and in his left a censer full of incense.
65 He was mounted on a white horse and fanned the smoke towards the enemy. There was a sweet smell as he wafted the smoke around their faces. As the smoke grew thicker the Armenians took strength, and when it lessened they had a little respite from the enemy.
Գլ. 5
0 Second (part) of the same; Gurgēn heeds the summons of Bugha, and what occurred; and the letter supposedly from the caliph himself.
1 Then the generals became undecided in their plans because of the losses inflicted on their army by the Armenian troops. They were unable to write and inform the commander-in-chief, yet they could not hide it and keep it concealed.
2 They could not appease their commander by silence and excuses, yet they would not agree to indicate the number of the killed clearly and openly: that a mere nine hundred men had mightily vanquished fifteen thousand, since they had discovered for certain that each (Armenian) had struck down two of theirs, let alone the wounded and the disarmed and the prisoners. Unwillingly they had to set forth the course of events in all its details.
3 In their terrified awe of the commander they made reference to the event of the vision, when the angel of God had appeared from heaven. Thereby they somewhat calmed the mountainous waves and quieted the tumultuous billows, and appeased the tyrant’s fury.
4 A command was sent throughout the whole country that each man was to return to his own land and repossess his inheritance, to dwell in peace and be independent, and that no one was to be expelled from his own dwelling to a foreign land to live in exile.
5 This command they put out to support their own deceitful trickery, whereby they hunted down and misled the Armenians.
6 Then once more he despatched Hamdoy the Persian emir and Het’m of the royal army, a Turk by race, accompanied by ten thousand cavalry fully armed and in a greater state of readiness than the former (army), with a letter written and sealed but full of deceit and treacherous falsity in accordance with the cunning of the sons of Ismael.
7 Coming to the place where the Armenian army was encamped, they had the letter brought, full of the poison of devilish intent, like quivers full of arrows secretly poisoned to let fly from one’s bosom at the target.
8 When he had read the letter and the oaths made on the privy parts of their women and their erring legislator Muhammad agreeing to surrender to him the authority of his native principality, (Gurgēn) followed the desire of ambitious glory—of which he was frustrated.
9 As he approached the camp the various battalions of the army deployed before him. When he entered the general’s presence, the latter paid no heed to the damage and losses of troops, nor did he charge him with being a rebel. Rather he had the standards and flags unfurled, placed a princely crown on his head and royal garments on his person, girded him with a sword, and set him on a finely adorned mule.
10 With an escort in front and behind in uniform and fully armed, to the sound of trumpets and the beating of drums and other musical instruments echoing around them, with a host of armed soldiers on every side, sergeants and axe bearers to push aside the pressing throng, a herald cried out:“The principality of the land of Vaspurakan has been placed in the hands of Gurgēn, to rule over them in the place of his brother Ashot.”
11 After three days had passed they had a letter taken to Gurgēn; it had been written by Bugha and was full of gall. It was sealed with the caliph’s ring as if it had come from the caliph personally and from court. This is the text of the letter which they forged and gave him: “To Bugha, commander-in-chief of the whole empire of the Muslims, (from) Jap’r ruler of sea and land, the equal of our legislator Muhammad and faithful mediator between God and man, king over all the nations of the southern realm, in whose hands are entrusted death and life.
12 I have sent you to attack all living things in the land of Armenia. And I have given into your control my army with my outstanding generals from all the races whose kingdoms have been subjected to me, so that you might rapidly deliver to us Ashot and his brothers.
13 But now that you have reached Armenia, you have gone over to my enemies’ side and joined those rebels, since you have delayed in (carrying out) my orders.
14 So when this letter arrives, send quickly to us in bonds Gurgēn and his family and those nobles of Vaspurakan. Otherwise, I shall see about you.”
15 When they had given (Gurgēn) this letter which supposedly came from the caliph personally, (Bugha) note: “Read this; do not put any blame on me or think that I have come to you treacherously to treat you faithlessly and be false to our oaths. See for yourself and know that I have no guilt in this matter or authority to release you.”
16 Then they put his feet into iron fetters, and likewise Lord Grigor Artsruni who rendered a fine confession in Christ before the caliph. Setting them on camels, they marched them to Samarra and shut them in the royal prison where Prince Ashot and other nobles from the Artsruni house (already) were.
17 At the same time, when the princess saw that her sons had been carried off into captivity, she herself followed them, tearing her hair, rending her garments, moaning, and sighing, as the prophet Amos note: “Shave and cut (your hair) over your delicate children; extend your rending like that of the eagle. For they have been taken from you to captivity.”
18 Then all the Armenian nobles began to scatter and separate. Each went to occupy his fortified place, and they made haste to enter the castles and fortresses in Vaspurakan. Their troops scattered and dispersed over the whole face of the land.
19 This occurred so that the saying might be fulfilled: “Raise a sword against the shepherd and against his companion. I shall strike the shepherd and the sheep will be scattered.” And again the aforementioned (prophet) says what the Lord said by the mouth of the prophet.
20 Then the general realised that he had succeeded in everything as he had wished and in accordance with the impious caliph’s order: the evil plan that they had formulated against the principality of Vaspurakan had been carried to conclusion; he had removed all the powerful men; henceforth there remained no one in a position to resist him. From then on all the races of Muslims began with fearless audacity to scatter and spread over the face of our land; they had followed him (Bugha) with their families, and had set to dividing the land among themselves.
21 They cast lots, drew boundary lines, and dwelt unafraid in the castles of the land. For the man of whom they had been somewhat nervous—on that score they had been rendered even more secure.
22 So there was great suffering throughout the entire land such as there had not been from the beginning of the world nor will ever again occur.
23 Villages, farms, and towns were turned into ruins and stripped of their charm and grace; the different plants and trees in their varieties on the face of the earth withered. As the prophet Joel lamented over the misery which had befallen, saying: “The land was first like a delightful garden, but later (became) a plain of destruction. And as fire runs through reeds, so it happened to us.
24 Just like the locust, the caterpillar, and the grub with the grasshopper” set upon the fruit-bearing trees and the sensitive pasture, in such fashion they destroyed and consumed the resources of the human race and their property, just as this is described in the book of the prophet Joel’s vision.”
25 Having then given the order to sell the host of captives among various nations to whomever they pleased, he himself went to the city of Dvin which he had prepared as his winter quarters until the springtime. He kept with him many prisoners, having ruined our land both on coming and going.
Գլ. 6
0 Concerning the evil undertaking of the Artsruni nobles; and the confession in Christ of Lord Grigor Artsruni and Lord Yovhannēs, bishop of Artsrunik’ and the priest Grigor; and their history.
1 Our annals at this point of the narrative are grievous, sad, and full of bitterness, concerning the undertaking of our great princes and nobles. My story is full of tears, and I am incapable of telling the details of their ruinous error in being false to the orthodox and pure apostolic confession of faith of the Catholic church in the Father and Son and Holy Spirit.
2 I am reluctant to put in writing the perdition of our lords and the misfortunes they brought on their souls rather than their bodies.
3 Nonetheless, though unwilling yet I am forced to set it out in order, briefly and in short. I shall summarize in a few words the history of these events, for it is impossible to pass over in silence or to hide the immense and terrible misfortunes which befell us.
4 So I shall abbreviate what was done openly, so that you will believe without doubt the various details of the events accomplished in their time and later, (and trust me) as a truthful and honest historian.
5 It happened one day of leisure, while the prince and his entourage with their families and others not related were still in prison, that suddenly the trumpets sounded with a strident blast to inform the city that the king had taken his seat in the tribunal. Heralds proclaimed that all the magnates of the city and the nobles and princes from the royal line were to gather there in order to subject the prisoners to an investigative enquiry.
6 All the magnates with a mass of common people rushed (to the scene), not only to obey the king’s command at the call of the trumpet and the royal heralds, but anxious to see who and what sort of people these were, the fame of whose valour had reached the ends of the world.
7 Despite all his powerful might the king had even been forced to assemble an army from among all the nations in his entire empire, the kings and royal princes subjected to his authority; he had exerted himself with great effort and over a long time, incessantly by day and night; he had been weighed down by great uncertainty and suspense; sleep at night had not seemed sweet to him, and the delights of the daytime he had regarded as naught.
8 He had found scarcely any way to draw them (the Armenians) into a deceitful trap through the astute dissembling and treachery of the generals of his empire.
9 So everyone ran to see them and to discover what the outcome of the tribunal would be.
10 The king came out, sat in the tribunal on a high dais in the midst of the vast multitude of common people, and ordered the prisoners to be brought so he could interrogate them and hear their response.
11 He sat with eyebrows frowning; he was puffed up and full of insolence, acting in an arrogant and haughty fashion. He boiled up and vomited out the bitterness of the fetid bile of his poisonous and evil disposition. Excited to an uncontrollable passion and hot-blooded, tempestuous furor, he began to pour out his mortal venom on the captives like the venom of a snake, indiscriminately scattering and spreading it out to the ruin and destruction of many.
12 When they were standing before the king, he questioned them disdainfully, in jeering terms full of presumption. With deceitful fraud he disguised his meaning, saying: “Who are you, and from what country, and what are your names? Have you perchance really rebelled against me?”
13 They responded saying: “Why, Oh pious king, do you speak with us as if we were obstinate subordinates, insignificant, wild, and ferocious? Before subjecting us to punishment with cruel tortures, by striking us with your words as if with stones you have plunged our souls into consternation. You know who we are, whence (we come), and from whom we are descended.
14 What our names are is perfectly clear to you. We are not rebels against your imperial rule. But our troubles have been multiplied. Since we have sinned before the Lord our God and have disregarded the rules of his commandments, God has delivered us into your hands. So behold we have come and stand before you, Imperial Majesty, ruler over life and death; as the Lord may command, let it be.”
15 The king began to speak, saying: “From long since, from our royal ancestors down to our present time, we have held many races and kings in subjection to our empire, but we have not paid such care and consideration to any of them as much as we have to you and your country.
16 Yet you have been perpetually meditating resistance to me and refusing to accept the governors and overseers of our land, the royal administrators whom we sent you.
You would gather troops, form cavalry, provoke battles and wars, draw up battle lines, and destroy our armies with the sword. Our kinsmen you used to beset with grave troubles, you ruined the land and held back the taxes due.
17 But behold, we paid no attention to all that, in order that the affection and mercy which we claim to have for you might be manifest.
18 However, since we now see you, personable and handsome, with noble countenance, decorous and elegant, (we realise that) you are true sons of kings of that country, worthy of compassion. You are men of valour, and from your appearance it is obvious that there is much strength in you. For you have done so much harm to me, yet here you stand in the tribunal before me with cheerful and joyful faces, like innocent and benevolent men, full of our kindness, with unrepenting audacity. But I, sparing you, will not execute you as your wicked deeds and the damage you have caused me deserve.
19 Without suffering tortures and cruel torments, submit to us and our legislator Mahumaf; receive (his) faith and divinely bestowed religion, which is far removed from falsehood and full of whatever is opposed to falsehood. Abandon your vain and erring cult, which in your great folly you have built up concerning Christ.
20 Then we shall disregard your harmful acts against us of which you are guilty; your lives will be spared, and you will live and rule over your land and your homes—you and your sons. You will not leave your habitation through death by torture and take up your abode in hell.”
21 The holy patriarch Yovhannēs made answer with the great princes of Armenia: “In the religion of your royal empire and of your leader it is written that the witness of a single person is not veracious or reliable, but most trustworthy and acceptable is the witness of many concerning matters great and small, and concerning life and death.
22 You disdain and reject the argument of one person unsupported and uncontrolled, as is your so-called prophet Mahumat’; for there is hardly a single person who bears witness to the truth with him as teacher, let alone many.
23 Now there are one hundred and eleven prophets who produced true and accurate testimony of Christ’s divinity in each one’s time, as if from a single mouth, apart from the gospel and his apostles.
24 We have received and believe in the truth; we cannot exchange the truth for your vain, fabulous, fabricated, fictitious, bedezined, erroneous teaching.
25 In whatever fashion your desire commands, let punishment be inflicted on us. We are ready for bonds, prison, beating, fire, sword, water, for torments and every contrivance of torture.”
26 These and more similar, elaborate and well contrived arguments they put forward for faith in Christ.
27 But since nobody at the time set them down in writing, as is the custom for kings, we did not reckon it appropriate to repeat them.
28 Then the king was filled with anger; the colour of his face turned livid; he became insolent, and roaring like a bloodthirsty wild beast, ordered them to be taken out from the tribunal.
29 He sent word that: “It is not the custom for our majesty to (allow) anyone to enter into debate or to give such long speeches as we have done for you. We shall do it (no) more. Now, because I spoke to you in flattering terms, perhaps you were led astray by that, were deceived and confirmed in your folly.
30 But I shall spare you, if you, without delay and without troubling me further, abandon the worship of Christ, save your souls and live. Then I shall forgive you the crime of your rebellion, and you will be on good terms with me and rule over your land.”
31 Although they had not intended to turn in the slightest from the worship of the Son of God since the faith of the holy apostles was implanted in their hearts, yet because it had no roots it was immediately dried up by the heat of the devil. For at his bellowing sparks were struck, and “through his nostrils came forth the smoke of a fiery furnace,” as it is written in Job.
32 And because of their feebleness and their unstable and fickle minds, they loved the glory of men more than the glory of God.
33 For: “This people serves me with (their) lips, but their hearts are far removed from me.” They turned aside from love of the Deity; terror of death fell on them; and especially since they did not wish to abandon the vain life of this transitory world, they note: “We accept the royal commands,” with the intention that outwardly they would appease the king, but inwardly they would preserve their confession in Christ. But it is impossible for the two to dwell together; nor can anyone serve two masters, as the Saviour said and which in its place I shall be obliged to show.
34 Then they were quickly circumcised as Muslims on the spot, following (the example of) Bagarat Bagratuni, who had been seized by another general in the city of Khlat’. He had been prince of Tarōn, was taken to Samarra, and became an apostate. He opened the wide and spacious road, the path of destruction which leads to irredeemable perdition—like Jereboam, son of Nabat, who sinned and made Israel transgress, as is written in the Book of Kings of Israel. The memory of his going astray, whereby he seduced and destroyed many nations, remains from generation to generation for ever.
35 But that Vasak whom we mentioned above among the great nobles, since they were related to the Artsruni family, had gone to Samarra of his own will before their arrest and had apostatised. In him Satan had taken root with all his hosts; through all his snares he had cunningly bound with an indissoluble belt his thrice wretched soul. Satan had formed him into a tool useful for every art of deceitful knowledge, as a convenient snare with poisonous arrows to be loosed in the darkness at benighted souls.
36 So did this man act, putting on himself as an indissoluble and inseparable sheath the power of the devil.
37 But lest I expatiate too long on his shameful error—wicked, selfish, unrepentant, and without scruple—let us eject him from the annals of the princes, since he did not hate the lawless one like the shameless one. For even worse than to sin is not to consider oneself among the transgressors, since for those of right mind that is shame (worse) than all cruel torments.
38 So let his memory not be with those who, although they erred and perished, yet repented and stood upright again after their return from the great camp of captivity and from the teeth of the tyrant. But he, both in his going and his returning, kept to the same mind and the same error, wretchedly brazen.
39 As they tell of him, he turned away from God and averted his face from the true confession of faith and from worship of the Son of God, as (Scripture) note: “They turned their backs to me and not their faces.” And in accordance with his perverse depravity he inherited the consequences of his perversity.
40 Without an opponent he was defeated; without arms he was wounded; without a storm he was shipwrecked; in his self-willed obsession he went astray and followed the love of power, losing his soul to irredeemable perdition. His life was without faith and his death without hope.
41 On the other hand, the thrice-blessed saints Lord Yovhannēs, bishop of Artsrunik’, the blessed priest Grigor, and Lord Grigor Artsruni, taking courage in God, stood up in the tribunal—the great arena of spiritual warfare—with fearless audacity. In brief but eloquent terms they expounded before the tyrant coherent arguments from the divinely inspired Scriptures concerning faith in Christ. They rebuked their erring legislator and trampled under foot their promised gifts, saying: “It is better to die for Christ than to enjoy (life) for a while in sin.”
42 Then the tyrant ordered them to be bound in iron bonds and placed in prison.
43 It was appropriate for Bishop Yovhannēs to take on the yoke of his homonym John the Baptist, who had been arrested by Herod and imprisoned.
44 It was proper for Lord Grigor Artsruni not to disregard his homonym Saint Gregory and to endure being plunged into darkness in the deep, gloomy pit in bonds. It was very befitting for the blessed priest Grigor to be united with them and complete the number three, that Christ might not be separated from them, as Christ note: “Where two or three are gathered in my name, there am I too among them.”
45 And together they sang the psalm: “For your sake we die continuously. We have been considered as sheep for slaughter.”
46 Then the tyrant realised that he had been worsted by these holy men, especially by the valiant Grigor. For he thought that it would be easy to ensnare them like those who had turned away from the faith. However, since his expectation was not realised but rebounded upon himself like a missile from a wall as strong as adamant whose head is Christ, he grew stubborn and ordered his servants to bind them with double chains and to cast them into an underground dungeon.
47 When the saints realised that battle with the evil one was not something transient, they too armed themselves for a lasting confrontation. With ceaseless psalm singing they perpetually sent their sweet-odoured prayers on high, looking for victory in the great battle from the all-victorious Christ.
48 So they armed themselves for warfare, putting on the breastplate of righteousness and girding themselves with truth, shoeing their feet with the readiness of the gospel of peace, girding themselves with the word of Christ as a sword, which is sharper than all two-edged swords; putting on their backs with all their heart unsullied faith as a shield. They raised their hands to heaven like a strong bow; the force of their prayers they shot forth like an arrow at the target from a wide-arced bow; decapitating Satan they struck him as a corpse to the ground.
49 For their victory they offered thanks to Christ, saying: “Blessed is the Lord our God, who instructed our hands for war and our fingers for combat,” and what follows.
50 In that combat not only the blessed bishop and the ascetic priest fought beside Lord Grigor but also the fiery hosts; for “armies of the Lord’s angels surround those who fear him and preserve them.”
51 The saints remained imprisoned for three years in the underground dungeon.
52 They besought the most merciful God that they might fill out this temporal time in secure and firm faith; full of tears and sighings they recalled the heavenly Sion, the holy metropolis—like the people of God sitting beside the rivers and weeping as they recalled their Sion; or like those three young men, bound and thrown into the terrible furnace, they repeated all night their same blessings and begged the giver of all, Christ, for the same dew of blessing.
53 They were greatly consoled by the sweet saying of Christ’s, which is an indestructible maxim for Christian souls: “Come to me all who labour and are laden, and I shall give you rest,” and: “Who denies himself for my sake will find himself.” For these three years the saints were sustained by the work of their own hands, as Paul himself, adorned with the grace of God, note: “These hands served the needs of myself and of those with me.”
54 But in the fourth year that evil man set up instruments (of torture) even more refined than before, to cast Grigor into the crucible of affliction. For shining pure and refined gold attests in itself the image of the Son of God.
55 As Saint Gregory, the Illuminator of Armenia, note: “My habitation was among snakes, and they twined themselves around my limbs.”
56 On the other hand, Lord Grigor dwelt among beasts in human form, in the company of ferocious barbarians who are crueler to us than poisonous beasts. But he had good consolation from the saying of the prophet: “A young child shall plunge his hands into a hole of serpents, yet they will not harm him.”
57 He begged Christ that he might leave the body and enter God’s presence. Christ did not disregard his pleas, but permitted him to complete the holy Lent, being crucified with Christ, up to the duty of Easter. And the champions rejoiced in the days of Pentecost; they sat at table with Christ like young men of the wedding chamber.
58 But fifteen days after the Ascension of Christ Grigor attained the call of Christ, as Christ note: “I, when I ascend to the Father, shall draw everyone to me.”
59 So he raised his hands to heaven, saying: “Remember me, Lord, when you come with your kingdom. He blessed them all, entrusted those far and near to God’s grace, commended himself to the blessed bishop and the ascetic priest, and with a good confession, in the month of Hori, on the fifth day of the month, a Friday, fell asleep in Christ Jesus our Lord—to whom be glory for ever. Amen.
60 When the believers saw that the holy lord Gregory had fallen asleep with a good confession, they offered thanks to the omnipotent Christ who had strengthened the holy martyr and put Satan to shame.
61 The Christian nobles came before the king and asked for the saint’s body. Taking it away, they wrapped it and buried it in the tomb. All Asorestan celebrated the day of the saint’s death with great rejoicing in Christ Jesus our Lord—to whom be glory for ever. Amen.
Գլ. 7
0 Concerning the heresy of Bagarat Bagratuni, which was added to his apostasy from Christ for the destruction of many; refutation in brief.
1 At the time of his apostasy Bagarat said that apostasy because of danger of suffering does no harm if one secretly keeps in one’s heart the confession of faith.
2 This the Elkesites also (claimed). But it seems to me that the heresy of the Elkesites was long ago quenched and suppressed by the valiant holy teachers whom God placed in the church. It did indeed appear as a bitter root, and many were contaminated thereby.
3 So come, let us set forth a brief refutation of them from the Holy Scriptures, so that the impiety of that sect may be extirpated from the churches of orthodox believers. Let us turn to the Elkesites, who were those who at the time of persecutions fell into the error of idolatry. And he (Elkesai) had the thought that if anyone in danger of suffering turned to the worship of idols it was of no account, provided that his heart kept true the faith of Christ.
4 At that time a priest Novatian in Rome despatched (people) to refute the Elkesites; and when the persecution ended he would not receive any of those who repented of sacrificing to idols.
5 He prevented many from idolatry, although he also led astray by despair those who turned to repentence. He ruined the whole world by observing trifles, although later he did receive penitents.
6 But both sides were at fault, although they went astray in the cause of piety.
7 So lest we too fall into the same (error), let us learn from the divinely inspired Scriptures and travel the level road; let us not be diverted to the right or the left. Let us purify our lips by uttering a pure confession and keep our minds unsullied in the true faith. For if the two do not act with a single piety, then there is no profit for either.
8 For if the sail of a ship is not deployed on both sides, a straight course cannot be steered, and it may be shipwrecked by the force of the furious wind piling up the waves.
9 If a bird does not fly with both wings, it cannot rise to the heights.
10 Likewise, unless the faith of the heart and the confession of the lips are preserved intact, one cannot follow the true confession in Father and Son and Holy Spirit. “For with the heart we believe in righteousness, and with the mouth we confess salvation,” as the apostle said, like those who honour with the lips and disdain in their hearts. For “this people,” says (Scripture), “honour with their lips, and their hearts have gone far away from me.”
11 For it is quite impossible that he who believes with the mouth could deny with the lips, since: “A good tree cannot produce bad fruit, nor can a bad tree produce good fruit,” as the Saviour said. And elsewhere: “Surely, they do not pluck grapes from thorns, or figs from thistles?” Or: “Who denies me before men, him shall I too deny before my Father who is in heaven. And who will confess me before men, him shall I too confess before my Father who is in heaven.”
12 Thus, both by threats and by promises he demands the fruit of our lips that confess his name.
13 Again similarly Paul says, describing the pledge of the law: “The word is near in your mouth and in your heart, that is, the word of faith which we preach.” And to Timothy he wrote that the power of the faith is trustworthy:
“If we deny (him), he will deny us, even if we do not believe, he remains faithful.”
14 See also what the blessed Isaiah says: “I am a man and I have impure lips; I dwell amidst a people with impure lips.”
15 He does not accuse himself of this as regards any denial or because of the congregations, but because they had not reproached the king who had acted impiously outside the law. But if the prophet accused himself so much for a small matter, how much more worthy of laments and tears are those who are impious with their lips towards the Son of God.
16 As Paul, lamenting, says as a threat: “Think what severe punishment the man deserves who trampled under foot the Son of God, profaned the blood of the new covenant, and insulted the Spirit of Grace.”
17 See, beloved, that to insult is the utterance of the tongue. And the Creator of the tongue does not permit it to utter denial. For it is no one else who created the tongue, and there is no one else who made the heart. So away with it.
18 See also another (saying) similar to this one from the book of the Acts of the Apostles.
19 Simon the Samaritan approached Philipp concerning the Spirit of the gifts of tongues, and for the duplicity of his heart how was he punished? What (did) Anania and Saphira in the matter of the estate and the falsity of the same? Understand and consider.
20 For unless honesty of heart and truth of the mouth are equally matched with confession of the faith, they are worthless, to be rejected, and alien to the holy, apostolic church.
21 Since it is unbefitting that good and evil be set together, or light with darkness, or health with sickness, likewise it is not possible for the heart of the believer to be soiled by his lips.
22 For it is written: the word is spoken from the abundance of the heart, since thought is a conception of the mind and speech is the offspring of intelligence. But as is the root, so are likewise the branch and the fruit. If the origin is pure, then is the root; what is the branch, the same is the species.
23 Let these few words of mine suffice with regard to (those) heretical errors.
24 Following the divinely inspired Scriptures, let us keep unsullied the faith of (our) hearts, and the confession of (our) lips pure, according to the example of Saint Paul mentioned above: “The word is near in your mouth and in your heart, that is, the word of faith which we preach.” And David says: “In what I believed, the same I spoke.” And Paul: “We believe what we say.” And again Paul: “If you confess with your mouth the Lord Jesus, and believe in your heart that God arose (you will live), since with the heart we believe in righteousness and with the mouth we confess salvation.”
25 Since so many testimonies have been brought together, let us not follow the tellers of fables or walk the untrodden path. But when we are brought before kings and judges for testimony concerning me, let us keep a good confession (of faith) and bear witness like the Saviour before Pontius Pilate. As Paul said to Timothy: “Do not consider shameful the witness of our Lord.” and David: “I spoke your testimonies before kings, and I was not ashamed.” And the Saviour: “If anyone think my words shameful.”
26 Here let us halt this discussion and hasten on, lest by stretching out this refutation we fall behind in the composition that lies before us—the matter of the history.
Գլ. 8
0 What Bugha did after this in the city of Dvin; and a memorial of the martyrs.
1 Just as a little above we described the sea dragon and its natural habits, so also now I shall again recall it for the sake of the plan of our history.
2 When the creatures that live in the fathomless depths feel the arrival of the warmth deep down where they have sheltered from the blowing of the icy north wind, they stir; and when they feel the warmth they greatly rejoice, happily exulting and elated to reach the warmer places. They attempt to reach the ponds by the edge of the sea, and on the seashore they settle and spend the time of summer. But because of the gigantic and obese mass of their heavy bodies it is with difficulty that they make their upward movement.
3 And it happens that collapsing in narrow and shallow places in the water one may remain stuck there immobilised, and easily fall into the hands of hunters. But when it moves, all the fish and beasts of the sea are terrified, because these same fishes and serpents with other creatures are its food.
4 Again, when the strength of the warm south wind fades, the sun declines in its course, and the winter season stands at the door; when the northern wind blows, intensifying the cold, strips from the tops of lofty trees their leaves, and benumbs the strength of the roots; then the dragon is afflicted with distress and anguish by the power of this mighty force. Hastening to descend to the deep and warm places of the unfathomed depths, there he winters. And the creatures there he treats as those above—through them he provides for the need of his hunger until the spring.
5 Thus, he hibernates just like the other birds and beasts who naturally divide the year into two or three summer and winter abodes in order to survive. They live during the spring on the high summits of mountains or in the clefts of rocks or on tall trees. When the north wintery wind begins to blow continuously, they hastily repair to lower ground, take cover in warmer places by themselves, and dwell alone according to their kind.
6 In such fashion too, the general Bugha, when the summer warmth arrived, thrusting himself up as it were from the bottomless depths, departed from the caliph’s presence with a numerous and mighty army and came up onto earth in the northern region at the entrance to Armenia. As he moved, fear gripped the whole country and its rulers; attacking them, he devoured like a dragon those he was able to strike.
7 Just as, because of its tremendous strength, we have drawn the example of a dragon rising from the sea—that is, from the land (of Iraq) and the unfathomable depths, from the royal capital—in similar fashion one must understand the other less powerful whales and the smaller fish. For no one was able to resist him.
8 And our account is not without witnesses, as we described above in our tale of him with the evidence of the prophets’ words. Indeed from the outcome of events they know well who in these times survive and were then present there.
9 So the impious general, when he had carried out all his cruel intentions against the land called Vaspurakan, entered the warmer place, the city of Dvin, to winter there. He dismissed the troops with their various generals who had come to him from every clan in Armenia so they could winter each in his own home, having commanded them all that when the spring season approached, they should hasten without delay to join him fully prepared.
10 On entering the city, he had with him numerous prisoners and captives without number whom he sold to foreign races to be led into slavery and depart far from the patrimony of their ancestral homes.
11 At the same time, when he had fulfilled all his wicked desires against the holy church and had destroyed many of the band of Christians, turning sons of light into sons of darkness, and heirs of God into the portion of Satan, and fellow heirs of Christ into companions of demons, and inhabitants of the kingdom into inhabitants of eternal fire—then he planned to remove all the ministers of Christ from loyal worship of the true God, our Lord Jesus Christ. Thus he became haughty in the false presumption of his mind.
12 He ordered to be brought before him some of the blessed men of noble rank, and others of the cavalry, by clans and families. But they did not agree to join the ranks of the apostates. Then he thought that through tortures he would easily ensnare them among those lost and gone astray from the faith of Christ.
13 However, not even in the slightest were they deflected to his arguments; nor did they agree to be deceived by wealth; nor did they pay heed and obeisance to the glory of wordly desires. For they knew and realised that the life of this world is vanity and falsehood, an easily forgotten dream and quickly fleeting shadow; whereas the life and gifts which God has prepared for those who love him and who endure in the true faith are eternal and perpetual and unending.
14 Similarly, the torments for the impure apostates from the holy and pure Christian faith are eternal and everlasting. As precept we have to hand the Lord’s saying: “Who denies me before men, him shall I too deny before my Father.” And: “Whoever wishes to save his soul will lose it”; and: “Who lost his life for my sake will find it.” And: “What will it profit a man if he gain the whole world and lose his soul?” Or: “What ransom will a man give for his soul?
15 For the Son of Man came to seek and save the lost.” Meditating on other such (sayings) that are written in the holy gospel, they laughed at, jeered, and mocked the tyrant, despising him as a worthless child or crazy old man in his dotage who cannot say what he wishes.
16 When the tyrant realised that his plans against the saints had not succeeded—as it is written: “The man who plans and is contemptuous is presumptuous and will accomplish nothing”—then in his great presumption and fierce wrath and immense irritation and unquenchable fury his mind became foolish like a drunkard insensible from drink. He gave way not one whit nor did he give them an opportunity to respond, but ordered the executioners to carry out on them the sentence of death, to execute them immediately with the sword.
17 They left the tribunal in great joy, very happy that they would rapidly leave this body to enter God’s presence. Rejoicing with delight and exultation, with joyous and cheerful hearts and unsullied enthusiasm, they headed for the place of execution, like a young groom to the wedding and as happy as a husband joining the bride. They stripped in the midst of the crowd which had rushed to see the saints’ martyrdom, throwing off the garments that hid the corruption of the sins of the old (man). Instead of the wedding robe they revealed the robe of baptism which they had put on by water and the Holy Spirit.
18 Instead of a robe decorated with flowers and colours of many hues, they (covered) their saintly bodies with their holy, rose-coloured, red blood. Instead of the ornament of royal crowns laced with gold, they put on the worship of Christ, making the sign of the saving cross on their heads. And instead of necklaces they were to receive the shining sword on their necks.
19 When they reached the place of execution and the arena of their martyrdom, they knelt to pray that they might receive the sentence of martyrdom with firm faith that had no hesitation or doubt, with much endurance and thankful blessing. Drawing swords the executioners rushed on them like bloodthirsty wild beasts; they smote them with the sword like someone cutting wood in the deep forest with a hatchet, mercilessly dismembering (them) limb by limb.
20 So the blessed ones thanked for ineffable gifts Christ who had rendered them worthy to die for his name; in unison they raised the cry: “God, look to help us; and Lord, hasten to succour us,” and what follows. “Since we die for you daily, we have been considered as sheep for the slaughter.”
21 Thus they were killed as martyrs for the glory of God; they inherited the title of martyr for Christ and the honour of the All-Holy Trinity.
22 Their names are the following: Atom Andzevats’i, Mleah Varazhnuni, Gēorg Bolkats’i, Vasak, and many others whose names are written in heaven.
23 But the blessed Gēorg, while he faced the sword and the executioner was beating him like a senseless thing—and not the slightest sword cut was he able to make on the saint’s body—turned to the executioner to ask and see why he was not wielding the sword. Taking the sword from his hand he looked this way and that, saying: “Oh, most feeble and cowardly of men, effeminate and wretched soldier, worthless dog to its master.” Then the executioner smote his neck and cut off his head.
24 Astonishment gripped the whole multitude at the steadiness of heart, great fortitude, and valiant heroism which the blessed Gēorg displayed. The large number of Christians present there together praised the glory of God who had strengthened the saints and shamed Satan with his associates.
25 Then the general ordered the bodies of the saints to be dragged outside the city as food for dogs and birds of the sky. For many days they remained unburied, yet the saints’ bodies were not at all contaminated, nor was there any foul smell on them.
26 Later Christians took their precious bodies and covered them with an honourable burial to celebrate year by year the festival of their death. They were seven in number, and the holy martyrs were killed in the [302] year.
Գլ. 9
0 What occurred in the second year of Bugha’s arrival, which was the olympiad (. . .); concerning the war against Sahak the Ismaelite who was known as the son of Ismael; and concerning the siege of the city Tiflis.
1 When the winter drew to a close and the season of spring approached, the air cleared of fog and mist and the warm south wind blew over the low-lying plain of Dvin. Roots took hold and plants began to gather strength, the birds and beasts recognised the time of their coming, the toiling labourers prepared for their work on the land, the hunters got ready their equipment and the merchants prepared plans for their distant journeys, shepherds gathered their sheep to drive them to the flowering meadows, and everyone in his own way made haste to go out one by one to the object of his labours.
2 But the general (Bugha) was forming his own destructive and ruinous plans. Intending also that lands and governors should not have respite or pause, he foamed in his plots like the sea which does not cease from churning up its waves. He remembered what he had done to Ashot and his land; he recalled his valiant courage; and since he had been unable to resist him, he spread fear, threatening to afflict them (the Armenians) with even worse torments and to trample them as he neighed like a spirited charger.
3 Now he writhed like a snake, now he roared like a lion; he grunted like a wild pig, foaming, and grinding his teeth. To those nearby he feigned friendship, but on those distant he heaped evil threats.
4 He commanded everyone to report ready at the plain of the city; he reassembled the forces they had previously had in each clan with their troops. But all the other princes of the East fled from his presence; they retired and occupied the strongholds, castles, cities, and mountains, gathering around them the soldiers and inhabitants of their lands in full readiness.
5 But when Smbat Abulabas, sparapet of Armenia, realised that it was no use disregarding his (Bugha’s) orders, he hastened to come to him. Welcomed by him, he (Smbat) and his people with their possessions lived without worry—especially as he had previously taken the precaution of ensuring by letters and gifts to the caliph and the general that he would follow their orders and make no plans or do anything contrary to their desire.
6 He had previously sent Ashot his son to meet (Bugha) as soon as he had departed from the caliph; and the sparapet had acted as his guide in the warfare and on his departure from and entrance into the (various) provinces. He had indicated the strength of each province, the strongholds, the military capacity of the various clans.
7 Then gathering a vast army much greater than before, he (Bugha) marched against the land of the East and ordered an attack on the city called Tiflis—which was previously named P’aytakaran. Their city had been built of pinewood: the walls, ramparts, palaces, all the houses of the city’s inhabitants, and all the effects and furniture.
8 I think it superfluous to expound in writing the individual iniquities of that city which, filled with evildoing, surpassed Sodom and Jericho.
9 Bugha reached the great river Kura and crossed when the rapid spring currents allowed his army to advance and besiege the city. No one was killed (in the crossing) except a single person called Ashkhēt’, a distinguished man, renowned in the valiant army, who had under him a host of commanders as numerous as the sea. Ashkhēt’ himself wore armour, as did his horse; so some supposed that horse and rider were an iron statue as it were, only the eyes not being covered.
10 When he approached the river bank, someone hiding in ambush drew a longbow and struck him with an arrow through the opening. His hand that held the bridle slackened. Then a second person hurled a spear at the same eye, and they caused Ashkhēt’ to drown in the river. To those who found his corpse a few days later Bugha gave ten thousand (pieces of) silver, for the man was so respected by him.
11 Immediately he surrounded the city with a wall of fire, the flames roaring up from the piles of easily burning wood of cedar and juniper trees.
12 The commander of the city, Sahak, came out through the gate which leads to the castle of Shamshvilde, dressed in sable and bearing a rod in his hand. Becoming deranged he lost his means of escape, though he was able to go wherever he wished. He sent a message to the general Zhirak’: “Hasten to meet me.” But the latter did not trust the envoys until they had been sent two and three times. Then Zhirak’ went and seized him and brought him before Bugha, who was more astonished at his reckless coming to him than at his rebelling against him.
13 When Sahak’s wife heard that he had been captured, since she was a beautiful woman she hastened to appear before Bugha in the chance of being able to save her husband through her beauty and liberal treasures. But she became the cause of his death rather than of his salvation.
14 Bugha ordered the executioners to cut off his head. His wife raised a shriek, saying: “My lamentation will reach the caliph.” She went around the camp unveiled, which was not customary for the women of the Muslim people. But it was to no avail. Bugha had his head cut off and taken to court, and took the wife in marriage.
15 The woman again shrieked: “For my sake you killed my lord. I am not content to be your wife but the great caliph’s (wife).” But Bugha kept her as his wife.
16 Later he sent her to the caliph to be his wife. When the woman arrived, she told the caliph what had happened, of the complaint that she had raised and the evidence of witnesses that “I am not content to be your wife, but the caliph’s,” and of what occurred. This was the cause of Bugha’s destruction, which I shall briefly demonstrate in its own place.
Գլ.10
0 Concerning what took place among the Tsanars.
1 Since no one anywhere was able to resist him in any of the acts that it was his inclination to perform, he began to subject in order all the lands of the East. With fearless audacity and arrogance, he made forays throughout all the regions of their control.
2 Indeed, he attacked the regions of the North, the land called Tsanak. These people dwell in mountain fastnesses and live in peace undisturbed by outside enemies. The royal taxes and tribute remain in their own hands. They merely appoint someone to rule over them at their own will. They live in unity and concord among themselves, dwelling separately according to their tribes.
3 Near to them is the mountain of the Caucasus, in which dwell tribes, each different in language, to the number of seventy-two. They live without a leader, and each has his own customs as he pleases, even marrying their mothers and sisters.
4 To these went the priest Grigoris, son of Vrt’anēs, to preach to them the word of life. Many among them joined him and believed in Christ, like the Tsanars and the Apkhaz. The rest, paying no heed, went to their destruction up to the present day—which we do not have time to describe. By the hands of these barbarians Saint Grigoris received a martyr’s death in the plain of Vatnean.
5 Now when Bugha with his numerous army arrived close to their borders, he wrote messages, apparently peaceful in intent, that they should turn in friendship and unanimity to obedience to the caliph and receive honours, and through him accept the title of noble princes.
6 But since they had take refuge in impregnable fortresses and trusted in the number of their troops and the valour of their warriors, they did not submit in the least degree to his proposals or condescend to respond. They sent back his messengers in disgrace, having given them a severe beating. Then they descended the mountains and occupied the foothills, making preparations for war.
7 And they closed the fortified passes and defiles of the valleys which led to the approach of their fortresses.
8 Then the general Bugha ordered his troops to attack them in battle. Approaching them, they arranged their line and gave battle to the army of the Tsanars. They surrounded the foothills like an encircling sea whose waves swell up by the force of the winds. Indeed, the whole earth roared like the billowing waves of the sea. The battle waxed fierce from dawn until the very end of the day, raging to the twelfth hour. The royal army was defeated and returned to their camp, and the mountaineers returned to their camp.
9 After the interval of a day they again joined battle, and the royal army was defeated. After a few days had passed, once more battle was joined, and the royal army was defeated even more decisively. So they were placed in a great dilemma: they were unwilling to withdraw, for (Bugha) considered the action a severe disgrace, but neither were they able to continue their resistance, for many of their troops had fallen.
10 So they decided to return to the attack. They set up fortifications, built quarters, and made dwellings. For nine days they remained there and attacked more than nineteen times. But the royal troops were severely defeated and were decimated by the army of the Tsanars. So they returned humiliated, covered with shame and ignominy, ridiculed and despondent.
11 Near the end of the second year since he arrived, he marched to the regions of the Ałuank’. At that time there ruled over the extensive territory of the Ałuank’ a certain Apumusē, who was noted as a reader and was known as “son of a priest.”
12 When he heard that Bugha had brought troops and was already coming to attack him, he ordered his whole country to occupy the mountainous areas, intending to resist with force and courageous heart—especially as he had seen that he (Bugha) had been defeated and beaten by the Tsanars.
13 “Let us not be more cowardly than the Tsanars,” he said, “for we have stronger and higher fortresses than they, and it is easier to secure the entrances to the defiles. Only let us with united hearts take refuge in God’s help. If it happens that anyone is killed, it will be considered a glorious thing for himself and his clan, and he will receive a martyr’s crown from Christ. For it will not be a death of a common sort, but one on behalf of the holy church and God’s people.”
14 Such and more similar (exhortations) did the pious prince of Albania set before his troops.
15 Then Bugha, taking the mass of his army, descended to the plain of Gagarats’ik’ and entered the great city of Partaw.
16 He began to rage and plotted to spew out his evil poison on the prince of the Ałuank’. He sent a summons, calling him to subjection. But the latter paid no heed to his words because he was well aware of his deceitful habits.
17 He gathered together the inhabitants of the land—all the men and women from the land of the Ałuank’ including a host of common peasants and a few legions of soldiers from the secure mountain called K’t’ish, as well as stores of provisions.
18 When Bugha discovered what sort of preparations the prince of the Ałuank’ was making, he became hesitant. For although he had frequently waged war with them in previous battles, he had been unable to reduce their impregnable fortresses or the brave men in them. So in cajoling terms he summoned him (Apumusē) to obedience.
19 But the latter sent back a response in this fashion: “It is customary for governors to come to a land with royal solicitude to their obedient subjects, to remove tribulations and relieve distress like guardians, but not to ruin (the land) like brigands or ravage it with sword and captivity. If you had come from court as a governor with peaceful intentions you would have brought benefits and prosperity to these people, not ruin and turmoil.
20 So let it be clear that as long as my strength endures and I live, I shall oppose (you) with the power and force of the Lord God. I shall not meet you in peaceful friendship, but I shall meet you with arms and a bow and a sword, with valiant men and select horses. If it pleases you to save yourself and your army, remove yourself from here and leave our territory.
21 Otherwise you will soon lose your life through your mad passions, and scatter your bones in the desert, and become food for the beasts of the earth and the birds of the air. Let your will be done. I am innocent of your blood, especially because I regard it as (an act of) great piety to slay the enemies of God, as Moses did Amalek, or Joshua the Canaanites, or Samuel Agag, or David Goliath. And as the Israelites slew all the foreigners and God was pleased with them, so too shall I deal with you and your army.
22 This is enough of verbosity towards you on my part. In your hands lies peace or turmoil.
23 If, as I said, you leave me there will be peace; but if not, (there will be) war and struggle and battle. You are the target, and mine the bow that pierces; you are the adversary, and mine the victorious warriors; you are the enemy, and mine the troops that condemn. Yours is the war, ours the victory; yours the body, and mine the lance; yours the neck, and mine the sword.
24 Yours is the property, but we are the heirs; yours the booty, but we are the plunderers; you are the brigand, we the thieves; you the reed, we the consuming fire; you the straw, we the boisterous winds; you the flower, we the withering simoon; you the flowering field, we the destructive hail; you the building without foundation, the flood that overturns the foundation, you the carrion, my army the beast that tears; you the toy, we the children who, grasping your power, play with you and all your haughty pride;
25 you the wild animal, we the hunters; you the bird, and we descend from the heights and take (you) in the net; you the sea serpent, and we the hook, dragging you up by your palate from unfathomable depths; you are like the stag without horns, and we the eagles (swooping down) on you, blinding your eyes, to throw you as carrion to my young and the foxes who live in dens.
26 So again I say, this is none of your business. And lest you are pained by what I told your messengers, even more than (the damage you suffered) in attempting to entrap us, such perils will you run.”
27 When the tyrant heard these responses that were full of vigour and terrible indignity, he was thrown into great perturbation and stood seized with astonishment. All his plans had been destroyed and scattered. He did not know what to do. After conferring with much deliberation, as a consequence of their best perceptions they (the Muslims) decided to write and inform the caliph about that man. So they sent messengers to the caliph, while they themselves invested the mountain until some order should be brought them in haste from court.
28 However, Apumusē, armed and accoutred in full array, descended to attack them. He inflicted great damage, took much booty, and returned to his position and encampment.
29 Thenceforth (Bugha) dared not abandon his own camp without trepidation. Part of his army he put under the command of a certain general and stationed him to the north. He himself with the majority of his troops encamped to the east. They built strongholds, carefully surrounded them with walls, set up fortifications, piled up stones, erected catapults, and made preparations.
30 After a few days Bugha commanded them to go out to battle. They formed ranks and filled the line with the various companies of select troops according to tribes. Encircling the mountain, they set up their tall and long-flapping flags and standards. They formed in their groups companies of five hundred men to each ensign. Why should one enumerate individually the vast number of arms and armoured formations of horses and their riders? There are valiant men knowledgeable in this; those who are occupied with warfare can number all the arms and treasures in the caliph’s treasury, which they brought with them loaded on camels.
31 They went out to battle and fought, and the encounter grew ardent.
32 Mingling ranks, they fell on each other. The royal army suffered severe losses, fled back to their camp, and entered the strongholds they had built. The mountaineer troops of Apumusē pursued the fugitives; they descended the mountain and turned to plunder the corpses. They returned to their encampment with a great victory, rejoicing with unsullied joy. Then they settled down to keep guard over themselves and the whole mass of inhabitants of their principality.
33 After this, which was the second defeat for the Muslims, Bugha again commanded them to go out to war. When they approached the Ałuank’, suddenly about one thousand men from their elite clashed with them; they turned the Muslims in flight back to their camp and themselves returned safe and sound, without a single one being wounded. So they returned to their general with a great victory and much booty.
34 For the general Bugha this was a terrible disaster. Plunged into anxiety, he was greatly disturbed in his mind and driven frantic in his search for a solution. He shut himself up in his tent and took no respite or rest.
35 Sleep fled from his eyes. For ten days no one came in to him or went out, for he had entered his chamber with shame-filled visage. However, not a little fear gripped him, so many companies with drawn swords kept watch around him.
36 But when the ten days had come to a close, his commander requested (permission) to enter his presence; taking him by the hand, he began to converse with him: “Why do you slacken your hand, mingle cowardice with their valour, and allow all (these) countries to prevail over you? Why do you yourself lose your reputation for bravery whereby you made every land tremble and shake, so no one was able to oppose you? Why do you weaken your mighty arms and hands? Surely you are not the very first to be defeated, or your army (the first) to fall, or yours (the first) booty to be divided?
37 Have you not considered, that from the beginnings to the present time, everywhere that an army has been gathered and a war fought and swords and a battle waged, sometimes they are victorious, and sometimes defeated? Which of those who ruled the world was never put to the sword? Among the princes of the nations, in one place they grow powerful, elsewhere they grow weak.”
38 By continuing to speak with the general, the commander removed the veil of gloom from his heart.
39 Then leaving the chamber, they sat down to be merry.
40 At that very moment there arrived from court an order not to grow weary or discouraged, and not to give up waging war with him (Apumusē) until, willingly or unwillingly, he submitted to the caliph.
41 Then he commanded all the troops to go out to battle. As the host of soldiers put on their armour and swords and-made preparations, there was such a great noise of trumpets, lyres, and harps that the mountain almost collapsed from its foundations. He brought the army near to the summit of the mountain, with them many standards one (for) each thousand elite men with noble mounts. Scarcely anywhere had there been (before) such an awesome sight of a fully arrayed army of any of the kings who had held sway over the ends of the world—such a loud and fearsome thunder and crashing and flashing of arms as were then exhibited by the army of the Muslims.
42 They marched out company by company rapidly and eagerly one after the other; and everyone who saw them was stricken with great fear.
43 Lord Musheł, son of the general, was stationed in the open on a hill, and stood there watching in fearful and tremendous amazement.
44 He raised his mind to the future coming of Christ and the awesome thunderings and crashings that will then occur: the bolts of fire and fearsome consternation on earth, and how the bands of angels will press forward one after the other, and how the Lord’s cross will shine forth with awesome rays, and whatever accompanies these at the future coming of Christ on the last day. Then, putting aside all preoccupation with wordly illusions, he passed beyond the visible. And since he was versed in the divinely inspired Scriptures and was familiar with and knowledgeable of eloquent precepts, at that moment he set down his spiritual vision as a hymn that begins: “My soul looks with the undisturbed eye of the heart at the second coming.” Five strophes from the eighth syllable.
45 Now when all the host of the army had been assembled in one place to the number of more than two hundred thousand, and they had formed ranks and drawn up their lines, and champions had called their opponents out to battle, then Apumusē, called son of a priest, marched out to battle and confronted them. He was like a great iron hill or rock of adamant; his troops formed a solid mass—as it were a single man.
46 The army of the Muslims completely surrounded the force of the Ałuank’ and fearlessly rushed upon them, but they held their ground, without anyone stepping in front of his comrade. While the former thought that they (the Ałuank’) had been delivered into their hands, the latter turned to prayer and invoked God to their aid.
47 They attacked in four divisions, like the Lord’s cross; they crushed the enemy line, broke their ranks, turned them back, and pushed them off the mountain, inflicting tremendous losses.
As straw is blown by the wind, or smoke dissipated by a storm, so did they disappear from before the army of the Ałuank’. These turned back and amassed an incalculable booty.
48 But why should I describe each detail of the battles one by one? I shall speak concisely and abbreviate my account. The war between them continued for nearly a full year. And not in a single confrontation did Apumusē turn away from Bugha. As is reported, the number of their battles was twenty-eight, and the royal army was defeated in that many encounters and actions.
49 When both sides realised that there was no solution or way to forge peace, then they agreed to write to the caliph, for the general of the Ałuank’ note: “Lest anyone suppose me to be a rebel against the caliph and for this reason to be attacking the army of Asorestan.” But he piled up on Bugha responsibility for the rebellion and the losses to the army—of which indeed he informed the caliph in writing: “Now if there comes to me a letter from the court sealed with the caliph’s ring, in which a command is written that I should go to you or to the court, I shall not disobey his command.
50 But if that does not happen, as I said you will see even more sword and battle than you have seen up to now.”
51 Then the two of them sent messages to the caliph through reliable men, according to Isaiah’s saying: “They shall send messengers who will weep bitterly.” They wrote and informed the caliph of what they had done and how the royal army had been defeated.
52 Both sides settled down to guard their positions with great care and agreed with each other not to give battle until the messengers whom they had sent should return from the caliph.
53 Now that great victory was granted through the general Apumusē so that the Lord’s saying through the mouth of the prophet Amos might be fulfilled: “I shall break the lances of Damascus,” which is now called Dmishk, whence they had set out following Bugha.
54 While they were waiting to receive an order from court, the messengers returned rapidly bringing a letter from the caliph to Apumusē bidding him submit to them and go to Bugha. In it was written a pardon for the damage and losses to the army and the mass of booty, also an oath to confirm the spoken message and gifts of honourable and expensive garments with a decorated helmet and sword. Only he was to heed the caliph’s summons and not disobey his wishes. The latter had written to Bugha not to plot or inflict any evil on that man but to have him taken to the caliph with great honour and consideration.
55 When the general of the Ałuank’ had read the caliph’s letter, he hastened down from the mountain and presented himself to Bugha. Before he reached the general, there came to meet him companies equipped with arms and select horses. He had brought before him (Apumusē) richly adorned and noble horses as well as singers and rhapsodists with many musical instruments in front and behind while he was still outside their camp.
56 Bugha treated him not at all unkindly, neither recalling what he had done, nor causing him any gloom; but he received him in a friendly and peaceful fashion with splendid honour and gifts in accordance with the caliph’s orders.
57 After a few days had passed, he had him taken to the caliph accompanied by companies of armed soldiers and elite cavalry.
58 So the valiant champion Apumusē went on his way with fearless courage, strengthened in his mind and determination in accordance with his steadfast valour.
Գլ. 11
0 In what fashion Makat’l from the province of Vanand was martyred.
1 It happened that there passed that way a certain Mukat’ of the nobility of Vanand to inform himself according to custom of each person’s station and eminence of rank, whether this was due to birth or place or province or family or valour or chance.
2 It is usual in books to indicate both the event and the place involved, either to make them known or to render them famous.
3 The Muslim soldiers arrested him and brought him to the general. They imputed to him much harm to state affairs, and falsely rather than rightly condemned him.
4 Eventually a great and fearsome tumult was stirred up against him, and his calumniators cried with one voice before the tyrant, tearing their collars: “He is worthy of death; it is not right for him to live or have an opportunity to respond.” By such a violent uproar of false testimony they excited the tyrant’s full anger against the man, such anger as the general Bugha had never vented on anyone else for all that time.
5 He commanded him to be brought into the tribunal where the group of generals were all assembled.
6 He interrogated him cruelly and with the authority of his position: “Abandon the faith of Christ,” he said,” and I shall forgive you the great harm you have wrought; you will live and enjoy royal honours and gifts. Do not add to the great crimes you have committed, as I hear them described by your accusers, that of obstinate persistence in the faith of Christ whom you worship, so that you are deprived of life through cruel tortures. For I have nothing more to say to you.”
7 The blessed Mukat’l responded, full of faith and with a true confession in the Father, Son, and Holy Spirit: “Who allowed me to be martyred for the truth and die for Christ’s name, to shed my blood in return for Christ’s blood, to offer my body to death in return for his body, to mingle my torments with his torments, that I should be glorified with him? He is the Lord of Lords, King of Kings, Prince of life and death, God for eternity, Jesus Christ.
8 But your threats and tortures, which you say you will inflict on me, seem in my eyes as a joke of children or madmen, and your words like those of a senseless man or a crazy and raving dotard.”
9 Immediately the angry tyrant ordered that first the saint’s tongue be cut out so that he could not further insult the caliph, their legislator (Muhammad), and himself. Then he ordered his two hands and his two feet to be cut off. Limb by limb they dismembered him; he offered himself as a living sacrifice to the Son of God. With great fortitude and thanksgiving he endured the tortures inflicted on him for the love of Christ.
10 While he was still alive, (Bugha) had a massive and very tall gibbet erected; he was put on the top of it and suspended in a very high place. Then bringing him down from the gibbet, they cut off his head with a sword and set it back up again in the spot of his martyrdom, in Goroz near the mountain K’shit’, where the camp of the Muslims was situated.
11 So the holy, all-victorious champion of Christ Mukat’l was martyred gloriously for the Father, Son, and Holy Spirit—to whom be glory for ever. Amen.
12 In similar fashion, or even more wonderfully, the thrice-blessed Solomon, known as Sevordi, and Kakhay of the upper land did not incline to the tyrant’s proposals or heed his words that reeked of gall and putridity like the stench that emanates from an opened tomb—whereby he had seduced many away from the divine religion and the worship of the Son of God.
13 But they battled valiantly and responded to the tyrant with great audacity, hoping in the one sole King of Kings and in the Lord of Lords, in Christ the Son of God.
14 They said to the tyrant: “It is better for us to die for Christ’s name than to enjoy (life) with you. By whatever death you wish, we are ready to submit to every form of torture that the master of evil, your father Satan, has taught you. We shall not abandon the love of Christ, nor shall we be deprived of eternal life or inherit eternal torments.”
1 5Then the tyrant raged like a furious wild beast attacking lambs to devour them. He ordered them to be fastened to stakes with their feet and hands bound. He had iron rods brought, and they tortured them with the rods for a long time until they seemed to have died. But they endured with great fortitude, thanking Christ the liberal bestower of unbounded gifts, who had made them worthy to die for Christ’s name and to receive the crown of martyrdom.
16 While they were still alive and thanking Christ for the unconquerable power with which he had strengthened the saints for the great arena in the spiritual battle, the tyrant became even more enraged, flaming like a fiery furnace. He had wood brought, and they placed the blessed Solomon on the wood. Near to the wood they set the holy Kakhay, so that perhaps the one, frightened by the other’s torments, might obey the tyrant’s order.
17 But even more than previously they endured the tortures in order to be crucified with Christ. They denied themselves, took up Christ’s cross, and followed the summons. They lost themselves, that is the life of the world, in order to gain eternal life. They died with Christ in order to reign with him.
18 Then there came an order from court to kill Saint Solomon on that (pile of) wood by shooting him with arrows.
19 At the tyrant’s command, the executioners in a circle shot arrows at him; so the blessed martyr of Christ gave up the ghost for the glory of God.
20 Saint Kakhay he ordered to be slain with the sword. The executioner took his sword, struck the blessed one, and cut off his head. Immediately he surrendered his soul into God’s hands.
21 Thus the blessed ones were martyred to the eternal glory of the Holy Trinity.
22 With the captives from the mountain of Khoyt’ was a man called Yovnan. He it was who during Bugha’s attack, from the beginning of his invasion into Armenia, had opposed him with the inhabitants of the mountain and had inflicted severe losses on the royal army. But when the Muslim troops attacked the people of the mountain and defeated them, they arrested the blessed Yovnan and had him taken in bonds to the royal prison.
23 One day the caliph ordered him to be brought before him. He questioned him about the death of Yovsēp’ in revenge for his second heroic exploit when he (Yovnan) had resisted the general and reminded him about the revolt and his involvement in harm to royal affairs. At the same time he tried to intimidate him even more, that perchance thereby he might really be able to turn him away from the true faith in the Father, Son, and Holy Spirit.
24 When he put before him the question of the harm, whereby he expected he would cast him into a snare of destruction, he said to the blessed one: “If you wish to live with me and enjoy the life of this world, to receive gifts and honours from me, submit to my command, abandon the Christian faith that you observe, and serve the true religion and faith that we have learned from the prophet Mahumat’. Otherwise, you will receive the opposite of this, torments and death, and be deprived of life by a cruel death.”
25 But the saint, inspired with a noble resolution, said to the tyrant: “Why do you suppose me to be a young child that you cast before me vain and fanciful deceit, promising me a deceitful and false hope in order to draw me away from the true hope, the truth of which I have comprehended since my youth?”
26 Said the caliph: “Do not despise my royal words and lose your life, to become like one of those condemned to death who have deprived themselves of life by a cruel death—such as has been prepared for you if you persist in the same stubborn faith in Jesus, son of Mariam a Jewish woman.”
27 The blessed one note: “I see you speak as one of those mad fools. I long since despised you and had not the slightest fear in my heart for you. In my disdain for you I put your general and his troops to the sword, his booty I distributed, and on the second occasion I planned no little slaughter for your army. So shall I mingle cowardice with my valour and capitulate through fear of death?
28 For the things of this world I have fought much, as you know and as you now hear from me. Shall I not then die for Christ and for eternal life, or shall I really be afraid of you? Far from it! Here stand I; do not hesitate to carry out whatever you wish to do.”
29 When he (the caliph) heard such replies and more of the same tenor delivered in a resolute and fearless manner with great audacity, then he ordered him to be put to death immediately by beheading with the sword.
30 The executioners took the blessed one to the place of execution. He raised his hands to heaven in prayer that he might be able to overcome heroically, then offered his neck to the executioner who cut off his head. So the blessed Yovnan gave up the ghost with a true confession in the Father, Son, and Holy Spirit, to whom be glory for ever.
31 When Bugha had carried out his plans against Armenia—the removal of the Armenian magnates from the country—he also brought it about that no one at all remained in security, and notably that no one continued to resist his control. He wrote individually to those who remained in their lands in strongholds to the effect that they should rapidly come to him from each one’s territory without suspicion or fear; that they would receive their principalities and enjoy royal gifts and honours, and be subject to the caliph.
32 Each left his territory, outstripping one another in response to Bugha’s summons. Gathering in one spot, they came before the general of the Muslims.
33 For a short while he forgave them with an appearance of peaceful friendship, until his affair with Apumusē had been carried through. But after the latter had been arrested and the general knew that from then on not a single Armenian prince remained who had not joined him, he then stripped off the mask of deceit which Satan had planted in his heart.
34 He formed companies of armed soldiers, accoutred and prepared, according to the various families and the number of Armenian lords. At dawn one morning, while each was sleeping in his own tent, his troops surrounded them with swords, shields, lances, and lit torches. Entering at their general’s command, they put (the Armenians’) feet into iron bonds, put them on camels, and brought them to Samarra.
35 These were their names: Lord Smbat, sparapet of Armenia; Grigor son of K’urdik, lord of the Mamikonean; Atrnerseh, prince of Albania; Grigor, lord of Siunik’; Sahl son of Smbat, lord of Shak’ē, who had captured Baban; the princes Vasak, lord of Vayots’-dzor, and Philippe, prince of Siunik’, and Nerseh, prince of Garit’ayank’; and then Esayi Apumusē, who had waged many wars.
36 There remained only Ashot, son of the sparapet, and Musheł and Smbat, brothers of Ashot, whom Bugha allowed to govern their land because of the earlier loyalty of their father to the caliph and the general. For he had followed their wishes with all his strength and devotion.
37 In the principality of Vaspurakan there remained Gurgēn in the general’s place and the other Artsruni families.
38 So he removed all the powerful men from Armenia, then went himself to Partaw, to winter there and to see how he might complete the final destruction of Armenia. He despatched a certain Abraham and sent him as governor of Armenia and overseer of the royal taxes, to rule in the place of its princes.
Գլ. 12
0 What took place after the removal of the princes, and (concerning) the wars.
1 After the principality had been abolished from the land of Vaspurakan, there remained various families of the Artsruni clan: the valiant Gurgēn, Musheł his brother, and Apujap’r, Apumk’dēm, Vasak, and another Vasak, and Musheł, and Ashot, and Sahak, and others from the house of the Artsrunik’, and their knights.
2 But they began to multiply further woes on woes. For they fought and quarrelled with each other in their desire for the principality. Estranged from each other, they formed armies from among those who had escaped the sword and captivity of Bugha. Some of them proposed Gurgēn for the title of the principality, others Apujap’r, and some Vasak.
3 In this regard the saying of the prophet Isaiah (is apposite): “In that day a man shall strike his brother or his relative; and they shall say: Be our prince, and our nourishment shall be with you.” So the land fell into confusion and was filled with turmoil. Wherever they went they laid waste by raiding, plundering, and rapine.
4 No man had mercy on his brother, in accordance with another saying of Isaiah: “Man shall fall on man,” he says, “and man on his fellow. The youth shall smite the old man, and the unworthy the honourable.” For in the example of the Israelites, as in the days of their anarchy there were confusions and each man did as was pleasing to his eyes, so likewise now the same occurred.
5 For the humble and weak through poverty wandered about in distress, while the more powerful and strong became ferocious like beasts, disturbing the whole country by their shameless and unimpeded brigandage.
Գլ. 13
0 How Gurgēn remained alone, and the many wars in the country.
1 With especial pleasure I am happy to undertake the story of the noble, glorious, and victorious champion, I mean Gurgēn, member of a family that is most splendid, distinguished, grand, eminent, and prestigious. He descended from two royal lines, being a scion of Senek’erim and of the Mamikoneans from Chen.
2 From both sides he inherited royal blood and station: from his father that of Senek’erim, and from his mother that of the Mamikoneans, from whom he traced his genealogy down to the time we are considering. Gurgēn deserves the most expansive praises; I should richly eulogise him and deploy my rhetoric to the fullest extent. But since this is the occasion to write history and not engage in panegyrics, I shall avoid all reproach, especially since with my meagre erudition I am inadequate to expound the full measure of his praise. That I leave to other more competent and intelligent men, freeing myself from overwhelming censure.
3 But I myself have no hesitation, reserve, or objection in considering him the equal of the martyrs and in praising as sacrificial his relentless struggles against the Arab raiders. He expended torrents of blood for his native land, and soul and body for the saints of Christ’s church and the believers in the Father, Son, and Holy Spirit, in order to preserve them safe and unsullied. As a good shepherd gives himself to death for his sheep, he modelled himself on the Son of God, as it pleased Paul to say: “Those whom he previously knew he previously summoned to share the image of his Son.”
5 Let this suffice for those who are logically minded and understanding. We shall carry forward in abbreviated fashion our historical task.
6 But do not blame me, Oh lover of learning, for not including in this history all his deeds in detail.
7 For the deeds accomplished by others are one or two or so, whereas his surpass in number the activity of many men. Therefore, for the moment we have abbreviated them into few words, as Paul was pleased to write in the Epistle to the Hebrews: “Time does not suffice for describing the judges of Israel and the holy prophets”; in this account he includes only “those who by faith defeated the kingdom.”
8 In similar fashion John writes about the saving dispensation at the end of his gospel.
9 Gurgēn, son of Apupelch, prince of Vaspurakan, in the troubled time of Bugha and when the patriarch Yovhannēs was Catholicos of Armenia, acted wisely in not opposing the evil one. But when Bugha entered the land of Vaspurakan, Gurgēn went to K’urdik, lord of the Mamikonean, in the province of Bagrevand and stayed there, for K’urdik was Gurgēn’s uncle.
10 When Bugha had completed his passage through the land of Vaspurakan and had marched to the East, Gurgēn went to the province of Sper. At that time the prince called (Grigor) of the Bagratuni clan had surreptitiously seized (from) the Greeks the castle called Aramaneak; (Gurgēn) was received by him with splendid honour.
11 The general of the East came to wage war with the prince in order to recover the fortress, and there Gurgen demonstrated much valour in opposing the Greek army—not once but many times. With forty men he attacked a thousand, killed many of the elite Greeks, and completely despoiled them, so that in his astonishment at his valour the general wrote to the Greek emperor Michael informing him about him.
12 Then the emperor wrote to his general in the hope that he would be able to persuade Gurgēn to come to the capital to the emperor, from whom he would receive gifts and honour and promotion in rank.
13 Gurgēn did not consent to go to the Greeks, but he did persuade Grigor to give the castle to the general and appease the emperor.
14 Some Muslim soldiers from Bugha’s army had come to attack the Greek forces in the castles. Gurgēn opposed them numerous times, inflicting no small losses on the Muslim army.
15 Then he himself went to the prince in the fortress called Ashkharhaberd; after there exhibiting most courageous resistance, he returned to the sparapet Smbat.
16 The latter informed Bugha about him, saying: “This man Gurgēn from the clan of the Artsrunik’, a valiant warrior, from fear of you crossed over to the territory of the Greeks. Yet he frequently attacked the Greek forces that were waging war with your army, and caused no little shedding of blood to the Greek troops vicariously for your army. Now behold, he has arrived and awaits your orders. May you be pleased, valiant general, with his brave deeds against the Greek army.”
17 And Bugha sent word to the sparapet that Gurgēn should remain with the sparapet without fear and (accept) his profound thanks.
18 In those same days, when the survivors of the Artsruni house heard of the defeat of the royal army by the Tsanars, they gathered their forces in one spot with the foot soldiers and mass of common people, being four thousand in number. As their leader they appointed Apujap’r Artsruni, and with him Sahak Apumk’dēm, Apujap’r uncle, a brave warrior.
19 Raiding the provinces of Chuash and T’oṙnawan, they took plunder. But because Bugha had entrusted these provinces to the sparapet Smbat, he wrote to the emir of Nakhchavan whose name was Abraham, informing him about the troops of Vaspurakan. He (Abraham) rapidly marched to the city of Berkri, and in unison with the citizens went out to meet the army and commanders of Vaspurakan at a village called Khozałberk’.
20 For the Muslims had retreated and fled before Apumk’dēm. In a single raid Apumk’dēm had slain eight men and stripped them of their horses, arms, and accoutrements. He had inflicted great losses on the Muslims and had again made incursions in pursuit of them.
21 While he was riding along deep in thought, his wounded horse caught its foot in a small bush, as they say, and fell headlong, breaking its back and throwing its rider, the valiant general Apumk’dēm.
22 His enemies fell upon him, striking him with their swords.
23 One of them stripped off his shoes, but he kicked the coward in the chest and killed him.
24 Then they rushed on him, cut off his head, and brought it to their general Abraham. Taking courage, they turned on the Armenian force, inflicting grave losses.
25 But Lord Apujap’r and those with him fought bravely against the Muslims and carried the day.
26 When they (the Armenians) realised that their general had been killed and that their right arm had been crushed, they turned in flight. Breaking ranks and destroying their line, they separated and abandoned the battle, every man fleeing where he could escape. There remained only the infantry, discouraged without a leader.
27 The enemy fell on these and slaughtered them, filling the wide valley with the corpses of the slain.
28 The springs there and the other muddy rivulets of water in the valleys below turned to blood.
29 Abraham crossed over to the capital of Ṙshtunik’ and stayed there; (later) he returned to his own residence in Nakhchavan. Apujap’r went to the region of Ałbag.
Troops gathered around him from every quarter; then they entered the capital of Ṙshtunik’ and appointed as their prince Vasak Kovaker, brother of Vahan.
30 When news of the defeat of (the troops of) Vaspurakan by the Muslims and of Vasak’s becoming prince reached the valiant Gurgēn, he rapidly marched to the land of Vaspurakan with the approval of the sparapet.
31 As soon as he reached there, he quickly attacked the fortresses called Jłmar and Sring, seized them, and captured Vasak, appropriating for himself the command of the entire principality of Vaspurakan.
32 He began to make an orderly tour of the whole land, in which dwelt the Muslims who had remained there at Bugha’s orders.
33 He inflicted great losses on the Muslims, slaughtering them with the sword and bow, and removed all the tribes of Muslims who were living in the principality of Vaspurakan.
34 At that time a certain Butel from the royal army came at Bugha’s command to attack Gurgēn. With him were the citizens of Berkri called Ut’manik and those of the nobility of Vaspurakan who had joined the royal army, about two thousand men. They encountered each other at the village of Ordok’ at the head of Hayots’-dzor which leads into the province of Aruant’uni.
35 Gurgēn was encamped there with four hundred men, unworried and unsuspecting. Suddenly at dawn the force of Muslims attacked. Gurgēn hastily mounted his horse. They formed line and filled out the ranks; the shield bearers covered the front of the battle line, posted in support of the warriors of the infantry. Valiantly distinguishing themselves, the Armenian troops battled the Muslims for many drawn-out hours, inflicting great losses on their army.
36 But the Muslim force recovered a little and stood firm. Then Lord Gurgēn, in his impatience, spurred the brave horse on which he was mounted and attacked the left wing of the Muslim army. Breaking their ranks he turned them back, and one wing of the Muslims fled before Gurgēn.
37 He pursued them and slaughtered them with such vigour that there were more who perished by Gurgēn’s sword than who survived. The troops pursuing the survivors expelled them from their land.
38 But the right wing of the Muslims pushed back the force of Armenians, pursued them in flight as far as their borders, and then returned thinking they had completely destroyed the Armenian army. But it was the Muslim troops who were defeated by the valiant Gurgēn, and their power that was broken.
39 From then on the Muslim army no longer dared to enter the land of Vaspurakan, for great fear had fallen upon them.
40 Now in addition to the many brigands who attacked Gurgēn, and the hard battles that he fought with victorious heroism, not only (were there) enemies from the outside who surrounded him, there were also many troubles stirred up on the inside by numerous members of his own family, faithless relatives false to their pacts and oaths.
41 But they (Gurgēn and his party), keeping their hope in Christ unbroken, acquired a glorious repute superior to all, raising the standard of victory. And the Lord omnipotent was with him wherever he wished.
42 When news of his (Gurgēn’s) valour and strategic skill in mounting attacks reached the general, Bugha’s heart turned towards him in peaceful friendship. He had brought to him, as the due of a general, a princely sword to gird him and a noble belt to encircle his waist, rods as batons, and a spirited horse that stamped its foot imperiously, ideal for riding to war.
43 He appointed him prince to be trusted in his own stead, and thus promoted him to the highest eminence.
44 Neither inner nor outer attacks were able to prevail against the victorious power of this man strengthened by Christ.
45 But I must express my profound astonishment at how he could endure the insufferable multiplication of labour, the bodily effort of ceaseless perseverance in battle, not to mention his enthusiasm in combat.
46 However, as earlier, I have decided to put myself beyond reproach for not setting down methodically and in order my description of the man. For it is impossible to gather in one spot the superabundance (of his deeds), or to indicate all the details, especially because some others have written (about them) before us and have set down a comprehensive account.
47 After four years had passed, during which time Lord Zak’aria held the patriarchal throne of the Catholicosate of Armenia, Grigor the brother of Ashot prince of Vaspurakan returned from the land of the Apkhaz. With their support and that of elite Gēorgian troops he entered the land of Vaspurakan to wage war against Gurgēn. But when the troops who accompanied him realised the latter’s unshakeable valour, they returned to their own territories on various pretexts.
48 So Grigor, unable to carry through his opposition, treated with him (Gurgēn) on terms of peace and friendship for the division of the land into two; they mutually agreed to peace.
49 However, the disturbers and enemies of peace did not cease scheming against the good or increasing the evil—especially Vasak, who attributed to himself the supposed title of prince.
50 But although Gurgēn recognised those deceiving him, he did not requite for the evil done; but every time he seized him he let Vasak go in peace, treating it as a jest.
51 At the same time Vahan, son of Ashot and nephew of Sahak, returned from captivity. Intending to seize the land he raised a force to oppose Gurgēn, but sustained a defeat rather than victory.
52 Gurgēn was residing in the secure fortress of the capital of Ṙshtunik’ when Vahan suddenly attacked him with the intention of acquiring some of Gurgēn’s (land). The latter made a sortie with a few men, rushing down like a torrent of water, and expelled Vahan and his troops. Descending to the plain, they mustered together, drew up line, and joined battle. Many they slaughtered, and Shapuh the prince of the Amatuni family was among the wounded who fell.
53 Gurgēn encountered the large force of Vahan in a murky ditch; not a few swords struck at him, and a certain Juanshēr unexpectedly smote Gurgēn from behind, wounding him. But with rapid hand he drew his sword, hit Juansher in the face, putting out his eyes, and returned after this great victory to his fortified position.
54 After a few days Vahan went back to Samarra to inform Ashot what had transpired. But Grigor lived for one year after his return, and died. They took him and buried him in the monastery of the Holy Cross in the province of Ałbag.
55 But Gurgēn pursued his course of heroic encounters in battle. Ceaselessly, day and night, he and the noble troops who had joined him did not merely demonstrate their prowess and victorious courage in certain places but everywhere rushed to the assault like champions. Like a single person, in armour and (bearing) a sword for battle, they attacked fortresses and beat down their garrisons with sword and bow, to the flashing of sword and lance, and even in combats by night.
56 Just as the valiant general of Israel, Joshua, or Gideon, or even the very patriarch Abraham, attacking the Canaanites, waged a continuously victorious struggle and returned in great triumph;
57 such or even more gloriously victorious battles did the great general Gurgēn win over the race of Ismael, setting up the standard of victory everywhere and in all places. Like the brave shepherd praised by the Saviour, he gave his life for his sheep opposing the ravenous wolves, mercilessly rushing to the assault, as he delivered all the violent oppressors of our country to blood and destruction, to slaughter and death by the sword. He was blessed and eulogised by those far and near, by the natives and foreigners in the land.
58 The tribes of Muslims were altogether atremble at the sight of him and distraught with great fear, for they saw their demise confirmed without a doubt.
59 He cleansed the land from the impurity and deceit of its oppressors, like Judas Maccabee purifying the impiety of Antiochus from Israel, and made peace for all his subjects.
Գլ. 14
0 The return of Derenik to Armenia, and the beginning of the Lord’s restoration of the princes of all Armenia from captivity.
1 The sixth year of the captivity of Armenia was completed, which was the [306th] year of the Armenian calendar—equivalent to six jubilees and olympiads and indictions—and the third year of the patriarchate of Lord Zak’aria, Catholicos of Armenia. It was the beginning of the seventh year that the princes had been at court, in accordance with the septennial measure of time, just as God had allotted for the people of Israel in captivity in Babylon, as it is written in the prophecy of Isaiah: “You will know the seventy-seventh and you will understand how to respond, from the issuance of the saying up to the Anointed (will be) seven weeks and sixty-two weeks.” In like fashion Daniel makes the same declaration.
2 So much do they (say). As for us, we shall abbreviate the whole revolution into single numbers, (reckoning) the total of years according to tens of weeks, which is the most perfect of numbers—seven. To that period of time did God abbreviate his decree against this new Israel, that is (among) the heathen.
3 Then abundantly he poured out the mercy of his creative care for his creatures, humanely pitying them at the intercession of the saints who had shed their blood for the true and unsullied confession in Christ, and for the exertions of the blessed Grigor Artsruni, the valiant champion and victorious martyr and confessor of Christ, and through the chief shepherd, Saint Yovhannēs the bishop, and the heroic priest Grigor.
4 These continuously addressed pleas for mercy on high on behalf of the Lord’s people, just as the angel of the Lord implored God, saying: “For how long will you not have mercy on Jerusalem and the cities of Juda? This is the seventieth year.” And he inclined them to the direction he wished.
5 The Lord heard their prayers and turned from the anger of his wrath in pity and mercy, as the blessed prophets wrote.
6 After those days, when the caliph had delighted the Armenian princes in his banqueting hall and had promised to restore to each one his lands in inheritance, he then commanded Ashot and his son Grigor to be brought before him.
7 He clothed them with garments, set (in their hands) a princely banner, girded them with a sword and belt adorned with precious stones, (gave them) a select and richly ornamented horse, then despatched them from the chamber in glorious splendor and notable honour to the sound of singing and the blowing of trumpets. Heralds proclaimed with voices loud and clear that the principality of the land of Vaspurakan had been given to Ashot and his son Grigor, holding in their hands the royal decree that the caliph had sent Grigor, son of Ashot, to his own country to rule over his land in the place of his father.
8 Then Prince Grigor departed from the caliph in great joy and indescribable happiness, and entered his own land, the principality called Vaspurakan.
9 He ruled his country with princely authority. When he sat on the throne of his father’s dominions he was about ten years old.
10 In the eighth year of the captivity Gurgēn, Ashot’s brother, returned to exercise sole control over his principality and domains, and to restore order to the land that had been troubled and ruined.
11 For although (the other) Gurgēn had opposed with great energy the attacks of those who were striving for the princely title, or the violent and bellicose assaults of the Muslims from outside, nonetheless, the land was not secure.
12 But raids by brigands, the constraints of famine, the afflictions of captors, the attacks of wild beasts, disturbances within and without openly gripped the land.
13 When the second Gurgēn arrived, he hastily moved to attack the first Gurgēn, for the latter had seized and was occupying the castles of Sring and Jłmar. But when he reached there, he abandoned armed opposition for peace talks, citing the royal command of the leader of the Muslims that the whole principality of Vaspurakan was to be entrusted to Ashot.
14 To this he was not unresponsive, and with wise courage abandoned the castles. The second Gurgēn sent him messengers to the effect that: “If you confirm a permanent alliance with me in a peace agreement, I too shall revolt against Ashot. Together we shall divide the land and live in security.”
14 But Gurgēn did not agree to this, for two reasons. First “lest I appear to be in rebellion against the caliph of the Muslims,” who had heard of his prowess in many other wars and of the defeats he had inflicted on the Muslim army, and was suspicious of what he had done with Ashot.
15 And second, because he did not trust Gurgēn, fully remembering what they had negotiated under oath and aware of what his own father had suffered from the other’s father.
16 Therefore he set out to travel around the regions of Greek territory, entrusting his cares to the grace of God; for his heart was consecrated to the Lord God omnipotent.
17 When he arrived at the city of Theodosius in the province of Karin, news of him reached the emperor Michael, king of the Greeks, who was prompt to arrange that he proceed to him without delay, in order that he might elevate him to the great honour of the consulate and decorate him with the insignia of the cross.
18 While this plan was under consideration, two emirs, one called Bshir and the other Zk’ri, fell on (Gurgēn), captured him, and brought him to Ashot son of the sparapet.
19 Although the latter was irritated at what had occurred, nonetheless he hesitated to let him go, fearful of the troublesome race of Ismael which still exercised tyrannical control, and (because) the captives and his father the sparapet were at court.
20 So he informed the governor of the city of Tiflis. The latter demanded that (Gurgēn) come to him, insisting and intimidating with threats that he abandon the Christian religion; then he would not be troubled.
21 But he mocked him, choosing bonds and imprisonment, even death with valour for the name of Christ over life with remorse.
22 They bound Gurgēn with triple bonds and also put chains on his neck, sent him through Persian Atrpatakan, and brought him to the prison with the captives. They frequenty addressed him with various threats and persuasive words that he might abandon the Christian religion and join the other apostates from Christ. But not in the least was he perverted by the tyrant’s words, because of his love for Christ.
23 He also clad Solomon Bagratuni with the weapons of Satan and frequently sent him to him with the same intention. But (Gurgēn) rejected him with smarting words as a servant of the devil.
24 Then there appeared to him in the prison a handsome person in the form of a grey-haired man, shining with light, who said to Gurgēn: “Take heed, strive valiantly, arm yourself bravely, be a warrior of Christ.
25 Do not incline to the false religion of those who have turned away from the truth, the race of Ismael, like those Armenian captives who were deluded.”
26 So he was even more confirmed and strengthened in the faith, in the love and hope of Christ. Cast into the farthest recesses of the prison, he endured everything with praise for the name of Christ—hunger and thirst, with great fortitude.
27 But (the other) Gurgēn lived one more year and then departed this world, having turned from the impiety of the apostates.
28 They brought him and laid him to rest in their sepulchre in the monastery of the Holy Cross.
29 Derenik, strengthened by the power of Christ, became glorious and renowned throughout the whole land of Armenia; and the country had respite from the confusions that had befallen it.
30 The country began to experience a renewal, the churches to shine with ornamentation and splendid rituals; those scattered rushed back to their own places to build, plant, and forget the pains and afflictions they had endured.
31 In those times, while Jap’rmot’ok’l was greatly puffed up and waxing haughty against the Christians—like Senek’erim our ancestor against Jerusalem and the people of Israel—suddenly his own son Mot’ēin attacked and slew him. He reigned in his father’s place, and died after six months.
32 After him the son of his uncle Muht’is reigned, and having lived for three months died.
33 The Armenian princes remained in danger, seeking a way out of their troubles from Christ, from whom they had fallen away.
34 But after the passage of many troubled days, Gurgēn was released by Christ’s providence, saved from prison, and returned to his land.
35 When the news reached Derenik, he moved to attack him, but was turned back and fled.
36 Taking courage again, he returned to oppose Gurgēn, whose horse, galloping along and neighing haughtily, threw him from pain. For Gurgēn was still recovering from illness and from his sufferings and afflictions in prison. They (Derenik’s men) came upon him, seized him, and brought him to prison in irons in the city of Hadamakert.
37 A servant of Derenik’s who was the jailer loosed him from his bonds and brought him into the room where Derenik was sleeping. The servant had the evil intention of killing Derenik and handing the principality of the land to Gurgēn, for this was a convenient opportunity.
38 But Gurgēn preferred the love of Christ to the love of this transitory world. He did not seek vengeance for the blood of his father murdered by the other’s grandfather; but addressing Derenik tearfully and holding in his hand a drawn sword, a sabre and axe, he note: “My son Derenik, greetings to you, greetings to you, greetings to you. I have gone off to the territory of the Greeks.”
39 The other, stricken by fear, note: “My father, have mercy on me,” and was unable to utter anything else. Then Gurgēn hastily went out to conceal himself until he should succeed at Christ’s will wherever he might go.
40 He reached a village called Eragani, and came to a monk who was priest in the monastery. As a fearer of God he trusted himself to him and begged him to protect him. The latter enclosed him in a tiny, narrow space, then made haste to put out the sad news that (Gurgēn) had died; he was a mad monk full of folly, (who did) what he had not been ordered to do: of his own will he carried out a crime against himself, for which he will pay retribution on the day of his judgment.
41 But Derenik captured him and kept him carefully, doing him no harm save for the bonds in which he had fettered him, as compensation for his goodness. But he rendered him a ready hand and was blessed by Saint Zak’aria.
42 For when the blessed Zak’aria heard that Gurgēn had been seized, he made haste to come with the bishops of the land, accompanied also by Ashot, prince of princes, and begged the prince Derenik to release him from bonds. The prince paid him heed and carried out his request.
43 And the two made a mutual pact not to be mistrustful of each other. Derenik restored to Gurgēn the province of Mardastan, his own allotment.
44 But Gurgēn suspected that Ashot might report him as a rebel to the leader of the Muslims, so he went out to live in the guise of a vagabond with brave courage, loved throughout all lands.
45 Now since the oversight of Armenia had been entrusted to Ashot, who was the prince of princes, he undertook the subjection of the princes of Armenia, Gēorgia, and Albania—which indeed he brought about.
46 Gathering a force he entered Vantosp; Derenik opposed him, but he (Ashot) captured him and put him in bonds like some disobedient (subject) and passed into the capital of Ṙshtunik’.
47 When Gurgēn received news of Derenik and how he had been seized, he marched rapidly with all speed from the regions of Tarōn. They encamped four hundred men strong, armed with armour for men and horses, in Noragiwl of Ṙshtunik’.
48 He wrote to the prince of princes (bidding him) renounce any useless plans he might have. “Otherwise, he said, I shall see you with arms and armoured cavalry drawn up in battle array.” He was planning to attack Ashot unexpectedly by night.
49 But the prince of princes, wisely inspired, hastened to fulfill Gurgēn’s request.
50 And because Derenik’s wife had just died, Gurgēn wrote to Ashot, saying: “Does it not seem a fine idea to you, most noble and eminent of all men, that there would be a trusting alliance between you and Derenik if you gave your daughter in marriage to Derenik as princess of Vaspurakan?”
51 Without delay the plan was carried out. He took with him Derenik and went to his own house in Bagaran.
52 They made a great festival for Derenik’s marriage, in the [311th] year of the Armenian era.
Գլ. 15
0 Return of the princes from captivity
1 In those same times benevolent God allowed the Armenian princes to return each to their native principalities; they lived safely in peace, subject to the authority of the prince of princes.
2 Among them the blessed bishop Yovhannēs and the ascetic priest Grigor, bearing the full title of confessor for their testimony as martyrs, were freed from the prison where they had been thrown. They reached our land, bringing the good news of the release of the captives—like Khoren and Abraham, confessors of Christ, who were freed from the cruel sufferings of their tortures in Persia and brought the happy news of the liberation of the Armenian nobles and the Lord’s restoration of his captive people.
3 Now the blessed bishop Yovhannēs chose for himself a separate eremitic spot, devoting himself entirely to prayer and leaving his episcopal rank.
4 In his place they appointed a certain Yohan, a gentle and pious man, full of fear of the Lord, fit for the oversight of Christ’s church.
5 But the sparapet Smbat and the princes of Vaspurakan remained there (in Persia) and were added to the rolls of martyrs.
6 For the leader of the Muslims interrogated and did violence to them both; but by the providence of God they were left to live openly without danger in the faith of Christ as they pleased. They died there and were buried gloriously according to Christian rite by the community of the Jacobites, who are the believing congregations there. Gaining the name of confessors, they were rendered glorious on earth and will be crowned by Christ with all the saints. Amen.
7 Gurgēn, however, daily increased in strength in numerous places—in Tarōn, Andzavats’ik’, Arzn, and everywhere—as the records which were kept before us indicate, and which it seems to me superfluous to repeat.
8 So after many turmoils and battles he succeeded in bringing the principality of Andzavats’ik’ under his control in the following fashion.
9 Musheł, lord of Andzavats’ik’, was ill and at death’s door. He had a son who was an infant, so Derenik planned to control the land.
10 Musheł set in writing that he would entrust him with the castle of Noraberd and the surrounding territories, and that he would bequeath the other (lands) to his own son.
11 When the lord of Andzavats’ik’ died, his wife Helen wrote to Gurgēn: “If it pleases you to marry (me) and you wish to rule over Andzavats’ik’, do not hold back, delay, be slow, or fail to make haste.” The plan of the lady Helen did please Gurgēn.
12 He came to the castle of Kanguar, carried out his aims, and ruled with great authority over Andzavats’ik’.
13 But Derenik exercised great ingenuity and caused himself much anguish in endeavouring to find some means whereby he might wrest the castles from Gurgēn and control the country.
14 He wore himself out from his many troubles and endeavours, from gathering troops and preparing for battle, from fitting out for armed combat and setting up the powerful machine for hurling stones. Making this vain effort, but remaining unable to gain the fortress, he returned to his own principality.
15 However, Derenik did subject to himself half of Andzavats’ik’ with the fortress of Noraberd (which he held) by officials, and he gave to Gurgēn the province of Mardastan as his personal portion, while he left his own agents there.
16 But since Derenik had been false to Gurgēn, he expelled the officials. And in like fashion Gurgēn found a way to seize the castle, expel his officials, and rule alone over the principality of Andzavats’ik’. He pacified the land and made it safe and secure from bandits; he built churches and carried out the ceremonies of dedication in peace.
17 This was the sixth year of the captivity of the Armenians, and the [306th] of their era.
18 In the [307th] year of the Armenian era Ashot, prince of Vaspurakan, returned from captivity.
19 I promised above to write concerning Bugha, in particular the exaction of vengeance, but not the whole story.
20 When Bugha returned to the court, he acted in a supercilious manner, was swollen and bloated full of arrogance; he would boast about the tremendous deeds he had accomplished, and suppose that by his own power he had presided over the destruction of Armenia—forgetful of the retribution for our sins inflicted by the Lord, as on Israel in times of old during the reign of Sedekia at the time of Nebuchadnezzar.
21 We have indicated the details (of the story) of the wife of Sahak, a son of Ismael, the death of Sahak and his wife’s public lamentation of the reason for her husband’s murder, and her declaration to the leader of the Muslims, Jap’r.
22 The latter, with his habitual licentious and foul insatiableness, waxed haughty and raged in an excess of ferocious poison. He flamed and burned like a furnace to spew out mortal poison on Bugha. But he did not enjoy an open execution of his desires—first, because of (Bugha’s) victorious and renowned accomplishment he thought it would bring opprobrium on himself; second, because of the battalions of the army.
23 So he sent him to Khorasan, entrusting to him the government of that land. Jap’r himself strove to remove the army from him gradually, ostensibly in order to send raids into various lands.
24 At the same time a command was secretly give to some people to deprive him of his life; on receiving the order, they directly carried it out.
Գլ. 16
0 Concerning the return of Prince Ashot from captivity, and Vahan Artsruni.
1 At that time the citizens of (the town) called Kzuin had revolted against the rule of the Muslims.
2 So the leader of the Muslims gathered a force of cavalry from among the elite warriors of Asorestan and Arabia; among them was included our valiant Ashot with his heroic strength who joined the royal army. Musē, son of Bugha, was appointed general.
3 He had promised to bring about Ashot’s return to his native principality, fixing the time at the completion of the campaign on which they had set out.
4 When they reached their destination, the armies of both sides faced each other in immense numbers. Line prepared for battle opposing line; the most valiant and splendid outdid each other in boasts of prowess.
5 There our brave Ashot, feigning illness, reclined in his tent while they were seeing to preparations for the battle.
6 Although the general Musē himself kept urging him to hurry and arm for battle, even more did he exaggerate the severity of his feigned illness and the grievousness of his pains.
7 But while he feigned illness on his couch, the champions surged around. There was a fearsome thunder and frightful echoings and repercussions from the crush of the assault, like the crashing of hail and lightning from clouds.
8 The army of the citizens (of Qazvin) had the upper hand over Musē, pushing him back around his own camp where our Ashot seemed to be ill. Vahan entered (his tent), begging and urging him not to linger until his repute for valour was thought by some to be tainted with cowardice, though he thought such suspicion unfounded.
9 Immediately his groom made haste to mount him on his horse. Putting on his armour, taking his lance in his hand, and shouting encouragement to his band of noble warriors, he cried: “On, valiant Armenians; let them now recognise us and our prowess.”
10 With an impetuous attack surpassing all admiration, in the twinkling of an eye they routed the (enemy) cavalry, broke the ranks of their army, and struck down as corpses the champions in the front ranks as if they had been hit by lightning. As the wind blows the summer dust, that rapidly did they bring the battle to an end.
11 All Musē’s plans against the enemy were accomplished.
12 Yet Musē did not carry through without fail his promise concerning Ashot—that he would restore him to his principality. He reckoned it inappropriate to establish such an intrepid warrior in a place far from the royal court.
13 However, Ashot escaped and with Vahan openly returned in peace to his own land, his heart full of joy.
14 On his account they multiplied their thanks to God.
Գլ. 17
0 Concerning Ashot’s struggles for Andzavats’ik’ and the return to peace.
1 After this, when he heard of Gurgēn’s ruling over Andzavats’ik’, Ashot entered the land of Andzavats’ik’ with a large force and encamped in the village of Blrak. He despatched to Gurgēn Vahan Artsruni and the priest T’eodoros, abbot of Hogeats’ Vank’, with this message: “I have come in peace at an order from court and not, like you, to engage in rebellion.
2 So give over half of Andzavats’ik’ to my son Derenik, and do not continue to act in opposition. Unless you do this willingly, he will bring constraint to bear, and by force will make you abandon what you do hold.”
3 Gurgēn modestly and without pride answered him: “You have deprived me of (my) ancestral inheritance and expelled (me) from (my) fraternal portion. Are you attempting to seize by force this (heritage) also which God bequeathed to me?
4 Are you to be the only inhabitant on earth?
5 The Lord will see, will judge and give me my rights, as a righteous judge is wont to do.”
6 He provided Grigor his nephew and some elite soldiers with arms and horse armour, two hundred men. When informed about this, Ashot despised as insignificant the report and uttered haughty words. But suddenly, in the middle of the night, Grigor made a heroic attack; they surrounded (Ashot’s) camp, dealing mortal wounds with sword and bow so that very many of his army fell. Ashot himself escaped alone on horseback, and fled as far as the capital of Ṙshtunik’, abandoning his camp.
7 The others were scattered wherever they could escape. In the morning at dawn they plundered the camp with its baggage and the stores of treasure, which they took for themselves.
8 However, Prince Derenik, unaware of what had happened, on that same day came with a numerous force and encamped on the southern side of the castle. When he was informed of what had occurred, he turned back and went his own way.
9 Then he gathered eight thousand mounted men (including) Sahak Bagratuni, son of the prince of princes, and Smbat, Shapuh, and Musheł the ruler of Mokk’, and the troops of Arzn. They approached the castle of Kanguar; but although they waged war for two months, they were unable to accomplish what they wanted. Then Sahak and Smbat with the others were appeased and withdrew from the conflict; friendly love was established between the two parties, and they went each to his own land.
10 Gurgēn and Ashot met each other, exchanged greetings, and made a peace treaty (which has lasted) up to the present day.
Գլ. 18
0 Concerning the strife of Prince Ashot with the Ut’maniks and his freeing of the places which had been seized by them.
1 Ashot went to wage war with the people who live on the lakeshore called Ut’manik, and who were secure in the impregnable rock of Amiuk. For according to the demarcation of Ptolemy and Alexander, or of our Artashēs son of Sanatruk, that province was reckoned among the provinces of Vaspurakan; and one hundred years previously it had been forcibly removed from the jurisdiction of Vaspurakan by the Muslims.
2 In those days the Ut’maniks, who lived in the fortresses (of that province) had killed Ṙstom Varazhnuni, who at that time held the rank of tanutēr of the land of Vaspurakan. So Ashot and his son Derenik gathered a force to attack them in the castle.
3 But because the castle was unassailable unless supplies ran out, the prince took Varag from the control of the Muslims. For they had seized it and subjected to taxation the monks of the Holy Cross, and had even captured the abbot of the monastery who was called Grigor, and put him in a deep and gloomy dungeon.
4 Ashot sought to free him from his dangerous imprisonment. Then he turned against another stronghold, a freestanding rock to the east of the mountain of Varag above the village of Kokhpanik’, opposite the church of Saint Hṙip’simē which Saint Gregory had built above the village of Ahevakank’ at the completion of the conversion of Armenia.
5 For in that spot had formerly been the site of temples of Vaheavahan. But when he had approached the stronghold to besiege it, Yisē of Amida, son of Sheh, who held the position of commander-in-chief of Armenia, hurried at the instigation of the chief of Manazav and the Ut’maniks, and arrived in haste to attack Ashot with seventeen thousand armed cavalry. Abandoning the assault on the fortress, he turned with fearless courage to oppose him with the support of Gurgēn’s troops.
6 He took up his position on the other side of Vantosp in a rocky, stony hollow between two hills that overlooked the plain of Erivarats’-arkman above the village of Lezu, where the fable is told that Ara the handsome, killed by the troops of Semiramis, was cured.
7 The emir Yisē with his numerous army advanced towards the hill called the summit of Ak’ałay.
8 But Ashot spurred on his horse, which was covered in armour, and prepared for battle. He led the attack, seemingly mocking the (enemy) forces and reckoning his own small numbers in the thousands; for he did not have more than two thousand cavalry.
9 At that point Vahan, father of Gagik Apumruan, and Gagik himself attempted to reconcile the parties.
10 Since (Ashot) did not agree, Vahan secretly struck the heel from behind and lamed the horse of the armed rider called Sem, a confidant of Yisē’s. He was advancing to meet the prince, and was in agreement with Vahan to aim at peace, calm the dispute that had arisen, and quench the conflict that had flared up. To these (proposals) Ashot was not heedless; he retreated and encamped in the town of Artashēs, while Yisē (encamped) in the city of Van.
11 At the same time Derenik and Gagik came before Yisē, made peace proposals, gave hostages as an undertaking (to pay) taxes to the caliph, and made him return by the same road that he had come, not allowing him to pass through the land of Vaspurakan. He (Yisē) returned to Partaw in the land of the Gargarats’ik’.
12 So our princes acquired glorious and splendid fame in Armenia. Thenceforth he never dared to enter the land of Vaspurakan.
13 Now Ashot was aged nineteen years (when he became prince); he exercised the dignity of prince for sixteen years before the captivity of the Armenians, was five years in captivity, and lived for six years after returning from captivity. On entering his land, he resolutely practiced the Christian religion, repenting for his denial of Christ.
14 But what should I say here? For although they openly came back to the worship of Christ our God, yet they did not carry out the due canonical regulations—not only Ashot but also all the Armenian princes who had returned from captivity.
15 They put aside the cowardice of their apostasy but remained outside the canonical statutes, leading scandalous Christian lives in debauchery and drunkenness, in adultery and lewdness, engaging in revolting and horrible homosexual acts which exceeded the foul bestialities of Jericho and Sodom, man shamelessly lusting for man and piling up infinite flames from heaven that surpass the devastating destruction of the flood.
16 For they were mad for women, copulating with the daughters of Cain, and were destroyed by water; while the men who worked infamous deeds with men were consumed by fire mixed with sulphur, enduring in themselves the token of the eternal fire. At the second (coming) they will again undergo eternal torments, where the worm does not die and the fire is not extinguished.
17 So as the Sodomites who paid the penalty with fire will be tortured again, for those who will act in every evil fashion, what an expectation of torments will surpass theirs! See, sin over sin and torments over torments.
18 When the time for Ashot’s departure from his world arrived, he was plunged into unfathomable remorse and regret; with flowing tears he made the confession of faith, hoping in the mercy of Christ and repeating the last words of the tax gatherer and the thief. With faith he looked to the saving Body and Blood of the Son of God for the forgiveness of sins, hoping in God’s kindness.
19 I do not despise or mock his remorse and repentence, for “who will utter the name of the Lord will live.”
20 But it is unclear whether they were effective, for with difficulty are scars cleaned away by the exercise of words.
21 However, in the house of Christ’s Father there are many mansions. Perhaps they will remain free of torments, although they will not enjoy the wedding with the bridegroom.
22 He (Ashot) departed not in despair, looking to the kindness of God.
23 When Ashot had completed his life, he died in the province of Vantosp, in [323] of the Armenian era, in the month of Hori, the sixth day of the month, on a Thursday. They laid him to rest with his brothers in the monastery of the Holy Cross in the province of Ałbag.
Գլ. 19
0 Concerning the offspring of Derenik.
1 Now Derenik daily increased and improved the prosperity and peace of the country, building, maintaining, administering.
2 In his days there was a respite from brigands and marauders across the land; the rites of the holy church of Christ were splendidly and properly performed; there was no fear or suspicion anywhere. He begat three sons:
3 Sargis, also (known as) Ashot, in [326] of the Armenian era; Khachik, also (known as) Gagik, in [328]; and Gurgēn—lively children, charming, fortunate, and loved by all. He also begat two daughters.
4 In those times Lord Zak’aria fell asleep in Christ, having occupied the patriarchate for eighteen years. He was succeeded by Lord Gēorg.
5 Now when the son of Sheh entered Partaw, he left there as governor of the city one of his trusted men, a certain Yamanik.
6 But he withdrew from obedience to his chief with the leaders of the city. So Yisē waged war against the city for a year in concert with all the princes of Armenia. But being unsuccessful, he returned to Syria. This happened twice.
7 Then Yamanik planned to march against Armenia, intending to rule over it. When the Armenian princes came to know his sinister schemes, with one accord they wrote to the court and asked for Ahmet’ son of Halit’ (as governor). For Yamanik was sending letters and messengers one after the other to the princes of the country, putting himself forward as governor of Armenia, veiling his treacherous deceit, (but planning) to remove all the princes of Armenia, especially the one in the highest rank, Ashot prince of princes.
8 However, the leader of the Muslims carried out the Armenians’ request, and sent to Armenia the above-mentioned Ahmat’ son of Halit’.
9 When he entered the town of Datuan, which they regarded as their own private inheritance, the Armenian princes went out to meet him from their own individual places: Derenik, Lord Gagik, and Lord Grigor, and another Lord Grigor prince of Vaspurakan, Ashot curopalates, prince of Armenia, Musheł prince of Mokk’, Shapuh brother of the prince of princes, Aplbar Kaysik ruler of Apahunik’, and various others.
10 All were fully armed and accoutred, generously loaded with gifts, and went to escort him into the city of Dvin.
11 But Yamanik and Ahmat’ and Aplbar, in concert with some more of the Muslims, came plotting the same wicked intentions.
12 They wrote a letter to Yamanik, saying: “When I enter the city of Dvin and take control of the royal taxes, let the Armenian princes have no suspicion and come to me. Do you, on the pretext of war against me, gather an army and come out to do battle with me. Then together we shall lay hands on them and remove them from rule over Armenia.”
13 However, with his superior wisdom Ashot did not remain unsolicitous or unconcerned, but he ordered the bridgeheads to be guarded and the desert places and passes of the valleys.
14 He was informed by various persons about the writing of secret (messages) to the effect that: “Some people on horseback are riding to such and such a place, and have enclosed in the panniers in a package a letter, which they are taking in the direction of Apahunik’. So guard your road.” The affair turned out according to the warning.
15 They arrested the messengers, took the letters, and kept the men under guard, letting no one know what had happened.
Գլ. 20
0 Concerning Derenik’s capture of the curopalates, the prince of Tarōn, and his making David prince, who was called king.
1 While the princes were in accord without any thought of disloyalty, the governor, the son of Halit’, came from the court. Although they had been firmly and indissolubly united with bonds of mutual love, some calumniators adduced foul but alluring slander and divided the one from the other—as if they were indicating the evil deeds that were being plotted against the governor and putting the blame on each other with secret insinuations.
2 Others, who were close to Derenik, (claimed that) Ashot the curopalates was in revolt, full of envy, and was slandering (him) to the governor, and that he was attempting to eject him from his principality.
3 But the certainty of his crimes was revealed and confirmed as regards the Kaysik Aplbar.
4 As the sun was getting warm, while they were paying a morning call on the emir, mounted on elite horses as if to go hunting, with their near relatives and nobles from among the elite of Vaspurakan, he went off about two stadia. The mounted troops of the Kaysik followed him, realising the reason for his departure from the camp. Unsuccessful, they returned in shame and downcast, thinking that what they had done had not been noticed.
5 At the same time the curopalates followed Derenik with the same purpose of estranging him from the governor, as he knew what he was plotting with regard to the Armenian princes who had gone to him. They were distant from the army five furlongs, when he (Derenik) recalled the slander they had reported about Ashot the curopalates with regard to Derenik—whether falsely or truly is not clear to us.
6 So Derenik ordered Grigor his relative from the same Artsruni house to seize him and put him in the castle of Sevan; and he ordered Hasanik his nephew to keep him unfettered.
7 Now there was a further reason for holding him, namely: he (Derenik) had married David the brother of the curopalates to his sister Mariam. Because of that, they say, he held him; for he was pleased to make (David) prince of Tarōn, who is called prince of Armenia; which indeed took place.
8 Derenik ordered the troops of his own army to follow the ruler (David) in order to gain control of the whole country with its castles.
9 And Derenik wrote to the son of Halit’ (asking him) to confirm him as prince by his own authority. So he (David) was prince over Tarōn for seven years before being gathered to his fathers; he left a child named Ashot.
10 But (then) Yisē, son of Sheh, seized the land by force, secured it for himself, and set his own governors over it.
11 When the Armenian princes left the emir, there remained with him only Musheł, ruler of Mokk’, a renowned and high-ranking man; he was accompanied by Grigor, son of Vasak. He likewise was a lively man embued with wisdom, splendid and famous among the Armenians, endearing to those who heard him and charming to those who saw him. In his great solicitude for wisdom and study and in everything else he surpassed his fathers and grandfathers.
12 But they were suspicious of the governor in the camp, for Ahmat’s intentions concerning them were apparent.
13 Finding a suitable occasion they left the camp, freed like deer from the snares of hunters, and went peacefully to their own regions, leaving him dejected and full of shame.
14 After this Ahmat’ advanced with his Kaysik troops and entered the city of Dvin, in the hope that he might be able to bring his wicked plans to completion.
15 The prince of princes—who was the highest ranking and most judicious person in all Armenia and all under heaven—came out to him with the most splendid ceremony, bearing no few gifts and honours. But he persisted in the same obstinate and malicious intention.
16 He wished to destroy the rampart of bronze, to break the rod of iron, to bring the shepherd to ruin and the flocks to destruction.
17 However, the prince of princes Ashot could not endure that he accomplish his evil plans. So one day while the governor was preening and wallowing in such magnificent homage, the prince ordered his brother Abas, a mighty man and sparapet of Armenia, to put on solid armour, look to the arms and equipment of his troops, as was usual for brave heroes, and prepare horses, in order to thwart his evil plans.
18 At the hour when the morning callers were intending to enter his presence and he was expecting the great prince to come to him, then the great sparapet surrounded his tent with his armed troops bearing shields and lances, making a solid wall. He brought in the letter which Ahmat’ had treacherously written to Yamanik in the city of Partaw.
19 Looking down at the ground and unable to lift up his gaze, he remained abashed; he lost his strength and assumed that his last hour had come.
20 The sparapet took his hand and led him out, encouraging him to have no fear. He mounted a mule which they were holding ready by the door of the tent, and they brought him outside the wall of the camp to make him return by the same way as he had come.
21 They sent off his army separately through the region of Apahunik’, stripped of arms and horse armour (so they could) plunder no more, but they travelled with their luggage and horses.
22 Ahmat’ was escorted on his passage through the land of Vaspurakan by Shapuh, son of Ashot, until he reached the beginning of the road to Asorestan.
23 But the curopalates of Tarōn remained in the fortress of Sevan in the hands of Hasan, son of the impious Vasak. He found no means of escape from his dangerous prison in any quarter, although many were concerned for that honourable man, especially the great Catholicos of Armenia, Gēorg, who entreated Derenik to free him. Frequently he implored him by means of letters, but he would not agree.
24 He even took the trouble to come personally with great solicitude to free him from the misery of his prison. But even thus he was unable to obtain for him deliverance from his peril.
25 Consequently, he left him to the care of the Creator, entrusting him to the grace of God.
26 For the prince of Tarōn had great reverence for the office of the patriarch, and the latter exercised great solicitude for him, although he could not help in this particular matter.
27 Then the curopalates began to make false insinuations between Derenik and Hasan, who was the son of Derenik’s sister, to the effect that Derenik was not treating him honestly but was (aiming at) taking the fortress from him and gaining control of the land. “Often,” he said, “I have verified this from his trusted counsellors. So do not remain unconcerned and unworried about this, but promptly look for a way to render his plans void.”
28 Now the fortress was quite impregnable, and no little treasure had been accumulated in it over many years, while he (Hasan) himself was very young in years, being at the time of his independence aged fifteen years; for “youth and folly are vanity,” as Solomon says. So he fell for the guileful bait at that man’s suggestion, hoping for the fortress and the treasures and casting his eyes on the desire for ambition—the gathering of troops, the forming of cavalry, the giving of gifts to magnates and lords of the land, the summoning of everyone to support and aid—so that as his advice proposed, so indeed would he do.
29 But he was unable to act openly, for it would have been unbecoming to form an army and prepare for battle. So he plotted with deceitful cunning to carry out the fickle intentions of his plan. He entered the fortress and feigned an illness that was nearly mortal.
30 He sent word to the prince that without the slightest delay he should hurry there.
31 He followed the messengers with compassion for a relative, in the supposition that he had succumbed to a severe illness and was near death, as the messengers averred.
32 When the evening drew on, the darkness thickened, and everyone began to enter his own room for sleep, suddenly there was a glinting of swords and of lighted candles; the band of conspirators (arrived), and Hasan with them. They beat down the outer door where the prince had withdrawn; they seized him and brought him to the highest part of the castle and imprisoned him in the innermost room. He (Hasan) freed the curopalates, for him to go wherever fortune might bring him.
33 straightaway the bearer of this grievous news rapidly reached the glorious prince of princes and informed him of what had occurred.
34 He was then besieging the city of Manazkert in the land of Apahunik’, which was in the hands of Aplbar, and the blockade was nearly complete; but when the messengers arrived, he abandoned the siege, sending them proposals for peace.
35 Gurgēn, Musheł Bagratuni, and he hastened with the Catholicos and camped near the fortress where Derenik was imprisoned.
36 By wise and judicious counsel, with sweet and gentle words, they persuaded the young Hasan, offering him the reverence due his white hairs and the dignity of his princely station and such-like. The patriarch mediated a sworn peace treaty, that they would abandon to eternal oblivion the harm of the evil done. At the begging entreaties of the prince and great patriarch the proposals were carried out, and they extricated him from his captivity, leaving as hostages Gagik, son of Derenik, and the son of Grigor Artsruni.
37 At the same time some people approached Derenik insinuating (supposedly) true charges against Gagik Apumruan, that he was plotting with the curopalates (to do) what Hasan had fruitlessly done. But whether this was false or true is not clear to us; and I reckoned it better not to write down what is not certain.
38 However, Derenik himself was false to the oath of the peace treaty between himself and Hasan. He seized him and imprisoned him in the castle of Nkan and took his fortress from him, appointing his own trusted retainers to guard it. He also took from him his home and lands, putting his own officials in charge of the land.
39 But when Yamanik heard how Ashot had sent back Ahmat’ in disgrace and had frustrated the plan they had schemed against Armenia, he thought he was seeing his last hour upon him. He began to threaten and menace Ashot, openly and not in secret. By means of circular letters he set his hand to weaning away and estranging from him those subject to him—Derenik, prince of Vaspurakan, Aplbar Kaysik, ruler of Apahunik’, and likewise those others whom he was able to seduce. Yamanik himself wrote to Ashot about Derenik (to the effect that) he was maliciously plotting against Ashot.
40 So he managed to split and break apart the unity of the Armenians. But Derenik proposed peace with Hasan, promising to return the fortress of Sevan and his land. “Only,” he said, “send to me Gagik Apumruan by some strategem,” because Gagik had gone and fortified himself in the castle of Chakhuk, being suspicious of Derenik on being informed as to what Hasan had done to Derenik.
41 So at this proposal Hasan left Derenik, went to Gagik in the castle, and affirmed before him the complaints about Derenik. Gagik seemed very easily persuaded to believe him; so just as he (Hasan) had feigned a mock illness to Derenik, the same he now did to Gagik.
42 While Gagik was sleeping without worry or suspicion, Hasan came on him at night armed with drawn sword and accompanied by a small band, candles lit, and he bound him with iron bonds.
43 Derenik hastened to come to him, took Gagik for himself, and sent him under armed guard to Vantosp, to the princess of Vaspurakan, to be securely imprisoned.
44 After a few days Derenik went to the province of Chuash, to winter in the town of Marakan. Here it does not seem pleasant to me to continue my historical narrative.
45 My mind becomes stupified on considering the misfortunes that I planned to describe in these records. The course of my hands fails for strength to write. Pains as of childbirth overwhelm me as I set down these woeful tales. I grieve for the blow whereby I am crushed by the reproachful.
46 Fast bubbling tears as from a boiling kettle flow out in torrents. Despairing doubts surround me at these events.
47 Even more than the foaming waves stirred up from the depths by fierce winds, piled up like mountains and thundering like dragons, with even more fearful turbulence than the tempest for persons (caught) in their thrice violent course, by the whirlings of the mind is a noble heart forcibly constrained within.
48 I need some, even all, wise men gathered together in order to express the wealth of my laments. For I have not the strength to sing the funeral dirge of so many calamities that have befallen.
49 Therefore, I have withdrawn from running a race that demands such great eloquence. When men of mighty intellect are lacking, my poor historical talent is unfit to carry out the course required. Only with assistants would I perhaps dare to engage in tragic elegies.
50 When Derenik went to the winter quarters of the princes of Vaspurakan, he journeyed through the valley of Ěntsayik’ which opens into the province of the city of Her.
51 He did not heed the noble troops who tried to prevent him. For they had heard through the circular letter that Ashot prince of princes had laid an ambush for him.
52 They note: “Let us see the outcome of this report.” Undaunted in his refusal (to heed them), he passed on and lodged in the village of P’eṙotak opposite the city of Her.
53 But the emir of the city, called Aplbers, with the help of the Persian army had been waiting for many days to inflict harm on him; gathering troops, he went out to meet him (Derenik).
54 Early in the morning the messengers hurried out, saying: “Come, let us meet in friendly peace.” And when the nobles tried to stop him, he would not heed a single one.
55 Since the two districts are close to each other and contiguous, and the city is in a valley-shaped plain, it favoured the murderous beast to be courageous.
56 He sent messengers to take him a response about their meeting. The emir’s spies hastened to report: “Behold, he has left his army in order to go hunting, and is coming in this direction without concern or caution. So hurry to meet him, for God has delivered him into your hands.”
57 The armed cavalry galloped rapidly in a disordered attack. Derenik was riding grandly along and came face to face with the line of armed troops; he was alone in a watercourse. The enemy troops split to either side and forced him to come into the centre of their force.
58 Their host immediately surrounded him and enclosed him as in a secure cave, casting a mortal net around him for the destruction of the valiant hero.
59 The emir had given a signal, like that of Judas on kissing the Lord, saying: “When I give the sign by approaching to kiss him, do you wound him with your lances as strongly as you can.”
60 Immediately with drawn swords and lances they rushed on him like bloodthirsty, man-devouring beasts. By his murder they brought darkness to the land of Vaspurakan where he lived. When the prince died he was forty years old.
61 Then (everyone) turned piteous eyes on his valiant companions, to see whether there would be any who might bring him some aid. But since the Lord had delivered him into their hands, as David said, the fear of the Lord was on them all. Each man escaped by the skin of his teeth, and they fled to their own lands.
62 Only Apusakr, prince of Amatunik’, did they capture and bring to the city; and the corpse of the slain (Derenik) they took with them in triumph.
63 Here one should recall the words of Solomon that were fulfilled: “The fearless falls into traps and pits, and into places where there will be no visitation for ever.”
64 And with regard to the valour of the cowardly he says: “Fear will save the cowardly.” But if for the cowardly fear is to be reckoned valour, how much more for the brave does valour acquired through fear sustain them!
65 As David says: “I was prepared and I did not tremble.” And another of the wise men of the world note: “Do not travel with a fearless (man).” But particularly true are the words of Solomon, who note: “Woe to one alone. When he falls, who will raise him?” And: “Two are better than one; for if one falls, he will rise up.”
66 Merchants requested his corpse and delivered it to the bishop David of the same province; they placed it in a coffin in the church there. After a day had passed, Ashot, Derenik’s son, came, took his corpse, and laid it to rest with his fathers in the province of Ałbag in the monastery of the Holy Cross.
67 The land of Vaspurakan gathered, and for ten months they made deep mourning for him. After that, Shapuh, son of the king Ashot, came and conferred the principality on Ashot, son of Derenik, in the place of his father.
68 As for Gagik, also (called) Apumruan, he appointed him prefect over the land to rule as regent, for Derenik’s sons were very young. Ashot was nine years old when Derenik died; Gagik was seven, Gurgēn five.
69 Although Gagik (Apumruan) cared for and nutured the land, yet the mass of the nobility was not happy with him and was restive. But since Gagik was greatly endowed with wisdom, he deferred to all the provincial leaders and commanders of the country; he dealt with them wisely and with profound skill; and by honouring each with the respect due his rank he honoured and appeased them.
70 After this Ashot the king of Armenia came to console his daughter and grandchildren, increasing still further the stability of Ashot’s principality and the prefecture of Apumruan.
But the princess Sop’i, living one year and eight months after Derenik’s death, was gathered to her fathers. They brought her and laid her to rest in the same monastery of the Holy Cross.
71 After this, her sons Gagik and Ashot and Gurgēn fixed the day of their (parents’) commemoration on the feast of the Holy Cross. They gave to the holy church four estates: the monastery of P’shots’ and the estate of Ahavank’, opposite the church that was on the island, and the rock of Manazkert, which faces it on the southern side, and Berkri; and many other places, which after the death of their father and mother the king’s sons gave over for the needs of the Holy Cross of Ałt’amar. Their commands are as firm as the rock: if anyone tries to change them, by God’s commandment he will not inherit his throne and kingdom.
72And if anyone wishes to affirm them, he will be unshakeable in this world. Amen.
Գլ. 21
0 Smbat rules in place of Ashot.
1 In those times Ashot king of Armenia departed this world at a good old age, having enjoyed an abundant and happy (life).
“His hand was on all, and the hand of all on him.” He splendidly carried through the period of his reign: five years in the dignity of prince, twenty-five years of leadership as prince of princes, four years in royal splendour. He died in the year [339] of the Armenian era, in the fifteenth year of the patriarchate of the Catholicos of Armenia Gēorg.
2 In his stead ruled Smbat, son of Ashot, an illustrious and very intelligent man, very energetic in all matters; as concerns things under heaven it is suitable and necessary to abbreviate the totality: “pleasing to God and elite among men.”
Գլ. 22
0 The destruction of the city of Dvin by a severe earthquake.
1 In the third year of his reign over Armenia, by divine anger the innermost depths clashed together with tremblings and shakings in the abyss like agitated torrents. The lowest part of the earth collapsed and was firmly locked in the region of Sandaramet; fierce winds blew over the darkened waters, trampling down the deep, solid foundations of the earth and causing its thick, dense and immeasurable infinity to heave, until it burst onto the surface of the earth opposite the city of Artashat, which is called Blur, where is the capital city Dvin. This populous (city), surrounded by fortified ramparts and swarming and teeming with commerce and all kinds of impurity, was overthrown from its foundations.
2 Hell opened its mouth wide and swallowed into its depths very many people. For some their houses became their tombs, just as it swallowed up the houses of the army of the Korahites. He who earlier spared the repentant Ninevites, now had no pity for the stony heart of the citizens of Dvin.
3 Even the holy places and houses of prayer suffered the earthquake, their walls cracking and collapsing, as then on the death of King Ozias in the days of the prophet Isaiah, when at the voice of the seraphim the temple of the Lord was shaken and its doorposts destroyed.
4 Likewise, in the time of Zechariah the prophet there was an earthquake as far as the Mount of Olives. It is said that the number of people killed by the quake was more than seventy thousand. This earthquake was more severe than the one in the years of Zak’aria Catholicos of Armenia, after the seventh year of the captivity of the Armenians. There happened to be there also the blessed bishop Grigor, the prelate of Ṙshtunik’. He was unable to escape with his companions, since they were then at prayer on the mountain. So some of them were buried in that spot by the same earthquake.
5 But the blessed patriarch Lord Gēorg, more grievously afflicted than by the worldwide destruction in the time of Noah, with the bishop Grigor offered to benevolent God the supplication of Abraham of old on the destruction of Sodom. Abandoning his residence in Dvin, he went to reside in Nor K’ałak’ in the great church which the blessed lord Nersēs [II], Catholicos of Armenia, had built in the name of Saint Gregory.
6 In the second year after this the Greek army besieged the city of Karin, but turned back of their own will and abandoned it. In the same year the ruling prince of Tarōn died, and Ahmat’, son of Yisē (son of) Sheh, seized the land to subject it. Gurgēn the prince, son of the curopalates, was deceitfully killed by Ahmat’s commanders; he was a brave and famous man, renowned among the Armenians.
7 But the sons of Derenik, Ashot and Gagik and Gurgēn, as they grew in body increased in vigour and stature; they were also endowed with no little intelligence in the concomitant growth of their minds. With lively and joyous enthusiasm they had faith in the Lord’s providential care for the prosperity of the land, and they turned the mourning and grief which afflicted the country because of Derenik’s death into happiness and joy.
8 Demonstrating the extent of their fraternal deference, with incomparable courtesy each regarded the other (two) as superior to himself, reckoning the dignity of their princely rank to be equally shared. Merely for his precedence did they agree to give the dignity of prince to Ashot. In this unopposed harmony they divided the land into three parts, giving to Ashot, as we said above, the rank of the ancestral principality with most of the other parts of the country as far as the castle of Nakhchavan.
9 On the other hand, Gagik (had) the area of Ṙshtunik’’ with the neighbouring provinces and as much as he could obtain by force of the land of Mokk’. While Gurgēn (had) the eastern regions, from the end of Ałbag and all Parskahayk’ around it as far as the beginning of Korduk’, and wherever in this area he could control.
10 And in such fashion they (divided the land).
But Apumruan, by reason of being prefect, and alleging the youthful age of these (princes), gradually began to gain control of the fortresses, loosening the bridle of his ambition for power: the fortress of Nkan in the province of T’oṙnawan, the castle of Kotor in the valley of Ěntsayik’, the castle of Sevan in the gully of Lmbay.
11 To the other nobility residing in fortified places he daily distributed gifts and honours, and happily spent time with them in order to win them over.
12 When the nobles of Vaspurakan learned the details of Gagik’s intentions, they had no desire to continue supporting him, and tried to find a solution without disturbing the peace. Some proposed this, some suggested that.
But the alternative intentions of a majority were carried through for a while.
13 The son of Apusech, Awshin, who had brought his Persian dynasty to a high point by notable victories, attempted to lay hands on Armenia in order to spread farther his oppressive extortions. He frequently sent letters to each of the princes, especially to Prince Ashot and his brothers. Being acquainted with his tyrannical control over the Persian chiefs and what they had suffered, and reckoning that because of his neighbouring proximity to this country he might well inflict the Persian fate on us and our land, they agreed to submit to him and remain subject.
14 Ashot followed Awshin’s messengers and went off fearlessly and courageously. But the Armenian king Smbat regarded Ashot’s going to Awshin as inappropriate, lest other princes be induced to follow the same path. When he tried to restrain Ashot, the latter paid no heed.
15 Immediately, moved by violent anger, King Smbat wrote to Gurgēn, lord of Andzavats’ik’, and to Gagik Apumruan, saying: “By natural right the land of Vaspurakan was your inheritance, but Ashot’s ancestors have set you aside. So advance on your land with a powerful army, and let the territory be yours to inherit.”
16 They quickly carried out his command in their ambitious desires. Marching on the land, they divided it into two portions.
17 They came to attack the castle of the city of Van. When Ashot had gone (to Awshin) he had left there the princess of Vaspurakan, Seday, and had entrusted the defence of the fortress to Yisē, brother of T’adēos, who were called sons of Sherep’, from the Akēats’i family—valiant men, versed in military affairs. They waged battle there for thirty days and were unable to gain an advantage, but suffered defeat at the hands of Yisē rather than winning a victory. Eventually the castle’s supplies ran out, water especially being short. So unwillingly they abandoned the battle, ceased hostilities, and surrendered the castle to Gagik.
18 While peace was thus shattered in the land, news reached Awshin and Prince Ashot to the effect that: “The land is troubled and those who hold your fortresses are wavering. So hurry immediately to destroy the unity they have imposed by force.” Brooking no delay, he came with troops of Awshin to attack them. They retreated into their fortresses, and the troops of Vaspurakan turned to support Ashot.
19 Now Gurgēn was planning to seize for himself a part of the country, especially the capital of Ṙshtunik’ which was the site of his father’s murder, regarding it as the blood price.
20 However, Apumruan made excuses to Ashot, saying: “I have come to this land to prevent Gurgēn taking control of the castles of the country by force and winning over your troops by coercion. So talk peace with me, and remove the veil of deceit between the two (of us).” The gentle prince Ashot, mild and overflowing with all virtues, acquiesced in the proposal.
21 They met at the valley of Kulan, where Gurgēn had encamped on the spot (called) Karkineank’ with a numerous army. Gurgēn spoke openly to Ashot of his plans, and since the prince did not agree they immediately prepared for battle.
22 Although Ashot had a smaller force with him, he did not withdraw or shy from war. But Apumruan came between them, and calmed the lines prepared for battle. Gurgēn returned to his own castle of Kanguar, and a few days later his life came to an end. A mettlesome horse threw and killed that most valiant of lords, the brave commander and general of Greater Armenia.
23 But Apumruan continued to foster ambitions of ruling over the country.
24 Since the three sons of Derenik, Ashot, Gagik, and Gurgēn, were indissolubly linked to each other with mutual confidence and trust like a strong city or rampart of bronze, he was unable to carry out his plan. But as his ambition welled up inside him like raging waves, he persisted in his ambitions. They, having no suspicions with regard to Apumruan, came to him without mistrust; while he found a suitable occasion to seize them together and have them imprisoned in iron bonds in the castles of the country. Ashot was taken to the impregnable Nkan, Gagik to the fortress of Sevan, and Gurgēn to the fort of Kotor.
25 And he gave back the fortress of Sevan to Hasan, son of the impious Vasak.
On seeing this the nobles of Vaspurakan were unable to endure what Apumruan had succeeded in doing. They came to Atom, son of the great Gurgēn, in the castle of Kanguar in order to find a solution: Yisē lord of Trunik’, the son of Honawar; Varazshapuh lord of Abełeank’; T’adēos Akēats’i, son of Sherep’; and others with them. With their baggage and families they all abandoned their homes and ancestral domains in their sincere devotion to the sons of Derenik.
26 They reckoned it better to live in foreign exile than to see the sons of their prince, the rulers of the land, imprisoned and held in bonds. From their youth they had loyally paid due service in accordance with the fitting custom of subjects to masters, as (even) the teacher of the heathen enjoins.
27 At that point Shapuh, the king’s brother, arrived and appointed Gagik lord of the principality of Vaspurakan, notably because Shapuh had married his daughter to Gagik. Atom procrastinated because of his fear of the king.
28 The nobles of Vaspurakan in opposition went off to the city of Amida to Ahmat’, son of Yisē (son of) Sheh, who with great delight won them to himself as honourable men and powerful warriors, especially because they had often acquired a victorious reputation.
29 Indeed he had previously known (of them) by reports, and was very well disposed to receive them. Having seized the region of Tarōn for himself, he was aiming at becoming the effective ruler of all Armenia.
30 For they earlier called Tarōn the “province” of Armenia. So Ahmat’ received them and put them to forwarding his own purpose, so that he might win over the Armenian princes by respect and friendship, and thereby be secure from the suspicious messages which Smbat the Armenian king was continuously sending to him.
Գլ. 23
0 Concerning the campaign of Smbat, king of Armenia, with the princes of Gēorgia, Albania, and all Armenia, against Ahmat’ of Amida; the defeat of Smbat by Ahmat’ in the district of Ałdznik’ on the river T’ukh, which flows into the lake of Bznunik’.
1 As we briefly mentioned above concerning Ahmat’, he had seized the land of Tarōn for himself and withdrawn it from Armenian control.
2 Smbat frequently wrote to Ahmat’ (asking him) to abandon that land and give it to over to Ashot, son of prince David, promising him the position of governor of Armenia by royal decree with the homage of the Armenians.
3 But Ahmat’ did not deign to heed his messages and scorned the proposals.
4 Then the king sent messengers to all regions of his Armenian kingdom, to the Gēorgians and Albanians, to the citizens, governors and prefects, and those who in friendly submission paid him tribute.
5 Atrnerseh, prince of Gēorgia, came to him. And they say that the number of his forces was about [120,000]. He marched along the edge of the lake of Bznunik’ through the area of Apahunik’, and camped on the bank of the river that descends from the ravines of Ałdznik’.
6 When news of his arrival reached Ahmat’, he too assembled the forces of his province and those of Mesopotamia and the Get’ats’ik’, and came out to meet him.
7 straightaway, in the twinkling of an eye, the thickly massed cavalry, armed and prepared, formed ranks in martial opposition and incited a clash. The valiant warriors of Vaspurakan, whose names we recorded above, attacked like heroes. They surrounded the camp, turned back the commanders, and as the wind shakes thickets of reeds, so did they mow down the host of the (enemy) army.
8 When the king learned that the armies had joined combat, he hoped still to be able to bring the battle to an end. But threatened by his corps of warriors, he was unable to calm the raging fury and surging carnage.
9 So he immediately turned his horse’s bridle to advance to the fray. He demonstrated there many brave acts of heroism, but they were of no avail.
10 Abandoning the battle, he turned in flight by way of Hołts’. Ahmat’ surrounded the (Armenian) army and inflicted merciless losses, especially on the rabble of foot soldiers with them. They say that the number of killed was more than [5,000], and for one year the bodies of the dead were left intact by beasts and birds.
11 In that battle fell Ashot Haykazn, prince of Gełark’unik’, called the son of Sup’an. The wife of the sparapet came from Tarōn, and finding his body by its insignia, took it to her town of Porp and buried it.
Գլ. 24
0 Concerning the death of Apumruan.
1 Apumruan kept Gagik, son of Derenik, unfettered, having extricated him from bonds and prison.
2 But the latter plotted (even) more assiduously to murder him courageously. Members of the house of the Amatunik’, Shapuh and Vahan and Saray, who were brothers, Apusakr Vahuni, and others conspired together with Gagik to murder Apumruan, whereby they might be able to release Prince Ashot and Gurgēn from bonds and win back their principality. So when Apumruan arrived at Vantosp with the fugitives after the king, they resolutely carried out Gagik’s plan.
3 When the king had gone away a distance of two days’ journey, Apumruan went out to go riding. The nobles struck him from behind with their swords and slew him; cutting off his head, they sent it to the garrison.
4 They freed Ashot and Gurgēn from imprisonment, and ruled over their native principality with great vigour, living thenceforth without worry or suspicion.
5 Princess Seday, Ashot’s wife, took the body and placed it in a tomb in the place called Dzoroy-vank’, above the village of Ahavakank’.
6 When news of what had been done reached the king, he made no other response save to say: “That deed was done worthily.”
7 When the king arrived in his own lands, he had gifts and honours taken to Ashot in accordance with princely custom, raising Gagik to the dignity of general of Greater Armenia, to carry before him according to the custom of the Byzantine emperors banners inscribed with the cross.
8 He endowed Gurgēn his brother with the position of governor in accordance with the highest rank of the Armenian kings, especially of the great king Trdat.
Գլ. 25
0 How with deceitful friendship Awshin plotted evil against Armenia and its princes.
1 Now since Awshin, son of Apusech, was a man who loved turmoil and hated peace, and was insatiable in his thirst for human blood—which characteristics he regarded as great personal renown—he valued the ruin of a country more highly than its prosperity. Ceaselessly he moved around, contending with all lands, never resting. In his deceitful friendship for the land of Vaspurakan and its leaders he gave the impression that his affection was complete. One after the other he constrained them to hasten individually to his presence in order to render vassal service—which indeed Ashot and Gagik and Gurgēn did. Willingly or unwillingly, they carried out his orders, going and returning one by one.
2 However, one day Gurgēn went to meet him in the city of Partaw, and stayed there for about a whole year. Awshin, that hater of good and lover of evil, continually plotted to effect great harm on Gurgēn, to cast him into prison and inflict deadly tortures on him, to seize his castles for himself, to put the land into the hands of his own officials and to treat its (inhabitants) in Persian fashion.
3 Gurgēn learned what Awshin was plotting against him from some people—or rather the providential and protective right hand of Christ sheltered him and saved him from destruction by fire and hail. Help came from God, making him courageous, and snatched him away from the teeth of the wild beast. He escaped under cover of darkness, accompanied by Shapuh from the Amatuni family, who had been an accomplice of Gagik’s in the murder of Apumruan that we described above.
4 So they returned to their own land, and filled the country with great joy as if they were to see someone returned from the dead. But Awshin, thwarted in his plans, redoubled (his efforts) to accomplish his wicked desires in this fashion. With haughty mien he suddenly entered the city of Semiramis, Vantosp, growling and uttering cruel threats.
5 However, Prince Ashot and his brothers retreated through the regions of Lesser Ałbag, near to the fortresses of Jłmar and Sring. Awshin entrusted the country to a certain minion Sap’i, a eunuch, from among the Greek captives; he had abandoned the Christian faith and accepted the Muslim religion, induced by its bloodthirsty teaching. They spread their agents throughout the land, save only that they were unable to gain the fortresses.
6 In this fashion they acted without concern or fear, exacting tribute through officials. A strong force remained in the town of Hamboyrazan in the province of Mardastan, to which the episcopal see of Mardpetakan had then been transferred from the city of Nakhchavan. Here our three valiant brothers arrived with a small band of nobles in winter time. In the pale light (of dawn) they galloped upon (the enemy) and struck down more than a few with the sword.
7 But since their horses were weary from their long journey and their energy was enfeebled by the drifts of thick snow, the enemy, being rested, returned to the attack with bows and lances. Some they captured, others they condemned to death, and cutting off their heads raised these up on poles over the gateposts of the wall.
8 The captives they sent to Awshin in Partaw; they were imprisoned, condemned to death, and slaughtered by being cut in half. In this fashion they inflicted a cruel death on all the prisoners by cutting them in half, terrifying all who saw their dreadful end.
9 Only a certain Arshak from the family of the Varazhnunik’ (survived) at the request of the daughter of Shapuh Bagratuni, whom Awshin at that time had impiously married. The princes of Vaspurakan Seday, wife of Ashot and daughter of Apumruan, begged for him also, and they saved him from Awshin’s sword.
Գլ. 26
0 How Awshin and all his army perished through divine anger.
1 What person or land did Awshin not destroy by various oppressive means—brigandage, rapine, murder by sword, and famine?
2 For the famine became so severe that people not only ate animals regarded as unclean by the rules of purity but even revolting and horrible things which wild animals pass over. They ate the corpses of the dead without remorse, dragging them from the graves after they had been buried for one or two years.
3 And what was the reason for this if not what Paul had note: “Because they did not choose to abide by the knowledge of God, he delivered them to dishonourable intentions to work unworthy deeds.”
4 This the prophet at the time of the Babylonian captivity also expressed: “Fathers will eat sons, and sons fathers,” as happened in the time of Vespasian. But since the misfortune came from heaven and the wrath was sent by God, no one was able to oppose him in war. However, he who struck, the same also healed.
5 For while the land was in such distress, they expected God’s mercy to be multiplied, as God is accustomed to remember his compassion in his anger. A man named Yovsēp of Greek origin had entered Awshin’s service; a eunuch, he abandoned the Christian religion, accepting the erring faith of Mahumat’. He was a ferocious man, savage, unsparing in the drinking of human blood, but of mighty prowess in deeds of war, who cast fear into (other) nations; into his hands Awshin had entrusted power and force.
6 But God, who in his providence alters the hearts of princes, separated and estranged Yovsēp’ from Awshin. Leaving the city of Partaw, he took his troops and marched rapidly to the land of Asorestan.
7 When Awshin learned of this, he was deeply stricken and made haste to write to Sap’i, who was residing at Vantosp and exercising the role of lord in Vaspurakan. Without delay and observing utmost speed, he went to Awshin in the city of Marakay.
8 In just vengeance did the sword of the Lord, filled with wrath, fall on Awshin and his entire camp. The angel of God dealt them incurable blows in the fashion of Herod’s disease: the body of that beastly man became bloated with pus and horrible swelling, and was filled with bloody corruption. First of all, Sap’i, his dear friend, drank the strong poison. His bones and flesh were infected with incurable ulcers, and in the presence of Awshin he ended his life.
9 In similar fashion all the soldiers and captains with the entire army perished; and also the herds of horses and donkeys and camels died from the same ulcerous infection.
10 Awshin himself suffered dreadful torments; having tasted (a cup) more bitter than viper’s gall, he went on the journey to perdition. And hell below turned bitter on meeting him, who brought with him an infinity of evils.
11 So our country took breath, and everyone lived in peace according to his rank, from the greatest to the least, thanking the mercies of God. In amazement they considered him (wondering) who he was, what sort of man, and how he had perished, and saying: “How did the exactor cease and the tormentor pause; how did his glory go down to hell?”
12 This happened in [347] of the Armenian era, in which year Lord Gēorg, Catholicos of Armenia, also died.
13 He was succeeded on the throne of Saint Gregory by the blessed Mashtots’, who came from the island in the lake of Gełark’uni. He exemplified the way of life of John the Baptist; and if you will not mock at my words, it seems not inappropriate or reprehensible to call him by the same name. For the Baptist was commanded to drink neither wine nor strong liquor. But he not only did not get drunk on wine, but did not quench his thirst with water save by the merest damping; and he satisfied his hunger with austere herbs.
14 But in scholarly learning he was deeply versed, dead to the love for possessions but lively in his generosity.
15 He occupied the patriarchal throne for eight or nine months, then passed on to the throne of apostolic honour promised by our Saviour.
16 In his stead the blessed lord Yōhannēs inherited the patriarchal throne. He had been educated and had studied at the feet of Saint Mashtots’. Bedewed with the latter’s learned instruction and scholarly discipline, he was a man of sweet temperament and modest disposition. He considered himself one with the common people, was foreign to haughty arrogance, and kept to the place of the mild praised by our Lord Jesus Christ.
Գլ. 27
0 Concerning the miracle which was revealed in Ostan of Ṙshtunik’ in the years of Gagik’s generalship.
1 I have undertaken to give a true account of the marvellous manifestation of wonders that appeared during the time Gagik was general. But not a few regrets have fallen on me, which I shall now briefly expound, dutifully continuing my narrative.
2 The four-armed cross of Christ had been fashioned in wood by a certain skilled craftsman, and a silversmith had enclosed the wood with pure and unalloyed silver seven times refined in the furnace—like the altar of propitiation and other vessels prescribed by Moses for the tabernacle (and fashioned) by the craftsmen Eliab and Beseliel.
3 A new Nabuzardan or Zamri from the heresy of Nestorius appeared, a thrice-miserable and wicked wretch, afflicted with the scourge of avarice. Penetrating in the darkness of night, he made his way into the secure walled hill and entered the holy shrine.
4 While sweetly desired sleep overwhelmed those keeping the night watch, he raised his impure hand to the holy of holies and seized the holy cross of Christ. He got out through the window and hid himself to the west on the shore of the lake in a cave in the rock. But when he stripped the silver from the wood, straightaway the evil demon afflicted him, causing him to roll down the mountain in a long fall as far as the level ground where the vineyards are.
5 When what had happened became known, (people) rushed to search in the city and on the roadways in whichever direction anyone might have hurried, until they came upon the man afflicted by an evil spirit, still lying half dead.
6 Picking up the cross that had been broken and crushed into pieces, they brought it to the general and washed off the impure blood that had adhered to the cross from the tumble of the demon-possessed man.
7 He ordered a goldsmith to be brought, and had the invincible wood of the cross of Christ restored again. He rejoined the fragments in each one’s position, and covered it with pure silver more splendidly than before, to the glory of the Christians and to the shame and ignominy of the enemies of Christ’s cross.
8 Then the wretch suffered the sentence of death, to pay in the world to come the penalty of the crucifiers.
9 But do not blame me for comparing the things of the law to those of the gospel; I am not ignorant of the greater and the less, of the example and the truth.
10 As Paul teaches: “Whoever despised the laws of Moses, died from the testimony of two or three witnesses. Of how much greater a punishment will we think that man worthy who trampled the Son of God,” and so on.
Գլ. 28
0 Concerning the rebellion of the Muslims called Kaysikk’ a and of the prince of Siunik’ against the rule of Smbat, and the subjection again of them both.
1 At that time the Armenian king Smbat assembled an army to attack the land of Apahunik’.
2 For the sons of Abdrahman, who are called the Kaysikk’, had revolted against the king’s authority (refusing) to give tribute and military service as was due.
3 Almost all the princes of Armenia, Gēorgia, and Albania came with the Armenian army to attack the land of Apahunik’. With the princes were also the great prince of Vaspurakan, Ashot son of Derenik, accompanied by Grigor prince of Mokk’ and the troops of Andzavats’ik’; for the princes of Mokk’ and of Andzavats’ik’ had submitted to the principality of Vaspurakan.
4 The Armenian army crossed over and encamped on the plain of Awshakan in the province of Manazav.
5 But the Kaysik who governed the land of Apahunik’ gathered his own forces, including the neighbouring citizens and the Persian brigands who used to make raids against the Greeks.
6 The Kaysik wrote to the king to seek peace and (offering) that whatever he wished should be done. So it was openly, but the secret later became clear. The king agreed to peace.
7 But the Kaysiks and their allies and the Persian troops were secretly provoking battle and rapidly marched on the Armenian army. The latter were encamped without concern (thinking themselves) in safety, when the former drew up their line and armed for battle. The king (and his army), taken by surprise, quickly fled from the camp by forced marches.
8 But Prince Ashot, the prince of Mokk’, and the troops of Andzavats’ik’ very bravely stood their ground. In full armour and on armed horses they attacked as one man. In a resolute charge they fell on the right wing of the enemy, where the bravest of the Muslims were drawn up. They broke their ranks, defeated their warriors, and in the twinkling of an eye routed their army. Pursuing the fugitives, they put their swords to good use, piling up the corpses. The survivors fled for refuge to the city of Manazav.
9 The bearer of the news caught up with the king, and they turned back to besiege the city.
10 But those immured in the city sent prayers and supplications to the great prince Ashot that he might effect peace between them. Not being indifferent, but rather overflowing with benevolence, Ashot made peace proposals to the king. The latter was not unheedful and accepted the proposal, taking tribute and hostages including the fortress of Erikaw of Halats’ovit, which the lord of Manazav had taken from the lord of Berkri. These had taken it from the Ginuni family descended from Mezhezh Gnuni, although Berkri had been part of Vaspurakan. So he restored it to the people of Berkri. They returned in great triumph and unlimited joy.
11 This took place in the year [351] of the Armenian era, in the fourth year of the patriarchate of Yovhannēs, Catholicos of the Armenians.
12 When the next year came round, Smbat prince of Siunik’ rebelled against the king of Armenia, prevented the payment of tribute to the king, and endeavoured to direct the tribute and taxes to the tyrant of Persia. He himself gathered his own forces, ten thousand soldiers, and occupied the fortresses of Vayots’-dzor.
13 Then the king rapidly sent messengers one after the other to Prince Ashot (asking him) to come quickly to him without delay.
14 In one letter, recalling what Ashot had done against the army of Apahunik’—his victorious war and winning of glorious repute-—he wrote as follows: “This further task will be accomplished by peace or war, (if) only you put aside distracting delays,” and he promised to give him cities, provinces, villages, and estates.
15 For he had (already) given him possession of the city of Nakhchavan for his victory over the Kaysik of Manazav.
16 The king himself gathered a large army of more than twenty-five thousand, and crossed over the river Araxes; they camped at that spot.
17 The prince of Vaspurakan arrived posthaste at the rendezvous. At this the king greatly rejoiced, being freed from the fear that he had of the prince of Siunik’.
18 At daybreak he crossed over the river Araxes to the plain of Sharur and camped beside the river.
19 Then prince Ashot wrote to Prince Smbat, persuading him of the uselessness of his rebellion. He reconciled the two and made peace between them; so Sahak, brother of the prince of Siunik’, came bringing with him the tribute.
20 Then he returned with many gifts and unparalleled joy.
Գլ. 29
0 Concerning the death of Ashot, prince of Vaspurakan, in the city of Nakhchavan.
1 At this point not with ready willingness do I continue my narrative, for grief rather than joy overtakes me.
2 Infinite sadness springs up in the place of rejoicing; torrents of tears pour in streams from my eyes in the place of peals of laughter; I sink down rather than stand up straight; within me reigns broken heart rather than firm valour; my being is full of pain instead of health that opposes inevitable death.
3 For what reason or cause? Because I am deprived of my valiant and great prince, of my hero and glorious chief.
4 I speak of Ashot the honourable, noble, and grandly eminent, absolutely the most prominent among all the Armenians.
5 For when he went to lend his support to the king of Armenia, as soon as he left his house in the city of Van he was gripped by the pains of sickness, harbingers of death, which the aid of skillful physicians could not assuage.
6 The nobility of Vaspurakan implored him not to go on that journey, adducing his illness; but he chose death for his uncle over life that would render (his loyalty) suspect.
7 When the pains of his abdominal sickness intensified he entered the city of Nakhchavan. There he remained for forty days before departing this world, respected by all, especially because he was dear and beloved to everyone—high and low, poor and rich, grand and small.
8 He had lived from [325] of the Armenian era, and was twenty-nine when he departed this world in the month of Areg, the fourth day of the month, on a Monday at the ninth hour of the day. The princess Seday took his body and buried it in Ałbag in the village of Awsi, in the monastery of the Holy Cross.
9 It would be appropriate to extend further rhetorical laments over him.
10 But since the energy of my feeble mind is inadequate to compose a proper lament, let that now be left to another stronger person or to another time.
11 To counter this affliction, I have consoled myself with consummate and incomparable joy, by running after spiritual delights in place of physical pleasure.
12 For although Ashot ended the measure of his life prematurely, he acquired a surplus by exchanging the certain and unfailing dissolution of this existence for spiritual, eternal, and undying life, repenting and regretting his youthful inclination to easy and quickly accomplished evil deeds.
13 For when the mortal pains gripped him, he no longer fretted over his youthful and premature departure from this world, his leaving the country with its numerous provinces and impregnable fortresses, his abandoning his splendid and delightful high-ranking brothers, and leaving the varied magnificence of nobility and what other sweet delights there are under heaven on earth: the glorious beauty of the sun and moon, with the splendour of the stars in their mutations through the firmament of heaven, of the sea and dry lands, of the pleasure of the magnificent rolling of the waves, and all the other congruous features of providence that reveal the image of the archetype.
14 These and even more displays of material things he plunged into oblivion in his flight to the heavenly beings and the king of heaven. In his concern for the future (life) he was meek to the clergy of the church. He summoned the elders of the new testament, the bishops and priests, before whom he delivered a full confession of faith: the illumination of baptism, repentance for past deeds, hope after death, the benevolence of Christ.
15 He cited the pledges by enumerating the greatest (examples) in a short time: the adulteress, the tax gatherer, the brigand, and such-like. He poured forth sighing, tears, confession, piteous intercessions, sadness unto death, looking to the medicine of life—the Body and Blood of the Son of God—for the forgiveness of sins, raising moanings and groanings with unbecoming sighs and great laments to Christ.
16 He beat his face with stones, shed torrents of tears from welling eyes, tore out with his nails his newly blooming beard resplendent with gold and adorned with flowers, and insatiably performed further acts of penitence.
17 Even the holy angels appeared in visible form; in terror at their sight his mind was dazed. As they surrounded him, he questioned: “Is there forgiveness for my wicked deeds? Will God forgive my frequent trespasses? Tell me, answer me.”
18 This he said, his face buried in his couch, mingling his laments with repeated moans and groans.
19 I indeed was beside him and knew precisely his firmness in the hope of salvation. Having tasted the Living Bread and the source of the Living and Life-giving Blood of the Son of God, he gave up his soul into the hands of the holy angels and fearlessly passed through the powers and principalities, through the guardians of this dark (region) who have control over the souls of unbelievers, rather than those of believers and those who have repented, and deliver them to their perdition.
20 After the death of Ashot and the completion of the period of mourning for him, his brother Gagik took control of the principality of Vaspurakan. The brothers Gagik and Gurgēn, born of the same father and mother, descended from the noble and high-ranking stocks of Senek’erim and David, came together in mutual harmony inspired by affable love for each other with no thoughts of evil. They combined noble intention and generous inspiration, putting aside all thoughts of hostile intent and folly, and embraced each other in their desire for the good and advantageous prosperity and peace of their native land, to which they devoted their diligent care.
21 By their reforms they restored to order what had been disturbed, brought back those who had been deprived of or removed from their ancestral lands and homes, settled the confused and turbulent state of the country into a course of calm and peace, and permitted each and every inhabitant of the country to live in security, undisturbed by marauders within or without.
22 The whole area of their principality they divided into two parts.
23 The eastern and western regions that face to the north Prince Gagik received as his portion: the provinces of Chuash and T’oṙnavan, Artaz, Mardastan, Gaṙni, Aṙberani, Ałandṙot, Baṙilovit, Palunik’ and of Metsnunik’, of Tosp, Ṙshtunik’, Bogunik’, Gugan the province of Artashēs.
24 These were famous provinces, which in earlier times the father of treachery called mardpet had made his own—the story of which we recorded above—and especially the city of Shamiram, the most famous and glorious of all regions of Vaspurakan.
25 On the other hand, Gurgēn marzpan of Armenia received as his portion the eastern part that goes down to the south: the valley of Andzahik’, Krchunik’, Khulanovit, the original province of Mardastan, Archishakovit, Aṙnoy-otn, Greater and Lesser Ałbag, Akē, Tambēr, Tagrean, Ěṙnay, Zarehavan.
26 But Tambēr, Ěṙnay, and Zarehavan had been detached from Parskahayk’, while the city of Nakhchavan and the province of Golt’n had been detached from Vaspurakan a long time before, [211] years in fact, in the year when the church of Saint Gregory was burned and the Armenian troops suffered a horrible death.
27 The province of Gołt’n (had been detached) at the time of the martyrdom of Saint Vahan, in the year [186] of the (Armenian) era when Saint Vahan, who was the son of Khosrov lord of Gołt’n, was martyred.
28 So they began to create prosperity and peace for the land through equitable justice, care for orphans and widows, vigilance in charity for the poor and embellishment of the church. Gagik fortified with walls the hill at Ostan in Ṙshtunik’ that had lain in ruins for many years; he rebuilt the church there dedicated to the Holy Mother of God, Mary, and embellished it with very valuable vessels. In it he also placed the cross which we mentioned above, through which miraculous powers had been revealed.
29 He built a church in the rocky cave of Amrakan, at the summit of the rock, dedicated to the valiant soldier Saint Gēorge. He adorned it with similar embellishment, with a silver censer, worked in choice silver and emblazoned with the sign of Christ’s cross.
30 Right beneath Amrakan, in a hollow spot diagonally to the north, he built a church, constructed in wonderful fashion from stones cut in the city of Manazav and (brought) to Vantosp, dedicated to the holy Sion in the holy city of Jerusalem. To the right of the altar he built on the same foundation (a chapel) dedicated to the crucifixion of the Lord at Golgotha. Above it he constructed a church (dedicated) to the upper room of the mystical celebration of the transmission of the new covenant.
31 On the left side of the altar he built a church in commemoration of the Resurrection of Christ on the third day from the tomb, having pillaged hell. Above that he built a church (dedicated) to the Ascension to heaven and the sharing of the Father’s throne, and in commemoration of the Second Coming, when he will come in the Father’s glory with the angels to the apostles, bringing them the consoling and encouraging gospel.
32 He also built on the rock of Amrakan on the eastern and western sides banqueting halls decorated in gold, with verandahs, improving what had earlier been constructed by his father Derenik.
33 On the southern side he provided a staircase cut in the rock to the cistern, rising from below up to the summit of the rock with easy access and egress, cemented with sand and lime.
34 In his seemly wisdom he prepared a water tunnel underground, cutting channels for the passage of water out of the rock, so it could run from the summit of Mount Varag obliquely from south to north into calm wide hollows in the plain, and debouch at the summit of the rock of Amrakan. Thereby he provided for the various needs and requirements of his royal palace, his own construction that was built like a city, improving on the construction of his father.
35 Futhermore, looking to the east in the direction of Chuashrot and the city of Getk’, he constructed a splendid place of pleasure, surrounding with palatial buildings a hill from which one could look down onto the plain to the banks of the river Araxes. There herds of deer gambolled; there were lairs of boars and lions and herds of onagers, all ready for the pleasures of the chase—facing the mountains of Ayrarat, noble Masis, where Artavazd, son of Artashēs, fell headlong on the rough slopes.
36 Descending to the town of Maṙakan on the river called Karmir which runs into the river Araxes, he built a stronghold impregnable to mounted raiders. There too in similar fashion he placed inside dwellings, streets, and buildings divided into rooms, sufficient for his needs, a little below the place called Dzork’.
37 He found there a strong rocky place secure from military attacks, which he enclosed with ramparts. He established there a splendid palace, beautifully adorned for festivities. In this manner he was unstintingly mindful of all necessities, and accomplished everything that might serve the prosperity and peace of the land, involving himself in every useful activity—as is appropriate for kings and princes to care and provide for the prosperity of the country over whose direction they have been appointed by God.
38 For not only was he concerned with its prosperity but he was also ready to shed his blood and virtuously lay down his life for his sheep like a good shepherd, raising a lofty and grand memorial, an indelible covenant for ages to come.
39 With rapid step he made his upward course to attain the mountain of the Lord and the house of our God, following the prophet’s exhortation, soaring upwards from below to Mount Varag. There he worshipped the wood of Christ’s cross that was crowned by Christ, a pedestal for God’s feet, in which the ranks of kings who believe in Christ glory and by which they are crowned.
40 He covered the holy cross of salvation with gold studded with precious stones, and set the wondrous rood with pearls; he fitted it into sweet-smelling wood, leaving a part open from the golden covering, and on its front (fitted) a square cross-shaped wooden casket.
41 This is the cross which we mentioned above when we described its appearance [259] years previously in the time of Nersēs [II] Catholicos of Armenia, and Vard the patrician of Ṙshtunik’, in the year when the Muslims occupied Armenia.
42 After splendidly adorning the cross Gagik descended the mountain to its base, where dwelt monks who wore the habit.
43 At the time that Gagik was supreme general he had begun his constructions. He built a high embankment at the village of Mahṙast on the eastern bank of the river facing Ostan of Ṙshtunik’’, where there had previously been the walled palace of the Patrician Vard Ṙshtuni, descendant of Hayk. He appointed as abbot a certain priest named Yovhannēs from the province of Boguni and the village of Anstan.
44 Here he organised a settlement of monks and entrusted their direction to the above-mentioned priest, who was a gentle man, humble and honourable in his way of life, most appropriate for (the position) to which he had been called. The general set aside for the monastery sufficient villages for the reception of pilgrims and the care of the poor.
45 There he built a splendid and glorious church dedicated to Saint Peter the apostle, the invincible custodian of hell, and to the right and left of the altar another two churches.
46 At first Gagik, not rightly inclined to the faith, intended to name the church after the Saving Name. For this opinion is of the Nestorians and Chalcedonians, with the other duophysites, who in their error said that the Word took flesh from the Virgin as a house and tabernacle, and that the flesh was not in unity by nature with the Word. But the holy apostles are the house of Christ, as also are called the groups of other saints,
47 as Paul note: “You are the temple of the living God”; and (Scripture) again says through the prophet: “I shall live among them and shall go among them.”
48 But Christ is not called his own house or tabernacle, but the one Lord Jesus Christ, perfect from God and man. Otherwise churches which are called Saviour would be adored and worshipped with divine worship—which is most ridiculous. And it is plainly clear without doubt that (if) the church were called God and flesh of the Word, it would be even more ridiculous. The stones would be eaten and the wooden and other metal utensils, just as the Body and Blood of the Son of God which is offered in them, especially as he is truly the Son of God; and again that is most ridiculous.
49 Let this be enough said for now for intelligent and learned people, and let us leave aside the opinions of the foolish.
50 Furthermore, the general Gagik constructed (buildings) at the head of the valley of Awdz, which is so named because of the severity and strength of the bitter and mortal winds that blow (there). He transferred villages there and built up the hillock that formed the fortified encampment of the house of the Artsrunik’. He named the site after his own name Gagkakert, and brought there the boundaries of the villages he had transferred.
51 Equally for his part the marzpan of Armenia, Gurgēn, built in splendid fashion the church in the city of Hadamakert in Greater Ałbag, in the native princely domain of the noble family of the Artsrunik’. The stones were hewn at a good distance—about three stadia away—and transported for the construction of the church by means of carts gathered from far and near. He made a vociferous proclamation, as though he meant a verbal warning, and had a clear announcement broadcast to inform (people) to prepare material for the completion of the holy church.
52 In such fashion did the sound of hewing wood in the time of Noah announce by the carpenters’ tools the flood that poured down from heaven and covered the abyss, in which the faithful man who trusted in God journeyed to safety by the efforts of his family.
53 As the events of his time clearly had reference to the mystery of the ark, and salvation prevailed for us over the insolence of the Phrygians, with valiant faith did they press on with the house of God.
54 Prince Gagik had formed a navigable route over the waves which went up and down like hills and valleys, when he brought hewn stones for the fabric of the church from the province of Manazav across the lake of Bznunik’in little wooden (ships); these ran in majestic path across the azure blue in their course over mountain and plain. Thus he completed the splendid tower of the holy Sion with the other holy (buildings) dedicated to the sites of the dispensation of the Word of God made man.
55 In like fashion Gurgēn completed on an eminence on the promontory with graceful elegance his construction of two further churches to right and left of the altar.
56 These he splendidly adorned with very valuable vessels worked in gold, signed with the cross, and set with pearls and precious stones.
57 But perhaps you here doubt that I can demonstrate Gurgēn’s enthusiasm for physical prowess and warfare.
58 So I appropriately add for you an account of his valiant heroism, his endurance in combat, his intelligence, experience and diligence in military affairs, his willing and meritorious exercise of the office of marzpan.
59 In such fashion had the glorious Trdat taken proper care to provide for military taxes against the raids of brigands. This regulation we find among the holy angels (established) by the providence of the Creator for the benefit of the world.
60 You can read in the books of the prophets these details, as in the sixth vision of Daniel and the discourse of Zechariah; and as Paul took care to explain the seven ranks handed down to the holy church by the Holy Spirit.
61 It happened, after the great battle which took place before the (events) I have been describing, that (the Muslims came) to the chiefs of the province of Manazav and the plain of Yush, combined forces with the turbulent occupants of the cities, and vainly raided the land. There they received their punishment from the sword of the warriors of Vaspurakan, as we described. As soon as the sad news of those fallen in battle reached the Persian city and the borders of Atrpatakan,
62 in the perverse custom of their religion, being bloodthirsty and without benevolence, and especially as they were filled with Satanic mischief, they raised a cry to all cities, and created a tumult in their wild raving. They launched an attack from their lairs like bees swarming out from their hives at the season of their procreation led by their queen bee, who in their rage against the human race plan to destroy it, but rather bring extermination upon themselves.
63 In such manner the Persian throng attacked the land of Vaspurakan in their various tribes and cities from Media and Persia, from Elam and Khuzhastan, from Krman and Mukan, from Turkastan and Khorasan. Suddenly they fell on the province of Chuash to bum, plunder, and destroy from the very foundations the holy churches, the houses of prayer of the Christians, to slaughter the priests of the new covenant with their swords, to kill old men and women with the sword, to march young men and maidens away to captivity, to destroy and loot possessions and belongings. So the land was in great anguish, filled with terror at these calamities.
64 At that time T’adēos of the Akēats’i family, known as the son of Sherep’, whom we mentioned above elsewhere in the great battle on the confines of Ałdznik’, fortified himself in the castle of Shamiram.
65 He was lying in wait like a lion cub in its den. He wrote to the holy bishop Grigor of the house of the Amatunik’, who was residing at the tomb of Saint Thaddaeus the apostle in the province of Ardoz, (asking him) to find some reason for the attack which had befallen them. He returned a response full of encouraging advice and exhortation to the hope of a martyr’s crown: if in that battle it should happen that he be killed, then for the victory he would inherit the title of confessor, and he should strengthen himself in the power of the cross of Christ our God.
66 With steadfast faith he rapidly advanced to the decisive battle. He left his fortified position with a small force, the garrison of the fortress of Shamiram; swooping like an eagle on its prey, they encountered the numberless host (of the enemy) at the village of P’aytakshtan. There, from a slightly higher position, they rushed down like a torrent to attack them, taking courage in Christ. In the twinkling of an eye they filled the surface of the plain with bodies of killed and wounded. Of the survivors, some fled before them wherever they could escape, while others raised loud and piteous cries, seeking deliverance from the sword of the valiant champion T’adēos son of Sherep’.
67 So the land of Vaspurakan gained peace, and they lived in safety and security. No more did bands of Persian raiders attack the country.
68 Since Lesser Ałbag and the land of Korchēik’ and Parskahayk’ bordered on each other directly, and they were continually finding excuses for mutual quarrels—that is, the marzpan and those who governed Korchēik’—the marzpan marched against them, and took control of Tambēr and the province of Ěṙnay and the castle called Apujap’r; and in the city of Vhri in Korchēik’ he installed his own officers to guard the fortress.
69 But the inhabitants of Parskahayk’, marching in a confused rabble, secretly passed by untrodden paths to reach the city of Vitahot in the province of Mardastan. Attacking with the sword, they took captives and seized booty, then returned to Chuash and the province of Toṙnavan, passing through the province of Krchunik’.
70 They took captives and booty from Lek, Ałzi, Krerik’, and from the province of Chakhuk.
71 When news of this reached Shapuh, brother of T’adēos son of Sherep’, he marched out to attack the rabble from Parskahayk’. There he exhibited many acts of prowess: he freed all the captives, and seized back the booty. But he was wounded by a sword, and died a martyr’s death in the village of Giwlik in the province of Chuash, giving himself to death for the sake of Christ’s sheep.
72 Then the Muslims turned back and entered the provinces of T’rab and Shnawh.
73 When the marzpan of Armenia Gurgēn heard the sad news, he pursued them with one thousand men, fully armed cavalry, and reached the province of Ayli. Informed of his arrival, the Muslims fled to a distance and occupied the strongholds, scattering over the mountains in secret hiding places.
74 When the next year came round, while they were still unconcerned and safe from fear of the marzpan, the latter took about seven hundred cavalry, armed and equipped, and marched by a circuitous route in order to attack the Persian supply camp. Leaving the city of Hadamakert at the ninth hour on a Friday, he passed by the lake of Ěmbeay and by Vaṙaz and Zrevhavan; at dawn the next day he reached the village of Eṙenay Yamats’, and by evening had arrived at the river called the Tarōn.
75 The next morning with weary horses they attacked the camp, whose entrance was unguarded. straightaway two men fell, Vlit’ and Marachay. The marzpans horse was too weak to gallop, but with seemly defiance they boldly attacked the enemy, captured and plundered the camp, put more than a few to the sword, and reached a hollow at the village of Młunik.
76 But, as has been said, the horses were tired out from the long march, and the riders overcome by lack of sleep, the blazing sun, and burning heat, and horses and riders alike were suffering extreme thirst. While they were resting and unprepared, suddenly they were attacked by a band of raging infidels including women, their children and kinsmen. In fearsome strength they fell on (the Armenians) with flailing swords and mercilessly butchered them.
77 The Armenian force suffered a terrible disaster, only a few from the large number being able to escape with difficulty. On that day, in the unnecessary battle, there fell about five hundred famous men, whose place of burial has never been revealed to this day.
78 They were the most illustrious men from the house of the Artsrunik’ and other noble families—on whom may God have mercy.
Thenceforth the infidels gained confidence, and began to gather bands of common people, an innumerable multitude like locusts, from those who were called Shekhetik’. There were also others from various distant countries: Persia, Zhangan, Jurjan, the province of Vararat. They formed an enormous army in the province of Zarevan, and intended in their cruel spite to attack our land in order to destroy it completely.
79 But the best and oldest among them temporized over this, especially those who are known as the (most) faithful in their religion, called Kurayk’, their leader Hamis, and someone else from the regions of Zhangan. These said that it was not right to do this, according to their prophet.
80 Furthermore, Prince Gurgēn continually wrote entreaties to their elders and nobles, presenting what had happened as a misfortune and accident, and (begging them) not to wreak their vengeance on their vassals and subjects.
81 So peace was arranged after these great tribulations by command from on high. (. . .?)
(End of the History by T’ovmay himself)
Գրք. 10Tovma4_1
Գլ. 1
0 Anonymous Continuators
1 He was given by the Lord another son, whom he named Gurgēn after his uncle.
2 He also demonstrated many acts of valour with the assistance of God, who fulfilled for him the inspired prophecy of the songs of David: “Everything that he shall do will succeed for him.”
3 He also recovered for himself and his successors the region of Slig of Tosp province at the foot of Mount Varag, which the wicked race of Ismaelites had seized a long time before. His ancestors had striven for it, but without success.
4 Now the renowned and warlike prince, protector of his fathers’ (claims), by his supremely wise resourcefulness, and especially encouraged by the assistance of God, with great bravery took the fortress by night and ruled over the province.
5 He also plucked by force out of the hands of the Muslims the province of Ěṙnay, which the Muslims had seized so long before that no one was able to recall mention of it, or what had happened to it over many centuries. Likewise (he recovered) many other towns of Atrpatakan, over which he ruled with great magnificence.
6 Through so many and such remarkable victories did he become famous and well known in Armenia.
7 But the cunning devil Satan—as once of old through the influence of the woman he tricked the gullible ancestor to taste the fruit, and rendered mortal the immortal nature that we had in paradise—likewise here too he stirred up the fire of envy against the valiant and renowned prince. He cast resentment and jealousy into the hearts of some Armenians so they might become accomplices; he inflamed the enemies of the cross of Christ,
8 who like blood-thirsty beasts gnashed their teeth against him. Descending to depths of wickedness, they revealed their plots and incited each other to find means, planning by secret treachery and feigned friendship to accomplish their ends.
9 But they never dared reveal any of this: “Perchance he may hear,” they said, “and swoop down on us like an eagle on flocks of birds, and make us fodder for the sword.”
10 While all these secret conspiracies lay hidden fermenting, the prince, unsuspecting, enjoyed profound peace in accordance with the grace given him from above.
11 At this time he raised to high rank one of his kinsmen called Gagik, giving him the castle of Agarak and the province of Chakhuk, and making him commander on the Persian frontier.
12 But his eyes were covered with grease, like the blinded Israel; he was ungrateful to his benefactor, and turned his back on the prince, overcome by the vice of rebellion. When the all-wise and mighty (prince) saw this, he undertook a sublime plan. In order to get rid of him he sent to him his nephew Hasan.
13 Since Gagik had married Hasan’s sister, he therefore received him in the castle in a friendly and peaceful manner.
14 Finding a suitable opportunity, Hasan seized the fortress and wrote to the prince, describing how the affair had turned out. Immediately the prince arrived, put (Gagik) in chains, sent him to the town of Van, and imprisoned him in its fortress.
15 But as we said above, some traitors from Atrpatakan, and likewise those who were Armenian and whose accomplice this rebel Gagik had been, were continually plotting to carry out their murky plan.
16 Since they were unable to harm the valiant (prince) in any way openly, they turned to a man who was very dear to the prince, the son of Apumsar from the city of Kher. Shedding tears and sighs before him, they recalled to him their patriotic zeal, the pillaging of cities and possessions, the seizure of houses and destruction of castles, the slaughter of troops and the shedding of much blood by the sword of the mighty (prince), and they set before him the false ordinances of the religion of Mahumat’. Some other Armenians promised him riches and gifts.
17 Just as fire thrives on a large supply of wood, so did this man delight in promises and pacts. Thus they seduced him, and through him craftily set the mortal trap.
18 Matters were in this situation when winter arrived in accordance with the changing of the seasons, by which human lives are measured through the sun’s motion.
19 Then the illustrious prince, as was his former habit, set off through the valley of Andzah and arrived in the plain of Kher, intending to reach as rapidly as possible the royal winter quarters in the province of Chuash at the town of Maṙakan.
20 At that time he had been preceded by the impious man, his deceitful and treacherous friend, pregnant with impiety, begetter of destruction, wicked suckling mother of mortal plots, nurse of darkness, accomplice of blood, advised by Satan, spumed by the virtuous, servant of the Evil One, key of hell, furnace of sin, ignited with the fire of envy by his own companions, mire of gloom, who engulfed in his abyss of perdition the shining pearl of the sea. Through evil messengers he begged the renowned prince of Vaspurakan to spend the night with him in accordance with his customary friendliness. The prince did not accept because he was hurrying to his own province.
21 But the former, alleging that this was a violation of his pact of friendship, put pressure on the prince at least to let him see his glorious face. Taking a deadly present, he came to meet the mighty prince.
22 When they met they were unable to embrace each other.
23 For the prince had gone out hunting unaccompanied by his soldiers and without wearing armour, and the tracks through the vineyards were difficult to pass, and the (two) men were separated by a noisy rushing stream that was very deep. Neither the Muslim nor any of our soldiers dared cross it, admitting their faintheartedness and the hesitation of their horses, especially as the prince did not let anyone follow him.
24 Then the valiant and mighty prince, spurring his horse’s flank, rapidly crossed that difficult torrent.
25 Now that foul Muslim, since he was unwilling to confront the mighty prince in person, having been previously advised by his accomplices, had taken with him some strong and athletic men secretly armed.
26 He approached the prince, and throwing his arms around his neck gave him the kiss of Judas.
27 The troops nearby forcibly seized his bridle, and laid hands on his sharp steel sword so that the valiant (prince) was unable to gallop away. Then, striking him with the lance, they took the brave man’s life.
28 Since his offspring were young children, Ashot, Gagik, and Gurgēn, who had not yet reached maturity, therefore there was no one to avenge his blood so unworthily shed.
29 We cannot leave the memory of the loss of this all-blessed warrior without considerable and worthy lament.
30 Therefore I call on the bitter grape of the wine pourer, the prophet Jeremiah, saying: “Who made my head a reservoir of water, and my eyes rapid flowing streams?” so I may ceaselessly weep for the day of the destruction of the new Israel.
31 I do not hesitate to summon the similar woeful laments of the great prophet, the wonderful Zechariah, and with him go up to a high watchtower to cry out to all nations and say: “Weep, weep, east to west, north to south, nations to nations, peoples to peoples.
32 For the helper has left, the defender has become silent, the great leader with his princely splendour has today been taken away from our head. Heaven above and earth below mourned the loss of their fellow servant. Who would not lament that day, whose entrails would not be contorted, among us who have deserved to see and endure such cruel and terrible misfortunes?”
33 For the noble troops, deprived of their lord and scattered over mountains and plains, bitterly filled the land with sighs, laments, and flowing tears; from the anguished burning of their entrails they were struck to the ground like corpses, benumbed by the bitter taste of the mortal cup.
34 The young men of his bodyguard, whom the prince had raised and on whom he personally relied, put nooses round their necks and were anxious to shed their own blood, preferring death to life.
35 Even the dogs who loved their master, grovelling at the spot of his murder and raging in nocturnal vigil, scattered the beasts of the desert by their baying and howling to heaven, until the streams of noble blood that fell to the ground had dried in the heat of the sun.
36 The news of this mighty loss spread over Armenia like a heavy thundercloud filled with wrath, especially over his own pre-eminent province of Vaspurakan. There women and maidservants, putting aside the decorum of their female sex, heads bare, dragged themselves along the streets and roads.
37 In their deep and bitter grief they forgot to suckle their infant children with their accustomed milk, having time only for voicing their mutual lamentations.
38 The palace of the great princess Sop’i, beautiful as the sun, resounded with the beating of breasts and foreheads and with shrill wailings.
39 In their lamentations they cried: “Woe, the renowned prince is lost, and the land of Armenia remains without a lord.”
40 The princess, who had trusted in the invincible power of the mighty (prince), note: “Why, Oh men, and for what reason did you have the arrogance to do this? There are no enemies anywhere; no war has engulfed (us) from anywhere. Who dared to do this? Who could seize my golden-feathered champion and noble cock, or trap him in a snare, without himself being torn apart and killed? Who was able to bring low the high-flying eagle with his resounding and fearsome cry? Who could approach and bridle the unconquered dragon, and survive?”
41 Such words as these, and even more, did the princess address to the mourners.
42 When the event had been confirmed and the news of his death verified, then she threw herself on her face to the ground, strewing ashes on her head and spreading gloom through the palace.
43 She cast off her noble veil adorned with pearls, dressed herself in black, and prepared a dark-coloured covering for her head.
Summoning her daughters, she prescribed rites of mourning and arranged in groups Jewish singers, and had them chant the laments of the kings of Israel. On that day the holy churches and ranks of ministers were arrayed in mourning.
44 The golden-laced, arc-shaped coloured hangings were removed from the doors of the rooms, to be replaced by black ones, very rough and sombre. Messengers were despatched hither and yon from among the mourners to shut the windows of the splendid palace, at the order of the princess.
45 “Lest,” she said, “the sun in the unattainable height of heaven, as it moves through its vault casting its rays down below, illuminate my darkness. Or the moon, reaching its full measure, with the morning star and all the ornament of the stars, dissipate my mist. Until God gives me among my sons one as courageous as his father, who in my lifetime or thereafter will declare over his tomb that he will take revenge for the spilt blood of his father on the heads of those who plunged me into this darkness.”
46 We were informed by those who had witnessed the events and who carried the (prince’s) children in their bosoms that when the princess said this she stretched out her hand onto the shoulder of the splendid young Gagik. But I do not know if this was for the occasion, or whether the great lady Sop’i, blessed among women, did this prophetically.
47 In those days of grievous mourning the hands of labourers and artisans forsook their tasks to be placed on knees and cheeks as they bitterly wept. Lords and nobles gathered together and broke their hearts with cruel laments:
48 “Where,” they said, “have we lost the honourable pearl, the boast of Armenia, the invincible warrior, who waged great battles without an effort and gained a glorious name for himself and us?
49 Where is the pleasant smile of his lips which always gave joy to the numerous guests on golden decorated cushions and delighted us with the cup of hospitality?
50 Where are the liberal gifts of his generous hand that continuously embellished us with splendid adornment? Woe and alas for our life.
51 Why did that day not befall us in a great battle among the jostling spears of an army, (when) we might have lost our lives?”
52 But then the ranks of patriarchs and hermits bestirred the minds of the princess and the other mourners to the fear of God, and gradually drove away the misery of their bitter distress.
53 Here it would please me to describe in majestic style the lamentations. But to prevent the listeners’ minds from being distressed, I shall refrain from saying anything about them, and we shall hasten on with the course of this history. Perhaps God will grant us success in bringing to a final conclusion the extensive story of the valiant men of the house of the Artsrunik’.
54 The end of the genealogy of the three sons of the renowned and valiant prince Grigor, in which (are described) his triumphant deeds, his death through the treachery of certain Armenians and Persians, and laments over him.
Գլ. 2
0 The accession of Ashot his eldest son; and the death of the blessed and pious lady Soph.
1 After the death of the blessed prince, his eldest son Ashot was confirmed on his father’s throne at the age of about twelve years. The renowned lady Sop’i oversaw the remarkable progress of her children, especially that of the young Gagik; for even from that young age he shone out with wonderful eclat among his brothers. On seeing this, the princess took hope and steadied her heart; and he ruled his principality like a man with the help of her father Ashot, king of Armenia.
2 Since Apumruan was the son of Lady Soph’s sister, she therefore released him from imprisonment at the command of her father.
3 Now Sop’i herself, incomparable among women like the turtledove devoted to its mate, separated herself from all delights of this earthly existence; being so attached (to her husband), her heart was unable to endure the pain, and after seven months she peacefully departed this world to sleep with her ancestors, leaving her children young and tender in age.
4 Then several of their relatives murmured, plotting disloyalty to the youths; but they were unable (to do anything) from fear of the great Ashot, king of Armenia.
5 Following this, King Ashot lived for a year and a half before leaving the world, gloriously buried for (eternal) glory.
6 Their relatives found this a suitable occasion to begin seizing various places from the control of the young princes.
7 Then Apumruan came forward with a plan, for he wished to rule over the principality of Vaspurakan. He won over to himself the minds of the lords and nobles of the country by the following argument: “I shall rule the country as a substitute in the name of Ashot, and he will persuade the inhabitants of the land to acquiesce.”
8 When Ashot reached his majority he remained according to his custom respectfully submissive to Apumruan, for he had become his son-in-law.
9 Then, when there were a few days of leisure, he (Apumruan) summoned Ashot with his brothers to the castle of Kotor on pretext of congratulations.
10 There one night he seized and bound them. He sent Ashot and Gurgēn to the castle called Nkan, and had them imprisoned and guarded with great circumspection.
11 But Gagik he marched off to the province of Chuash, to the castle of Shamiram. For he had tricked Ashot like a young child by giving him the castle of Agarak with the province called Chakhuk, in return for taking for himself the castle of Nkan and the provinces of T’oṙnavan and Chuash, where he fortified for his own account the (castle) of Shamiram.
12 Furthermore he put abroad among the people another type of fraud by saying: “I am a man without heirs, save only for my daughter whom Ashot has married. I am afraid that perchance Ashot may become puffed up against me.”
13 By this he persuaded and convinced his audience. But being himself suspicious and overcome by irresolution, now he would release the younger Gurgēn and take him around with him, then again he would have him imprisoned once more. So he released Gurgēn, but was perplexed with regard to him, not knowing what to do. For his heart was torn for thinking about the youth, and he was waiting (for an occasion) to kill him secretly.
14 But God did not permit him to dip his hand in innocent blood.
Գլ. 3
0 The glorious effulgence and appearance of God’s grace over the young Gagik; and the killing of Apumruan at his hands most valiantly; and praises concerning him.
1 In his foreknowledge Christ the king of all had previously designated the blessed youth Gagik as a chosen vessel worthy of his grace. Knowing that he would become such a person, he bestowed on him the spirit of power and wisdom, fulfilling in him what had been said by the prophet: “A just king reestablishes the land.”
2 Through him he did indeed save Armenia from very grievous afflictions that unremittingly had followed on each other, and from frequent wars that occurred in his generation.
3 Even from a youthful age he was a budding source of virtue.
4 Hence the youth is a great source of amazement to me: although he had neither gifts nor possessions to grant anyone, nor with princely authority could he impose taxes on anyone, yet the lords and nobles of the land always treated him in a friendly way. For wisdom flowed from his lips purer than gold, and the grace of sweet modesty coupled with brave valour shone out over him, filling the hearts of all with hope.
5 His valour was already exhibited before he was yet fifteen years of age, when he made the decision of a true warrior to kill Apumruan.
6 When the moment was favourable, he took his conspirators with him, attacked (Apumruan), and put him to death by the sword in a park of the town of Van. Throwing him at his horse’s feet, he cut off his head—which he brought to the fortress of Ashinot where Gurgēn was, and likewise to the castle of Kotor in the valley of Andzakh were Ashot was. Both of them had despaired of deliverance.
7 Liberating them, he gave (the) ring into Ashot’s hands, and made him master of his own inheritance with the dignity of prince.
8 It was God, as I suppose, who permitted him to take vengeance for his father’s blood from Apumruan, since he was one of the accomplices of the Evil One, as we mentioned above. So I do not hesitate to extol his virtues assiduously.
9 Truly I am very eager to compose descriptions and praises of him and his deeds.
10 Because for a nation that was in darkness he placed a shining torch on the highest point of a castle that was fortified around with the power of God. It was preserved unextinguished from the hostile winds that blew fiercely from four directions. Not only was he himself (not) obscured, but through his firm faith he made the enemies of his father’s house totter, and he utterly consumed them.
11 He was a tall tower built with strong stones bonded in lead, like a wall of bronze, firmly nailed, unbreachable by the enemy; likewise, similar to an iron pillar on secure bases set up with inconceivable strength and hope in God over the sublime principality of Armenia; a place of refuge to which one could flee from the face of the enemy.
12 He was a rational sword, blazing with the power of the heavenly (angels), glittering and casting rays over the heads of the enemy; casting terror into them, he brought to a halt those who waxed insolent against the church and the institutions of the church.
13 From a youthful and inexperienced age he rose up like a lion cub delightful in his proud stride, raising his arms over the backs of the enemy, plunging those lying in ambush from the paths of their feet. With fearsome summoning voice, through messengers and decrees he wrested for himself many treasures and stores from foreign nations, controlling more of their castles and provinces than his fathers.
14 But since it is no longer the time for praise but for history, let us hasten back to the course of our narrative.
15 Now the prince Ashot was supported by the grace and high arm of the valiant and brave youth Gagik, according to the saying of the wise man: “A brother helped by a brother will become like a strong city.” He began to render himself daily ever more illustrious on his father’s throne with victorious glory.
16 Seeing this, Smbat the king of Armenia sent his brother David to beg Prince Ashot not to become detached from him, nor to preserve rancour for his captivity by Gagik son of Vahan.
17 Smbat asked this favour of Ashot his nephew because he was fearful that perhaps Ashot might once again follow the summons of Ap’shin, like the first time which we described above.
18 For Ap’shin was sending to Ashot many promises of gifts and treaty engagements. These Ashot did not accept, but he returned them since he had disregarded him during his days in prison.
19 And he came to Smbat in friendship and peace, (saying): “Many trials have befallen us” because the prince did not go to the emir Ap’shin.
20 Ap’shin came to Armenia with a numberless armed force and attacked Smbat, who escaped by the skin of his teeth and fled to Georgia.
21 He then turned to besiege the castle of Kars, and opening up the stores of amassed treasures he took much booty.
22 Then Ashot, prince of Vaspurakan, travelling through the province of Bagrevand, rapidly returned to his own land.
23 But Smbat, the king of Armenia, sent a messenger to ask Ap’shin for peace, giving as hostage his eldest son. Taking the latter, he turned to attack Ashot with many threats, resentful of his despising his summons. He reached the province of T’oṙnavan in the wintertime.
24 Ashot took counsel with his brothers and all the nobles of his army. They note: “These are hard days and time of war. Who knows whose will be the victory?”
25 In order to spare the holy churches and the faithful, he went to Ap’shin, risking death. With protestations of friendship they engaged in negotiations, falsifying to each other their true wishes.
26 He sent back Prince Ashot in great honour and with many fine gifts. But since suspicion had not departed from both their hearts, Ap’shin asked for hostages. So he gave his brother Gagik; seven months later he sent his youngest brother Gurgēn, and (Ap’shin) returned Gagik.
27 On the arrival of spring Gurgēn escaped from Ap’shin and reached his brothers, breaking the pact of friendship (with Ap’shin). The latter pursued him to the city of Tiflis, causing Smbat no little loss, and taking much tribute.
28 From there he advanced as far as the city of Van in the land of Vaspurakan with a numberless host.
29 But Prince Ashot with his brothers and all his troops retreated and fortified themselves in the valley of Orsirank’.
30 Then Hasan, son of Vasak the apostate, whom we mentioned above, gave support to the emir Ap’shin. That impious, baneful, and insolent man, father of brigands, mother of murderers, begetter of all impiety, was overcome by the raging wickedness of his father, scarcely preserving his faith intact. He inflicted much damage and destruction on the believers and on the holy churches; the traitor opened the gate to misfortunes, and set mortal traps, being familiar with the wiles of Satan.
31 However, leaving two eunuchs, the first of whom was called Sap’i, as governors with many cavalry in the great (city) of Van and the town of Ostan, the emir himself went to the province of Ałbag and stopped at the town of Hadamakert.
32 He sent a eunuch named Yiwsr with a large army to wage battle with the prince.
33 But because they were secure in the village of Kakenk’, which was difficult (of access), the eunuch returned in great shame, having been unable to harm them because of the strength of the site and the valour of their soldiers.
34 After the emir crossed into Atrpatakan with great haste, leaving the two eunuchs in the two towns, as we described above.
35 When spring arrived, a eunuch whom he had appointed to govern the city of Partaw gathered an army, rebelled against Ap’shin, and went as far as the land of Sham.
36 When the emir heard of this, willy-nilly he summoned to his presence the men whom he had left as deputies in the land of Vaspurakan, while he himself hastened to the city of Partaw.
37 There he met with vengeance for the evils he had inflicted on Armenia. God did not spare him, but smote him with a painful ulcer through a holy angel—as once (he smote) the emperor Valens through the valiant martyrs of Christ by the vision of Saint Thecla, as the historian Biwzand has accurately expounded to us. Here two of his sons and many of his troops suffered painful deaths before his eyes; and after them he too received his end with cruel suffering.
38 After this the land of Armenia was at peace from raiders of the malicious race of Ismael.
39 Then Prince Ashot remembered the wicked service that Hasan, son of Vasak the apostate, had rendered the emir Ap’shin.
40 So he despatched a force to besiege the castle of Sevan, which Gagik, son of Vahan, had seized and then given over to Hasan while Ashot was still in prison.
41 Since it was wintertime, when there was no possibility of waging battle with cavalry, Hasan gathered troops and came out on foot to oppose the army of the prince, which was in the village of Płuank’ in the province called Lmbay P’orak.
42 Attacking them in the middle of the night, he expected to gain the victory, not understanding the (saying) of the sage: “A man will not succeed by injustice.”
43 The power of divine providence came to help the prince’s troops; although they were fewer in number, they severely smote and defeated the nocturnal attack of the undisciplined bandit Hasan. The roof of a house weakened and collapsed, and the ceiling fell in, making an inescapable trap for him and covering him over; so he was delivered into the hands of the brave warriors, that the saying of the prophet might be fulfilled: “He who dug the pit will fall into the abyss which he made himself.”
44 Then he was captured, and dragged in double bonds to the gate of the castle of Sevan, where Prince Ashot with his brothers hastily preceded him, having been informed by messengers. They besieged it for a few days, then put out Hasan’s eyes and took the fortress.
45 Gagik, the prince’s brother, had intervened and made many efforts to save Hasan from the punishment of blinding; but he was not successful. Hasan was deprived of the light of this world, but the eyes of his soul were opened. straightaway he became a monk, and lived a holy life until the day of his death.
46 But the years of Ashot’s principality did not run peacefully as he wished, sometimes because of his brothers, sometimes because of many other people.
47 About that time Smbat, the king of Armenia, arrived in the province of Apahunik’ to demand poll taxes from the tribe called Kaysik. But they resisted, and raised the flag of war.
48 Then King Smbat summoned to his aid Prince Ashot, who, remembering the sympathetic bond of related blood, came in great haste. When battle was joined, Smbat with his army fled from the face of the infidels.
49 Then Ashot, prince of Vaspurakan, intervened with a few troops, and with much help from on high, inflicted a great defeat on the enemy. He returned to the city of Nakhchavan which he had put under his own control. But falling prey to a mortal illness, he departed this world aged about twenty-nine.
Գլ. 4
0 The beginning of the principality of Gagik after his brother Ashot, and his valiant deeds.
1 After this Gagik, Ashot’s brother, succeeded to the throne of the principality. Like two fountains near each other, when one of them abated, the other would shoot forth its stream all the more. Or like two dragons or lion cubs: one hidden, the other would be even more domineering.
2 Or to speak more majestically, like the Queen of the Night, which circles through the thick clouds for fifteen days hidden from men, all its splendour lost, then returning to the same cycle of brightness, in the twinkling of an eye robes itself in powerful light, and at the command of the supernal regent clears away the gloom in the air, and pours the rays of its pure light onto the earth. In his pleasure at this, one of the saints note: “Sweet is the sun after clouds, as rest is sweet after labour.”
3 In such manner with prudent intelligence did Gagik, prince of Vaspurakan, fulfill in himself these parallels that we mentioned above in accordance with our descriptive style, in the fashion of historians. He calmed the land of Vaspurakan, which was disturbed and troubled by many disorders of neighbouring and bordering foreign nations, and at the same time by (disorders) of inhabitants of the land, of the clan called (…), who were rebels, thieves’ accomplices, ravagers of the land and contemptuous of authority.
4 One of these was Shapuh, son of Maymanik, who by a deceitful ruse had seized the castle of Agarak and the province of Chakhuk, and was occupying the castle for himself with haughty insolence, supposing himself to be a great personage.
5 In those same days Grigor, son of Vasak, known as Apuhamza, had rebelled in similar fashion and was holed up in his lair at the castle called Archuchk’.
6 When the valiant and wise Gagik, prince of Vaspurakan, saw the simultaneous activity of these two plotters, he attacked Shapuh, and laid such strict siege to his castle that no one could escape. On seeing the great vigour of this most wise hero and the daily shining of God’s grace upon him, Shapuh realised the dire straits in which he and his accomplices were placed. Suddenly, like a fruit that falls of its own accord from high branches into the bosom of the gatherer, in such fashion did he descend from the impregnable heights of the fortress and fall at the feet of the blessed prince Gagik, begging for his own life and those of his clan, (promising) gifts and tribute forever and that he would remain true at the royal palace.
7 The prince accepted the gifts and spared them; then the whole clan came to do homage at the hero’s feet. However, their hearts were not straight, neither with regard to the prince nor to the Lord Christ.
8 When news reached the ears of Gagik, prince of Vaspurakan, that Apuhamza was audaciously going around with his sons causing devastation in his province, he despatched an army against them. Having captured him, they brought him with his sons before him. And they raised a cry, pouring forth tears and laments, and saying: “Do not completely deprive us of our inheritance.”
9 The valiant hero, as mild as he was powerful, heeded their entreaties, especially because in the great invincible power of his brave heart he never dreamed of being afraid of them. Just as a lion sated from the hunt pays no attention to harmless deer, likewise the mighty warrior had pity on them: first because he was merciful and very benevolent towards friends and enemies, and second because he had taken the daughter of Apuhamza to wife. So he spared them, and having destroyed the structure of the castle to its foundations, he confirmed for them their hereditary right to the province so they could dwell without fear of the mighty hero.
10 In all this he succeeded by the grace of God, and then marched to the land of Vaspurakan.
11 After the land had been pacified, with compassionate and joyful heart the renowned prince Gagik summoned his brother Gurgēn, and gave him as his lot Aṙniotn and (the land) from the valley of Ěndzahk’ as far as the two fortresses of Sring and Jłmar. For he loved him with a very affectionate and joyous heart, was as kind to him in his thoughtful oversight as a father to a son, and openly aided him in raiding and recovering what had been captured by the race of Hagar.
12 So he seized the province of Eli, routed its inhabitants, and completely obliterated their memory from the land. For he was a harsh man, brave and very obedient to his brother Gagik, prince of Vaspurakan.
13 In addition to being truly affectionate towards each other, they contributed to the prosperity of the land by a mutual exchange of provinces and castles.
14 Gagik, prince of Vaspurakan, gave the castle of Agarak and the province of Chakhuk, and received the castle of Zṙēl and the province called Jermadzor, which is part of the land of Mokk’, so that the former’s (holding) might be closer to the latter’s, and the latter’s contiguous with the former’s.
15 So the fortunes of Gagik, prince of Vaspurakan, continued to prosper and increase, and the Lord Almighty was with him.
16 By God’s power he subjected to his authority and made vassal to his principality all his neighbours and those who lived around his territory. When the lords of Mokk’ saw that Gagik’s hand was raised against everyone, they took refuge in their fortresses, and refrained from paying tribute, terrified by the threats of the great prince Gagik.
17 Immediately, the renowned prince gathered troops and raided the land of Mokk’ in the wintertime.
18 Here amazement grips me at the valour of the most blessed and renowned prince in easily overcoming two difficult obstacles and winning a brave victory. In the first place the land of Mokk’ contains very high mountains, caves, and dense forests; secondly, the whole land was completely frozen over with a covering of snow.
19 But he advanced over the high summits of the mountains as if marching on a flat road. The lords and nobles of the land with all the inhabitants fled, escaping by the skin of their teeth to their castles, unable to resist the powerful (Gagik).
20 Having plundered the land, he returned to the province called Eriwark. There he captured the fortresses of Pat and P’arhuk. Proceeding to the valley of Aṙuank’, he seized that fortress too and took control of its provinces.
21 Now a long time past the Muslims had seized the province on the shore of the lake where the wonderful and impregnable fortress of Amiuk is situated. In numberless battles they had attacked our pious former princes; and still up to that time it was swarming with men of the tribe called Ut’manik, who had fortified themselves there.
22 The house of the Artsrunik’ had struggled against them with mighty efforts, but had been unable to prevail over them at all. Especially the valiant, victorious, and renowned prince Grigor, called Deranik, which translated means “sought by vows from the Lord,” had made many efforts; but he was sadly killed without attaining his goal.
23 So the castle of Amiuk with its province remained a great unhealed wound in the hearts of the princes of Vaspurakan, on which no poultices of former (princes) had made an impression. This state of affairs had lasted about one hundred years, up to the time of the brave Gagik.
24 Therefore patriotic zeal burned in him to oppose them in war; afflicted by them, he (in turn) afflicted them. So conceiving a grand plan, he stole on the castle by night; putting the inhabitants of the castle to the sword, he exterminated them from the earth.
25 Their troublesome chieftains he cast headlong into the depths of the lake, there to have their hidden tombs until the warning sound of the last trumpet, when they will be judged for their works.
26 As for the amazing castle of Amiuk, which I might describe as looking to heaven and neck-tiring (to observe), at much expense and with numerous artisans he embellished the eastern side.
27 He completely fortified it with impregnably strong walls from the topmost summit down to the surface of the lake.
28 When the mischievous races of Ismaelites, Medes, Persians, and all the warriors of Atrpatakan heard of this, they in concert marched to wage war against the great prince, the valiant Gagik.
29 Roaring like bloodthirsty beasts, they came as far as the city of Sałamas. They made sworn oaths with each other to take vengeance by ravaging and razing the land of Vaspurakan until they retook Amiuk and revenged the blood of the Ut’manik tribe.
30 But the brave and thrice-blessed prince Gagik, assembling many troops, marched to the province of Mardastan and sent his brother Gurgēn to the city of Hadamakert. They armed themselves to offer resistance and guard the passes of the roads, in the hope that through them God would prosper the battle with victory.
31 The wise and foresighted prince Gagik had also appointed a general to command the province of Chuash and the castle called Shamiram: someone from the house of the Akēats’ik’, a loyal and brave-hearted man called T’adēos, who had demonstrated many acts of valour in war, and shone out as a glorious and famous soldier in the Armenian army.
32 He was full of good works in giving to the poor with liberal heart; he was magnanimous and zealous in the decoration and building of churches; he received orphans and widows, gave repose to all the weary, and placed his hopes not only in his own armour but in the power of God.
33 Scouts came to him, saying: “Behold, a force of Muslims crossed into our land tonight in infinite numbers.”
34 He set off in pursuit with a few troops, and came upon them in the plain of Gerat at the very moment when the Muslims were about to put to the sword many of the people of God.
35 Then the valiant T’adēos, raising his eyes to heaven, called on the Lord Christ for help. And in accordance with Scripture: “God is found ready for those who request him,” the power of God immediately came to the support of the Armenian army, although they were very few. Raising their swords, they fell to the slaughter and filled the surface of the plain with fallen bodies densely packed together. Taking many prisoners, they victoriously brought them before the prince.
36 Then the renowned prince Gagik decorated and honoured the victorious T’adēos with many outstanding gifts.
37 When the Muslims saw what had happened, they note: “Since we have suffered this (at the hands) of a few, how shall we be able to resist the numerous troops of the prince, especially where the prince himself will be organising the battle?” Struck with fear, they beat a retreat, and their evil plans were frustrated.
38 On seeing these events, Smbat, king of Armenia, developed a grudge and tried to arouse the Muslims a second time against the prince. But since he had no success in this, then by treacherous words and promises he deceived the man whom (Gagik) had put in charge of the fortress of Amiuk; he was called Apusakr and was from the house of the Vahunik’. Like Judas he accepted the price, as did he who sold God, and gave the fortress into the hands of Smbat, king of Armenia.
39 After Smbat had gained control of the fortress, he then sold it again to Prince Gagik, receiving from him many treasures.
40 From that day suspicion of evil intentions fell into both their minds, and therefore they did not support each other in friendship and peace as they had done previously.
41 At that time the oppression of the Muslims against the Christians waxed more severe. By royal command a certain great ostikan gained the ascendancy over Persia and Armenia; he was named Yusup’, son of Apusach, a proud and notable man, more fearsome than the many who had preceded him.
42 He was moved to great wrath against Smbat because of his holding back the royal tribute. Not a few envoys with messages passed between them, but no peaceful solution was agreeable to them.
43 Since the emir Yusup had heard of the repute and the valiant deeds and also of the wise intelligence of the prudent and renowned prince Gagik, he had desired for a long time to see him.
44 So he then suddenly sent messengers with letters arid many promises to summon the prince with many entreaties to meet him.
45 He heeded the summons promptly in peaceable friendship. And when they encountered each other, he honoured the prince with great eclat.
46 When the tyrant beheld his glorious youthful figure and the wondrous beauty of his lovely face, he was amazed. On questioning him in profound and inscrutable terms, he received replies of vast erudition that were at the same time profound and enigmatic, whereby he liberally and freely explained his obscure questions, and opened before him gates that were locked and inexplicable to mankind, becoming for him a mother of understanding and a nurse of wisdom.
47 Since the Persian ruler Yusup’ was a man of powerful mind, but the most disagreeable among all the sons of men, he therefore submitted the splendid and blessed prince to an arduous investigation. Raising his eyes, he observed him and measured his deportment on sitting and rising. In every aspect of royalty he found him refined and endowed with charming modesty like gold tested in many furnaces.
48 He opened before him royal edicts, revealed to him uncertain plans and deeds, asking him for a solution; and he was assisted by him in gaining the wisdom that flowed copiously from him.
49 He showed him in royal fashion precious stones and beautiful luminous pearls derived from land and sea. He related to him the tales of ancient kings from century to century, and the wars that had occurred in their times.
50 He questioned him on the dynasties and thrones of kings and pre-eminent families, and the borders of each one’s lands, beginning with the Medes and Persians, Judaea and Jerusalem, the Assyrians and Egyptians, the Greeks and Indians, all Armenia as far as the Gates of the Alans and the Caspians—which (information) is very pertinent for kings. He found him versed in everything and exceedingly learned.
51 He interrogated the undefeated champion and splendid prince on the battles he had fought, and surrounded him with warriors to observe him. He found him like a high mountain, immovable by the blasts and shouts of war.
52 In all this and even more did the Persian ruler Yusup’ observe the grace of God manifested in the valiant and divine prince Gagik, and he greatly rejoiced at his visit to him.
53 But when the news reached the ears of Smbat that Gagik, prince of Vaspurakan, had made an alliance with the Persian ruler Yusup’, in his jealousy he raged against him with profoundly evil intent. Smbat himself did not seek the pursuit of peace or the giving of royal tribute, as the Lord commanded through Peter to pay the tax of the firstborn to those who demanded the didram, saying: “Give what is Caesar’s to Caesar, and what is God’s to God.” He thus worthily indicated (that one should pay) royal taxes. He even sent Peter to the sea to pluck the safer from the teeth of the fish cast up from the deep, (thus) satisfying those who had asked him. This he gave for the chief of creation and the head (apostle) Peter.
54 But Smbat, disregarding the Lord’s command, brought many evils on the holy church and the Lord’s people.
55 Therefore Yusup’ was greatly angered, and attacked Armenia with an enormous armed host. He inflicted on us many calamities, which another great orator, forceful and intelligent, has written down before us and entrusted to royal archives.
56 When Smbat saw that he had no means of resisting the Persian ruler, he fled and fortified himself in the castle of Kapoyt. But the tyrant surrounded and besieged the castle, and after a few days captured him like a weak child.
57 Seeing that there was no one who could rule and control Armenia save only Gagik, whose qualities he had tested and knew, he did not leave him to his own independent wishes, but made him king over all Armenia.
58 On his head he placed a crown of pure gold, artfully made and set with pearls and valuable precious stones, which I am unable to describe.
59 He clothed him in a robe embroidered with gold, a girdle and sword shining with golden ornament, which surpasses the understanding and ability of historians to describe.
60 He set him on a horse splendidly caparisoned with a golden harness, shining like the sun among stars. To right and left were hosts of troops in full armour. There was the rolling of drums, the glittering of swords, the cry of trumpets and blowing of horns, the sound of flutes and sweet lyres and harps; standards before and behind; and to this awesome noise the camp of the royal army shook.
61 In such splendour did he entrust into his hands the whole land of Armenia with its grand cities and all its embellishments. I do not hesitate to say that his anointing was invisibly performed by the Holy Spirit according to the apostle’s saying: “There is no authority save from God; and what is, has been established by God.”
62 Then the emir Yusup’ went to Persia in rebellion against the court. Flouting their orders, he captured many cities and put the royal army to flight, making them stay inside their gates.
63 When the chief of the Muslims, known as Jap’r in their books and also called by the name of Mokt’gir, knew that Gagik was reigning over Armenia, he sent him a crown and wonderfully decorated robes, and entrusted to him (the collection of) the royal taxes.
64 For me this is prodigious to relate, this for me is amazing to hear; it far surpasses my own history and those of others; no one has ever heard tell of it or seen it, to be able to reveal that anyone was honoured by the (caliph’s) court with the dignity of wearing a crown, especially a Christian and orthodox believer and son of a king, the hereditary and legitimate ruler of Armenia. I do not reckon it too audacious to repeat a second time that the tyrant was forced to do this by the will and command of the All-Highest and the Lord of all.
65 Now when the emir Yusup’ went to Persia, King Gagik went to the province of Kogovit. Laying siege to the impregnable (castle) Dariunk’, he took it by stealth at night, being granted success from above. He also captured the castle of Maku. Advancing from there, he took the castle of Ułē, and imposed his control over those provinces, from Kogovit as far as the middle of Ułē and Maseats’-otn.
66 About that time noble messengers were sent from court accompanied by numerous troops with orders to cross into Atrpatakan.
67 They brought for the second time a crown and splendid garments from court, and honoured King Gagik with a second glory even greater than the one we described above. They requested the king in the name of the caliph and with letters filled with friendship to lend them his assistance in their passage through the land of Armenia. The monarch escorted them according to the royal request. So they went to make war in the region of the East.
68 Putting to flight the troops of the emir Yusup’, they captured him and took him to the royal court. He was imprisoned for eight years, and then released at the caliph’s orders. The latter delivered to him the whole land of Persia and all Armenia, as well as the great cities which he had seized by force in the days of his rebellion, including Ray and the great city of Basra.
69 With the award of such a large number of cities and lands that had been given to him, he had no time to visit Atrpatakan, but he sent faithful prefects to whom he entrusted (that land). He also sent a crown and splendid garments to the king of Armenia Gagik to confirm the land of Armenia in his possession.
70 At that time Gurgēn, the king’s brother, departed this world, peacefully falling asleep and joining his fathers. The day of his death was occasion for great mourning for all the land of Armenia.
71 The monarch wept for him with great lament for forty days, and then revived his mind to the fear of God, understanding the saying of the wise man: “The mourning of a wise man lasts seven days, but that of a fool all his life.” He reflected on the vicissitudes of this ephemeral and perishable life that soon comes to an end; he raised the eyes of his mind to the lasting state of the eternal and incorruptible life; he lifted himself up with brave fortitude and perfect knowledge; he granted prosperity to the land and (brought about) renewal of the holy churches and of the monasteries, whereby he perpetually glorified the souls of those who had departed this world.
72 He offered masses and sacrifices with myriad treasures to provide for the crowds of poor, of orphans and widows, of the indigent and afflicted, who thronged to him. So by the liberal benedictions of his prayers and entreaties, according to my knowledge, and especially in accordance with the preaching of the saints—or, it would be better for me to say, the word of the Lord—this offering (of his) was equivalent to that of the past three just men: Abel, Noah, and Abraham. Through the immortal offering of the essential Word of the Father, sacrificed in the flesh for our sake, a pleasing gift was offered to the Father in a sweet odour.
73 Not only did he multiply so many (offerings), but daily he remembered compassion for this life as well as love for death. Taking piles of treasures and splendid garments, horses and mules, herds of cattle and flocks of sheep, in the four corners of the land he gave these to monasteries of holy and ascetic monks; he established days of festivity and forty-day periods (of fasting) to be observed continually and with unfailing commemoration for his brother, who had gone to eternal glory and rebirth in that everlasting age without end.
74 He reckoned that perchance he might, on that last fearsome day of the Coming, have the opportunity to embrace his brother among those standing in vigilant glory on the right hand side, and hear him say: “Greetings to you, my brother, who saved my soul from the gates of hell. By your good services to me while you remained behind, you have raised your soul to life with mine.”
75 So the king himself, armed and adorned with incomparable valour, ruled as monarch over all the land of Armenia; over the countryside he poured out peace in flowing torrents like a river or sea, which our speech is really insufficient to describe. On no occasion before him did our land encounter such bounty, and it is impossible to imagine that in the future (it will see his like) after him.
Գլ. 5
0 About the end of the great mourning; the king’s pacification of the land; and events concerning Yusup’ son of Apusach.
1 Now after the end of the great mourning, the king pacified the land from the wars stirred up by the Persians and the Sevordik’ of Hagar, who (inhabited) the mountainous regions.
2 At that time Yusup’, son of Apusach, was still ruling tyranically over the Persians and Armenians. Unable to resist the valour and wisdom of the king, he abandoned his ferocious evil deeds and turned to peace and real friendship. He entrusted to the king the lands of Armenia and Georgia, and having made (with him) a peace treaty, he went to Persia.
3 While he was planning to enjoy a peaceful existence, suddenly royal messengers arrived with orders that he should go to wage war against the army of the South, which had marched to attack Babylon and its territory.
4 He set off with a numberless host of troops, leaving as prefect of Persia one of his favourites named P’et’k’. On reaching the royal palace, he took many more troops as reinforcement. They came across each other in the land of Osit; when the armies joined battle, Yusup’s troops were completely defeated and he himself captured. A little later he was killed, but I do not know what sort of death befell him.
Գլ. 6
0 Concerning the anarchy in Persia.
1 Then, after these events, the land of Persia fell into anarchy.
2 But although the house of Apusach, the sons of maidservants and slaves, had advanced and consolidated their position, supposing themselves to be significant, they suddenly began to slaughter each other, completing for themselves the saying of the wise man: “Alas and woe to you, Oh city, you whose king is the son of a maidservant.”
3 Again elsewhere he says: “A land is shaken by three things, but it cannot resist the fourth. If a slave rules, he shakes the land; and if the fool is sated with bread, he will act likewise.” In truth the land was shaken as these slaves thought to rule.
4 But because none of them did any deed worthy of record, we did not set out their names and weave them into the narrative of this history.
Գլ. 7
0 Concerning the prosperity of the land (engendered) by the great king Gagik, the restoration of many sites, and the wonderful construction of the town of Ostan.
1 But now it is very pleasant for me here to undertake a most splendid task, leaving it as a memorial to those who will come later, and especially for the glory of the house of the Artsrunik’, as I record the wise and intelligent acts of Gagik, the great king of Armenia. In his valour and love for peace and prosperity, he cared for this land of Armenia as a father and guardian. In his benevolent mercy he took care of the poor, returned captives, protected the deprived, rendered justice to orphans, and gave their rights to widows—making this the summit and apex of all his virtuous works, and becoming worthy of the greatest praise.
2 And these matters, my dear friend and foremost of brave men, who requested from me this History, I offer and present to you not from reports of others as fables elaborated from fictitious accounts; but having seen with my eyes, heard with my ears, and touched with my hands, I recount for you faithfully the marvels which took place.
3 These sayings are familiar to all who love reading: “An avaricious man considers it preferable to be decapitated than to pay one penny of his silver as a fine.” And if he sees the sun casting its rays for the sustenance of the world at the command of God the provider, he addresses it: “Why instead of your light do you not shower gold on me?” And if he sees a spring of crystal-pure water, he says: “I am not thirsty, and I shall never drink water from you. Offer me silver.”
4 But the character of a king who is not avaricious remains free and unsullied by such a fearful affliction; he cares not only for his personal amusement, but for the whole land of Armenia. He gives piles of treasure into the hands of workers and artisans in order to fortify with walls the summits of hills and impregnable fortresses in the provinces and centre of the land, to serve as refuges for those fleeing from brigands and from the convulsions of foreign nations.
5 Of the many castles fortified in his name, (Gagik) was especially pleased with two places and watched over them personally. One was at the edge of the lake; its name was Ostan in the province of Rshtunik’. The climate was very temperate, as the winds blew there from the four corners of the earth.
6 It flourished with fruit-bearing trees, and was graced with many vineyards. Sweet springs flowed around the city, providing for the many needs of men. Nearby on the southern side of the fortress was the very high mountain Artōs, which in the spring conserves and preserves the verdure of plants and flowers and the stores of snow piled up for the needs of kings and everyone who might wish to take some.
7 From the summit of the mountain descend rivers in murmuring torrents, by which the whole land is irrigated. Flowing into the lake, they furnish small fish for the luxury of the inhabitants of the land, and provide many items for the treasures of kings, which the ruler takes and offers for the alleviation of the poor.
8 The summit of the fortress looks out over the lake and is exceedingly charming. If the lake is stirred up by winds, the waves ripple like flowers and appear quite delightful. If the air is clear, the extensive views attract the eyes to admire them. Therefore, the king undertook to build there a palace and pavilions and splendid picturesque streets, and all sorts of ornament which I am inadequate to describe.
9 He walled the side by the lake with massive stones, placing the foundation at a fearful depth. And on top of the wall, facing the sea, he built a pavilion for gatherings which was decorated with gold and various colours, so that it glittered like the rays of the sun to give delight to the eyes and joy to the heart of himself and his guests.
10 The gates he designed in the form of vaults to provide air and refreshing (shade); and he provided windows to let in the glittering rays, which at dawn and dusk shine over the lake, illuminating the interior of the palace. As they move round, they light up the multicoloured images, pictures, and various decorations, astonishing the mind of the beholders, and exceeding the ability of the historian to describe.
11 Such in brief is what we have to say about the city of Ostan.
Գլ. 8
0 Concerning the building of Ałt’amar; and those who constructed there a few buildings unworthy of mention before the undertaking of the king.
1 Now although we have happily undertaken (these) pleasing histories, we passed over many stories, especially those that would be full of interminable prolixity—profitless for us to relate and useless for the audience to hear.
2 So setting these outside our plans, we shall proceed to review the profitable stories. From the beginning of the settlement of Armenia many buildings and constructions were raised in our land by Hayk the Archer and his descendants, and by the amorous and lascivious Semiramis, queen of Assyria, (which have been described) by others with unerring indications. These we have visited in person and seen with our own eyes, travelling to distant parts: as far as Kłarjk’ and the Shushetats’ik’ and the foot of the Caucasus mountain, and to Ahiz as far as the entrance to Gał, across Tayastan and all the northern regions and the East. Travelling on foot, we have seen the works of valiant men and (our) ancestors. But our mind and sight were struck most of all by the splendid, marvellous, and wonderful Ałt’amar.
3 Before this Ałt’amar is said to have been built up by Dawit’ Sakhṙuni and Ṙasham Ṙshtuni and Bazap’ran. This last led into captivity the land of Palestine with the high priest Hyrcanus, and settled them in our land. But all these lived as in tents or fruiterers’ huts on that famous island Ałt’amar up to the time of Gagik, the great king of Armenia. In his excellent wisdom, seeing the pleasantness of the spot and recognising that it was a refuge from enemy raids, he undertook to build on it in a fearsome and amazing fashion.
4 He commanded many artisans and innumerable men to cast heavy, massive hewn rocks into the depths of the terribly deep lake. After continuing his effort in this way for a time, the great king astonishingly succeeded in forming a stone embankment raised five cubits above the surface of the lake; to the mind’s eye this row of solid rocks extended as if on dry land. On top of this he drew a line and raised a fortified wall around (the island), as it were five stadia.
5 The wall was amazingly constructed, fearsome and adorned with very high and broad-based towers and raised bastions, which had in them deep niches with pleasure seats, where the king often took his ease with his sons and noble courtiers. The end of the wall he led into a narrow cavern difficult of access, and brought the sides close together.
6 At the junction of the deep constructions in the sea he set gates, fearful to behold, solidly fixed, and strengthened with nails. In this way he cut off part of the sea on the island side, making a wonderfully calm and secure harbour for many ships—a construction superior to the city of Alexander of Macedon. And in my opinion it surpassed in wonder the excavated chambers of Semiramis (in the rock of Van) and the aqueduct at the foot of Mount Varag. For the latter at least is on dry land, whereas this, built in the depths of the lake, transcends all the concepts and accomplishments of wise men previously achieved.
7 Then there gathered at the king’s court the princes and lords, nobles and common people, bishops and monks, so that they might all straightaway confirm (plans for) the buildings and constructions, and that he might order that the place should become a refuge from all the raids of the enemy. The king in his mercy did not refuse these requests. And five years after they had begun to build, the constructions of the city had been raised in unprecedented magnificence.
8 Then the king in his wise understanding, with many artisans took up the architect’s line to measure and sketch and indicate at the foot of the mountain—which is the highest point of the island—splendid places for enjoyment that were sites worthy of the king’s recreation. He extended walls, laid out streets and terraced gardens and residences for the princes, according to their rank, and gardens and parks, distinguishing the areas for parks and flower gardens. All this he quickly brought to completion.
9 And he planted many trees, which were watered from a sweet and never-failing spring, which by the foresight of provident God flowed in the middle of the city.
10 There were many artisans assembled at the royal court, honourable men gathered from all nations of the earth who could unerringly carry out the king’s plans. So according to his orders the work was quickly completed. Then the king ordered one of these men, a wise and skillful architect, to construct a square palace, forty cubits wide and deep and equally high.
11 The thickness of the wall was three large strides deep, a mass of pure mortar and stone, as it were a fusion of lead and bronze mixed together. The construction of the palace, from its foundations to its summit, took the form of a bird in flight, without the support of any pillar. It was truly worthy of admiration surpassing understanding.
12 It had vaulted domes and niches and beautifully decorated surroundings, innumerable and incomprehensible to the mind and eye. It also had domes like heaven, ornamented with gold and shining with light. If anyone wished to look at them, as if honouring a king first he must remove his head covering, and then twisting his neck he will scarcely be able to distinguish the various beautiful representations.
13 The structure of the palace is extraordinary and astonishing, and so surpassing and incomprehensible to the imagination that if an intelligent man were to examine only one section of one dome for many hours, on coming out he would be unable to tell anyone anything of what he had seen.
14 For (the pictures) include gilt thrones, seated on which appears the king in splendid majesty surrounded by shining young men, the servants of his festivities, and also lines of minstrels and girls dancing in an admirable manner. There are bands of men with drawn swords and wrestling matches. There are also troops of lions and other wild beasts, and flocks of birds adorned with various plumage. If anyone wished to enumerate all the works wild beasts, and flocks of birds adorned with various plumage. If anyone wished to enumerate all the works of art in the palace, it would be a great labour for himself and his audience.
15 The splendour of the palace is extraordinary and wonderful. Doors have been fitted that are inlaid with detailed ornament and amazing decoration. They have two leaves, which on opening admit refreshing breezes. But when they are closed, they appear as a single piece.
16 A trustworthy official, one of the superintendents of the city, told us that two hundred thousand litra of iron went into the construction of the palace. And he has certainly modified his account rather than exaggerating it. Indeed, the glorious site of the palace appeared from all sides of the province as a great hill in the middle of the city, no less high than the rocky summit of the island.
17 He (Gagik) also walled with unassailable strength the summit of the castle, and constructed there enormous storehouses and magazines, and also depositories for treasures and measureless numbers of arms and armour.
18 But if anyone wished to praise in suitable detail all the ornament of the construction, the golden streets, the domed halls, and various throne rooms which outshine each other in diversity, I think that he would fall into incomprehension and hesitation.
19 But we have offered this suitable and convenient account, so far as we could, in order to fulfil your noble interests, Oh great benefactor and ancestor of a heroic and distinguished house.
Գլ. 9
0 Concerning the most splendid and glorious church in the city of Ałt’amar, for which material and stones were brought from distant lands. We shall give a faithful picture of it and its site.
1 At the time of the construction of the splendid, famous, and stupendous city of Ałt’amar, our Saviour Jesus exalted the arms of his anointed Gagik in order to vex the savage race of Ismael. These he bound by his own hand, through his well-grounded plans and warlike force and bravery. Restraining their cheeks in a bridle, as it were, he broke their force, beginning from the Medes and Persians, all of Atrpatakan as far as Khuzhastan.
2 Whom he wished he spared, and those from whom he wished nothing he exterminated. He threw some onto others, and slaughtered with his wise sword thousands and myriads of them. Advancing on others in war, he put them to the sword and mercilessly slew them, sometimes in person and sometimes by means of his troops.
3 While the king was making these (expeditions), he increased his attacks on Asorestan and captured and destroyed many provinces with their castles.
4 And seeing near the gates of Asorestan a fortress in the principality of Ałdznik’ in a village called Kotom, which was the hereditary possession of the tribe called Zurarek, he completely destroyed and exterminated that tribe. Demolishing the construction of the fortress to its foundations, he removed its stones over the waves of the lake to use as material in the building of the holy church, forming (with them) a temple of glory in place of the impure houses of idolatry.
5 Thus was accomplished the saying of the prophet: “Who removes the honourable from the unworthy will become as my mouth.” There the Holy Spirit always rests, enrolling men into the shadeless light.
6 Because the architect was Manuēl, whom we mentioned above, a man full of wisdom and proficient at his work, he skillfully built the church as a marvellous and wonderful construction. To the monk whom we mentioned above he entrusted the decoration of the sculptural relief (depicting) in a true likeness (the figures) beginning with Abraham and David down to our Lord Jesus Christ. He arranged the ranks of prophets and apostles in each one’s place, wonderful to see.
7 He created and brought together on the walls of the church herds of deer and flocks of birds, and also groups of wild beasts, boars and lions, bulls and bears, facing each other, drawing attention to their struggle for existence, which is very pleasing to wise men. He extended around the back and sides of the church a splendid frieze arranged in detailed sections, depicting grapevines interlaced with vintagers, and wild beasts and serpents, whose forms reproduced their kinds with the various differences according to each one’s species.
8 On the four sides at the summit of the exedrae he accurately depicted the images of the four evangelists, who are worthily the crown of joy of the holy church and superior to all (other) saints.
9 He represented on the vault of the west apse the crossnimbed image of our Saviour, who for our sake put on flesh and appeared as a man. In a true likeness he arranged opposite the Saviour the glorious image of King Gagik, who with proud faith raises the church on his arms like a gold vessel full of manna, or a golden box filled with perfume; he stands in front of the Lord, depicted as if begging forgiveness for his sins.
10 Although there may be words (of blame) in our history, yet the king will not miss the gifts he seeks, hoping in the future compensation.
11 Furthermore, on the south side of the apse above the door of the church is set a gallery with a vaulted staircase going down from top to bottom, to act as a place of prayer for the king, restricted and closed to the public, where he may converse with God privately and undisturbed.
12 In the interior he fashioned the wonderful holy of holies with elegant paintings and with silver doors; it is filled with gilt ornaments, with images encased in gold and precious stones and pearl ornaments, and with various notable and splendid vessels, which wonderfully show us the second Jerusalem and also the gate of Sion on high.
13 Here are fulfilled the prophetic canticles: “Rejoice, thirsty desert,” and again: “The earth will rejoice and many islands shall be glad.”
14 Truly this was once a thirsty desert, but is now the city of the great God, watered by two ever-flowing springs—from the holy font and the incorruptible blood of the Son of God, which give drink to the thirsty in spirit.
15 Embellishing the day of dedication with groups of bishops and princes, he celebrated a great and joyous festival with grandiose splendour to be remembered from generation to generation.
16 So we have said what concerns the holy church.
Գլ. 10
0 Concerning the great war with the Arab at the gates of the metropolis of Dvin; and the various valiant deeds of the great king of the Armenians, Gagik, and his victorious accomplishments.
1 We described above the anarchy in Persia, according to Scripture: “Israel had no judge, and everyone acted as he pleased.”
2 At that time a certain man, Arab by race, versed in warfare and military deeds, with haughty arrogance puffed himself up and reckoned he would become independent.
3 So gathering an army, he unexpectedly and rapidly passed by Gołt’nastan and the city of Nakhchavan, forcibly occupying the province called Sharur, and reached as far as the great metropolis of Dvin. He rapidly despatched tax collectors and prefects to the province of Ayrarat and as far as Aragats-otn, the holding of Abas, son of Smbat, which he subjected to his own authority.
4 Since Abas was unable to oppose the tyrant who had risen up against him, he appealed to the king through messengers and letters to come and save him from the violent brigands who were demanding tribute. The king, mindful of the tender (bonds) of related blood, came with a numerous force to seek vengeance for his relative.
5 Then Abas, son of Smbat, in his pride came down to the plain of the city of Vałarshapat, wishing to precede the arrival of the great king of Armenia, Gagik, in order to gain glory for himself.
6 But the Muslim, since he knew that he (Abas) was not versed in warfare, fell upon him with a few troops and put him to flight.
7 Putting some four hundred of his men to the sword, he plundered the army and the inhabitants of the land. Then setting the torch to the whole land, he returned to the city victoriously with much booty.
8 Abas escaped in flight by the skin of his teeth, and took refuge in Georgia.
9 When the king heard the sad news of this disaster, he immediately marched to the gate of Dvin, to the bank of the river Araxes opposite the holy pit from which the great saint Gregory emerged to illuminate the land of Armenia.
10 Now the Muslim saw the great king’s camp spread out by the mountain called the hill of Gēn—and truly the hill was prophetically named, for as if with pure wine it intoxicated and made the king happy in its appointed place; though it was from on High that he received the grace of victory through the intercession of the Holy Illuminator, whose festival is celebrated on the tenth day of the month Sahmi. But the hill too is blessed and is not without praise in this History.
11 Then the impious man gathered an army of some thirteen thousand men and attacked the king, supposing him to be like other people. While the sun was casting its glow over the vault of heaven at the third hour, and he (the king) was still reading the holy gospel, one of his couriers came and note: “Why does my lord the king extend and prolong his prayers? Behold the front line of the Muslims has approached the holy camp of the Lord.”
12 Then the king with calm heart and tranquil courage did not raise his eyes or his voice to the messenger, but finished his customary prayers, comprehending the (saying) of the wise man: “Battle is the Lord’s,” and: “The Lord opposes the haughty, and gives grace to the humble.”
13 Then the king, donning his armour and putting on a valiant mien, took the troops of his Christian army and calmly advanced, disposing the ranks of his battle line in suitable fashion. The armies, with drawn swords, straightaway came to blows. Crashings and thunderings (resounded), and flashings as (of lightning) were seen shooting downwards from the clouds. The day began to wax fearful.
14 The king and his troops were strengthened by help from on High, especially because the holy patriarch of Armenia, Ełishē the Great, going to the summit of the hill of Gēn with groups of priests, held aloft his hands like Saint Nersēs until the second Amałek was defeated.
15 Passing through the ranks of the Armenian army, the king reached the middle of the Muslim force, where there were about four thousand champion armed foot soldiers. Striking those impious ones like a spark among reeds, he routed the Muslim ranks. Then the vast number of corpses of those who had fallen to the ground lay thickly over the surface of the plain, like sheaves in a full field in the days of harvest. So about eight thousand men fell to the sword or were drowned in the river. And taking many of them prisoner, he sent some in chains to the impregnable (castle) of Dariunk’.
16 He spared the lives of about two hundred men, more or less, and ordered them to be freed so that they might go to the city and relate what they had seen.
17 The king himself rapidly crossed the river Araxes, wishing to burn the city from end to end with the surrounding countryside. But the elders of the city fell at his feet, begging for peace and offering tribute and hostages. Taking these, the king returned in peace to the fortress of Dariunk’, having stripped the men and horses of the Muslim army of their arms and armour in immeasurable amounts. The king did not fine any of the many of his own troops who had seized plunder, but let them take openly whatever they had gained.
Գլ. 11
0 The attack of the Delmikk’ on the city of Hadamakert and the province of Ałbag; and the victory of the Armenian army by the grace of God.
1 In those days a group of Delmik troops advanced, intending to cross to the land of Asorestan. Reaching the city of Hadamakert and the province of Ałbag, they pillaged property and took women and children captive to the extent they could manage.
2 When the king heard of this, he ordered the valiant cavalry of his army to pursue them. On receiving the royal command, they rushed off immediately, and came upon them when they least expected it in the land of Andzevats’ik’. They attacked the Delmik troops, who were brave warriors armed with lances, and trampled them down like stubble of the plain under the feet of the Armenian horses. Setting on them with the sword, they slaughtered about two thousand men. Having plundered their camp and released the captives, they returned to their own abodes after a great victory.
Գլ. 12
0 Descriptive portrait of the person and glory of the great king of Armenia, Gagik.
1 Since in his foreknowledge and providence God knew that he would become such a man, from his mother’s womb he had filled him with the spirit of wisdom.
2 Therefore, he also bestowed on him a luminous visage and glorious stature, unparalleled among the entire rational race of mankind. (He was) elegant and upright, noble and splendid of face. The hair of his head was dark, long, and curly, carefully arranged above a dazzling white forehead in very thick and dense waves. He had two black arched eyebrows, pupils, and eyelids that shaded the eyes like a lily flowering in valleys, spreading in wonderful fashion.
3 His nose was wide and elegant; his ears, quick to hear and believe good news, shone with a luminous colour.
4 His lips were like a red line; his teeth were close to each other and free from stain.
5 His fresh beard flowered like violets on beautiful cheeks, giving him the appearance to onlookers of angelic form.
6 Truly such gifts of grace and glory (were given) him from on High.
For he reigned like Josiah over a new Israel, but (in a way) superior to him perfected the institutions of the holy church.
7 Thus it is very pleasing to me at this point to take (examples) from the land of India and the city of Topaz; especially the golden topaz from the commerce of the gem cutters and the Ałēbasarats’ik’ and Thebans, and lace it into his crown on the days of royal pleasure; notably when on the Lord’s saving feast of Easter, he arose like a groom from the wedding chamber similar to the morning star.
8 Likewise rays of light shone out from the decoration of coloured gems interwoven with pearls on the head, breast, and croup of his mettlesome steed; and at the outpouring of the fiery brilliance before him, the booming of drums and sounding of trumpets, myriads of people were stirred. Every eye desired to see him, every soul cried out: “Lord, save the king and hear us.” In truth God’s anointed, superior to all kings of the earth, merited such and even greater praise.
9 For he was the cause of peace and prosperity.
10 He was a firebrand to brigands and repelled them.
11 He weighed laws and judgments justly.
12 He clipped the wings of the high-flying mighty.
13 He brought down many holed up in high castles.
14 He was an inescapable trap for rebels.
15 He foresaw the secret deceits of enemies, ensnared and destroyed them.
16 On his friends and supporters (he bestowed) gifts unfailing. He was also a sweet-smelling garden, filled with resplendent flowers.
17 For his own house he was a verdant plant with golden leaves, full of divinely inspired love, joyous news.
18 To his sons he was a school of virtue and an ever-flowing source of wisdom.
19 To all artisans his door was open, and he was an unerring model.
20 Against the stormy threats of tyrants and their fearsome winds he was a high mountain and unshakeable rock.
21 He was a consuming fire for the knavish and deceptive letters and messages sent him by the Muslims.
22 In the hearts of the Babylonian, Mede, Persian, Greek, and barbarian tyrants he was a burning, perpetually turning nail.
23 He questioned wise men about the depths of the sea or the heights of heaven which are inaccessible.
24 He sat at banquets on his golden throne, grand in his majesty like a powerful lion, and heightened in the Lord’s glory by his faith.
25 He retired for sweet sleep at night to gilded chambers like a dragon. The awe of his might spread over the whole of Armenia; like an impregnable wall of bronze he preserved (Armenia) from fear and from the secretly fired arrows of her enemies.
26 Over his neighbours and his subjects he was a shade of secure defense, and swift ...
Գլ. 13
0 Concerning the course of events in Armenia; and concerning the pious prince Abdlmseh and his sons.
1 After the death of King Gagik Artsruni, son of Deranik, and the suppression of the independence of Armenia, the saying of the prophet Jeremiah was fulfilled for the land of Armenia, and even more so for the province of Vaspurakan: “My peoples will wander without a lord.” The race of Hagar ruled over us; making perpetual raids for booty and plunder, they oppressed all the Christians, inflicting the greatest and the least with famine, sword, and captivity.
2 Nowhere was there any hope or expectation; only a few remained of the Armenian princes, who had fallen into decline; and with difficulty did they control the strongholds and fastnesses.
3 So our sins and those of our fathers reigned over us, and the Lord delivered us and the surviving (Armenians) into the hands of the impious, money-minded, perversely wicked, criminal race of the Elim—that is, the nations of the Turks. They ruled over the world from the eastern sea to the western sea; and there remained not even a cave which God did not deliver into their hands.
4 They had the nature of bloodthirsty beasts; for they were people of awful appearance, and the sight of their faces terrified and dismayed onlookers. Their dwelling was in mountains and plains and the wilderness, like that of wild animals, and they ate carrion like beasts. They did not honour the mighty; they did not spare the white hairs or the exigencies of the aged; they did not pity the youth or child, or spare any young person. They are a nation wicked and cruel, a nation that has not directed its heart aright or set its soul towards God.
5 This nation God and our sins gave as ruler of the land of Armenia, according to the words of the holy prophets, companions of Anania: “You delivered us into the hands of the most impious and wicked king in the whole world.”
6 At that time (there lived) a certain renowned man, related to the great king Senek’erim, of whom the prophet Isaiah speaks. He had the same name as his ancestor Senek’erim, and his brother was the great prince Deranik.
7 These, through God’s help and the providential care of the Holy Spirit, ruled over their own ancestral provinces of Vaspurakan. Resisting the Muslims, they did not permit them to ravage the land. For they held the impregnable fortress built by Shamiram, the town of Van, and the impregnable fortress of Amiuk, that looks up to heaven and hurts the neck (to see). So they despised the continual attacks of the Muslims, which God’s assistance always repulsed.
8 In their time appeared the treasures of the divine cross on which the Only-Begotten Son of God had shed his blood. It had been brought to the mountain of Varag, to its rocky summit, by the holy lamb and royal virgin Hṙip’simē and revealed by God. As in the days of the emperor Constantius and the patriarch Cyril,
9 so likewise (in) the province of Vaspurakan on the mountain of Varag the sign of the Lord’s cross shone out. At the third hour it soared from the rocky summit and settled in a hollow on the same mountain, where there are sweet springs.
10 The holy king Senek’erim built on that spot churches at great expense; and at the foot of the mountain he constructed the splendid and famous metropolis of the monastery of Varag. In it he established faithful men, and he adorned it with many monks and heavenly ranks of holy priests. He arranged allowances for them, and they lived in peace in the province of Vaspurakan, which became a place of security for refugees and captives from all lands.
11 Now because of our sins the race of Elimats’ik’ attacked us, as we said above, and continually vexed the nation of Christians and put them to the sword.
12 Then King Senek’erim thought of the Lord’s command: “If they expel you from one city, flee to the next.” There was no assistance anywhere else save from the Lord, and the Lord’s help supported the emperor of the Greeks.
13 At that time the imperial authority and the divinely protected city of Constantinople were held by a God-loving and pious man named Basil. The emperor of the Greeks had no control over the land of the Armenians, but these all freely ruled over their provinces, although they could not endure the onslaught of the Muslims.
14 Then the survivors of the house of T’orgom turned to the emperor of the Greeks as a son to his father. The Greeks, filled with divine love, had compassion for the appeal of their children, and summoned them from their various provinces. They gave them gifts, appointed them at the royal court, gave them great cities in exchange for their cities and in return for their castles, impregnable fortresses and provinces, villages, estates, and holy hermitages.
15 So the Artsrunik’, descendants of Hayk (and) Senek’erim, exchanged their ancestral homes in the year [470] of the Armenian era, and moved into Greek territory with fourteen thousand men, not including women and children, passing under the yoke of servitude to the Romans.
16 Likewise the Bagratid Gagik, son of King Yovhannēs, also exchanged his ancestral (lands) in the year [490] of the same era, and went to Roman territory. They ruled over the eastern part of Armenia, the great city of Van, the province of Vaspurakan, the royal city of Ani, and the land of Armenia.
17 When news of the kings’ departure from Armenia and the Roman control (of that country) reached the camp of the impious, bloodthirsty, ferocious race of Elim, then the ruler of the Elimites, who was called Sultan Tułlup, launched a cavalry attack like an eagle swooping on flocks of birds. Reaching the metropolis of Ani, he besieged it; having captured it, he put (the inhabitants) to the sword. From the flowing of blood the land was irrigated as at the time of flooding. Many of the witnesses said that the blood from the fallen corpses of children reached the river which flowed by the city gate.
18 In similar fashion, a certain eunuch, baneful and licentious, devoted to the service of Satan, bloodthirsty and an eater of carrion, Srahang by name, came to the province of Vaspurakan and plundered it. He reached as far as the city of Van, besieged it and inflicted terrible disasters. Its (populace) he put to the sword, and the habitations he burned with fire. The same he did to the city of Archesh in the province of Gnunik’.
19 There remained no place of refuge for the Christians save only the impregnable fortress of Amiuk and the island of Ałt’amar, where God dwells. These enjoyed a beautiful position, defended by the waves and the proud height of their walls.
20 For them was accomplished the saying of the inspired psalmist David: “The islands shall be happy and all the inhabitants therein”; they rejoiced in delight according to Solomon’s exhortation. Like a cock strutting among forests, or a goat in front of flocks, or a king in his army, so were they renowned and glorious in the land.
21 The Lord had chosen as overseer and guardian of these divinely protected and impregnable fortresses a man related to King Senek’erim, from the province of Amiuk and the family of the Artsrunik’, named Abdlmseh. He had survived like a spark from thunderbolts of fire, protected by the omnipotent right hand of God from shipwreck in the dangerous storm-tossed deep.
22 Just as God chose Noah, from whom all races sprang and multiplied; and as God chose Abraham and blessed him and the offspring of his loins; and as the Lord blessed the great David, blessed the fruit of his loins and granted him invincible power—so too did God choose this all-wise protocuropalates Abdlmseh, son of the great prince and holy martyr T’oṙnik. The latter, on the day of the great feast of the Lord’s birth and baptism, had become worthy to receive the crown of martyrdom with many elect men in the province of Mokk’ at the village of Atichank’.
23 His son too was strengthened by the gracious gifts of God, and was filled with wisdom and the Holy Spirit. Over him the Lord had poured his sevenfold grace, the spirit of knowledge and of piety, the spirit of power and wisdom, the spirit of counsel and intelligence, and had filled him with the fear of God.
24 He was superior to all nations (in being) modest, humble, liberal, merciful; a lover of prayer and of the saints; he looked after widows and cared for orphans; he never made a false oath to his fellow, nor was falsehood found on his lips; he continuously reflected on the laws of the Lord, day and night.
25 He was handsome of person, distinguished and of tall stature, with curly hair and fine appearance, softly spoken and sweet-voiced like a turtledove. He had married the daughter of Grigor, dux of the East and grandson of the splendid and powerful prince of princes Aluz, who was lord and master of the provinces of Tsałkotn and Kogovit and of the great town of Angełtun.
26 Now the holy lamb of Christ, Mariam by name, most noble of ladies by birth, had been raised in holiness and piety and fear of the Lord. In accordance with her name she was devoted to the love of God, and was superior to all saints (in being) compassionate to everyone, merciful, firm in faith, prudent and chaste, in no way inferior to holy queens; a lover of prayer and of the poor, she continually served the holy clergy who were in the holy cathedral, in the divinely adorned and beautifully decorated, glorious holy church dedicated to the Holy Cross.
27 For God had chosen it and was pleased to dwell therein. She placed for safekeeping (there) the divine treasures: the throne of our Holy Illuminator Gregory the Parthian, the sanctifying altar of the divine mystery, the girdle of the holy waist, the staff of the all-powerful right hand which tended the Lord’s people and was superior to the two staffs of the great prophets Moses and Aaron,
28 the slippers of the labouring feet of the holy virgin Hṙip’simē, the scarf tinged with the holy blood, the arm of the holy martyr, the young Abdlmseh, who was related to the protocuropalates and bore the same name, and many other relics of the martyrs; also the sign of the Lord’s cross, on which there was a drop of life-giving blood, mounted with gold and pearls, which the Lord had given through the holy and blessed patriarch, the archbishop Lord Dawit’, and which is still called the holy cross of Aparank’.
29 For the lord Dawit was related to the protocuropalates, and they were both holy and elected by the Lord. Previously the Holy Spirit had chosen to be overseer and guardian of the house of Vaspurakan the great prince named Khedenek, a kinsman of King Senek’erim and of the royal branch of the Artsrunik’.
30 He begat Prince T’oṙnik, a powerful man and a warrior valiant in deeds of bravery, and his brothers the holy, most praiseworthy and blessed valiant shepherds, Lord Dawit’ and Lord Step’anos, the great crowns of the church, and also Lord Grigor of the same name as our Illuminator. These shone out in the universe like the sun among stars.
31 From T’oṙnik was born the great prince T’adēos, a man excellent in warfare. By the help of God and their own bravery they did not permit their provinces to be undermined by the incessant raiding of the enemy.
32 From T’oṙnik, son of T’adēos, was born the saintly and pious Abdlmseh, who in his divine wisdom exceeded all his ancestors. They were brave and valiant in warfare, but he lived out his life in peace, filled with wisdom and understanding.
33 For in his days was accomplished the Lord’s saying: “Nation shall rise against nation, and kingdom against kingdom; and in many places there will be famines and plagues and earthquakes; and in heaven a sign in the sun and the moon and the stars, and on earth agitation of the heathen.”
34 In his time the brave nation of the Franks came out and freed the holy city of Jerusalem from the hands of the Muslims, and many other lands in the [546] year.
35 The land of the East was being oppressed at the hands of the impious; by continuous attacks of Muslims, who spread their raids over the surface of the earth like flowing torrents, or like thick clouds blown in confusion by thundering winds and fiery lightning in the dark hours of the night.
36 Our flight took place in winter and on the sabbath day, according to the Lord’s warning; and there was no hope or expectation for the Christians save only in the pious and elect royal monarch, the protocuropalates, related to the great and valiant martyr Vardan Mamikonean. For through the prayers and supplications of the holy fathers and his relatives, the Lord had strengthened his anointed.
37 For he lived his life peaceably, and strove for peace with everyone. He gave his property and possessions for the payment of taxes, and did not criticize the taking of any of his own for the requirements of tax exactors. He did not govern by menaces, nor by terror or threats or usury; but he cared for all, consoled them, and was compassionate to them as a father for his children. Long since he had learned the saying: “Be compassionate, even as your heavenly father is compassionate.”
38 He begat seven sons and five daughters; and from his offspring the Lord chose one, named Dawit’—as with Jesse of Bethlehem, of whose sons the Lord chose David. And he blessed him with unsurpassable blessing forever and ever.
39 He resembled the great David and was even superior to him, for the Lord wished to raise up the horn of his church.
40 He was brought up in the Lord’s house under the shadow of the divine treasures that we mentioned above, which were kept in safekeeping on the island of Ałt’amar, the residence of God.
41 He resembled the prophet Samuel, raised in the temple of the Lord and successor to the high priest Heli.
42 But he was superior to him, having from his youth taken the yoke of humility by fasting and prayer and strict asceticism, warring with brave and valiant endurance against the devil; armed with weapons and armour, by hunger and thirst and vigils he overcame the artful enemy, in accordance with the apostolic saying of Paul, the citizen of heaven: “We do not have combat with flesh and with blood, but with principalities and powers and with the governors of this dark (region) and with evil spirits under heaven.”
43 Now he carried to fulfilment the exercise of mortification and chastity, since those who live their lives in chastity are superior to the angels.
44 He reckoned as naught this world and its glory and the delight of this (present) existence, for he had continually heard from the prophets the likeness of man to grass and a flower that is shaken, its similarity to a passing frivolity, a daily hireling, and vanity. He spent his life in all deeds of virtue according to the Lord’s saying, when he enjoined his saints: “It is not you who chose me, but I chose you.”
45 He resembled Melchisedek, previously chosen by the Spirit to indicate the coming of the Saviour and the distribution of his Body and Blood, running to meet the patriarch Abraham while he was coming from battle.
46 He resembled Joshua, son of Nav; for he was a virgin holy and brave, who with his lance protected the Lord’s people in the Promised Land.
47 He resembled Aaron with his robe and ephod decorated with twelve pearls, in accordance with the number of the holy apostles and a type of the twelve nations that believed in Christ.
48 He resembled Elias the prophet who saw God, who from the womb of his mother was nourished by angels with fire, and who through his chastity closed up heaven for three years and six months; and no dew fell on the earth, until by the word of his mouth (it rained).
49 He resembled the great prophet John, son of Zacharias, who heard from the archangel the good news concerning the birth of John, who laid hands on God the Word in the Jordan.
50 He resembled John the son of Zebedee, who through his chastity was named son of thunder, who from the heights thundered forth the word of God, who reclined on the Lord’s breast and was purified like gold in fire.
51 He imitated these in purity and chastity, being granted grace from the most liberal giver of gifts, God. He received the honour of the priesthood and episcopate and archbishopric and Catholicosate.
52 The Lord sat him on the throne of our Holy Illuminator Saint Gregory, and joined him to the ranks of the previous holy fathers, Saints Aristakēs, Vrt’anēs, Yusik, Grigoris, Nersēs and Sahak. For the Holy Spirit had previously indicated by a vision to Saint Sahak the calamities that would befall Armenia, the collapse of her independence, and servitude to foreign nobles; her becoming opposed to the truth, like Surmak and Samuel,
53 who were in opposition to the divine grace; and then in the second part of the vision the parchment which indicated in letters of gold and red ink the elevation of the saints, and the line and a half in black ink, and the erasure (indicating) those opposed to the truth; then the repeat of the other line, which expressed the model of our holy patriarch, the divinely honoured Lord Dawit’, the elect and anointed of the Lord, who sat on the throne of our Holy Illuminator.
54 For the former saints were like their fathers, and he even more so resembled his fathers the holy patriarchs and martyrs; since by their prayers and supplications and by the shedding of the blood of the holy martyrs Vardan and his companions, (and) of T’oṙnik and his companions, relatives of the holy patriarch Dawit’, the Lord strengthened him more and more.
55 Now another of his offspring, the youngest of the brothers, was named Step’anos according to his father’s side; and on his mother’s side his godly mother, most illustrious of ladies, named him by her grandfather’s name, Aluz. In his advancement he received honour from the holy kings and great renown.
56 He made up for any failure in his paternal and maternal ancestors, and became the most illustrious in his whole family. Just as Isaac blessed Jacob, and the Lord heard him and the Lord blessed Jacob by the mouth of his father—because the blessings of fathers sustain sons—so also was the great prince Aluz blessed by God and by his father Abdlmseh.
57 For he was a God-loving and pious man and obedient to his parents, since he had learned from God’s commandments: “Honour your father and mother,” and he had heard elsewhere that: “A disobedient son shall go to destruction”; so he was obedient without any temptation.
58 The Lord established him on the throne of his father as (he had established) Solomon on the throne of his father David; and just as in his days the Lord had made peace for his kingdom, so also (did he) in the reign of Aluz.
59 The great and most wise Abdlmseh the curopalates divided his patrimony, and gave over into the control of his son Aluz the heaven-like and impregnable fortress of Amiuk, for he was able to resist the impious races of the Ismaelites. And he exceeded in wisdom all his fathers.
60 Now the very renowned and God-loving curopalates Abdlmseh lived his life in peace. He saw his sons glorious and well praised: one, endowed with spiritual and wordly riches, succeeded to the throne of the patriarchate, and was dedicated to the observance of the divine commandments and nailed to fear of the Lord; the other he saw a lord and prince, splendid in glory, fortunate and successful in all his deeds; and his other sons and daughters he saw (endowed) with glory and honours.
61 He also saw the sons of his sons, and was blessed by the Lord. He himself at a good old age fell asleep with his father, and was buried in that same island of Ałt’amar, inhabited by God, at the monastery of the Holy Cross, having been rendered worthy to receive daily from the Lord the new freedom of adoption through the holy and immortal liturgy, which his relative Lord Dawit’, Catholicos of Armenia, offered inceantly in intercession for his pious parents.
62 It was in the year [570] of the Armenian era that the ruler Abdlmseh died. His godly wife lived for two years after the death of her husband, then she too quietly passed to Christ and was joined to her fathers; she was buried in the same tomb, having entrusted her sons to God’s grace.
63 After their departure from this world the wind from the north began to blow ever more strongly with bitterly cold air, and green plants began to disappear from the land. The saying of the Lord’s parable was fulfilled: “Rains fell, rivers rose, winds blew.”
64 But they were unable to shake the great rock of faith, the gloriously splendid prince Aluz. For he remained on his own in Armenia like a ship in the midst of storm-tossed waves of the sea, having no help from anyone—neither from kings nor princes, neither from magnates nor his fathers, deprived of his possessions and robbed of all his goods.
65 But the walls and buildings that were destroyed he renewed again with much effort.
66 For cruel days had fallen upon the land, since the Lord’s saying was fulfilled: “Those will be days of oppression such as have never occurred.”
67 But to his support came grace and wisdom from supernal help, as to King Hezekiah. Just as the latter turned back the evening hour to noon and was saved by God’s help, so also (Aluz) was saved by God’s grace and filled with wisdom. By various means he survived and made peace with his implacable enemies, the race of Elimites.
68 From them he received gifts and honour, and was rendered glorious and renowned in the eyes of the unbelievers by his judicious knowledge.
69 Not sparing his goods or possessions, but with eager heart he gave his sweat for the salvation of the Christians, both paying tribute to the Muslims and also organising cavalry and providing them with stipends. Thus he made peace with everyone, according to the saying: “Seek peace and follow it.”
70 Aluz resembled the great patriarch Noah, and his castle the ark. For the latter had with him chosen deer and other animals, while the former had with him nobles, free men and the sons of nobles, magnates and princes from every province.
71 He was resplendent in the universe for his noble cavalry, like the full moon in the vault (of the sky), or like the sun in the days of summer. God had granted him a brilliant son, a beam of light, named after his ancestor Khedenik; he was pleasing and beloved in the eyes of all for his’ splendid beauty, since his father, the great prince Aluz, was fair of visage and tall of stature and powerful.
72 The Only-Begotten Son of God revealed him to be a glorious boast for us, having given him grace like his ancestors the Artsrunik’. He strengthened him with invincible power, like the impregnable fortress Amiuk granted him by God. By his wise knowledge he strove for peace with everyone, that perchance life might be peaceful for himself and his own (people), undisturbed by the tumult of agitated and surging waves.
73 In his peaceable time all the land was troubled; and especially the province of Vaspurakan saw no calm, but was particularly oppressed by dangers. Yet God’s right hand protected him and his fortress.
74 Just as Joseph fed all the land during the famine of Egypt, so likewise he became a cause of prosperity for the house of Vaspurakan.
75 He was bread for the famished, refuge for the fleeing; he restored captives, and wiped all tears from every face. He was desired by all who saw him, and longed for by those who saw him not. His name was famous from one end of the earth to the other, and he was praised by all tongues.
76 He was the support of the faith, the glorious crown of the holy church, the mother of all piety. He exceeded himself in prayers and supplications, imploring the salvation of the country; he was undistracted in the midst of his people like one of the humble. He repulsed thieves and brigands, and pursued all impiety. He contented himself with the sweat of his face and the labour of his hands.
77 He acquired this book of T’ovmay the historian, and had it renovated as a memorial to himself and his good parents and the divinely bestowed fruit of his loins Khedenik; for from the fruit of righteousness grows a tree of blessings.
78 By his luminous flower and fruit he was desirous to all. For in his splendid beauty he resembled the morning star, rising at dawn, or the sweet-smelling rose with its multicoloured beauty that reveals its hues in the springtime. May his memory be blessed, and the prayers of the saints rise on his behalf. Amen.
79 Glory to the Holy Trinity and single Divinity, threefold (yet) equal, triune (yet) one in essence, who in his boundless love for men and liberal bounty gave strength to this weak, pitiable and miserable sinner to reach the end of this (book).
80 Praise and ceaseless glorification with worship, now and always and forever and ever. Amen.
81 By the grace of the omnipotent God, Father and Only-Begotten Jesus Christ, and the true Holy Spirit, here is terminated and finished this beautifully composed History, which the invincible and knowledgeable vardapet T’ovmay wrote with accuracy, beginning from Adam down to Noah; and then he progressed in descending order detail by detail with much labour in his true account down to the clan of the Artsrunik’; one by one he set down the people and events and their causes. How they endured many efforts and labours with wars against the Muslims, and removed their wicked (presence) from many places so far as they were able.
82 Most especially the divinely crowned, pious and most wise king of Armenia, Gagik, who by his wisdom and orthodox life and by God’s will reigned over many lands—as is recorded in this book—and protected (them) in peace all the days of his life from enemy brigands. He was responsible for the building of churches, in particular this most famous and wonderfully constructed holy church of the Holy Cross of Ałtamar,
83 in whose shade was copied this History in the year [752] of the Armenian era, and in the imperial reign of Lazan, at the order and expense of the venerable, blissful and thrice blessed, wise patriarch of Armenia, Lord Zak’aria, who is truly good and liberally minded, and a lover of the poor and endowed with divine gifts. (It was copied) at the request of the divinely wise and worthy vardapet, Lord Step’anos, dignified with the archi(episcopal) rank, who is the gem of the East and the holder of the throne of the great house of Siunik’.
84 If you wish to investigate his ancestry, none of the princes or of those who hold sway in eastern parts is superior to him, for his family and ancestors are the most renowned for valour. And he is as glorious and resplendent among them as is the sun among the stars.
85 Because of his divine love he requested this History from Lord Zak’aria, the godly and pious holder of the throne of our Holy Illuminator. At great effort he had this copied to satisfy his request.
86 Even more eager for this task was the most wise and high-minded, modest and humble brother of Lord Zak’aria, Amir-Gurgēn. May the Lord God grant them many days and preserve them safe in soul and body from the snares of enemies visible and invisible all the days of their lives. Amen.
87 I, the most sinful and unworthy and inconsequential among the ranks of scribes and monks, Daniel by name, in my weakness undertook to copy this at the monastery of the great and splendid Holy Cross of Ałt’amar, which we mentioned above. Furthermore, falling on my face, I beg the kind readers and request their pardon for the faults of this book, whatever may be found extra or missing therein, be it a full stop, a line, a comma, or any other expression, or (changing) from kh or h.
88 For the learned know well that in the ancient writings no attention was paid to such matters. Since I am ignorant of these things, what I heard of these expressions from the ecclesiastical books, that I wrote down; and what is beyond them I do not know how it was. So I beg you that according to your pious pleasure, you should merely grant me and my parents a “Lord have mercy” so that you too may find mercy from God on the eternal day of his coming.
89 And may he be blessed, praised and lauded by all creatures, spiritual and tangible, now and always, forever and ever. Amen. I also beg that you recall sincerely to the Lord my teacher, the honourable priest Simeon, who taught me a few books from his many skills, and his parents. To Christ and our God glory forever. Amen.
90 After all this had so taken place, as is written, we must inform you, Oh dear sons and faithful true brothers, (that there was) a certain man, renowned and adorned with divine glory, noble and of noble parents, raised in purity and righteousness, who had attained the wisdom of the divine holy testaments, orthodox in faith and in Christian confession. His name was Baron Sefedin Ark’ayun.
91 As by God’s summons he came to this impregnable island of Ałt’amar, the abode of God, which is the throne of Saint Gregory the Illuminator of Armenia and the residence of the most glorious and renowned holy cross. Khedenik loved Ark’ayun as if he were his own son; he gave him his own daughter as wife in legal marriage, and as her dowry the half of Alt’amar. After a short time when Khedenik grew old, he sold to Baron Sefedin in his poverty the other half, receiving as its price much gold for his bodily needs.
92 After a few days the Lord God provided fruit for his loins, a thriving and fine son, the lord Step’anos. When he had acquired instruction and attained maturity, he had him ordained to the patriarchal throne of Saint Gregory. But aged about forty, he departed this world after a prematurely short life and few days, leaving inconsolable grief to his father Baron Sefedin.
93 But since God is merciful and compassionate to everyone, he looked down on the fervent woes and tears of his heart and granted him sons, blessed by God and pleasing to God: the natural brothers, the modest and sober Amir-Gurgēn and the young, wise Zak’aria.
94 When the hour came for Baron Sefedin to travel the road of his fathers and depart from this world, he did not have the time to confirm with his own hands Zak’aria on the throne of his brother Lord Step’anos. So he was given over to instruction in the divine Holy Scriptures, and became versed in the Old and New Testaments. He had no one as support and helper, save only his brother Amir-Gurgēn (as) father and head of the family, and Baron Kurchbek and Baron Nuredin, his father’s brothers.
95 These, by God’s will, gathered together and summoned holy bishops, vardapets, and many monks. Having prayed together, they blessed and ordained Lord Zak’aria to the patriarchal throne of his brother Lord Step’anos. There was great joy and rejoicing for our see of the Holy Cross of Ałt’amar, residence of God.
96 Like an unshakeable rock, like an iron rampart, and like a gate of bronze, he resisted the wicked Muslim warriors. He was a lover of building and (responsible for) many constructions. Filled with God’s Spirit, he built in the land of Vaspurakan on the island called Lim the beautiful, luminous, and domed church of Saint George the General, which he adorned with many furnishings. He also built a house of prayer and living quarters and palaces; he established many monks at the monastery of the church of Saint George the General, and by their prayers may Christ God have mercy on us. Amen.
97 Furthermore, at his patriarchal see on the island of Ałt’amar at the monastery of the Holy Cross he built on a beautiful and spacious site behind the Holy Cross the great oratory for the days of winter. On the western side (for) the summer days (he built) the spacious vaulted (chapel), finely worked and bound with mortar, bringing its stones from the land of Khlat’ with much labour over the deep lake.
98 He had copied in memory of his soul the book called Tōnakan—for it includes the feasts of the Lord, of the holy apostles and prophets, patriarchs and vardapets, generals and virgins. By their prayers and intercession may the Lord God Jesus Christ have mercy on Lord Zak’aria and his natural brother Baron Gurgēn and his son Sahmadin, prematurely dead, and all his relatives. Amen.
99 Also he built many beautiful and charming summer lodgings as an upper story on top of the palace that Baron Sefedin had constructed for his son Lord Step’anos; and many other inhabited and deserted places he reestablished in faith and hope.
100 Reflecting through his superior solicitude and foresight, out of love he decided on a good plan: “After my death and departure from his world, who shall occupy our patriarchal throne if not one of my kinsmen and descendants?” Then he proposed his spiritual son, the wonderful and wise youth Lord Dawit’, son of his full brother Baron Gurgēn.
101 Numerous bishops, monks, and priests with large congregations, by prayer and rituals blessed and ordained Lord Dawit’ as heir and co-heir of his see. There was no little happiness and rejoicing to his parents and his entire family.
102 Now Lord Zak’aria arose like the sun at dawn, melting the freezing ice of winter frosts and of the Muslim enemies of Christ’s cross. He resisted the hurricane of evils, Ali Pasha and others of his ilk, who waxed haughty against the holy churches and the faith of the Christians. He prevented (the payment of) numerous taxes and haraj from monasteries and monks; he endured many tribulations and efforts, suffered great wounds, and bore many scars on his soul and body.
103 For his nephew Lord Step’anos had his relative, the daughter of his sister, delivered to the Muslims, mixing milk with their blood. Many monasteries and churches were beset with great distress and misery, because they (the Muslims) seized total control of the beautiful and impregnable island of Ałt’amar, and many other places and palaces, lands and estates, legally or illegally.
104 After this had so come about, then in the year [775] of the Armenian era occurred the death and departure from this world of the holy patriarch Lord Zak’aria. With a good confession and orthodox profession of faith he gave up his soul and went from this transitory world to the world of the living, to the supernal Jerusalem and the residence of the just.
105 By their prayers and those of all the saints may the compassionate and merciful God make Lord Zak’aria a companion and sharer of the holy fathers and patriarchs past and recent. After a little time the death of Step’anos and of Shamish-Khat’un took place; they departed this world and went there where are the true accusers and examiners and exactors of words, deeds and thoughts.
106 After this had happened we had no king or prince or judge or overseer or leader or saviour and rescuer who could free us from foreigners and wicked enemies. For they imposed many exactions of treasure, of gold and silver; so whoever had claim to the throne of that patriarchate had to give many riches. Otherwise, the Muslims would seize convents and churches, monks and priests, virgins and abbesses, common people and all Christ’s flocks.
107 These disasters and great misfortunes were seen by Lord Dawit’, bishop of Armenia, who had been ordained by his brother Lord Zak’aria. Since at that time his father the great Baron Amir Gurgēn and his elder brother Amir Sahmadin had departed this world, there was no one to help or support him. Then Lord Dawit’ rose like a shining star, like the sun at noon, like a cloud gleaming with lightning, or like rays of light appearing at night in sublime and beauteous fashion, valiant of body and charming of person.
108 With his two handsome full brothers, called Amir Kurchbēk and Amir Sēfēt’in, who were wise, intelligent, eloquent, and fluent, he held council. They addressed each other like the brave and valiant Saint Vardan, or like the holy Atom and his companions. They plunged into this great battle and contest, saying to each other:
109 “It is not right to abandon our holy places, our home and ancestral inheritance, lest foreign Muslims enter therein, or some other wicked men or heretics or adversaries.”
110 With much affliction and pain, with ceaseless comings and goings, much labour and endurance of vexations and opprobrium, partly justified partly not, some they implored, others they entreated, some they praised, others they punished according to their merits, striving to resist this great oppression and struggle, and to be freed from the exaction of many possessions and incalculable treasure.
111 Again they said to each other: “Dear brothers, let us be bravely united through the bond of the Holy Spirit, lest our ancestral inheritance fall into the hands of foreign Muslims.”
112 May the Lord and merciful God, who is liberal with good gifts and brings peace to the whole world, grant them strength, wisdom and knowledge, patience and endurance in their resistance to Muslim enemies of Christ’s cross, and may he free them in soul and body from calamities and the deceit of Satan. Amen.
113 Also we request, beg, entreat and supplicate you, the merciful Father, and the compassionate God Jesus Christ, and the Holy Spirit, the true God—we the unworthy monks and priests and all believers in the Holy Trinity. In faith and hope we request from your liberal benevolence that you again strengthen the throne of our patriarchate as before, and free it from debt and illegal exactors;
114 and that you make our patriarch Lord Dawit’ shine out like the sun over the land, like the moon among the stars, to an advanced old age with many years of life, together with his brothers and their sons and posterity. Amen.
And to Christ our God, glory, praise, and worship forever and ever. Amen.
Գրք. 11Asogh1_2
Գլ. 1
0 Բան նախասացութեան եւ յաղագս թագաւորելոյ Աշոտոյ Բագրատունւոյ:
1 Զմիշտ եւ զանսպառ խաղացմունս ի մեզ աստուածայնոց շնորհաց ի գերագոյն էութենէ գերալիր լրութեամբ ծայրածաւալ ծագողութեամբ, ի դարս դարուց եւ ի ժամանակս ժամանակաց քան զբնաւ իմաստս իմաստնոց գերազանցեալ, եւ անհասական ի հասութենէ մտաց մնացեալ.
2 որ ոչ միայն բանիւ ընդ իմանալի բանականսն պատուեաց զմեզ, այլ ի կերպ անկերպութեան իւրոյ, իշխանական կերպիւն զմերս զարդարեաց տեսակ՝ անդուլ խորհրդով խոկալ հասանել հանդերձելոցն անճառ ճառիցն գիտութեան եւ բերել զյիշատակ հանդերձելոցն ճշմարտապատում պատմագրութեանցն:
3 Երեքկին լուսով Երրորդութեանն պայծառացեալ՝ զերից ժամանակաց անստուեր եւ անմոլար ճառեսցուք զճառս, զանցեալսն եւ զներկայս եւ զապառնիսն. զի մի՛ ի յանցեալսն՝ սուտանուն փիլիսոփայիցն ստապատում բանիցն հետեւեսցուք՝ ինքնակայ զաշխարհս ասել եւ առանց նախախնամութեան եւ ինքեամբ բերիլ ամենայնի.
4 եւ մի՛ ի ներկայումս սուտ հաւատոյ հերձուածողացն հանդիպեսցուք եւ ի բարեաց գործոց արտաքս անկցուք. եւ մի՛ մոլորեսցուք ի մոլար բանս հեթանոսաց, որք զյարութեան յոյս հատանեն յանձանց եւ արդար դատաստանին Քրիստոսի ոչ հաւատան:
5 Այլ մեր զճրագ պատուիրանաց Տեառն եւ զլոյս գիտութեան առաջի աչաց ունելով՝ իմանամք զամենայն եղեալքս յոչէէ էացեալ յԷէն Աստուծոյ եւ նորին նախախնամութեամբ խնամեալք. եւ գովելի գտեալ նախահարքն եւ արդարք ի դարս դարս պատուեցան յԱստուծոյ՝ յիշատակաւ գրոց փառաւորեալք. իսկ ստերիւրեալքն ի կամացն Աստուծոյ ցասումն աստուածասաստ ընկալան, եւ վատ անուն յիշատակի մինչեւ ցայժմ պատմի:
6 Եւ նոյն լուսով գիտութեան ի ներկայումս ճանաչեմք զՃանապարհն ճշմարտութեան, որ է նոյն ինքն Քրիստոս, որով առ Հայր ուղեւորիմք՝ ի բաց կալով ի հեթանոսական անհաւատութեանցն՝ ի բազմախաբ հերձուածողացն մոլորութենէ:
7 Եւ նոյն լուսով հանդերձեալ յուսոյն զլինելոցն սրատես ակամբ առաջի աչաց տեսանեմք, զզաւր նորոգման արարածոց:
8 Այս է խորհուրդ քրիստոնէիցն, որով զանցեալսն պատմագրեմք եւ զհանդերձեալսն մարգարէանամք ըստ շնորհատուողին Աստուծոյ:
Գլ. 2
0 Յաղագս թագաւորութեանն Աշոտոյ Բագրատունւոյ, թէ յորո՛ւմ ժամանակի:
1 Արդ երիս զարմս յերիս ժամանակս թագաւորեալ Հայոց՝ ամենեցուն յայտնի է, զՀայկազեանցն ասեմ եւ զԱրշակունեաց եւ զԲագրատունեաց:
2 Սակս այսորիկ եւ յերիս հատուածս զբան պատմութեան մերոյ որոշեցաք:
3 Զառաջինն ի նախաստեղծէն սկսանելով՝ զժամանակս անգիտութեան խաւարին ընդ նմա դնելով, մինչեւ ցթագաւորելն Տրդատայ եւ լուսաւորել Հայաստանեայցս. իսկ զերկրորդն՝ ի նոյն լուսաւորութենէ Հայոց եւ ի թագաւորութենէն Տրդատայ մինչեւ ցերրորդ նորոգումն թագաւորութեանս Հայոց ի ձեռն Աշոտոյ Բագրատունւոյ, որ եղեւ յաւուրս Վասլի Յունաց թագաւորին եւ կամակցութեամբ նորին [յՅԼԶ] թուականութեանս Հայոց, եւ ի գալստենէ Փրկչին մերոյ Տեառն Աստուծոյ ամք [ՊՁԸ], յաւուրս Տեառն Գէորգայ՝ [յԺԲ] ամի հայրապետութեան նորա:
4 Այս Աշոտ որդի Սմբատայ, որ Աբդլաբասն կոչեցաւ, սպարապետն Հայոց՝ ի զաւակէ Աբրահամու:
5 Որ ի ժամանակս գերութեանն Իսրայէլի՝ ի Հայկազանց մերոց պսակաւորաց խնդրեալ եղեն նախնիք սորա ի Նաբուգոդոնոսորայ արքայէ Բաբելացւոց. եւ յաւուրս Վաղարշակայ Արշակունւոյ զթագադիր ասպետութիւնն հաւատացան եւ ի կռապաշտ թագաւորացն մերոց բազումս չարչարեցան վասն աստուածպաշտութեան. եւ ի լուսալրական ժամանակիս, ի վերայ մովսիսական աւրինացն, զաւետարանականն ընկալան շնորհս ի Քրիստոս հաւատոյս:
6 Եւ բազում անգամ զիշխանութիւն պետութեանս Հայոց առեալ, ընդդէմ պատերազմեալ պարսկական կրակապաշտութեանցն եւ ապա ընդդէմ Տաճկաստանեաց մահմետատուր անաւրէն աւրէնսդրութեանն, որ եւ որդի ի հաւրէ ծննդաբանեալ մինչեւ ցԱշոտս այս:
7 Սա նախ քան զթագաւորութիւնն երեսնամեայ ժամանակաւք իշխան եւ իշխանաց իշխան եղեալ Հայոց եւ Վրաց, եւ յաղթող ամենայն ազգացս շուրջանակի, պայծառացոյց զուխտս սրբոյ եկեղեցւոյ եւ զարդարեաց զեկեղեցիս Հայաստանեայց, զի էր այր քաղցր եւ հեզ եւ անարատ. եւ անբամբաս կեանս կեցեալ եւ ոչ անաւրինեալ արտաքոյ աւրինաց բնութեանն եւ հաճոյ էր Աստուծոյ յամենայն վարս անբիծս:
8 Ի սորա յաւուրս էր Սահակ վարդապետն Հայոց, որ ըստ աւելաձայնութեան Ապիկուրէշն կոչիւր, որ գրեաց պատասխանի թղթոյն Փոտայ Յունաց պատրիարգին, լի իմաստութեամբ եւ գիտութեամբ:
9 Եւ Համամ Արեւելցի, որ զվերլուծութիւն Առակացն գրեաց եւ Յովբայ զի Ո՞վ է դայն թարգմանեաց եւ զաւրհնութիւնսն որ ի գլուխս սաղմոսացն ասացեալ, գիրս մի, եւ զԱմբիծսն գիրս մի եւ վերլուծութիւն քերականին:
10 Այս Աշոտ կեցեալ ամս [ԼԲ], թագաւորեալ ամս [Ե] փոխի մահուամբ առ Քրիստոս:
Գլ. 3
0 Յաղագս թագաւորելոյն Սմբատայ, եւ որ ինչ յաւուրս նորա գործեցաւ:
1 Իսկ զկնի Աշոտոյ՝ [յՅԽ] թուականին թագաւորէ Սմբատ որդի նորին ամս [ԻԴ], կամակցութեամբ Լեւոն թագաւորի Յունաց. զի Վասլի թագաւորեալ ամս [ԺԹ] վախճանեցաւ եւ թողու փոխանակ զորդի իւր զԼեւոն, որ թագաւորեաց ամս [ԻԶ], այր խաղաղարար եւ բարեխորհ ամենայն երկրի, առատաձեռն ի տուրս, եւ ի բաշխելն ոչ որպէս զՀոռոմ ռիշտ. զի չէ սովորութիւն Հոռոմոց առատ լինել, եւ ոչ յիւրեանց լեզուն ասի առատ. այլ նա որդի Հայոց էր, եւ առաւել քան զՀայ առատատուր:
2 Յաւուրս Սմբատայ՝ [յՅԽԶ] թուականին վախճանի Տէր Գէորգ կաթողիկոս Հայոց եւ փոխանորդէ զաթոռ հայրապետութեանն այրն Աստուծոյ սուրբն Մաշտոց:
3 Սա էր հայրենեաւք յԱրագածոտն գաւառէ ի գեղջէ Եղիվարդայ:
4 Ի մանկութենէ խոտաբուտ կենաւք կեցեալ անապատաւոր ճգնութեամբ. որ եւ ի ծովուն Գեղամայ զկղզին Սեւանայ բնակութիւն իւր արարեալ՝ շինէ զեկեղեցին ի նմա, որ Առաքեալս անուանի:
5 Յոր միացեալ ժողովեցան եղբարց բազմութիւն, կանոնադրութեան սահմանաւ սրբոյն Բարսղի, միակրաւնք ի տան Աստուծոյ եղեալ, ստանալով զբազմութիւն գրոց սրբոց, զի լուսաւոր եղիցին աչք ոգւոց ի տեսութիւն ճանապարհին Տեառն ըստ անստերիւր ուղեւորութեանց:
6 Յայսմ ժամանակի պայծառանայր առաքինութեամբ հայրն Գագիկ՝ առաջնորդ ուխտին սուրբ Ատոմայ, որ զյիշատակ մարտիրոսացն միայարեալ ի գիր, որ Ատոմայ գիր անուանեալ ասի:
7 Այլ Մաշտոց այրն Աստուծոյ, կացեալ ամ մի ի հայրապետութեան՝ փոխի առ Աստուած, եւ նշխարք ոսկերաց նորա հանգուցեալ եղեւ ի Գառնի մերձ առ հովանոցին Խոսրովիդխտոյ, զոր էր շինեալ Տրդատայ Հայոց արքայի:
8 Եւ յետ նորա նստի յաթոռ հայրապետութեան [յՅԽԶ] թուականին Տէր Յովհաննէս ի Դունայ, ճարտասան եւ պատմագիր՝ [ԻԲ] ամս:
9 Յաւուրս սորա երեւեցաւ Սմբատ Թոնդրակաց առաջինն ի Զարեհաւան գեղջէ, ի Ծաղկոտն գաւառէ, հակառակ ամենայն քրիստոնէական կարգաց: Գրչի յաւելում:
10 Իսկ Սմբատ թագաւորեալ՝ տիրէ բոլոր հայրենեաց իւրոց, Հայոց եւ Վրաց, ժառանգելով զքաղաքս հակառակորդաց իւրոց:
11 Յաւուրս սորա եւ յիշխանութեան հաւր իւրոյ էր շինութիւն եւ խաղաղութիւն յաշխարհիս Հայոց ըստ մարգարէութեանն՝ հանգչել իւրաքանչիւր ուրուք ընդ որթով իւրով եւ ընդ թզենեաւ:
12 Եւ այսպէս ագարակաց աւանացեալ եւ աւանաց քաղաքացեալ բազմամարդութեամբ եւ ընչեղութեամբ, մինչեւ հովուաց եւ անդէորդաց մետաքսեայս զգենուլ պատմուճան:
13 Սա շինեաց զԱմենափրկիչ եկեղեցին յաւանին Շիրակայ, գմբէթաւորեալ բարձրագոյն յաւրինուածով, կոփածոյ քարեայ որմով:
14 Յայսմ ժամանակի դիմադարձ եղեւ Դուին. ընդ որ պատերազմեալ թագաւորին՝ առնու զքաղաքն յաւուր մեծի ուրբաթին:
15 Եւ ապա պատերազմի Սմբատ ընդ Ահմատայ եւ պարտի ի նմանէ՝ դառնալով ի փախուստ բազում հարուածովք:
16 Եւ լուեալ զայս ամիրայն Ափշին՝ որդի Սաճին, որ էր ոստիկան ի Պարսս, որ եւ պսակեաց զՍմբատ, մանաւանդ զչարեալ ընդ բարեկամանալն Սմբատայ Յունաց կայսերն, եւ ելեալ Ափշին յաշխարհս Հայոց՝ առնու զբերդն Կարուց, գերի վարեալ զազատս կանամբք եւ մանկամբք իւրեանց եւ ողորմելի տեսակաւ հասուցանէ ի քաղաքն Դուին:
17 Այս այն Ափշին է, որ զՏէր Գէորգ գերի տարաւ, զոր գնեաց Համամ Աղուանից թագաւորն:
18 Իսկ Շապուհ՝ կրտսեր եղբայր թագաւորին Սմբատայ, եդեալ զանձն իւր ի մէջ մահու եւ կենաց՝ գնաց առ Ափշին. եւ մեծաւ փառաւք պատուի ի նմանէ՝ դարձուցեալ զամենայն գերութիւն Հայոց:
19 Առնու ի նմանէ թագ թագաւորութեան, եւ բերեալ դնէ ի գլուխ Սմբատայ եղբաւր իւրոյ՝ հաստատելով զթագաւորութիւն նորա:
20 Եւ աշխարհս Հայոց խաղաղանայր շինութեամբ եւ լիութեամբ իբրեւ զառաջինն այլ եւս ամս յոլովս:
21 Այլ յորժամ գիրացաք, ստուարացաք, լայնացաք եւ անկուշեցաք զսիրելին՝ մոռանալով զԱստուած, արարիչն խաղաղութեան եւ ամենայն բարութեան տուիչն, քահանայք եւ ժողովուրդք, մեծամեծք եւ փոքունք բամբասեցան ի լիութիւն հացի եւ ի յղփութիւն գինւոյ՝ ըստ մարգարէին:
22 Եւ փոխանակ զի ի վերայ բարութեանցն ոչ յիշեցաք զԱստուած, լսել ձայնի պատուիրանաց նորա, ի թշուառանալն եւ ի վշտանալն ոչ լուաւ ձայնից մերոց, յորժամ պաղատեցաք առ նա, այլ մատնեաց զաշխարհս մեր Իսմայէլացւոց զաւրուն՝ ի քանդել եւ յաւերել սրով եւ գերութեամբ:
Գլ. 4
0 Վասն մահուանն Սմբատայ եւ աւերածոյ աշխարհիս Հայոց յանաւրէն Յուսուփայ, որդւոյն Աբուսաճի:
1 Յայնմ ժամանակի մեռանի Ափշին, եւ փոխանակ նորա եկաց ամիրայ Պարսից եւ Ատրպատականի՝ Յուսուփ եղբայր նորին:
2 Եւ Սմբատ ոչ կամեցաւ հնազանդել նմա, այլ գրէ հրովարտակ ընծայիւք առ ամիրապետն Բաբելոնի՝ ազատել զնա յանաւրէն որդւոյ Սաճին. զոր եւ արար իսկ:
3 Զոր լուեալ Յուսուփայ՝ դիմէ գայ ի Պարտաւ եւ անտի գաղտագնաց եղեալ ի Տփղիս՝ գայ ի Տաշիր:
4 Զոր գիտացեալ Սմբատայ՝ զաւրաւք բազմաւք պահէ զանցս նորա:
5 Եւ նորա գողաւրէն գնացեալ ընդ լեառն բարձանց՝ ի Շիրակ անկանի եւ ի Դուին չուէ. եւ զհետ հասեալ Սմբատայ սաստիկ զաւրութեամբ, եւ զարհուրեալ Յուսուփ խնդրէ զխաղաղութիւն եւ կրկին պսակեալ զՍմբատ բազում ընչիւք՝ գնայ ի Պարսս:
6 Եւ Սմբատ կալեալ զթագաւորն Եգերացւոց զԿոստանդին եւ ընդ ձեռամբ իւրով նուաճեալ՝ թողու: Ընդ որ զայրացեալ Ատրներսեհ Վրաց թագաւորն՝ հատուածեալ ի նմանէ՝ խորհէր նմա չարիս:
7 Եւ Սաճն անաւրէն ապստամբեալ յամիրապետէն՝ նշկահեաց զնա: Եւ ամիրապետն հրաման տուեալ ընդ ծագս տէրութեան իւրոյ առնուլ զվրէժ ի նմանէ, գրէ եւ առ Սմբատ՝ զաւր ի վերայ նորա գումարել:
8 Եւ Սմբատ յոչ կամաց բազմութիւն զաւրաց առաքէ՝ ազդելով Յուսուփայ, թէ յաւգնութիւն քեզ առաքեցի:
9 Իսկ Յուսուփ հնազանդեալ ամիրապետին՝ գումարէ բազմութիւն զաւրաց ի վերայ Սմբատայ. գայ հասանէ ամբոխասաստ զաւրու յաշխարհս Հայոց [ՅԿԵ] թուականին:
10 Առ որ երթեալ Ատրներսէհ Վրաց թագաւոր եւ Գագիկ իշխան Վասպուրականի, որ էր քեռորդի Սմբատայ, եւ Աշոտ որդի Շապհոյ, եղբաւր Սմբատայ, ամենայն զաւրաւքն իւրեանց միաբանին ընդ նմա, թողլով ի բաց զթագաւորն Սմբատ՝ նենգագործն նախանձեալ ընդ շինութիւն աշխարհիս Հայոց:
11 Զոր իմացեալ թագաւորն Սմբատ զնենգաւոր խորհուրդս նոցա՝ հանդերձ տերամբք Հայոց եւ ամենայն զաւրաւք գնաց ի գաւառն Տաշրաց, ի գիւղն Աւձուն եւ անդուստ յԱփխազս անցանէ:
12 Եւ Յուսուփ հետամուտ լինի մինչ ցամուրն, եւ մարտուցեալ ընդ Կուելայ բերդին՝ առնու զնա: Եւ յետ այնորիկ ի Տփղիս անցեալ գնաց: Իսկ թագաւորն անդրէն ի Շիրակ դառնայ:
13 Եւ ի գալ ամին միւսոյ դարձեալ սաստկագոյն զաւրու ելանէ Յուսուփ յերկիրս Հայոց:
14 Որոյ ընդդէմ երթեալ ամենայն զաւրուն Սմբատայ եւ երկու որդիք նորին Աշոտ եւ Մուշեղ ի գաւառն Նիգ, եւ մարտուցեալ ընդ միմեանս ի տեղին, որ Ձկնավաճառ կոչի, ուր պարտեալ եղեւ զաւրն Հայոց՝ ի փախուստ դառնային:
15 Յորում զՄուշեղ՝ որդին Սմբատայ ձերբակալ արարեալ ի Դուին տարան եւ անդ մահացու դեղովք սպանին. զորոյ զդին ի Բագարան բերեալ թաղեցին: Իսկ թագաւորն Սմբատ փախստեայ ամրանայ յամուրն Կապուտայ:
16 Եւ հետամուտ եղեալ տաճիկ զաւրուն՝ գան ի գաւառն Բագրեւանդայ եւ առնուն զբերդն Վաղարշակերտ [յՅԿԳ] թուականին եւ ապա երթեալ հասանեն յամուրն Կապուտայ:
17 Իսկ թագաւորն ի դաւոյ ազատացն, որք առ իւրն էին մնացեալ, զարհուրեալ՝ ցուպ ի ձեռն առեալ երթայ առ Յուսուփն՝ որդի Աբուսաճի: Եւ անաւրէնն Յուսուփ հանդերձ թագաւորաւն ի Դուին չուեաց եւ երթեալ մարտնչէր ընդ դղեակ բերդին, որում Երնջակն կոչեն, յորում ամրացեալ էին կանայք ազատացն եւ գանձք նոցին.
18 եւ առեալ զամրոցն՝ անդրէն դառնայ ի Դուին: Եւ ապա զթագաւորն Սմբատ զփայտէ կախեալ սպանանէ ի Դուին քաղաքի [յՅԿԴ] թուականին:
Գլ. 5
0 Յաղագս նահատակացն, որ ի Դուին քաղաքի կատարեցան յանաւրէն Յուսուփայ:
1 Իսկ զբազումս վասն առ ի Քրիստոս խոստովանութեանն ի հարց եւ ի փորձ տանջանաց արկեալ՝ ջանայր դարձուցանել ի Կուրանն Մահմետի:
2 Այլ Քրիստոս, որ զանձինս նոցա դարձոյց ի կամս կենարարս՝ նոյն ինքն աստուածային հրով ջեռոյց զմիտս նոցա ի սէր սուրբ եւ ի հաւատս քաջութեան. որք կոխեցին զխայթոց մահու եւ կատարեալք սրով առին զպսակն լուսոյ, եւ զայլս յայլում ժամու ըմբռնեալ եւ մատնեալ տանջանաց:
3 Եւ տեսեալ, զի դիմեցին վասն Քրիստոսի որպէս զոչխար ի սպանդ՝ զմի ոմն տիաւք մանկութեան ծաղկեալ, Միքայէլ անուն, յաշխարհէն Գուգարաց՝ յինքեանս կորզէին, զի մի՛ ընդ այլս մեռցի. թերեւս կարասցեն պատրել խտղտանաւք մեծութեան:
4 Իսկ նա արտասուալից կականմամբ զաչս ի վեր առ Աստուած ամբարձեալ եւ զաւրացուցեալ զինքն վերին աւգնականութեամբ՝ զինքն ի նոցանէ ճողոպրեալ որոշէր, եւ դիմեալ առ ընկերսն՝ մատուցանէր սրոյն զպարանոցն: Եւ այսպէս կատարեցան միաբան ի հոտ անուշից Աստուծոյ Հաւրն:
5 Էին յայնժամ եղբարք երկու, Գնունիք ազգաւ, մեծք եւ պատուականք, Գուրգէն եւ Դաւիթ, որք ըմբռնեալք ի դահճացն՝ ածան առաջի Յուսուփայ: Որոց մեծապէս երդմամբ խոստանայր տալ զկէս տէրութեան իւրոյ, այլ եւ զգեստս պայծառս գունակս գունակս եւ մանեակս ոսկի եւ նժոյգս սրավարս ճոխապաճոյճս. եւ ձեռն զպարանոցաւն արկեալ՝ համբուրէր եւ շոգմոգ շողոմութեամբ հրապուրէր ուրանալ զՔրիստոս:
6 Իսկ նոքա վառեալք աստուածային սիրովն՝ համարձակ պատասխանեալ զբարւոք դաւանութիւնն, թէ “Քրիստոնեայք եմք, եւ զլոյսն Աստուածգիտութեան, որ յինքն ունի զանմահութիւն, ո՛չ փոխանակեմք ընդ ձերում մահաբեր ստութեանդ, որ ոչինչ է եւ յոչինչ համարեալ”:
7 Զոր տեսեալ չարին՝ զնոսա արձանացեալ ի սէրն Քրիստոսի, հրամայեաց սրով սպանանել:
8 Իսկ նոքա արտասուալից պաղատանս առ Աստուած մատուցանէին՝ խառնել զնոսա ի թիւ վկայիցն, որք խաչակցեցան նմա:
9 Եւ իբրեւ եհաս դահիճն, ուղղէր երէց եղբայրն նախ զկրտսեր եղբայրն զենուլ, զանգիտեալ ի մանկական տիոցն, եւ ասէր. “Եղբա՛յր ցանկալի, նախ դու պատարագեաց Քրիստոսի յուսոյն մերոյ զենումն բանաւոր. զի նա վասն մեր եղեւ մեռեալ եւ վերագրեաց զմեզ ի կեանս”: Եւ այսպէս յառաջեալ նորա, զկնի ապա եւ երէցն պսակեցան արեամբ:
10 Այսպէս վկայեցան բազում վկայք ի Դուին քաղաքի ի ձեռն անաւրէն ոստիկանին Յուսուփայ. որ զանուն իւրաքանչիւր ուրուք գրեալ է ի դպրութեան կենաց, որոց տարեւոր տաւնախմբութեամբ կատարի յիշատակն ի [Ի] մարերի, զի անխէթ հաւատով յաղթեցին խորամանկ չարին եւ հատին զոստս մահաբեր պտղոց նորա. զի չիք ահաւոր, ուր սէրն հարեալ է, որով վառեալ կոխեցին զմահ, եւ առեալ զպսակն լուսոյ՝ դասագրեցան յորդիս լուսոյ վերին Երուսաղէմի:
11 Իսկ ոմանք խաբեալ պատրեցան ի խոստմունս չարին եւ վրիպեալ գտան, զի եւ ի մարմնի անարգեցան ի սով եւ յանարգանս եւ զրկեցան ի յաւիտենական լուսոյն: Այս է խաւարաբեր ժամանակն Հայոց:
12 Եւ այս Յուսուփ՝ երկրորդ Թեւդաս եւ առաջին ապստամբ յամիրալմումնեացն Տաճկաց:
13 Յորում ժամանակի անապատ եւ աւերակ եղեւ երկիրս Հայոց. քաղաքաց քակիլ եւ աւանաց աւերիլ, ցիր եւ ցան յայլալեզուս եւ յաւտար ազգս բնակչաց աշխարհիս. ամայանալ եկեղեցեաց եւ թափուր մնալ յուխտէ պաշտաւնէից եւ ժողովրդոց, եւ յամենայն բարեզարդ զարդուց անզարդացեալ եղեն:
14 Եւ նոյն ինքն կաթողիկոսն Տէր Յովհաննէս փախստեայ երթայ յերկիրն Յունաց, ի հանգստարան եւ ի մենարան սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ, ի լեառն, որ Մանեայ Այրք ասի, ի Դարանաղեաց գաւառին, ի վանս Գառնկայ:
15 Զայս ամենայն տեսեալ Գագկայ Արծրունւոյ, որ էր առաջնորդ Յուսուփի, ի գիշերի միում փախուցեալ անկանի յաշխարհն Կորդուաց. եւ զաշխարհն Վասպուրական գաղթէ յԱսորեստան, մինչեւ անցանել չար ամպրոպին. եւ ապա դարձեալ շինէ զաշխարհն՝ թագաւորեալ մասին Հայոց Վասպուրականի:
16 Այլ եւ եղբաւրորդին Սմբատայ Աշոտ խորհրդակից եղեալ նոյն չարախորհ վիշապին՝ թագակապի ի նմանէ ի տեղի հաւրեղբաւր իւրոյ:
17 Եւ այսպէս ամիրայն Յուսուփ [Ե] ամ յամեալ ի Հայս սրով եւ սովով եւ գերութեամբ վանեաց զաշխարհս:
Գլ. 6
0 Յաղագս փախստի երկուց որդւոցն Սմբատայ եւ դառնալոյ այսրէն, եւ թագաւորելոյն Աշոտոյ:
1 Իսկ մնացեալ երկու որդիքն Սմբատայ՝ Աշոտ եւ Աբաս: Աշոտ փախստեայ երթայ ի Կոստանդնուպոլիս, ի դուռն կայսեր Յունաց Լեւոնի: Իսկ Աբաս գնաց յաշխարհն Վրաց, փեսայացեալ նոցին՝ դառնայ յաշխարհս մեր զկնի դառնալոյ եղբաւր իւրոյ Աշոտոյ ի Կոստանդնուպոլսէ:
2 Այս Աշոտ, որ ըստ քաջապինդ արութեան իւրոյ Երկաթ անուանեցաւ՝ բազում գործս արութեան ցուցեալ ի Կոստանդնուպոլիս եւ յաշխարհն Յունաց՝ հրամանաւ Լեւոնի դառնայ յաշխարհս մեր եւ գտանէ զծառայս հաւր իւրոյ թագաւորեալ. զինքն անուանեաց Շահանշահ, այսինքն թագաւորաց թագաւոր. եւ հալածական առնէ զԻսմայէլացւոց զաւրն յաշխարհէս Հայոց. որոյ ի մարտս՝ զաւրաց ոչ պիտաւորէր, այլ անձամբ մղէր զպատերազմն:
3 Այլ զկնի Լեւոնի թագաւորէ Յունաց Աղէքսանդր՝ եղբայր նորին [Ա] ամ: Եւ ապա Ռոմանոս թագաւորեաց Յունաց [յՅԿԵ] թուականին Հայոց՝ [ԻԲ] ամս:
4 Սա յերկրորդ ամի թագաւորութեանն իւրոյ գումարեաց զաւր բազում եւ դեմեսլիկոս առաքեաց ի Դուին քաղաք, յորում էր Սպքի ամիրայ, որ զԱշոտն Շահանշահ աւգնական իւր արկ ի քաղաքն:
5 Եւ եկեալ զաւրն Յունաց՝ պաշարեցին զԴուին եւ ոչ կարացին ստնանել՝ դարձան անդրէն:
6 Իսկ զկնի մահուան Տեառն Յովհաննիսի՝ յերկրորդ շինութեանս Հայոց եկաց կաթողիկոս Տէր Թէոդորոս [ԺԱ] ամս:
7 Այլ Աշոտ զկնի մահուան հաւր իւրոյ կեցեալ ամս [ԺԵ] եւ թագաւորեալ ամս [Ը], վախճանի [յՅՀԸ] թուականին:
Գլ. 7
0 Յաղագս թագաւորելոյն Աբասայ. եւ որ ինչ յաւուրս նորա գործեցաւ, եւ վարք միանձանց եւ բազմակեաց կրաւնաւորաց:
1 Իսկ յետ մահուանն Աշոտոյ թագաւորեաց Աբաս եղբայր նորա՝ [ԻԴ] ամս: Յաւուրս սորա եկաց կաթողիկոս, զկնի Տեառն Թէոդորոսի, Տէր Եղիսէ՝ եղբայր նորին [Է] ամս: Եւ զկնի նորա Տէր Անանիա Մոկացի՝ առաջնորդ սուրբ ուխտին Վարագայ, հայրապետ Հայաստանեայցս՝ [ԻԲ] ամս:
2 Այլ Աբաս խաղաղութեան եւ շինութեան պատճառ եղեալ աշխարհիս Հայոց, ըստ քաղցր բարուց իւրոց եւ ըստ քաջազաւր զաւրութեանն, որով յաղթող եղեւ շուրջանակի:
3 Եւ զՎրաց եւ զՍարմատացւոց ասպատակն դադարեցոյց յաշխարհէս Հայոց. որ ի միում աւուր բազմախուռն բանակաւք, բիւրաւոր զաւրաւք ելանէր Բէրն բէլապէս ամբարտաւանութեամբ, իշխանն Ափխազաց, ի Սարմատացւոց աշխարհէն, որ յայնկոյս քան զԿովկասեան լերինսն:
4 Խաղայ գայ անթիւ բազմութեամբ առ ափն գետոյն, որ Կուրն կոչի՝ անապատացուցանել կամելով զաշխարհս Հայոց:
5 Դեսպան առաքէ առ թագաւորն Հայոց՝ մի՛ աւրհնել նմա զեկեղեցին ըստ ուղղադաւան հաւատոյ սրբոյն Գրիգորի. վասն զի ասէր իւր գալ կատարել քաղկեդոնական սահմանաւն: Զի էր շինեալ թագաւորին զկաթողիկէն սուրբ ի քաղաքին Կարուց վիմարդեան արձանաւք, որձաքար պողովատատաշ վիմաւք բոլորապէս գմբէթաւորեալ պայծառ զարդուք երկնանման խորան:
6 Եւ զայս պատգամ լուեալ թագաւորին Աբասայ՝ գումարտակ զաւրաց արարեալ այրուձիոյն Հայոց՝ հասանէ ի գետն Կուր, բանակի ընդդէմ բանակին Բէրայ:
7 Իսկ ասպատակ զաւրացն երկոցունց յամենայն աւուրս արշաւանս առնէին յայսկոյս եւ յայնկոյս զափամբ գետոյն:
8 Եւ ի միում աւուր ասպատակն Ափխազաց անցեալ ընդ գետն Կուր՝ հասանէին ի բանակն Հայոց. եւ ձայն շփոթին առ թագաւորն հասանէր:
9 Որոյ արագապէս զերիվարն խնդրեալ, զզարդ զինուցն զանձամբ առեալ, զերկսայրի սուսերն ի ձեռին ունելով՝ ընթանայր զկնի ասպատակին եւ ի մէջ գետոյն հասեալ՝ հարկանէր հարուածովք ձեռին քաջի. կիսախողխող յերիվարացն ի վայր կործանէր՝ յուղարկաւոր նոցա զջուրն տալով. եւ ինքն զափամբ գետոյն ելեալ՝ ուժգնապէս ձայնիւ զԱստուած աւգնական կարդայր եւ զանուն իւր ասէր. յորմէ ահաբեկ եղեալ հիւսիսական ազգին՝ ի փախուստ դառնային:
10 Եւ Հայոց զաւրացն քաջապինդ զաւրութեամբ հետամուտ եղեալ՝ սրոյ ճարակ տային զամենեսեան՝ առեալ յաւարի զբանակս նոցա եւ ձերբակալ արարեալ զամբարտաւանն Բէր՝ ածին ի քաղաքն Կարուց:
11 Ասելով ցնա թագաւորին՝ “Տեսցես զգեղեցկաշէն եկեղեցիդ, զի այլ ոչ ես տեսանելոց”, եւ հրամայեաց փորել զաչս նորա:
12 Իսկ զխաւարեալ պատկերն արծաթով գնեցին ազգն նորա եւ ուխտ խաղաղութեան ընդ Հայաստանեայցս հաստատեցին երդմամբ՝ մի՛ այլ լինել պատերազմ ի մէջ նոցա:
13 Զայսու ժամանակաւ էր յաթոռ հայրապետութեանն Տէր Անանիա, ամեներջանիկ սրբութեամբ գերապատուեալ, բարեշնորհ իւրոց վիճակելոցն:
14 Յայսմ ժամանակի ծաղկեալ պայծառանայր կարգ կրաւնաւորական հանդիսից յաշխարհիս Հայոց: Եւ ի յոլով տեղիս շինեցան եղբայրանոցք, եւ ժողովեցան միաբանակեացք հաւասարականք սիրովն Քրիստոսի:
15 Նախ առաջին՝ մեծահռչակ ուխտն Կամրջաձորոյ ի գաւառին Արշարունեաց, որոյ առաջնորդ հայր Յովհաննէս, որ հալածեալ յարեւմտեայ աշխարհէն, յԵգերացւոց գաւառէն, ի քաղկեդոնական մարդադաւան աղանդիցն, բերեալ ընդ իւր զհրազէն նշանն տէրունական:
16 Եւ ընդ որ անցանէր, բազում սքանչելիք եւ նշանք եւ բժշկութիւնք լինէին ի ձեռն պատուական Խաչին. որպէս եւ ի մերում ժամանակիս աչաւք մերովք տեսանեմք, զի բազում հիւանդք եւ ախտաժէտք բժշկեցան: Եւ հանապազ կայ եւ կատարէ զիւր հրաշագործութիւնն:
17 Արդ եկեալ բնակեցաւ յառաջասացեալ տեղին Կամրջաձոր՝ կանոն կարգի ունելով զսահմանադրութիւն սրբոյն Բարսղի հայրապետին մեծի ի վերայ առաքելական հիմանն՝ թէ “Էր նոցա ամենայն ինչ հասարակաց”. յոր ժողովեալ արք ճգնազգեացք [Յ] թուով:
18 Եւ զկնի նորա նոյն ուխտի առաջնորդ եղեալ եւ հաւաստի կրաւնիցն պահապան՝ այրն Աստուծոյ Պաւղիկարպոս: Եւ զկնի նորա իմաստակն Սամուէլ, բազմաշնորհն ի գիտութիւնս Գրոց սրբոց եւ յերգս երաժշտութեանց:
19 Իսկ ի գաւառին Շիրակայ՝ Հոռոմոսին կոչեցեալ վանք շինեցաւ ի ձեռն Յովհաննիսի, որ էր զարդարեալ յամենայն առաքինութիւնս, եւս առաւել յողորմածութեան զարդս: Վասն զի ողորմածութեամբ եւ առաքինութեամբ բաշխէր, մինչեւ ի զգեստուցն իւրոց մերկանայր զամենայն ի բաց՝ յորժամ աղքատաց հանդիպէր. եւ անցաւորաց եւ ճանապարհորդաց հանգստարան պատրաստէր զտեղին՝ մինչեւ հանգչել իբր յիւրեանց տան ամենայն աւտարաց, որ մինչեւ ցայսաւր երեւի նոյն նշան ողորմածութեան ի տանն յայնմ:
20 Այսպէս եւ յայսմ ժամանակիս շինեցաւ Նարեկ ի Ռշտունեաց գաւառին նոյն կարգաւորութեամբ, բազմազարդ պաշտաւնապայծառ երգեցողովք եւ գրական գիտողաւք:
21 Նոյնպէս եւ ի գաւառին Դերջանայ Խլաձորին անուանեալ վանք, որ ըստ վկայարանի նորին՝ սուրբ Գրիգոր կոչի՝ ի ձեռն հաւրն Սիմովնի հիմնեցեալ, ժիր եւ ճգնողական ծառայի Քրիստոսի, որ ի սահմանս անախտութեան հասեալ՝ վախճանի ի կենացս՝ փոխանակ իւր թողլով վերակացու ուխտին զՊետրոս ծերունին, որ ի տուէ եւ ի գիշերի աշխատէր ի մշակութիւն Տեառն՝ գործել ձեռաւք եւ սաղմոսել բերանով, ցայգատարած բազկատարածութեամբ, արտաւսրիջոյց ողբովք լցեալ զաւուրս:
22 Որոյ ի ծերութեան վատեալ աչացն՝ յընտրութենէ ամենեցուն տայ զառաջնորդութիւնն հաւրն Բարսղի, որ ընդ ամենայնի ամենայն եղեւ. զամենեցուն լնու զպակասութիւն կամ զվերակացութիւն գիտնական եւ իմաստնական հանճարով. մեռեալ ի կենդանութեան եւ ի մահու զկեանս քարոզեալ, աւրինակ բարեաց եղեալ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց:
23 Առ որ ժողովեալ բազմութեան արանց արդարոց՝ ճգնազգեստ, խոնարհազարդ վայելչութեամբ զարդարեալք ի ճաշակս անճաշակ, միանգամ միայն յաւուր ճաշակեալ եւ զովացեալ ջրով ի շաբաթու եւ ի կիւրակէի արբմամբ յաւուրս սուրբ քառասնորդացն: Առ որս եղեալ իմ յաւուրս սուրբ քառասնորդացն՝ գրեցի զբանս յիշատակիս այսորիկ սակաւուք եւ զչափ ժամանակացս թուեցի ըստ կարի:
24 Ի սոյն ժամանակս եւ ի Լիկանտիոն աշխարհին, ի Նահրնեար տեղիսն, ի Կարբերդ գաւառին ի ձեռն հաւրն Մովսիսի շինեցաւ վանքն, որ անուամբ նորա կոչի, բարեզարդ կարգադրութեամբ, բազմութեամբ եղբարց, բազմապայծառ բանական իմաստնովք:
25 Եւ էր Մովսէս այրն Աստուծոյ ի Տարաւն գաւառէ ազգաւ, որ ամենայն արեւմտեայ աշխարհին պատճառ բարեաց եղեւ՝ ի բազմացուցանել զդասս կրաւնաւորաց. եւ իբրեւ աւանդապահ կրաւնիցս մեր եղեալ՝ բաւեաց մինչեւ յաւուրս մեր:
26 Նոյնգունակ եւ նոյն աւրինիւ վանքն Հնձուց ի Կարին գաւառի ի ձեռն հաւրն Սարգսի ամենայն աւրինաւք լցեալ. եւ վայելչազարդ տեղին, որ Կապուտաքարն անուանի, յԱրշարունեաց գաւառին. եւ Դպրէվանք ի Շիրակ գաւառի. եւ Ցախաց քար ի Վայոց Ձորի ի ձեռն հաւր Ստեփանոսի:
27 Սորա ամենեքեան եւ այլք յետ սոցա ի սոցանէ ուսեալք, միաբանական ճգնութեամբ անզբաղ յամենայն ինքնասիրութեան հոգոց, ոչ ստանալ մարդոյ ինքեան եւ ոչ խերեւէշ մի. ոչ ճաշակել ուրուք քան զհասարակաց սեղանն, ո՛չ ի մրգաց եւ ո՛չ ի դալար խոտոյ, այլ զհրամայեալսն ըստ պատուիրանին Տեառն գործել եւ զԴաւթեան նուագսն հնչեցուցանել ի գիշերի եւ ի տուընջեան հանապազորդեան փառաբանութեամբ: Եւ սոցա այս գործ նահատակութեան:
28 Իսկ զմիայնաւորացն բազմազարդ առաքինութիւնս զիա՞րդ մարթասցուք սակաւ բանիւ ասել. որք խաչակցեալք խաչելոյն Քրիստոսի՝ քաղցիւ եւ ծարաւով եւ հանապազամեռիկ կենաւք քաղաքավարեալք ի ժամանակին յայնմ:
29 Որպէս մեծանուն հռչակելին Վարդուկ հայրն Վանգոց, եւ սուրբ հայրն Կարմիր: Որք ստուեր զկեանս աշխարհիս համարեալ՝ ամայութեամբ ընդ գազանս ի լերինս եւ յանապատ տեղիս անսուաղութեամբ կէին՝ մինչեւ նշանագործ զաւրութեան արժանանալ ի Տեառնէ. զի առիւծ հնազանդեցաւ Վարդկայ, եւ բերեալ նմա զեղջերացն կաշի, եւ կորիւնս երկուս առաջի անկեալ ձգեաց առ ոտս նորա. եւ նա ձեռն եդեալ՝ բժշկեաց զլուսարանս նոցա: Եւ այլ բազում հիւանդաց ձեռն եդեալ՝ արագապէս բուժէին յախտիցն:
30 Եւ հանգիստ ոսկերաց նորա որ ի Վանգոց, յոր մինչեւ ցայսաւր ի բժշկութիւն հիւանդաց լինի: Իսկ սուրբ Կարմիր հայրն, որ եւ բարձեալ զՔրիստոս մարմնով՝ ի կերպ աղքատի ի Ծոփաց գաւառին. մինչ Տաճկաց էր աշխարհն՝ բնակէր անդ. եւ յաւուր միում գնաց առ ամիրայն ի բերդն Պաղին. եւ ի սահմանսն յայնոսիկ յաւերակ տեղիսն էր եկեղեցի մի, զոր հանգիստ իւր կալեալ՝ մտանէր անդ:
31 Ասեն ցնա մարդիկն՝ մի՛ լինել անդ, զի մահաշունչ է վիշապն, որ կայ անդ: Իսկ նա ի զաւրութիւնն Աստուծոյ վստահացեալ՝ մտեալ աղաւթէր ի նմա զցայգն: Եւ վիշապին մերձեցեալ ի դուռն եկեղեցւոյն՝ զաւրութեամբ Տեառն եւ աղաւթիւք սրբոյն վաղվաղակի սատակեցաւ:
32 Եւ յառաւաւտելն անհաւատ հեթանոսքն ասեն ցհաւատացեալսն. “Երթա՛յք, տեսէ՛ք, զի կլեալ է վիշապն ահաւոր զայրն զայն, զոր Աստուծոյն ասէք”. եւ ոչ ոք իշխէր մերձենալ: Ցբազում ժամս անշարժ մնացեալ վիշապին, եւ մարդիկն կասկածանաւք առ սակաւ սակաւ մաւտէին:
33 Իսկ ճգնաւորն Քրիստոսի ի ներքուստ աղաղակեաց. «Քարշեցէ՛ք զպիղծն, զի արտաքս ելից»: Եւ այս ի պարծանս հաւատացելոց լինէր եւ յամաւթ անհաւատիցն եւ ի փառս Քրիստոսի:
34 Էին եւ վարդապետք վարժեալք վարդապետութեամբ Տեառն եւ ուսուցիչք ճշմարտութեան. Բասիլիոս ծերունին, քաջակորովն ի խաւսս եւ քաջաքարոզն ի պատմել զաւրէնս Տեառն. եւ Գրիգոր քահանայ յամուսնացելոց, յորդախաւսն եւ առատաբանն ի պատգամս Տեառն. եւ Ստեփանոս, աշակերտ Բարսղի, որ Հոգեւորն կոչեցաւ առաքելաշնորհ բանիւ եւ գործով. ընդ սմա եւ մեծանունն ի գիտութեան եւ յառաքինութեան Մովսէս, որ քառասուն աւուրբք ձգտեցուցանէր զանսուաղութիւնն:
35 Եւ Դաւիթ աղքատակերպ եւ գծծասէր գիտնականն, որում անուն Մաշկոտն կոչի. եւ Պետրոս, հաւաստի մեկնիչ Գրոց սրբոց. եւ Անանիա, փիլիսոփայն մեծ, որ եւ վանական Նարեկի: Սորա եւ գիրս է ասացեալ ընդդէմ աղանդոյն Թոնդրակաց եւ այլոց հերձուածոց:
36 Զոմանս ի սոցանէ ի ծերութեան իւրեանց՝ ի տղայութեան մերում տեսաք աչաւք մերովք՝ ճաշակելով ի քաղցր ճաշակաց բանից նոցա: Սոքա ամենեքեան խորհրդական քննութեամբ, ընտրութեամբ գրովք աստուածայնովք՝ հրամանաւ Տեառն Անանիայի զքաղկեդոնական մկրտեալսն կրկին անգամ հրամայեցին մկրտել:
37 Վասն զի ուրանան քաղկեդոնականքն զԱստուած ի մարմնի իւրում լինել ի խաչին եւ ի մահուն. այլ եւ երկուս բնութիւնս կամաւք եւ ներգործութեամբ ասեն ի Քրիստոս, եւ զմարդկայինսն ասեն ոչ Աստուծոյ վասն մեր կրեալ կիրս եւ մեռեալ, այլ սոսկ մահ մարդոյ. եւ ի մահ մարդոյ մկրտին:
38 Իսկ ի ճշմարիտ Բանին Աստուած խոստովանիմք զմիացեալն ի մարմնի. եւ սոյն Աստուած եկեալ ի չարչարանս, որ խաչեցաւն վասն մեր. զի այսպէս յԱստուած իցէ մկրտութիւնն մեր եւ ի մահ Տեառն կատարեալ, եւ ոչ ի սոսկ մարդոյ, զի մի՛ ընդ անիծիւքն Երեմիայի անկցուք, թէ «Անիծեալ է, որ դնէ զյոյս իւր ի մարդ»:
39 Այլ յաւուրս Ռոմանոսի կայսերն Յունաց եւ ի ժամանակս Աբասայ թագաւորի Հայոց առաւ Մելտենի ի Տաճկաց [յՅՁԳ] թուականին: Հան Ռոմանոս զԱլախութէթն՝ հալածիչ հաւատոյս մերոյ:
40 Եւ [յՅՁԸ] թուականին Համտուն ի Կողոնիա եմուտ զաւրաւք բազմաւք եւ անդրէն դարձաւ:
41 Եւ ապա թագաւորեաց Կոստանդին՝ որդի Լեւոնի՝ [յՅՂԲ] թուականին ամս [ԺԶ]: Ի սորա վեցերորդ ամին եւ [յՅՂԷ] թուականին էառ զՄարաշ ի Տաճկաց: Եւ ապա յերկրորդ ամին, [յՅՂԸ] թուականին առաքէ կայսրն Կոստանդին զդեմեսլիկոսն զՉմշկիկ զաւրու ծանու ի կողմանս Կարնոյ: Որ եկեալ պաշարեաց զԹէոդուպոլիս եւ պատերազմեցաւ, պարտեալ զզաւրն Իսմայիլի՝ պատառեաց զխանդակ քաղաքին եւ փլոյց զբարձրաբերձ աշտարակս նորա եւ էառ զքաղաքն:
42 Ուր բազում գործս արութեան ցուցեալ ԿիւռԺան թոռն Չմշկայ, ի մանկութեան տիս գոլով յայնժամ:
43 Եւ զկնի այսորիկ զաւրն Յունաց առնու զՍամուսատ քաղաք ի [ՆԷ] թուականին: Եւ մեռաւ Կոստանդին, եւ թագաւորեաց Ռոմանոս ամս [Գ]: Իսկ ի [ՆԲ] թուականին վախճանեցաւ Աբաս թագաւորն Հայոց, որ թագաւորեաց [ԻԴ] ամս:
Գլ. 8
0 Յաղագս թագաւորութեանն Աշոտոյ՝ որդւոյ Աբասայ, եւ որ ինչ յաւուրս նորա գործեցաւ. եւ շինուածք սրբութեան տեղեացն:
1 Եւ զկնի Աբասայ թագաւորեաց Աշոտ որդի նորա, որ եւ Շահանշահ կոչիւր՝ [ԻԵ] ամս:
2 Եւ Մուշեղ եղբայր նորա առ նովաւ թագաւորեաց ի Կարս:
3 Այս Աշոտ խաղաղասէր բարուք կալեալ զաշխարհս Հայոց՝ խոնարհութեամբ եւ ողորմածութեամբ զանցոյց զամենեքումբք, վասն զի զգոնջացեալսն եւ զկաղսն եւ զկոյրսն հաւաքէր առ ինքն եւ բարձակից ինքեան առնելով ի խրախճանութիւնսն. զոմանս ի նոցանէ իշխանս եւ իշխանաց իշխանս եւ կիւրապաղատս անուանէր եւ զբաւսնոյր նոքաւք. եւ զքոսն կարմիր եւ զվէրս նոցա առաջի աչաց իւրոց փոխանակ զարդուց եւ ականց փայլելոց համարէր:
4 Այլ եւ զբաժակն իւր թագաւորական ըմպելեաւք մատուցանէր նոցա, եւ յորժամ թարախ վիրաց նոցա խառնէր ընդ գինւոյն, յայնժամ զմնացորդս նոցա առեալ ինքն ճաշակէր:
5 Եւ այնքան առատաձեռնութեամբ բաշխէր կարաւտելոց՝ մինչեւ ի մահուն իւրոյ ոչ լինել դրամ մի ի գանձատան նորա. այլ եւ զկապուտ զարդուցն եւ զբազմականացն եւ որմոց տայր կարաւտելոց:
6 Եւ քաւեաց զմեղս իւր ողորմութեամբ եւ գթով տնանկաց:
7 Յաւուրս սորա շինեցան կրաւնաւորանոցք, ճգնաւորականաց տեղիք Սեաւորդեաց աշխարհին, հաւասարակեացք, միաբանականք, ըստ յառաջասացեալ կանոնին սահմանադրութեան սրբոյն Բարսղի, որոց երկոցունց տեղեացն անուանք Հաղբատ եւ Սանահին հանդէպ միմեանց, միակրաւնք ի տան Աստուծոյ՝ [Շ-ոց] արանց:
8 Եւ առաջնորդ Սանահնի՝ Յովհաննէս գիտնական այրն Աստուծոյ, իսկ Հաղբատայ՝ Սիմէոն ճգնազգեաց ծառայն Քրիստոսի:
9 Այլ Տէր Անանիա լցեալ զաւուրս իւր բարւոք ծերութեամբ՝ ի [ՆԺԴ] թուականին վախճանեցաւ:
10 Եւ ապա եկաց կաթողիկոս Վահանիկն ի Բաղաց գաւառէ, որդի Ջուանշիրի իշխանի Բաղաց:
11 Սա ընդ քաղկեդոնականս սիրելութիւն եւ հաճութիւն կամեցաւ առնել թղթովք: Յորոյ վերայ ժողովեցան կրաւնաւորքն Հայոց ի քաղաքն Անւոյ. Տէր Խաչիկ՝ Արշարունեաց եպիսկոպոս եւ հայր Պողիկարպոս՝ առաջնորդ Կամրջաձորոյ եւ հայրն Սարգիս՝ Հոռոմոսի վանաց վանական եւ հայր Ստեփանոս՝ Սեւանայ վանաց վանական, եւ այլ եպիսկոպոսունք եւ հարք բազումք:
12 Իսկ Վահանիկն փախստեայ անկանի ի Վասպուրական, առ Ապուսահլ թագաւոր Վասպուրականի, որ էր որդի Գագկայ Արծրունւոյ:
13 Իսկ ժողովն կամակցութեամբ Աշոտոյ Շահանշահի կաթողիկոս հաստատեաց Հայոց զՍտեփանոս վանական Սեւանայ:
14 Եւ յերկոցունց կողմանց նզովիւք լցին զաշխարհս Հայոց:
15 Իսկ Ստեփանոս վարդապետն մեծ, որ էր յաստիճան երանելւոյն Մեսրոբայ եւ հովուէր զարեւմտեայ կողմն Հայոց, ժողով բազմութեան կրաւնաւորաց արարեալ ի Տարաւնոյ, ի Հաշտենից, ի Ծոփաց եւ ի Խորձենոյ հանդերձ Մովսիսիւ վարդապետաւ եւ Բաբկենիւ ընտիր արամբ, որ էր յաշխարհէն Սիւնեաց՝ երթայր ի Վասպուրական՝ ի յանդիմանութիւն Վահանայ եւ Ապուսահլի:
16 Իսկ նոցա վաղէսաբար արարեալ, ոչ տեսեալ զնոսա եւ ոչ լուեալ ինչ՝ հրամայեցին աքսորել ի յԱխթամար կղզի զՍտեփանոս եւ զՄովսէս վարդապետ եւ զհայր Բաբգէն:
17 Եւ ապա զհայր Բաբգէն եւ զՄովսէս արձակեալ եւ զՍտեփանոս ի Կոտորաց բերդն փոխեցին, որ եւ մեռաւ ի նմին, ոչ գիտեմ, թէ նենգութեամբ ինքեանց եւ թէ այլով պատճառաւ:
18 Եւ ապա Վահանիկն եւ Ստեփանոս ի միում ամի վախճանեցան, եւ բարձաւ խռովութիւնն յաշխարհէս Հայոց:
19 Այլ յաւուրս Ռոմանոսի՝ Յունաց թագաւորի էր մաժիստրոս Նիկիփոռ եւ պատրիկ ԿիւռԺան, որք զարհուրեցուցանէին զամենայն Տաճկաստանեայս զաւրութեամբ իւրեանց:
20 Եւ ի մեռանել Ռոմանոսին նոքա պաշարեալ էին զԱնաւարզայ եւ զՀալպ, զորս եւ առին իսկ:
21 Եւ թագաւորեաց ի Կոստանդնուպոլիս Մարինոս ոմն: Իսկ Նիկիփոռ եւ ԿիւռԺան ամենայն զաւրաւքն գան յեզր ծովուն Յունաց: Եւ մտեալ ԿիւռԺան ի Կոստանդնուպոլիս՝ ընկենու զՄարինոս եւ թագաւորեցուցանէ զՆիկիփոռ ի [ՆԺԲ] թուականին, որ թագաւորեաց ամս [Է]: Սա քաջապէս յաղթեաց իսմայէլական զաւրուն, յոլով քաղաքս հանեալ ի նոցանէ՝ զՄսիս ի [ՆԺԳ] թուականին, զՏարսոն ի [ՆԺԴ] թուականին:
22 Եւ ապա ի [ՆԺԵ] թուականին խաւարեցաւ արեգակն, եւ վախճանեցաւ Տարաւնոյ իշխանն Աշոտ: Եւ Տարաւնոյ Հոռոմք տիրեցին:
23 Եւ ի [ՆԺԷ] թուականին Վարդ՝ եղբաւրորդի Նիկիփոռայ զաւրու ծանու գայ յԱպահունիս, պաշարէ զՄանազկերտ քաղաք. եւ առեալ զնա՝ ի հիմանց բրեալ խրամատեաց զպարիսպ նորա: Եւ ապա ի [ՆԺԸ] թուականին առնու զԱնտիոք՝ Մեծ քաղաք Ասորւոց:
24 Եւ ի նմին ամի սպան ԿիւռԺան զՆիկիփոռ ի պաղատանն նենգութեամբ թագուհւոյն՝ մաւր Վասլին, եւ ինքն թագաւորեաց [Զ] ամս: Իսկ Վարդ դուքսն մեծ՝ եղբաւրորդին Նիկիփոռայ, ապստամբեալ թագաւորեաց ի Ժռունգն:
25 Ընդ որ պատերազմեալ յաղթողն ԿիւռԺան, յաղթեաց եւ էարկ զՎարդ ի բանտ ի կղզին: Եւ ինքն գնաց յաշխարհն Բուլղարաց՝ պատերազմել ընդ նոսա: Որոց զազգն Ռուզաց աւգնական առեալ՝ ելանեն ի մարտ ընդդէմ նորա. եւ ի ճակատելն ընդ միմեանս՝ զերկուս թեւս ճակատուն Յունաց վանէին Ռուզքն:
26 Իսկ թագաւորն ամենայն հետեւակ զաւրուն Հայաստանեաւքն անշարժ մնացեալ ի միջոցի ճակատուն, որ քաջապէս նահատակեալ գունդ հետեւակացն, որ սաղարքն ասին՝ առաջի թագաւորին պատառեալ զվահանափակն, որ ընդդէմ նոցա: Անդր թագաւորին ամենայն հեծելագունդ զաւրաւքն մտեալ եւ սուր ի գործ շահատակեալ՝ սրախողխող զնոսա առնելով եւ ցիր եւ ցան վայրացն տուեալ՝ ի հնազանդութիւն նուաճեաց զազգն Բուլղարաց:
27 Այս ԿիւռԺան բազում գործս արութեան ի մանկութենէ ցուցեալ զարմացուցանէր զբազումս, որ եւ ի թագաւորելն՝ ինքնակամ հնազանդեցան հարկատրութեամբ ազգն Տաճկաց ըստ հարաւոյ կուսէ եւ ազգն Սարմատացւոց, որ ըստ հիւսիսոյ, եւ ազգն Վրաց, որ ըստ արեւելից:
Գլ. 9
0 Յաղագս կաթողիկոսութեան Տեառն Խաչկայ եւ շինելոյ զեկեղեցին եւ զտուն կաթողիկոսարանին ի գիւղն Արգինայ:
1 Յաւուրս ԿիւռԺանայ Յունաց կայսեր եւ ի թագաւորութեան Հայոց Աշոտոյ ի [ՆԻԱ] թուականին, զկնի Վահանայ եւ Ստեփանոսի, եկաց կաթողիկոս Հայոց Տէր Խաչիկ եպիսկոպոս Արշարունեաց քուերորդի Տեառն Անանիայի, որ միապետեալ խաղաղացոյց զաշխարհս Հայոց [ԺԹ] ամս:
2 Եւ նորոգեաց զտուն կաթողիկոսարանին ի Շիրակ գաւառի ի գիւղաքաղաքին Արգինայ, յեզերս Ախուրեան գետոյ, ի հանգստարանի Տեառն Անանիայի Հայոց վերադիտողի:
3 Եւ ի նմին գեւղ շինեաց զսուրբ կաթողիկէ եկեղեցին վիմարդեան կոփածոյիւք, հաստահեղոյս արձանաւք գմբէթարդ խորան երկնանման, հանդերձ եւս երիւք եկեղեցեաւք՝ նոյնաձեւ, հրաշատեսակ, չքնաղագեղ յաւրինուածովք, եւ զարդարեաց մեծապայծառ, ծիրանածաղիկ, ոսկեթել անկուածովք ի զարդ ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ ամենազարդ պայծառութեան ջահաբորբոք լուսաւոր անաւթոց. այլ եւ զաստուածախաւս կտակս յոլովակի ստացեալ, զԳիրս սուրբս զառաքելասացս եւ զմարգարէաքարոզ պատգամս, հանդերձ ամենայն վարդապետացն ձայնիւք:
4 Եւ յաւուրս սորա էին վարդապետքն Յովհաննէս՝ խաչակիրն Քրիստոսի, որ տկար բանիւ եւ մեծ գիտութեամբ բացայայտէր զգիտութիւն Գրոց սրբոց:
5 Սա մեռաւ ի մոլեալ ազգէն Վրաց սրով եւ թաղեցաւ ի վանս, որ Ակսիգոմս ասի, ի Բասեան գաւառի, եւ այժմ սուրբ Յովհան, առ ստորոտով լերինն Ծիրանեաց:
6 Հանգոյն նմին եւ առատ գիտութեամբ գերամաքուր հայրն Յովսէփ՝ առաջնորդ ուխտին, որ Հնձուցն անուանի վանք, ի Կարին գաւառի:
7 Եւ Կիրակոս գծծակերպ գիտնականն, որ վարուք առաւել քան թէ բանիւք վարդապետէր. որ բնակէր յոլովակի յանապատին, որ Թեղենիսն կոչի, ի Նիգ գաւառի, առ հաւր Երեմիայի ճգնաւորին Քրիստոսի եւ ընկերակցի իմոյ:
8 Եւ վայելչաբանն Սարգիս յաշխարհէն Աղուանից, որ ի մանկութենէ զԳիրս սուրբս ի բերան առեալ եւ ծերացեալ արդ:
9 Եւս եւ Յովհաննէս քահանայ յամուսնացելոց:
Գլ. 10
0 Վասն պատերազմին Յունաց որ յԱմիթ, եւ երեւման աստեղն. եւ մահուանն ԿիւռԺանայ թագաւորին:
1 Իսկ ԿիւռԺան թագաւորն Յունաց բիւրաւոր զաւրաւք զՄլեհ դեմեսլիկոսն առաքէ յԱմիթ. որ եկեալ պաշարէ զԱբութալհապ թոռն Համտունայ: Եւ յանկարծ յեղակարծ ժամու արք [Ն] սուսերամերկք, հեծեալք յերիվարս՝ ի բաց ելանէին ընդ դուռն քաղաքին, սուսերահար արարեալ զգունդն, որ առաջի դրանցն կայր, եւ զամենայն զաւրն ցիր եւ ցան տուեալ, զբազումս սրախողխող արարեալ. եւ կալան զՄլեհ զդեմեսլիկոսն, որ եւ մեռաւ ի Տաճկունսն:
2 Եւ ապա ի միւս ամին՝ ի [ՆԻԳ] թուականին նիզակաւոր աստղն երեւեցաւ յաւուրս հնձոցն, ի մուտս ամառնային եղանակին, ինքն յարեւելս կալով եւ զնշոյլս լուսոյն նիզակաձեւ յարեւմուտս ձգեալ ի վերայ աշխարհին Յունաց. եւ տեւեաց մինչեւ յաշնանային եղանակն: Եւ ի նոյն ամի յելս մեռաւ ԿիւռԺան թագաւորն ի պաղատանն: Եւ զկնի նորա, ի [ՆԻԵ] թուականին թագաւորեաց Վասիլ:
Գլ. 11
0 Վասն թագաւորելոյն Սմբատայ՝ որդւոյ Աշոտոյ, եւ շինելոյ զպարիսպն Անւոյ հանդերձ եկեղեցեաւն, եւ գալոյն կիւրապաղատին Դաւթի ի Շիրակ:
1 Զայսու ժամանակաւ մեռաւ թագաւորն Հայոց՝ աւրհնեալն Աշոտ՝ ի [ՆԻԶ] թուականին, եւ ի նոյն աւուր թագաւորեաց Սմբատ՝ որդի նորա [ԺԳ] ամս:
2 Սա լիր արկեալ՝ պարսպափակ առնէ զպարիսպն Անւոյ, յԱխուրեան գետոյ մինչեւ ցձորն Ծաղկոցաց, կրով եւ վիմաւք մածուցեալ, մահարձանաւք եւ աշտարակաւք բրգանց, բարձրաբերձ պարսպեալ բացագոյն քան զհին պարիսպն յընդարձակութիւն քաղաքին, եւ մայրագերան դրամբք՝ երկաթագամ հաստահեղոյս բեւեռապինդ ամրացուցեալ:
3 Արկանէ հիմն եւ մեծաշէն եկեղեցւոյն ի նոյն քաղաքին Անւոյ ի ձեռն ճարտարապետին Տրդատայ, որ զկաթողիկոսարանին եկեղեցին շինեաց յԱրգինայ:
4 Եւ էր խաղաղութիւն եւ շինութիւն յաշխարհիս Հայոց:
5 Եւ սկսաւ նա գոռալ ընդ հաւրեղբաւր իւր Մուշեղայ, որ ի Կարս. եւ առնու զբերդն, որ ի Ճակատս, որում Շատիկն կոչեն:
6 Յայսմ պատճառէ կիւրապաղատն Տայոց Դաւիթ ամենայն զաւրաւքն Վրաց խաղայ ի վերայ Սմբատայ եւ գայ իջանէ ի Շիրակ, ի գիւղն, որում Բաւաց ձորն կոչեն. ընդ նմա եւ Մուշեղ, որ կոչեացն զնա:
7 Եւ Սմբատայ զամրոցն անդրէն ի ձեռս նոցա տուեալ՝ խաղաղութիւն հաստատեն, ոչ ինչ մեղուցեալ աշխարհին Սմբատայ, վասն զի խաղաղասէր եւ իրաւարար էր կիւրապաղատն:
Գլ. 12
0 Վասն գալոյ ամիրային Աբլհաճայ ի Հայս եւ յետոյ բառնալոյ իշխանութեան նորա, եւ խեղդամահ լինելոյ նորա:
1 Բայց Մուշեղ ոչ ունէր զերկիւղն Աստուծոյ ի մտի, վասն զի բազմաբոյծ բոզիւք կեայր նա:
2 Եւ առաքեաց կոչեաց զԱբլհաճայ Դելմաստանի, թոռն Սալարին, ամիրայ պարսիկ. որ թէ եւ ընդ նոսա ոչ ժամանեաց, այլ յետոյ եկեալ զՀոռոմոսի վանքն այրեաց եւ զփրկական Նշանն, որ ի վերայ սրբոյ Շողակաթի գմբէթին կանգնեալ էր, ճոպանաւք ի վայր բերէր ի [ՆԼԱ] թուականին. եւ ի վերայ նորա շարժեալ ցասումն Աստուծոյ՝ դիւաբախ լինէր:
3 Եւ մարտուցեալ ընդ ամիրային Գողթան Աբուտլփոյ՝ պարտեցաւ ի նմանէ. եւ կալանաւոր արարեալ զնա՝ հանէ ի նմանէ զԴուին եւ զամենայն քաղաքս նորա:
4 Եւ նա թափառական շրջէր ամենայն ընտանեաւքն իւրովք յաշխարհիս Հայոց եւ Վրաց՝ պատմելով, եթէ «Վասն զի թշնամի եղէ Խաչին Քրիստոսի՝ եհան զիս յիմմէ հայրենեացն»: Որ եւ երթեալ ի դուռն կայսեր Յունաց Վասլի, եւ ոչ ինչ աւգնականութիւն ի նմանէ գտեալ՝ դառնայ անդրէն. եւ յիւրոց ծառայիցն խեղդամահ լինի ի քաղաքին Ուխթեաց:
Գլ. 13
Յաղագս կոտորածին Վասպուրականի եւ ձերբակալ լինելոյ իշխանացն ի ձեռն Աբուտլփոյ Գողթան ամիրային:
1 Յայսմ ժամանակի Աբուտլուփ Գողթան ամիրայն [ՋԵ] հետեւակաժողով Խազկաւքն գայ յաշխարհն Վասպուրականի:
2 Որոց ընդդէմ երթեալ իշխանաց իշխանն Վասպուրականի ամենայն զաւրաւքն, որում Աբլխարիբն կոչիւր, հրամանաւ Աշոտոյ թագաւորի Վասպուրականի, հանդերձ Գրիգորիւ իշխանաւ եւ Տիգրանաւ մարզպանաւ:
3 Եւ երթեալ իջաւանի ի Ճուաշ գաւառի, ի տեղին որ կոչի Բակեար, պաճարարաւտ թողեալ զերիվարս իւրեանց:
4 Յորոց վերայ հասեալ տաճիկ զաւրուն՝ առնուն զերիվարս նոցա. եւ նոքա յամրոցին յարգելանի մնացեալ:
5 Առ որս ըստ անաւրէն աւրինացն իւրեանց երդմունս հաստատեալ տաճիկ զաւրուն՝ ասելով եթէ «Ոչ մեղիցուք ձեզ, միայն զզէնս ձեր ցմեզ տուք, եւ դուք երթա՛յք խաղաղութեամբ»:
6 Եւ նոքա յիմարեալ անմիտ մտաւք՝ ետուն ցնոսա զզէնս իւրեանց: Եւ նոցա ստեալ երդմանցն ըստ հեթանոսական դենին՝ սրախողխող առնէին զամենեսեան, ձերբակալ արարեալ զԱբլխարիբ եւ զերկուս իշխանսն՝ զԳրիգոր եւ զՏիգրան մարզպան, որք գանձիւ փրկեցան:
7 Իսկ յայն մեռեալ մարմինս գտան նշանք հեթանոսական պղծութեան, զոր չէ աւրէն ասել. վասն որոյ մատնեաց զնոսա Աստուած այլազգեացն, ի [ՆԼԲ] թուականին:
Գլ. 14
0 Յաղագս թագաւորելոյն Վասլի Յունաց, եւ բռնակալութեանն Վարդայ, եւ աւերածոյ աշխարհին Յունաց:
1 Եւ իբրեւ թագաւորեաց Վասիլ ի [ՆԻԵ] թուականին, որպէս յառաջն ասացաք՝ Վարդ, որ ըստ աւելաձայնութեան Սիկլառոս կոչիւր, ապստամբեալ թագաւորեաց ի կողմանս Ջահանայ եւ Մելտենոյ, որ էր այր քաջ եւ կորովի ի գործ պատերազմաց:
2 Եւ միաբանեալ ընդ ինքեան զհեծելագունդ զաւրն Հայոց, որ ընդ Յունաց թագաւորութեամբն, եւ բաժանեալ զթագաւորութիւնն Յունաց՝ հասանէ մինչեւ ցԲիւթանիա, ճակատ տալով ընդ թագաւորին Վասլի զամս [Դ]. եւ արեան ճապաղիւք լնուին զաշխարհն ամենայն:
3 Վասն զի թագաւորն Վասիլ գումարեաց զզաւրսն Բիւզանդիոնի եւ զԹրակացին եւ զՄակեդոնացին հանդերձ ամենայն արեւմտեայ ազգաւքն, առաքէ ի պատերազմ ընդդէմ Վարդայ բռնակալին:
4 Իսկ Վարդայ զինեալ ընդդէմ նորա ի պատերազմ, յորում քաջապէս մարտուցեալ զաւրն Հայոց, որպէս որդիք իշխանին Տարաւնոյ, Գրիգոր եւ Բագարատ, եւ Զափրանիկ իշխան Մոկացի, ահաբեկ արարեալ զզաւրսն Յունաց՝ զաւրէն փոթորկեալ մրրկի շփոթէին, զյոլովս սրախողխող արարեալ եւ զբազումս ձերբակալ. ուր սպանեալ եղեւ ներքինին Պետռանոս՝ գլուխ զաւրուն:
5 Եւ ապա ողորմածաբար գթացեալ յաղագս քրիստոսական հաւատոցն՝ մնացելոցն կեանս շնորհէին:
6 Եւ այսպէս երկիցս եւ երիցս եւ բազում անգամ մարտուցեալք՝ յաղթեցին արեւմտեայ զաւրուն. եւ գրեթէ ընդ բոլոր աշխարհն Յունաց տարածեցաւ պատերազմն, մինչ զի գեւղ ընդ գեւղ եւ քաղաք ընդ քաղաք մարտնչէր, եւ ամենայն ուրեք արեանց հեղմունք լինէին:
7 Եւ սով սաստիկ յընդհանուր աշխարհս տարածանէր, եւ դիակունք մեռեալք ի ճանապարհս եւ ի գռեհս բազմանային, եւ կենդանիքն ողորմելի քան զմեռեալս շրջէին, եւ գայլք գիշիչք ի մարմինս մեռելոցն խանձեալք՝ եւ զկենդանիսն ուտէին:
8 Եւ մինչ զայսու շփոթմամբ էր թագաւորութիւնն Յունաց, Խլաթայ եւ Նփրկերտոյ ամիրայն Բատն վերստին շինէ զքաղաքն Մանազկերտ եւ սրով եւ գերութեամբ անմարդացոյց զգաւառն Տարաւնոյ, յաւարի առեալ զքաղաքն Մուշ, խողխողեալ զքահանայս յեկեղեցւոջն, որ սուրբ Փրկիչ անուանի՝ ողորմելի տեսակաւ. յորում արեան ներկուածք ցարդ եւս ցուցանին ի նոյն յեկեղեցւոջ:
Գլ. 15
0 Վասն վերջին պատերազմին Յունաց, եւ փախստական լինելոյ բռնակալին Վարդայ:
1 Եւ ապա յետ այսր ամենայնի անցից անցելոց՝ Վասիլ թագաւորն Յունաց զԹոռնիկ զաւրավարն, որ էր յազգէն Վրաց, աբեղայ ի սուրբ լերինն, հանեալ առաքէ առ կիւրապաղատն Տայոց Դաւիթ. եւ խոստանայ տալ նմա զԽաղտոյառիճ Կղէսուրաւն, զՉորմայրի եւ զԿարին, զԲասեան եւ զՍեւուկ բերդակ, որ է Մարդաղի, զՀարք եւ Ապահունիս, (զորս եւ ետ իսկ) որպէս զի զաւր առաքեսցէ յաւգնականութիւն նմա:
2 Եւ կիւրապաղատին Դաւթի գումարեալ զզաւրսն Վրաց, եւ զիշխանաց իշխանն զՋոջիկ տայ զկնի Թոռնկայ՝ պատերազմել ընդ Վարդայ բռնակալին:
3 Որք սկսեալ ի Տայոց աշխարհէն՝ քանդեալ աւերեցին զամենայն աշխարհն Յունաց, որ ընդ ձեռամբ բռնակալին էր:
4 Նոյնպէս եւ հանեալ թագաւորին ի բանտէ զՎարդ, որ եւ Փոկասն կոչիւր, զոր արկեալ էր ԿիւռԺանայ ի կղզի՝ եւ տայ ի ձեռս զամենայն արեւմտեայ զաւրն Յունաց եւ հանդերձ Վրաց զաւրուն առաքէ ի վերայ բռնակալին Վարդայ երկուս բանակս:
5 Իսկ բռնակալին ընդ միոյ բանակին մարտուցեալ, այն ինչ ի փախուստ դարձուցանէր, եւ ահա հասեալ ի վերայ երկրորդ բանակին՝ նորոգապէս յարդարէին զպատերազմն:
6 Յորմէ զանգիտեալ բռնակալին Վարդայ՝ փախստեայ լինէր:
7 Եւ ելեալ յաշխարհէն Յունաց՝ թիկունս աւգնականի կալեալ զամիրայն Բաղդատայ, որ ԻբնԽոսրովն կոչիւր, զի եւ յառաջն իսկ բարեկամացեալ էր ընդ նմա: Եւ երթեալ հասանէ մերձ առ քաղաք նորա ի Մարտիրոսաց պոլիս որ է Նփրկերտ, ի տեղին որ Փշփաշն կոչի:
8 Իսկ թագաւորն Վասիլ հրեշտակ խաղաղութեան առաքեալ զկնի՝ դառնալ անդրէն թագաւոր Վարդ:
9 Զոր իմացեալ աւագ հեճպացն ԻբնԽոսրովու՝ զգացուցանեն նմա ի Բաղդատ:
10 Եւ նորա հրաման տուեալ՝ ունել զթագաւորն, եթէ հնար լիցի:
11 Եւ նոքա յանկարծ յեղակարծ ժամու ի վերայ հասեալ՝ ձերբակալ արարեալ զթագաւորն Վարդ հանդերձ մեծամեծաւքն՝ հասուցանեն ի դուռն ԻբնԽոսրովու, ի քաղաքն Բաղդատ, որ է Բաբելոն:
12 Զոր հրամայեաց երկաթեղէն կապանաւք ի բանտի պահել զամենայն աւուրս կենաց իւրոց ԻբնԽոսրով:
Գլ. 16
0 Յաղագս ամիրայութեանն ԻբնԽոսրովու եւ իմաստութեան նորա:
1 Այս ԻբնԽոսրով խոհական իմաստիւք հանգոյն Աղեքսանդրի գտեալ՝ զարմացոյց զաշխարհս. հրամանաւք զքաղաքս առնոյր եւ բանիւ ի դղեակ բերդիցն հալածէր զբնակիչսն:
2 Որ եւ ընդ քաղաքի միոյ մարտուցեալ՝ ոչ հաւանէին բնակիչքն տալ ի ձեռս նորա. եւ խնդրեալ ի նոցանէ հնազանդութեան աղագաւ հարկատրիլ յիւրաքանչիւր տանէ շուն մի, (եւ էր քաղաքն յեզերս եղեգնաբոյս շամբի, եւ ամենայն բնակութիւն նոցա եղեգամբ պատրաստեալ), եւ առեալ զշունսն զամենայն՝ հրամայեաց նաւթ եւ հուր մատուցանել ի նոսա եւ արձակել:
3 Եւ նոքա դիմեալ յիւրաքանչիւր բնակութիւնս ընդ խողովակ պարսպին՝ հրով տոչորեցին զամենայն քաղաքն:
4 Այս գործ իմաստութեան սորա հանգոյն ցուցաւ Սամփսոնի, որ չորեք հարիւր աղուեսաւքն զոճ այլազգեացն հրդեհեաց, կամ Աղեքսանդրի, որ թռչնաւքն զփայտակերտ ապարանսն ի վերայ բարձր դիտանոցի վիմին ելոյց:
5 Ի սմանէ զարհուրեալ մեծ ազգն Համտունայ, որ էին բնակեալ ի դաշտին Ասորւոց՝ թողին զամուր քաղաքս իւրեանց՝ զՆփրկերտ, զԱմիթ, զԱզրուն եւ զայլն ամենայն, փախստեայ գնացին յաշխարհն Յունաց:
6 Եւ հրամանաւ Վասլի դարձեալ բնակեցան ի Հալպ, մինչեւ սպառեալ վճարեցան մահուամբ:
7 Այս ԻբնԽոսրով մեծարեալ պատուէր զքրիստոնեայս, մինչեւ զամենայն տաւնս տէրունականս համարձակապէս կատարել յաշխարհի նորա:
8 Այլ եւ ինքն իսկ ի գալուստ Փրկչին ի տաճարն, որ Տեառնընդառաջ կոչի՝ պայծառաբորբոք ջահիւք եւ մոմեղինաւք եւ բազմակոյտ վշով զլուցմունսն կատարեաց: Այլ եւ զաղաւնեացն նաւթիւ եւ հրով զթեւս պայծառացոյց, եւ ընդ երկինս առաքէր:
9 Սա թագ եդեալ՝ թագաւոր թագաւորաց կոչեցաւ, զոր ոչ էր աւրէն Տաճկաց զարմին:
10 Եւ սպիտակափայլ արծաթ հրամայեաց ընդ պղնձոյ եւ ընդ կապարոյ խառնել, որ ի չընտրել վաճառականացն՝ զանուն իւր ի վերայ խեցւոյ եւ կամ կաշւոյ հրամայեաց գրել եւ տալ ի ձեռս ոմանց, զի գնեսցեն այնու կերակուր կամ հանդերձ. եւ ոչ ոք իշխեաց ընդդիմանալ:
Գլ. 17
0 Յաղագս թագաւորութեան Աբասայ ի Կարս, եւ բարեգործութեանցն նորա, եւ շինելոյ զՇիրիմսն վանս անուամբ իւրով:
1 Յայսմ ժամանակի, ի [ՆԼԳ] թուականին Մուշեղ՝ թագաւորն մայրաքաղաքին Կարուց վախճանի, եւ փոխանակ նորա թագաւորէ Աբաս որդի նորա [Զ] ամս:
2 Սա յառաջ քան զթագաւորելն էր մանուկ փոյթ եւ կայտառ, եւ կարծիս տայր տեսողացն՝ անհաղորդ լինել բարեաց ինչ գործոց հոգեւորաց:
3 Իսկ յորժամ եհաս նա յաթոռ թագաւորութեանն, երեւեցաւ նա այր շքեղ, լի հանճարով եւ իմաստուն, ընդ առաջին իմաստունս համարեալ, եւ դարձաւ նա յայր այլ:
4 Եւ սկիզբն արարեալ ամենայն բարեգործութեանց՝ նախ եւ առաջին եբարձ նա յաշխարհէն իւրմէ զաւազակութիւն, զմարդադաւութիւն, զոր ազգն Վանանդայ իբրեւ զհայրենիք ունէին, ըստ ասելոյ պատմագրին:
5 Եւ յաւուրս հաւր սորա ոչ միայն ի ճանապարհս եւ ի բացեայ տեղիսն կողոպտէին, այլ ի նոյն ինքն ի քաղաքին՝ յերեկոյացեալ ժամուն եւ զգիշերն ամենայն ճիչք եւ ձայնք կողոպտանաց լինէին:
6 Այլ սա ինքնին վրէժխնդիր եղեալ եւ զգտեալ գողսն՝ անաչառ մահու դատապարտեալ՝ ոչ խնայելով ի մեծս կամ ի փոքունս, յիշխանս կամ ի շինականս. եւ այնպէս խաղաղացոյց զաշխարհն իւր՝ մինչ զի ի գիշերի իբրեւ ի տուընջեան, եւ յանապատի իբրեւ յապարանս շրջէին ամենեքեան՝ շինութեան եւ աշխատաժիր գործոց պարապեալք, արդարադատ իրաւամբք ուղղեալք:
7 Նա եւ որ սովորութեամբ անկարգութիւն էր յաշխարհիս Հայոց՝ իշխանաց եւ ազատաց որովայնամոլութեամբ ապականել զկարգեալ աւուրս պահոց, զչորեքշաբաթ, զուրբաթ եւ զաւուրս շաբաթուց, բաց ի մսոյ կթեղէն կերակրովք՝ յայնմ անձամբ աւրինակ եղեալ՝ ո՛չ ի կթեղինաց ինչ եւ ո՛չ ի ձկանց ճաշակեալ, եւ հացիւ եւ բանջարեղէն մրգաւք անցուցանէր զաւուրսն զայնոսիկ զաւրինաւորեալս կանոնիւ:
8 Եւ ապա խորհուրդ բարի կալեալ յանձին՝ շինել վանս ի փրկանս անձին իւրոյ եւ ի յիշատակ հոգւոյ յաւիտենական:
9 Եւ ընտրեաց տեղի ընտրանաւ ի գլուխս Արշարունեաց գաւառին, որում Շիրիմսն կոչիւր. եւ ընդարձակագոյն պարսպեալ որձաքար վիմաւք, չորեքկուսի ձեւով, յիւրոց գանձուցն մեծածախ աշխատութեամբ յարդարեալ զամենայն շինուածսն պիտոյից ի բնակութիւն կրաւնաւորաց:
10 Եւ ըստ հռչակաւոր տեղւոյն կացուցանէ առաջնորդ ուխտին զայրն Աստուծոյ զՄովսէս, ընտիր երեւեալ յամենայն աշխարհիս Հայոց: Զի էին սոքա արք երեք՝ Մովսէս եւ Յովհաննէս եւ Ամղիքոս՝ եղբարք ըստ մարմնոյ, եւս առաւել հոգւով միասնունդք, միակրաւնք ի կարգս Աստուծոյ:
11 Յորս էր մի հոգի եւ անձն եւ բնութիւն շնչակապութեան յերիս անձինս բնակեալ՝ երիւք խոստովանութեամբ զԵրրորդութիւնն սուրբ փառաւորել բարեպաշտութեամբ, եւ երիւք առաքինութեամբ պայծառացեալ՝ գործելով եւ պահելով եւ աղաւթիւք:
12 Եւ այսպէս կեցեալ առաքինութեամբ եւ բարի անուամբ՝ ի միում ամի վախճանեցան ի [ՆԾԱ] թուականին:
13 Իսկ մայր թագաւորին Աբասայ, բարեպաշտուհի ի բարեպաշտ ծնողաց, որ էր քոյր թագաւորացն Փառիսոսոյ Սենեքերիմայ եւ Գրիգորի, ի բաց ընկեցեալ զերկրաւոր պսակն եւ յոչինչ համարեալ զփառս անցաւորս՝ ընթանայր զհետ երկնաւորին:
14 Զվարս կրաւնաւորութեան յանձն առեալ՝ երթեալ բնակէ ի տեղին, որ Թրին վանք անուանի, (զի են եկեղեցիք փորածոյ ի սպիտակ քարի ընդդէմ հարաւոյ). եւ աղաւթից եւ գործոց բարեաց պարապեալ եւ հոգեւոր առաքինութեան:
Գլ. 18
0 Թէ ո՛րպէս եկն Աբլհաճ որդին Ռովդայ ի Դուին քաղաք եւ հարկս ի Հայոց առեալ՝ դարձաւ:
1 Իսկ ի [ՆԼԶ] թուականին Աբլհաճ որդին Ռովդայ, ամիրայ Ատրպատականի, [ՃՌ] պարսիկ զաւրու գայ ի վերայ Աբուտլփոյ, հանէ ի նմանէ զքաղաքսն Սալարին. յաւարի առեալ զաշխարհն նորա զԳողթն՝ գայ հասանէ ի Դուին քաղաք եւ առնու զնա, խնդրէ հարկս զանցեալ ամացն ի Հայոց. զոր ընդդէմ յուղարկեալ զհարկսն թագաւորն Սմբատ մեծամեծ ընչիւք՝ դարձոյց:
Գլ. 19
0 Դարձեալ եկն Աբլհաճայ յաշխարհն Վասպուրականի, եւ մահ նորին. եւ ամիրայանալ Մամլանայ՝ որդւոյ նորա:
1 Դարձեալ ի [ՆԼԷ] թուականին բորբոքեցաւ Աբլհաճ Ռովդայ ցասմամբ մեծաւ ի վերայ աշխարհին Վասպուրականի յայսպիսւոյ պատճառէ:
2 Վասն զի որդի Ալեւորին Հերայ հատուածի պատճառաւ անցանէ յամիրայն Ապահունեաց. եւ ի կրկին անդրէն դառնալն, յորժամ մերձ եղեալ ի սահմանսն Հերայ, անցանէին ընդ գեւղ ինչ, տեսանէին զմանկունս քրիստոնեայս գեղեցիկս ի խաղու. եւ գայլաբար արշաւեալ՝ բառնան յերիվարս իւրեանց եւ ի փախուստ մտանեն:
3 Զոր տեսեալ ազատ ոմն ի հաւատացելոց, Սարգիս անուն, յերիվար հեծեալ՝ զհետ ընթանայր. «Զի՞ եւ զի՞ առնէք զայդ» ասէր: Եւ նոքա դարձեալ՝ թշնամանս դնէին նմա: Եւ նա զպողովատիկ սուրն քաջապէս շահատակեալ՝ արեամբ նոցա արբուցանէր՝ զամենեսեան սատակելով, միջակտուր արարեալ զորդի Ալեւորին՝ դարձուցանէր զմանկունսն գերեալս:
4 Եւ Ալեւորն Հերայ առաքէ առ ամիրայն Ատրպատականի Աբլհաճ, տալ ցնա խոստանայր զքաղաքն Հեր, միայն թէ զվրէժ արեան որդւոյ նորա խնդրեսցէ յաշխարհէն Վասպուրականի:
5 Եւ նորա յանձն առեալ, ի բազմութիւն զաւրացն վստահանալով՝ անմարդացուցանել խոստանայր զաշխարհն ամենայն:
6 Եւ ժողովեալ զբազմութիւն խուժադուժացն Պարսից՝ գայ հասանէ ի մուտս սահմանացն Վասպուրականի:
7 Յերիս յառաջս զզաւրսն բաժանելով յերեկոյացեալ ժամուն. զի առ վաղիւն գունդ բանակին միոյ ընդ աջակողմսն սփռեալ ընդ եզերս աշխարհին, եւ մինն՝ ընդ ահեկեայսն, եւ ինքն բանակաւ մեծաւ զմիջոց աշխարհին կալցէ, զի մի ոք կարասցէ ապրել ի քրիստոնէիցն:
8 Զայս խորհեալ եւ խաւսեցեալ ընդ զաւրս իւր ի մուտս արեւուն:
9 Իսկ ի գիշերին յայնմ ասացաւ առ նա բան Փրկչին. «Անմի՛տ եթէ յայսմ գիշերի ոգիդ ի բաց պահանջի, իսկ այդ խորհուրդ ամբարհաւաճութեան մտացդ զիա՞րդ կատարեսցի»:
10 Եւ ի վաղիւն գտաւ մեռեալ, եւ խափանեցաւ խորհուրդ չարութեան նորա:
11 Եւ յետ մահուան նորա առնու զիշխանութիւնն Մամլան՝ որդի նորա:
12 Իսկ Աբուտլուփ՝ Գողթան ամիրայն, միւսանգամ տիրէ Դունայ եւ երդմունս դաշանց հաստատէ թագաւորն Հայոց Սմբատ ընդ նմա, միջնորդութեամբ Տեառն Խաչկայ՝ խաղաղութեամբ կեալ առ միմեանս:
Գլ. 20
0 Յաղագս անցուցանելոյ թագաւորին Վասլի ի ժողովրդէս Հայոց յաշխարհն Մակեդոնացւոց. եւ հալածանք ի ձեռն մետրապաւլտին Սեբաստիոյ:
1 Այլ յորժամ էր ի Բաղդատ թագաւորն Վարդ, եւ խաղաղանայր թագաւորութիւն Վասլին, կամեցաւ յազգէն Հայոց, որ ընդ իւրով թագաւորութեամբն, անցուցանել ի Մակեդոնիա ընդդէմ Բուլղարացն, զի շինեսցեն զերկիրն:
2 Որ եւ տարեալ բնակեցոյց զյոլովս յաշխարհն յայն:
3 Եւ կանացի հովիւքն եւ մետրապաւլիտն Սեբաստիոյ սկսան նեղել զազգն Հայոց վասն հաւատոյ. եւ զբռնութիւն ի ձեռն առեալ՝ սկսաւ տանջել զքահանայս վասն հաւատոյ, եւ զգլխաւոր քահանայս Սեբաստիոյ քաղաքին երկաթեղէն կապանաւք հասուցանեն ի դուռն թագաւորին:
4 Եւ ի բանտի չարչարեալ զաւագն երիցանցն՝ զԳաբրիէլ, սպանին, զի էր այր ծեր եւ իմաստիւք լի եւ քաջապինդ ի հաւատս աստուածեղէնս:
5 Այս եղեւ ի [ՆԼԵ] թուականին: Իսկ այլք յաննշան քահանայիցն եւ երկու եպիսկոպոսունք Սեբաստիոյ եւ Լառիսոյ, Սիոն եւ Յովհաննէս, ի ձեռն նոյն մետրապաւլտին ընկալան զժողովն Քաղկեդոնի՝ ի բաց կալով ի միաւորութենէն Հայոց:
6 Եւ յայնմհետէ արգելին զժամաձայն Հայոց ի քաղաքէն Սեբաստիոյ մինչեւ ցգալ թագաւորին Վասլի յաշխարհն արեւելից, զոր յիւրում տեղւոջն ասասցուք:
7 Եւ ապա մետրապաւլիտն այն եւ այլ մետրապաւլիտք սկսան թուղթս մեծամեծս գրել առ Տէր Խաչիկ Հայոց կաթողիկոս:
8 Որոց ընդդէմ պատասխանեալ քաջակորով իմաստիւք յառաջ ասացեալ վարդապետքն, զոր պարտ համարեցաք զմի ի թղթոցն կարգել յայսմ վայրի:
Գլ. 21
0 Թէ զիա՛րդ չարաչար մահուամբ մեռաւ մետրապաւլիտն Սեբաստիոյ, եւ վասն թագաւորացն Բուլղարաց, որք սպանին զնա:
1 Իսկ յետ ընդունելոյ զթուղթս զայս՝ ամաւթալից լինէր մետրապաւլիտն այն: Բայց ոչ ինչ թուլացաւ յիւրմէ չարութենէն:
2 Այլ ի նմին ամի առաքեաց զնա թագաւորն Վասիլ յաշխարհն Բուլղարաց՝ խաղաղութիւն առնել:
3 Եւ նոցա խնդրեալ զքոյր թագաւորին Վասլի ի հարսնութիւն ինքեանց, եւ տուեալ թագաւորին կին մի ի ծառայից իւրոց ի կերպ քեռն իւրոյ, առաքեաց ի ձեռն մետրապաւլտին: Եւ յերթալն յաշխարհն Բուլղարաց՝ ծանեան զկինն զայն, եւ դատեալ զմետրապաւլիտն իբրեւ զշուն եւ խաբեբայ՝ ցաւղուն եւ ժժան պատեալ զնովաւ՝ հրով տոչորեցին թագաւորքն Բուլղարաց:
4 Զի էին նոքա երկու եղբարք, որք Կոմսաձագքն կոչէին, անուն երիցուն Սամուէլ, յազգէս Հայոց, ի գաւառէն Դերջանայ, զոր ընդ գունդս սաղարացն տարեալ էր զնոսա թագաւորն Վասիլ ի Մակեդոնիա պատերազմել ընդ Բուլղարացն. որոց ի դիպող ժամու ապստամբեալ ի թագաւորէն Յունաց՝ գնացին առ թագաւորն Բուլղարաց, որ էր կուրտ, եւ ըստ քաջութեան իւրեանց մեծացան յաչս նորա:
5 Եւ ապա յետ այսորիկ թագաւորն Յունաց Վասիլ ի պատերազմի կալաւ զթագաւորն Բուլղարաց զկուրտն՝ զներքինին: Իսկ Կոմսաձագքն տիրեալ ի վերայ աշխարհին Բուլղարաց՝ ընդդէմ կացին խիստ մարտիւք թագաւորին Յունաց, զոր ըստ ժամանակին ասասցուք:
Գլ. 22
0 Եթէ ո՛րպէս չոգաւ զաւրաւք թագաւորն Յունաց Վասիլ յաշխարհն Բուլղարաց եւ պարտեալ փախստեայ այսրէն դարձաւ:
1 Եւ զկնի այսորիկ ինքն թագաւորն Վասիլ զաւրաժողով եղեւ գնալ յաշխարհն Բուլղարաց:
2 Եւ հաստաբուռն զաւրութեամբ երթեալ՝ ունի զմիջոց աշխարհի նոցա լայն բանակաւ:
3 Եւ Բուլղարացն աճապարեալ կալան զնեղ տեղիս, զկիրճս կապանաց ճանապարհին (զի են վայրք մացառուտք եւ դժուարագնացք), եւ ի բանտի արգելեալ զթագաւորն հանդերձ ամենայն զաւրաւքն՝ սրախողխող առնէին զամենեսեան:
4 Այլ հետեւակագունդն Հայոց ի մէջ առեալ զթագաւորն Վասիլ զկնի եւ յառաջոյ՝ ընդ այլ ճանապարհ լեռնագնաց տարեալ հանին ի Մակեդոնիա:
5 Եւ ամենայն հեծելագունդ զաւրն մատնեցաւ նոցա հանդերձ աւարաւն եւ պալատամբ թագաւորին:
Գլ. 23
0 Վասն երանելոյ բռնակալին Վարդայ ի Բաղդատայ եւ մտանելոյ յաշխարհն Հոռոմոց:
1 Եւ յայսմ ամի, որ էր [ՆԼԵ] թուականն Հայոց, յորում չարչարեալ մեռանէր Գաբրիէլ՝ երէց Սեբաստիոյ, եւ մետրապաւլիտն, որ էր պատճառ չարչարանաց նորա, չարաչար մահու չարչարեալ ի Բուլղարս սատակէր վրէժխնդրութեամբն Աստուծոյ, եւ հարաւ զաւրն Վասլի յաշխարհին Բուլղարաց:
2 Ի նոյն ամի թագաւորն Վարդ ելեալ ի Բաղդատայ՝ ի Մելտենի մտանէ. վասն զի ԻպնԽոսրով, զոր յառաջն ասացաք, ի մահուանն իւրոյ պատուէր տուեալ որդւոյն իւրոյ՝ արձակել ի կապանաց զթագաւորն Վարդ, զի էր դաշնադիր երդմամբ:
3 Եւ նորա զինուք եւ հանդերձիւք եւ երիվարաւք արձակեալ զնա ամենայն իւրայովքն, եւ հանեալ ըստ քաղաքն Բաղդատայ բացագոյն ինչ. ամենայն խառնիճաղանճ բազմութիւն քաղաքին շարժեցաւ զկնի՝ սպանանել զնա:
4 Այլ վայրաբնակ Արապկացն ընդդէմ կացեալ, առեալ զթագաւորն՝ ընդ անշէն տեղիս ածեն ի վրանս իւրեանց եւ անդուստ արագ հասուցանեն ի Մելտենի քաղաք ի Բաբելոնէ [ԼԱ] յաւուրս:
5 Եւ ամենայն զաւրք աշխարհին առ հասարակ ի հնազանդութիւն գային, եւ Բատն Ապահունեաց, եւ Նփրկերտոյ ամիրայն, եւ վայրաբնակ Արապիկքն որ ընդ նմա:
6 Եւ դարձեալ առաջին խռովութիւնն շարժեցաւ յաշխարհին Յունաց:
Գլ. 24
0 Ելն Փոկասու-Վարդայ եւ ունել զթագաւորն Վարդ եւ թագաւորել ինքեան:
1 Իսկ Վարդ, որ եւ Փոկաս, հրամանաւ Վասլի գայ ընդդէմ նորա ի պատերազմ ամենայն զաւրաւքն Յունաց եւ Վրաց:
2 Եւ բանս պատրողականս առաքէ առ նա ի ձեռն հրեշտակաց իւրոց ասելով, եթէ “Ե՛կ զի խաղաղութիւն արասցուք առ միմեանս եւ ի միջի մերում բաժանեսցուք զաշխարհս Յունաց՝ բառնալով զթագաւորութիւն Վասլի”:
3 Որում հաւանեալ թագաւորն Վարդ՝ արձակեալ յինքենէ զզաւրսն Տաճկաց. եւ ի հանդիպելն միմեանց՝ Վարդ, որ եւ Փոկաս, ստեալ երդմանն իւրոյ, յետ աւուրց եւթանց կալանաւոր արարեալ զՍիկլառոսն Վարդ՝ զինակիր պատրաստութեամբ հրամայէ տանել ի բերդն Ժեռաւս:
4 Իսկ տաճիկ զաւրն, որ արձակեալ էին ի Սիկլառոսէն, երթեալ ի բնակութիւնս իւրեանց. եւ յորժամ լուան զհամբաւ ունելոյ Սիկլառոսին ի հարաւ քաղաքի գերեն առիւ ի հարաւոյ մինչեւ յԱպահունիս:
5 Եւ Վարդն, որ եւ Փոկաս, ի [ՆԼԵ] թուականին թագաւոր բռնակալ եղեալ՝ ճակատս տալով ընդ թագաւորական քաղաքին Կոստանդնուպոլսի հանդերձ ամենայն Յունաց եւ Վրաց զաւրուն ամս երկու:
6 Որ եւ ընդդէմ թագաւորական քաղաքին ամրոց շինեալ՝ եւ զՏլփինաս մաժիստռոս հանդերձ զաւրականաւք պահապան կացուցանէ, զի մի՛ ել լիցի ի քաղաքէն կամ մուտ արտաքնոցն:
7 Այլ պահապան նաւահանգստին ուխտ խաղաղութեան առ թագաւորն Վասիլ հաստատեալ՝ զամենայն զաւրս քաղաքին եւ որ ինչ արեւմտեայ կողմանցն՝ ի միում գիշերի յայսկոյս անցուցանէր, որք ելեալ ըստ թիկանցն կողմանէ ամրոցին՝ ղաւղեալ թաքչէին:
8 Իսկ ըստ քաղաքին կողմանէ յառաւաւտանալ ժամուն նաւս պատերազմականս պատրաստեալ մոմեղինաւք՝ գալ ընդդէմ ամրոցին. որոց տեսեալ որք յամրոցին՝ ելանէին ի պատերազմ ընդդէմ նոցա:
9 Իսկ ղաւղեալ զաւրն ի թիկանց կողմանէ յարուցեալք ի վերայ՝ սրախողխող եւ ծովընկէց առնելով զզաւրսն Տլփինասայ՝ ձերբակալ արարին եւ զՏլփինաս՝ գլուխ զաւրուն, զոր յանդիման արարին Վասլի թագաւորին. եւ դատապարտեցաւ ի փայտ ելանել: Այս եղեւ ի [ՆԼԷ] թուականին:
Գլ. 25
0 Գալն Փոկասու-Վարդայ յեզր ծովուն զաւրաւք, եւ ելանելն Վասլի եւ սպանանելն զնա:
1 Իսկ Փոկասու-Վարդայ արձակեալ յինքենէ զզաւրսն Վրաց, եւ ինքն ամենայն զաւրաւքն Յունաց խաղայ յեզր ծովուն:
2 Իսկ ի գալ ամին միւսոյ, մինչդեռ գարնանային էր ժամանակն, թագաւորն Վասիլ հանդերձ եղբարբն Կոստանդեաւ եւ ամենայն զաւրաւքն արտաքս ելեալ, յերկուս բաժանեալ զզաւրսն, մասն մի ընդ ծով առաքէ ի վերայ բանակին Վարդայ, որք եկեալ հրով լուցին զնաւս նորա յեզր ծովուն:
3 Եւ ինքն թագաւորն ցամաքաւն եկեալ մերձենայր ի բանակն. եւ ի լուցանելն նաւացն, զի զայն նշանակ տուեալ էր, հնչեցուցանել հրամայէր զպատերազմական փողսն. եւ շփոթեալ բանակին Վարդայ՝ ահաբեկ լինէին՝ ի
փախուստ դառնալով:
4 Մեռաւ եւ ինքն՝ Վարդ բռնակալ թագաւորն, չարաչար մահուամբ ի [ՆԼԸ] թուականին:
Գլ. 26
0 Յաղագս երեւման աստեղն եւ շարժման Կոստանդնուպոլսի եւ մահ ապստամբին Չորտուանէլի:
1 Ի սոյն ամի, որ էր ի [ՆԼԸ] թուականին, նիզակաւոր աստղն կրկին անգամ
երեւեցաւ յամսեանն Քաղոց, որ աւր [ԺԵ]
էր ամսոյն, ի տաւնի փոխման ամենասուրբ Կուսի Աստուածածնին, յարեւելից կուսէ երեւեալ եւ զնշոյլս լուսոյն ընդ հարաւ առաքէր աւուրս ինչ. եւ ապա փոխեալ յայնմ տեսութենէ՝ կայր ի վերայ արեւմտեայ աշխարհին ընդ մուտս արեւուն՝ զնիզակաձեւ լոյսն ընդ արեւելս ձգելով:
2 Եւ զկնի սակաւ աւուրց շարժեցաւ աշխարհն Յունաց ահաւոր դղրդմամբ, մինչեւ կործանել բազում քաղաքաց եւ
գիւղից եւ գաւառաց, եւս առաւել ի Թրակացւոց եւ Բիւթանացւոց աշխարհին հանդերձ ծովովն, որ ի մէջ նոցա ծածանեալ ծփէր սասանմամբ, մինչեւ ի նոյն ինքն թագաւորական քաղաքին Կոստանդնուպոլսի մեծաշուք եւ բազմապայծառ զարդ հրաշատեսիկ սեանց եւ պատկերաց եւ եկեղեցեաց մեծամեծաց կործանեալ փլուզանիւր, եւ նոյն ինքն Սոփիայն, այն, որ կաթողիկէն է՝ հերձանիւր պատառմամբ վերուստ ի վայր:
3 Վասն որոյ բազում ջան եղեւ արհեստաւոր ճարտարացն Յունաց առ ի վերստին նորոգել:
4 Այլ անդ դիպեալ ճարտարապետին Հայոց Տրդատայ քարագործի՝ տայ զաւրինակ շինուածոյն, իմաստուն հանճարով պատրաստեալ զկաղապարս կազմածոյն եւ սկզբնաւորեալ զշինելն. որ եւ գեղեցկապէս շինեցաւ պայծառ քան զառաջինն:
5 Այլ դեռ եւս մնացեալ էր յապստամբացն, որ ընդ Փոկասուն Վարդայ՝ Չորտուանէլ մաժիստռոսն՝ եղբաւրորդի Թոռնկայ աբեղայի, որ բռնացեալ էր ի կողմանս Դերջանայ եւ Տարաւնոյ:
6 Յորոյ վերայ առաքէ թագաւորն Վասիլ
զԺանն պատրիկ, որ եւ Պոռտիզ կոչիւր: Որ եկեալ պատերազմեցաւ միանգամ. եւ յերկրորդումն սպան զնա ի դաշտին Բագառճոյ, ի Դերջան գաւառի, ի [ՆԼԹ] թուականին: Եւ յայնմհետէ խաղաղանայր երկիրն Յունաց՝ ընդ ձեռամբ Վասլի նուաճեալ:
Գլ. 27
Յաղագս մերժելոյ զԹեւտաս ի թագաւորութենէն Ափխազաց եւ թագաւորացուցանելոյ զԲագարատ՝ որդի Գուրգենայ:
1 Բայց սակաւ ամաւք յառաջ քան
զայս՝ զթագաւորն Ափխազաց զԹեւտաս կուրացուցին մեծամեծք աշխարհին՝ բառնալով ի նմանէ զթագաւորութիւնն:
2 Եւ կիւրապաղատն Տայոց Դաւիթ եւ Սմբատ արքայ Հայոց թագաւորեցուցին Ափխազաց զՍմբատ՝ որդի Գուրգենայ, թոռն Բագարատայ թագաւորին Վրաց:
3 Եւ մեռեալ հանւոյ նորա՝ հաւն նորա Բագարատ այլ կին արարեալ, որ հալածէր զԳուրգէն՝ որդի Բագարատայ ի հայրենեացն:
4 Յայսմ պատճառէ որդին Գուրգենայ՝ թագաւոր Ափխազաց խաղայ զաւրաւք բազմաւք ի Սարմատացւոց աշխարհէն ի վերայ կիւրապաղատին Տայոց
Դաւթի եւ հաւուն իւրոյ Բագարատայ, յայսկոյս անցեալ ընդ կովկասային լերինսն, գայ բանակի յեզերս Կուրն կոչեցեալ գետոյ:
5 Եւ կիւրապաղատն Տայոց Դաւիթ եւ թագաւորն Վրաց Բագարատ առաքեն առ թագաւորն Հայոց Սմբատ՝ կոչել յաւգնականութիւն իւրեանց:
6 Եւ նորա առեալ զամենայն զաւրս Հայոց եւ զԳագիկ՝ զեղբայր իւր, գնաց առ նոսա ի գաւառն Ջաւախաց. եւ բանակին ի գիւղն, որ կոչի Դլիւեկն, եւ մանուկն Աբաս՝ թագաւորն Կարուց, կարմրազգեստ զգունդն իւր ունելով:
7 Եւ ամենայն զաւրն Վրաց եւ Վասպուրականի, Սիւնեաց եւ Աղուանից իշխանքն միահաւաք լինէին ընդդէմ Ափխազաց զաւրուն: Որոց երկուցեալ՝ զխաղաղութիւն խնդրեն եւ սէր հաստատեն առ միմեանս:
8 Կիւրապաղատն Դաւիթ խնդրէ ի թագաւորէն Ափխազաց զբերդն Սակուրէթ, եւ առեալ տայ թագաւորին Հայոց Սմբատայ՝ շնորհ նմա արարեալ վասն աւգնականութեանն. զոր ի մահուն Սմբատայ դարձեալ հանեն ի Հայոց զբերդն Սակուրէթ:
10 Բայց յայնժամ զխաղաղութիւն առ միմեանս հաստատեալ՝ դառնան յիւրաքանչիւր բնակութիւնս: Այս եղեւ ի [ՆԼԷ] թուականին:
Գլ. 28
0 Յաղագս չար գործոցն Սմբատայ
եւ մահ նորին:
1 Եւ յորժամ յաջողեցաւ գործ թագաւորին Հայոց Սմբատայ ի ներքնոց եւ յարտաքնոց, եւ մեծացաւ յոյժ ի յղփութիւն հացի եւ ի լիութիւն գինւոյ, անաւրինեցաւ նա. բարձրացաւ սիրտ նորա եւ բարձրացաւ առաւել քան զինքն:
2 Գործեաց նա երիս չարս եւ դժուարինս առ ի յասել եւ արժանի արտասուաց:
3 Առաջին՝ զի այրեաց նա հրով զայր ոմն անմեղ այսպիսի պատճառաւ: Էր նորա համբարանոց խոտի եւ աւրանի ի
քաղաքն Անւոյ, ի բազում ամաց կուտեալ. եւ լուցին զնա հրով:
4 Եւ այր ոմն ի քաղաքին ցնորեալ ի խելաց՝ մաղասկաթ գոլով, եւ աղաւթէր նա յառաւաւտանալ ժամուն յեկեղեցւոջն ընդ ժողովրդեանն. եւ ելեալ բառնայր զբով կրակին, որով զխունկն բուրեցուցանէին: Եւ ասեն մարդիկ. “Զի՞նչ է այդ”, եւ նա ասէ.
“Երթամ այրել զհամբարանոցս թագաւորին”:
5 Եւ եկեալ պատմեցին թագաւորին, եւ նա հրամայեաց նախ՝ զաչսն փորել եւ ապա՝ ծղով եւ եղեգամբ պատել եւ հրոյ
ճարակ տալ: Եւ արարեալ այնպէս՝ ընկեցին արտաքոյ քաղաքին:
6 Եւ անապատաւոր կրաւնաւորաց ոմանց ի քաղաքին հանդիպեալ՝ զլուրն լուան եւ յողորմելի տեսութիւնն ժամանեցին. կամեցան հողոյ տալ զքրիստոնէին մարմինն, եւ թաղեցին ըստ աւրինի քրիստոնէից:
7 Իսկ թագաւորն լուեալ՝ ցասմամբ մեծաւ բարկացաւ, հրամայէ ի գիշերի հանել եւ շանց ընկենուլ զքրիստոնէի մարմինն զխանձողեալ:
8 Եւ կրաւնաւորացն յառաւաւտանալ աւուրն կամեցեալ ելանել ընդ դուռն քաղաքին՝ երթալ ի բնակութիւնս իւրեանց, եւ տեսեալ զնա ի գիշերի շանց եղեալ եւ ձայնս բարձեալ՝ լացին ի վերայ ողորմելի տեսութեանն. բարբառեցան եւ թագաւորին անէծս ցաւագինս, եւ առ զայրանալ սրտիցն՝ ասացին. “Այսպէս եւ նորա ոսկերացն ելանել ի գերեզմանէն”: Որ եւ կատարեցաւ իսկ:
9 Եւ երկրորդն ի չարեացն՝ զի ստեաց նա երդմանն. զոր հաստատեալ էր նա առ ամիրայն Գողթան, զոր նա ըստ հեթանոսական դենին՝ պահեաց, եւ սա քրիստոսական աւրինաւք՝ ոչ պահեաց. այլ ուխտադրուժ եղեալ՝ տայ զզաւրսն Հայոց աւգնական Սալարին՝ ամիրայացուցանել զնա, որ մերժեալն էր յԱստուծոյ. եթէ ոչ էր խափանեալ ի կասկածանաց նենգոյ եղբաւր իւրոյ Գագկայ:
10 Եւ երրորդ չարն սարսափելի եւս է,
զի զդուստր քուերն իւրոյ էառ խառնակութեամբ: Եւ այսու ամենայն չարեաւք բարկացոյց նա զանբարկանալին Աստուած. եւ անդէն եհար Աստուած ցասմամբ մեծաւ նախ զկինն զայն եւ սատակեաց, եւ թագաւորին կոծ մեծ արարեալ ի վերայ նորա, հարաւ եւ ինքն բորբոքմամբ տապոյ բոցակէզ ցաւոց. եւ մեռաւ անդէն եւ թաղեցաւ ի նմին քաղաքի ի [ՆԼԸ] թուականին:
11 Եւ ապա կին ոմն ի քաղաքէն երազ պատմէր յաւուրս բազումս, թէ “Թագաւորն թմբրական դեղովք դնի ի գերեզմանի, եւ կենդանի է, եւ երեւեցաւ ինձ”:
12 Եւ համբաւ դղորդէր զքաղաքն ամենայն, մինչ եղբայր նորա Գագիկ հրամայէ նոյն առն, որ զդի այրեցեալ մեռելոյն եհան, երթալ, հանել եւ տեսանել եւ պատմել քաղաքին եւ զաւրացն, եթէ ահա՜ մեռեալ է:
13 Եւ այսպէս յայլմէ այլ պատճառով զբան կրաւնաւորացն կատարեաց Տէր, վասն զի արդարադատ է՝ զմասնաւորն աստ՝ եւ զբովանդակն առ հանդերձեալսն հատուցանելով ամենեցուն:
Գլ. 29
Յաղագս թագաւորելոյն Գագկայ, եւ որ ինչ յաւուրս նորա գործեցաւ:
1 Եւ իսկ եւ իսկ զկնի Սմբատայ, ի նոյն աւր՝ թագաւորեաց Գագիկ եղբայր նորա ի [ՆԼԸ] թուականին, յաւուրս ձմերայնոյ, ի քաղաքին Անւոյ:
2 Եւ տիրեաց նա յոլով բերդից եւ գաւառաց ի սահմանացն Վայոց ձորոյ եւ Խաչենոյ եւ Փառիսոսոյ՝ առաւել քան
զեղբայր իւր. եւ ոչ ոք էր, որ զարհուրեցուցանէր զՀայաստանեայսս մինչեւ ցաւր գրելոյ իմոյ զբան յիշատակիս այսորիկ:
3 Զի էր այր սրամիտ եւ վարժ ի պատերազմի եւ առատաձեռն ի բաշխելն. եւ զբաժ հարկաց յոլովից տեղեաց ազատեաց, եւ զկիւրակէիցն զցայգապաշտաւն սաղմոսերգութեամբ կատարէր:
4 (Աւա՜ղ միում չարին, որ արգել զբան գովեստի պատմութեան իմոյ):
5 Այլ կին նորա Կատրամիդէ թագուհի բարեպաշտուհի եղեալ, որ էր դուստր Վասակայ՝ Սիւնեաց իշխանին, շինեաց զհիմնարկեալ եկեղեցին Սմբատայ ամենապայծառ վայելչութեամբ, բարձրաբերձ կամարաւք գմբէթաւորեալ խորան երկնանման, եւ զարդարեաց ի զարդ ծիրանեծաղիկ, ոսկեթել նկարագործ անկուածոց, արծաթեղէն եւ ոսկեղէն անաւթոց եւ բազմապայծառ լուսատու անաւթոց վայելչութեամբ, որովք ջահանայր ըստ երկնային կամարին կաթողիկէն սուրբ, որ ի քաղաքին Անւոյ:
6 Իսկ եղբաւրորդին նոցա՝ Սմբատայ
եւ Գագկայ, Դաւիթ՝ որդի Գուրգենայ հանդերձ եղբարբն իւրով Սմբատաւ ունի
զկողմանս Տաշրաց եւ զՎրաց դաշտի.
զՇամշուլտեայ մեծ քաղաքանիստ դղեակն նիստ արքունական պատրաստեալ ինքեան՝ արագապէս տիրէ քաղաքին Դմանեաց, հնազանդեցուցանէ եւ զամիրայն Տփղեաց քաղաքաւն իւրով:
7 Եւ ի պատանեկութեան տիս պատանի
եղեալ շքեղաշուք հասակաւ եւ վայելչութեամբ՝ իմաստնանայր հանճարով, հաճոյ Աստուծոյ եւ մարդկան, արիացեալ քաջութեամբ, քաջազաւր զաւրութեամբ
յաղթող եղեալ ամենայն հակառակորդաց իւրոց:
8 Եւ ամիրայն Գանձակայ Փատլունն
փութացաւ պատերազմել ընդ նմա՝ զի մի՜ զաւրացեալ նկուն արասցէ զնա:
9 Իսկ Դաւիթ քաջապինդ սրտիւ պատերազմեալ՝ պարտեաց զնա, սրախողխող եւ գետավէժ արարեալ զզաւրս նորա. եւ ինքն Փալտուն մազապուր փախստեայ զերծանիւր:
10 Յայնժամ մարզպանն Դեմետր, որ էր իշխան ի Գագ բերդին ի սահմանսն յայնոսիկ՝ կասկածեալ ի նմանէ՝ թողու զհաւատս հայրենի հայութեան
եւ թիկունս աւգնականի զՎիրս արարեալ՝ ի նոցին կրկնամեռ լուանայ ջուր, եւ զորդին իւր՝ մամփուղ Տաշրաց կացուցանէր ի Հիւնէ վանս:
11 Իսկ Դաւիթ, գեղեցկածաղիկ մանուկն եւ նորատի արքայն՝ հանճարով հանէ զնա ի բերդէն Գագայ, առեալ ի նմանէ զամենայն ամրոցս նորա եւ զբոլոր հայրենիսն. որ թափառեալ շրջեալ՝ չարաչար մահուամբ սատակեցաւ. եւ բարձաւ տոհմն նորա:
12 Եւ ծանեաւ Դեմետր, թէ որք հեռանան ի Տեառնէ՝ կորնչին սատակին եւ իսպառ մաշին:
Գլ. 30
0 Յաղագս մահուան Տեառն Խաչկայ:
1 Իսկ յաւուրս Տեառն Խաչկայ հայրապետին Հայոց սփռեալ տարածեցաւ ազգս Հայոց զկողմամբքն արեւմտից, մինչեւ ձեռնադրել նմա եպիսկոպոսունս յԱնտիոք Ասորւոց եւ ի Տարսոն Կիլիկեցւոց եւ ի Սուլնդայ եւ յամենայն գաւառսն յայնոսիկ:
2 Սա լցեալ աւուրբք, կատարեալ ժամանակաւ ի բարւոք ծերութեան փոխի յաշխարհէս եւ դնի յիւրում հանգստարանին ըստ հիւսիսոյ կուսէ եկեղեցւոյն Արգինայի, զոր ինքն շինեալ էր ի [ՆԼԹ] թուականին Հայոց. զոր ի նորուն [ԺԹ] ամն համարեալ՝ թուեսցուք զաւուրս հայրապետութեան նորա [Ի] ամս:
Գլ. 31
Յաղագս կաթողիկոսութեան Տեառն Սարգսի:
1 Իսկ ապա, ի [ՆԽԱ] թուականին՝ Գագիկ արքայ Հայոց կացոյց կաթողիկոս Հայոց զՏէր Սարգիս:
2 Սա ի տղայական տիս ընծայեալ Աստուծոյ, սնեալ եւ զարգացեալ առ հաւրեղբաւր իւրոյ, առաքինաջան եւ ժիր մշակին Քրիստոսի, եւ ոչ ինչ երկրաւորացս պարապեալ հոգոց. այլ ի բաց եդեալ զզբաւսանս աշխարհածուփ անցաւոր զբաղմանց՝ ըստ պատուիրանին սրբութեան՝ առաքելական խորանացն սպասաւոր եղեալ ի ծովակին Գեղամայ, ի վանսն Սեւանայ, զոր շինեալ էր երանելւոյ առնն Աստուծոյ Տէր Մաշտոցի:
3 Որ եւ ըստ ցանկութեան անձին անապատասէր կենացն, զվարսն գտեալ զաւրէն զուարթուն անմարմին հրեշտակաց՝ սաղմոսանուագ ձայնիւ ժրաջան աղաւթիւք զցայգ եւ զցերեկ պաշտէր առաջի Տեառն:
4 Իսկ Գագիկ յաւուրս մանկութեան իւրոյ, յորժամ շրջէր նա ի գաւառին Գեղամայ, տայ նմա տեղի եւ վանս բնակութեան, զվանսն, որ յաղագս ծագման իրիք լուսոյ աստուածայնոյ՝ Շողագայ անուանի:
5 Եւ ապա ի թագաւորելն, բոլոր Հայաստանեայցս՝ դարձեալ ի նոյն տեղի սննդեան իւրոյ, ի վանս Սեւանայ ածեալ՝ զհայրութեան եւ զառաջնորդութեան պատիւն նմա տալ:
6 Որ եւ ամենայնիւ յամենայնի ընտիր գտեալ բարւոք վերակացութեամբ՝ հաճոյանայր Աստուծոյ եւ մարդկան:
7 Եւ ապա զկնի Տեառն Խաչկայ՝ Գագիկ արքայ Հայոց ժողով եպիսկոպոսաց արարեալ, որ յաշխարհէս Հայոց եւ որ ի Յունաց կողմանէն, որոց գլուխ Տէր Սահակ Արշարունեաց եպիսկոպոս, եւ նստուցանեն զնա յաթոռ կաթողիկոսութեանն մեծաշուք պատուով զկնի զատկին, յաւուր երեքշաբաթւոջ, առանց կաշառոյ եւ այլ երկրաւոր շողոքորթութեանց. զի ոչ ինքն զկնի պատուոյն, այլ պատիւն զկնի ինքեան ընթացաւ:
8 Եւ ի փառս առաքելականին ծայրագունին ժամանեալ պատուոյ՝ եկաց ի նոյն միտս ըստ առաջին խոնարհութեանն եւ ոչ փոխեաց զվարս իւր. այլ ըստ Աստուծոյ պատկերեալս՝ առատաձեռն յողորմութիւնս եւ ի խոնարհութեան զարդս, ժրաջան աղաւթիւք ի տուէ եւ ի գիշերի կատարէր զկանոն կարգի կրաւնաւորական սահմանին, պնդութեամբ վարեցեալ եւ պահոցն սրբութեամբ եւ ձեւով մարմնոյ որգունակ սրբոյն Բարսղի յԱստուածաբանէն ներբողեալ:
Գլ. 32
Թէ զիա՜րդ չոգաւ կրկին անգամ թագաւորն Վասիլ յաշխարհն Բուլղարաց եւ առ զքաղաքն Վեռայ:
1 Այլ իբրեւ պարապ գտեալ թագաւորին Յունաց, յորժամ բարձան ապստամբքն, որք յարեան ի վերայ նորա, ի [ՆԽ] թուականին զաւրաժողով լինի անթիւ բազմութեամբ՝ երթալ յաշխարհն Բուլղարաց, պահանջել զքէն վրիժուց իւրոց:
2 Երթեալ պաշարէ զքաղաքն Վէռայ եւ առնու զնա, եւ զմաժիստռոսն զԳրիգոր՝ զորդի իշխանին Տարաւնոյ, զաւրաւքն թողու անդէն ընդդէմ Բուլղարին:
3 Ընդ նմա թողու եւ ի Հանձիթայ զՍահակ՝ զորդին Հաբելի, որ եւ բազում անգամ պատերազմեալ ընդ Բուլղարին՝ յեղակարծ ժամու եկեալ ի վերայ զաւրն Բուլղարաց. որոց ընդդէմ ելեալ որդին Գրիգորոյ՝ պատանեակն Աշոտ, զոր ձերբակալ առնէին:
4 Եւ ապա հաւրն զկեանս ի վերայ եդեալ պատերազմաւ, մինչեւ ի նմին մեռաւ ամենայն զաւրաւքն: Ձերբակալ արարին եւ զՍահակ, որ ընդ նմայն էր:
Գլ. 33
0 Առաքումն Ժան պատրկի յաշխարհն Բուլղարաց եւ կալանաւոր լինելն:
1 Յետ այսորիկ թագաւորն Վասիլ առաքէ յարեւելեայս եւ կոչէ զԺանն պատրիկ, որ սպան զՉորտուանէլն, եւ զնա մաժիստռոս արարեալ՝ առաքէ ի Մակեդոնիա ընդդէմ Բուլղարին:
2 Որ եւ նա քաջապէս պատերազմեալ բազում անգամ, յետոյ պարտեալ՝ անկաւ ի ձեռս նոցա, զոր առեալ տանէին յաշխարհն իւրեաց եւ ի բերդի ուրեմն ի բանտի եդեալ պահէին, որպէս զՍահակ եւ զԱշոտ:
3 Եւ այսպէս ի բազում ամս ձգեցաւ պատերազմն որ ընդ Բուլղարս:
Գլ. 34
0 Ելն տաճիկ զաւրուն Եգիպտացւոց յաշխարհն Յունաց եւ միանգամ եւ երկիցս պատերազմելն, եւ ելն թագաւորին Վասլի ի վերայ նոցա:
1 Յայսմ ժամանակի ամիրայն Եգիպտացւոց, որ ի Բաբելոն, Ազազ անուն՝ զաւրաւք բազմաւք առաքէ ի վերայ քաղաքին Հալպայ եւ ի կողմանս Անտիոքացւոց:
2 Որոց ընդդէմ երթեալ Ռոմանոս մաժիստռոսն՝ որդի Սիկլառոսին, սակաւ զաւրաւք եւ ոչ կարացեալ պատերազմել՝ ամրանայ ի կողմանս լերանցն:
3 Եւ նոցա զսակաւ տեղիս յաւարի առեալ՝ դառնան յԵգիպտոս:
4 Եւ զկնի երկրորդ ամի նոյն ամիրայն զամենայն մախրարապին եւ զզաւրսն Երուսաղէմի եւ Լիբէացւոց առաքէ յաշխարհն Յունաց ի նոյն կողմանս Անտիոքու:
5 Որոց ընդդէմ երթեալ Բուռճն մաժիստռոսն, հրամանաւ թագաւորին Վասլի ի [ՆԽԳ] թուականին, պատերազմի ի Բուրզոյ դաշտին եւ պարտեալ ի նոցանէ՝ ի փախուստ դառնայ:
6 Որոց հետամուտ եղեալ զաւրն Տաճկաց՝ զբազումս սրախողխող առնէին եւ զյոլովս ձերբակալ, որպէս զԺանակ պատրիկ՝ որդի Խաւռասայ, եւ զԹորոս բարեպաշտ եւ աստուածասէր ի գաւառէն Հաշտենից եւ զայլս յաշխարհէն Հայոց յազատաց:
7 Զայս լուեալ թագաւորն Յունաց՝ ինքնին զաւրաւք բազմաւք անդր հասանէր. եւ Եգիպտացւոցն զգացեալ զգալուստ թագաւորին, զաղխս բանակին իւրեանց ի գիշերի հրով տոչորեալ՝ եւ ինքեանք փախստեայ գնացին յաշխարհն իւրեանց:
8 Եւ թագաւորին անցեալ յաշխարհն նոցա՝ զբազում գաւառս յաւարի առեալ եւ յեզր ծովուն մեծի քաղաք շինեալ՝ յամրութիւն զաւրաց իւրոց, եւ ինքն դարձաւ անդրէն ի Կոստանդնուպոլիս փութանակի:
Գլ. 35
Յաղագս շարժմանն Չորրորդ Հայոց:
1 Ի սոյն ժամանակի, ի [ՆԽԴ] թուականին շարժեցաւ երկիր, բայց սաստկագոյն՝ աշխարհն Չորրորդ Հայոց, Հաշտեանք, Խորձեան, Ծոփք, Բալու եւ Պաղնատուն:
2 Եւ բոլորովին փլան շինուածք ամենայն՝ ի հիմանէ դղրդեալք ըստ գրեցելումն, թէ “Շարժէ զառ ի ներքոյս առ ի հիմանց, եւ սիւնք նորա դողան”, եւ կամ թէ “Ո հայի յերկիր եւ տայ դողալ սմա”:
3 Փոխանակ մարգարէիցն արար Աստուած որմոցն աղաղակել, եւ փոխանակ առաքելոցն լերինք ձայն արձակեցին, զի ծանիցեն եւ իմասցին անզգայքն զահաւոր զաւրութիւնն Աստծոյ. որք ոչ լուան ի լրոյ, զփորձ առցեն տեսութեամբ եւ չարչարանաւք անձանց:
4 Զի հերձան լերինք եւ պատառեցան վէմք, բացան աղբիւրք եւ ջուրք յանջրդին տեղիս, եւ ցամաքեցան ելք սովորական ջուրց. դաշտք ծածանէին, եւ լերինք որպէս թէ առ միմեանս խոնարհէին. ծխոյ նմանութեամբ՝ փոշւոյն ծառացելոյ զաւդսն լնոյր:
5 Եւ ամենայն շինուածք քաղաքաց, գիւղից եւ ագարակաց տապալեալ՝ զբնակիչսն ի ներքոյ առնէին՝ մեռեալս եւ կիսամեռս զնոսա առնելով, եւ մնացելոցն կենդանեաց ճիչք լալեաց եւ վայք ողբոց ի վեր բարձրանային:
6 Եւ բերդն Բալու հանդերձ շինուածովքն եւ քարն եւս փլուզանիւր:
7 Խարխալեալ Ճապաղաջուր, բերդին Դկլաթայ, Աթթախայ եւ Ամթայ եւ ամենայն քարուկիր գեղեցկաշէն եկեղեցեաց եւ ապարանից:
8 Այս լինէր յամսեանն Քաղոց ի վերջնումն աւուր. եւ զայս ձեւ աւրինակի կացեալ ամիսս [Է], մինչեւ ցՆաւասարդ:
Գլ. 36
0 Դարձեալ ելն Եգիպտացւոց զաւրուն. եւ վասն Բաբելոնի, եւ մահ Դալասանոսին:
1 Դարձեալ, ի [ՆԼԷ] թուականին նոյն Եգիպտացւոց ամիրայն՝ որդի Ազազին, յետ մեռանելոյ հաւր նորա զաւր գումարեալ սաստկագոյն քան զհայրն իւր յԵրուսաղեմէ եւ ի Բաբելոնէ եւ առաքէ յաշխարհն Յունաց:
2 Այս Բաբելոն ոչ է այն, որ յերկրին Սենէար ի Քաղդէացւոց աշխարհին, ուր աշտարակն շինեցաւ, զոր Նաբուգոդոնոսոր՝ որդին Նաբուպալասարայ ի [ԺԵ] ամ պարսպեաց, որ այժմ փոխեալ տեղւոյ քաղաքին սակաւ բացագոյն՝ Բաղդատ անուանի. այլ է սա բերդ իմն յերկրին Եգիպտացւոց, Բաբելոն անուանեալ, որպէս պատմէ Եպիփան ի գիրսն ականց. որ այժմ արքունիք շինեալ՝ մեծացաւ անուամբ. յորմէ ելեալ զաւրն՝ գան յաւարի առնուլ զկողմանս Անտիոքու Ասորւոց:
3 Որոց ընդդէմ երթեալ հրամանաւ արքային Յունաց մաժիստռոսն Դալասանոս՝ պատերազմեցաւ ընդ նոսա եւ պարտեալ ի փախուստ դարձուցանէր. եւ ապա զաւարաւ բանակին եղեալ զաւրն Յունաց:
4 Եւ տաճիկ զաւրուն ընդ կրուկն դարձեալ ի վերայ նոցա՝ քաջաձիգ աղեղամբք եւ կորովատէգ նիզակաւք սուսերահար արարեալ զզաւրն Յունաց:
5 Եւ մեռաւ մաժիստռոսն Դալասանոս եղբարբն եւ որդւովն, եւ այլ ամենայն զաւրն ի փախուստ դառնային: Եւ զյոլովս ի նոցանէ ձերբակալ արարեալ՝ տանէին ընդ այլսն եւ զՉորտուանէլ պատրիկն՝ եղբաւրորդին Թոռնկայ աբեղայի:
Գլ. 37
0 Յաղագս ամիրային Բատին մահուան եւ առումն Մանազկերտի, եւ գալն Մամլանայ եւ պատահումն կիւրապաղատին Դաւթի:
1 Այլ նախ քան զայս սակաւ ամաւք յառաջ ամիրայն Ապահունեաց եւ Նփրկերտոյ Բատն մեռանի ի պատերազմի ընդ վայրաբնակ Արապկացն. եւ փոխանակ նորա եկաց ամիրայ որդի քուեր նորա որդի Մրուանայ:
2 Իսկ ի մեռանել Բատին կիւրապաղատն Տայոց Դաւիթ պաշարեալ զՄանազկերտ քաղաք, սրով եւ սովով նեղեալ՝ առնու զնա. յորմէ հանեալ արձակեաց զՏաճկաստանեայսն, եւ ինքն լնու զքաղաքն Հայ եւ Վրացի բնակչաւք ընդ իւրով իշխանութեամբ:
3 Յայս պատճառէ ի նախանձ բարկութեան բրդեցան ամենայն Պարսիկք եւ Տաճիկք. եւ առաքեն դեսպանս պատգամաւ առ Դաւիթ կիւրապաղատն՝ դարձուցանել ի նոսա զքաղաքն, ապա թէ ոչ՝ պատերազմաւ պատահեսցեն նմա:
4 Որոց ընդդէմ պատասխանիս լուեալ՝ ժողովին զաւրաց բազմութիւն եւ ամիրայն Ատրպատականի Մամլան, գան ի գաւառն Ծաղկոյոտն ի գիւղն, որ Կոստեանքն կոչի:
5 Իսկ կիւռապաղատն Դաւիթ եւ արքայն Հայոց Գագիկ եւ Աբաս ընդ նմա, եւ Բագարատ՝ թագաւոր Վրաց, գան ընդդէմ նոցա ի գաւառն Բագրեւանդ, բանակ մեծ բոլորեալ ի Վաղարշակերտ քաղաքի:
6 Իսկ պարսիկ զաւրուն զարհուրեալ յայտնապէս պատերազմել՝ գունդ հատեալ եւ ցայգագնացս արարեալ՝ ղամպարաւք եւ ջահիւք այրեցին զգիշերն ամենայն զկողմն Բագրեւանդայ եւ յոլով շէնս, որ ըստ արեւելից, եւ ինքեանք դարձան յերկիրն իւրեանց:
Գլ. 38
0 Թէ զիարդ քեռորդի Բատին ամիրայ եղեալ՝ հանէ ի Նփրկերտոյ զտաճիկ բնակիչսն. եւ մահ նորին յԱմիթ:
1 Իսկ քեռորդի Բատին Ապումսար ամիրայ եղեալ եւ ի Նփրկերտոյ կասկած երկիւղի կալեալ ի տաճիկ բնակչացն՝ հնարաւորի յաւուրս տաւնին իւրեանց, յորում զզենմունսն առնէին, յերեքն ամսոյն, որ Զլհեջէն կոչի ի նոցանէ, ասելով ցբնակիչս քաղաքին, թէ “Ամենայն արուք միաբան ելցեն արտաքոյ քաղաքիս կատարել զզենմունսն, վասն զի դեսպան մեծ է ի թագաւորէն Յունաց”:
2 Եւ յելանելն նոցա արտաքս քան զպարիսպն՝ զեղբայրն իւր զաւրաւք արտաքս հանեալ, եւ ինքն զդրունս պարսպին առեալ՝ զոմանս սրով սպանանէին եւ զայլսն ի բաց արձակեալ յուղարկէին, մինչեւ ոչ մնալ Տաճիկ ի Նփրկերտ. այլ Հայ եւ Ասորի բնակէր ի նմա:
3 Իսկ Տաճիկն ցրուէր ի տեղիս տեղիս. յոլովք ի նոցանէ յԱմիթ երթային:
4 Եւ բնակիչք քաղաքին Ամթայ քինախնդիր այնմ եղեալ՝ կոչեն զամիրայն խաբկանաւք ի քաղաքն. եւ ի մտանել նորա ընդ դուռն քաղաքին՝ նիզակաւ հարեալ սպանին զնա:
Գլ. 39
0 Կոտորած Վրաց զաւրուն ի Խլաթ քաղաքի:
1 Զայսու ժամանակաւ լուեալ զայն կիւռապաղատին Դաւթի՝ առաքէ զզաւրս Վրաց ի պաշարումն քաղաքին Խլաթայ:
2 Որոց եկեալ ի ձմեռնային աւուրս ի [ՆԽԶ] թուականին՝ սրով եւ սովով նեղէին զքաղաքն, եւ զեկեղեցին Հայոց, որ արտաքոյ պարսպին, եպիսկոպոսարան եւ ուխտի տեղիք լեալ էին յառաջին շինութեանն Հայոց, եւ զՍուրբ Խաչն եւ զսուրբ Գամաղիէլ՝ զայն Վրաց զաւրուն գոմս եւ իջեւանս արարին:
3 Եւ Տաճիկքն ի պարսպէն աղաղակէին, եթէ “Զսրբութիւն քրիստոնէիցդ ա՞յդպէս առնէք եւ դուք քրիստոնեայքդ”:
4 Եւ Վրացեացն պատասխանեալ, եթէ “Մեք զհայ եկեղեցին եւ զձեր մզկիթն միապէս ընդունիմք”, վասն որոյ շարժեցաւ ցասումն Աստծոյ ի վերայ նոցա:
5 Եւ փոխանակ որդւոյն Մրուանայ եկաց ամիրայ ի վերայ նոցա եղբայր նորա, եւ նա եւս քեռորդի Բատին. եւ տիրեալ Ամթայ եւ առեալ սակաւ զաւրս՝ գայ ի վերայ զաւրացն Վրաց, որք պաշարէին զԽլաթ յաւուր մեծի զատկին, ի [ՆԽԷ] թուականին:
6 Եւ պատերազմաւ վառեալ ընդդէմ միմեանց՝ քաջակորով աղեղնաւորքն Տայոց խոցոտեալ ի նոցանէ յոլովս. եւ նոքա անդրէն դարձեալ իջեւանս առնէին:
7 Եւ յայնմ գիշերի զկնի զատկին ցասումն Աստուծոյ եհաս ի վերայ Վրաց զաւրուն. եւ ինքեանք յինքեանց փախստական լինէին ի գիշերի առանց պատերազմի:
8 Զոր իմացեալ տաճիկ զաւրուն եւ քաղաքացեացն՝ հետամուտ եղեալ հարկանէին ի հարուածս սաստկագոյնս՝ ի սուր սուսերի մաշելով զնոսա:
9 Յայնմ փախստի մեռաւ մաժիստռոսն Բագարատ՝ որդի Թոռնկայ աբեղայի: Եւ կալանաւոր առնեն զԲակուրան իշխանաց իշխան եւ զայլսն բազումս:
Գլ. 40
0 Վասն մեծի պատերազմին Պարսից եւ Քրիստոնէից յԱպահունեաց գաւառին:
1 Յայսմ ամի եւ ի սոյն աւուրս, ի [ՆԽԷ] թուականին, դարձեալ զաւրաժողով լինի Մամլան որդի Աբլհաճի, թոռն Ռովդայ ամիրայի Ատրպատականի գալ ի պատերազմ ի վերայ կիւռապաղատին Դաւթի:
2 Եւ կուտէ առ ինքն զբազմութիւն զաւրացն Պարսից եւ Մարաց, աւգնականութեամբ ամիրային Խորասանայ եւ այլ խուժադուժ զաւրաւք բազմաւք խորհի տիրել Հայոց եւ Վրաց, շինել զքաղաքն Կարնոյ եւ յաւարի առնուլ զերկիրն Տայոց, փոխանակ զի ի Մանազկերտ զտուն աղաւթից նոցա կործանեցին քրիստոնեայք:
3 Եւ ելեալ ի Թաւրիզոյ ի քաղաքէն իւրմէ ի սահմանս Հերայ ծանր ամբոխիւ, լայն բանակաւ՝ անցանէ ընդ աշխարհն Վասպուրականի, գայ իջանէ ի գաւառն Ապահունեաց:
4 Իսկ կիւռապաղատն Դաւիթ ոչ անձամբ երթայ ի պատերազմ ընդդէմ նորա, զի այր ծեր էր եւ անցեալ զաւուրբք, այլ առաքէ առ արքայն Հայոց Գագիկ եւ առ թագաւորն Վրաց Գուրգէն, զի մեռեալ էր Բագարատ հայր Գուրգենայ, եւ թագաւորեաց Գուրգէն՝ որդի նորա ընդ նորա, տալ զաւրս յաւգնականութիւն:
5 Եւ Գագկայ յամենայն զաւրացն Հայոց հատեալ զգունդ [ԶՌ] յընտիր ընտիր վառելոցն՝ գումարէ ի ձեռն իշխանաց իշխանին Վահրամայ՝ որդւոյ Գրիգորոյ Պահլաւունւոյ, որ զՄարմաշէն եւ զԲրգներն շինեաց, եւ Սմբատայ մաժիստռոսի՝ որդւոյ Վահրամայ, եւ մարզպանին Աշոտոյ, եւ զաւրք թագաւորին Վանանդեցւոց Աբասայ:
6 Նոյնպէս եւ Գուրգէն Վրաց թագաւորն յընտրելոցն իւրոց [ԶՌ] առնեւձիոյ տայ ի ձեռն Փերսի իշխանաց իշխանին՝ որդւոյ Ջոջկայ:
7 Եւ ամենայն բազմութիւն զաւրաց կիւռապաղատին Դաւթի՝ ի ձեռն Գաբրիէլի՝ որդւոյ Ոչոպընտրայ:
8 Որք յառաջ երթեալ ի լեառն Սուկաւ, ի ձորն Աղտից՝ պահէին զառաջս պարսիկ զաւրուն՝ կարծելով նախ ի Բագրեւանդ մտանել:
9 Առ որ միաբան հասանէին զաւրքն Հայոց եւ Վրաց եւ չուեալ երթան ի գաւառն Ապահունեաց. բանակին յանդիման բանակին Մամլանայ, ի բարձրաւանդակ ամրագոյն տեղւոջ մի, ի սահմանս գեղջն Ծմբոյ, եւ բազում աւուրս ի նմին տեղւոջ աւթեւանս կալեալ:
10 Զի ի սաստկութենէ սպային Պարսից զարհուրեալք էին՝ ոչ իշխելով քան զանձաւ տեղի բանակին արտաքս ելանել, այլ միայն աղաւթիւք պաղատանս առ Աստուած վերառաքէին: Նոյնն եւ ամենայն քրիստոնէից աղերսական աղաւթք արտասուաւք սփռեալ լինէին առաջի Աստուծոյ՝ յաւգնականութիւն անձանց եւ զաւրացն կարդալով զանունն ահաւոր:
11 Եւ թագաւորքն առատաձեռն զողորմութիւնսն աղքատաց բաշխէին եւ զցայգսն՝ պաշտաւն սաղմոսանուագ երգոց ուխտն սրբութեան հանդերձ հայրապետաւն կատարէին:
12 Եւ իբրեւ գիտաց զաւրն Պարսից, եթէ ոչ կամին նոքա կամաւ իջանել առ նոսա ի պատերազմ, մանաւանդ զսակաւութիւն նոցա գիտացեալ առ իւրեանց բազմութիւնն, յայնժամ յարուցեալ յամսամտին Արեգ ամսոյ, յերեքշաբաթւոջ աւուր ընդ առաւաւտանալն՝ ճակատ պատրաստէին բազմակրկին յաւրինուածով, ռազմ յաւրինէին ընդ երեսս լայն դաշտին դելմաստանեան վահանափակովն, գային մերձենային մաւտ ի բլուրն բանակին Հայոց եւ Վրաց:
13 Որոց եւ տեսութիւնն իսկ ի բազմութենէն ահաւոր թուէր ամենայն տեսողացն, որոց թիւն պատմեցաւ հարիւր հազարաց լինել ընդ հետեւակագունդ եւ ընդ այրուձին Պարսից:
14 Ձայն տային ի պատերազմ պատրաստել, յառաջ մատչել ի կռուարանն եւ ի տեղի հանդիսին:
15 Իսկ զաւրքն Հայոց եւ Վրաց զանգիտեալք՝ առաքեն՝ “Ոչ յայսմ աւուր, այլ յայլում աւուր պատերազմեսցուք”:
16 Իսկ Պարսիկքն պանծացեալ պերճութեամբ՝ առաքեն դեսպանս առ նոսա՝ “Եթէ կամաւ եւ եթէ ակամայ՝ յայսմ աւուր պատերազմեսցուք”:
17 Բայց նոքա ոչ առին յանձն եւ ոչ հեծան յերիվարսն, այլ մնացին անդէն ի բանակին, միայն սակաւ արք իջեալ առ նոսա՝ մենամարտիկս ելանէին: Եւ մեռան ի Վրաց զաւրուէն [Ե] արք:
18 Յայնժամ Պարսկաստանեայքն զպատրաստութիւն պատերազմին թողեալք, զկարգ ճակատուն քակեալք եւ զռազմին յարդարումն լքեալք՝ իւրաքանչիւր ոք ձիարձակ լինէին, յառ յաւար յապուռ դիմէին, իբրեւ ի կապուտ մեռելոց դիականց կամ փախուցելոց, յամենայն կողմանց գային ի վերայ բանակին քրիստոնէից:
19 Իսկ զաւրն Հայոց եւ Վրաց, զի ոչ թագաւոր զոք ունէին, զամենեցունց թագաւորն զՔրիստոս ունելով գլուխ եւ աւգնական՝ առ նա աղաղակէին միաձայն, եւ զզարդ զինուցն զանձամբ առեալ՝ արագապէս յերիվարս աշտանակէին:
20 Եւ ոչ ըստ աւրինաց պատերազմի ճակատ յաւրինէին, այլ իւրաքանչիւրքն ըստ տոհմից եւ աւագութեան գնդից դիմէին, առիւծաբար մռնչելով՝ յանտառացեալ բազմութիւն բանակին Պարսից:
21 Անդ շահատակեալ արագաշարժ շարժմամբ զաւրն Հայոց՝ զաջոյ ձեռամբ ի խռան մեծ խմբին դիմեալ՝ խուռն խոցուածովք խիստ եւ խոր սուսերահար հարկանելով՝ զխժիցն դուժս դարձուցանէին դառն հարուածովք:
24 Իսկ Կամրակէլքն գովեալ եղբարք Մէսխունիք վրացական զաւրուն միջամխեալք հարուստ ուժովք՝ ի հարկանելն զհեծեալն կամ զերիվարն կիսակտուր կործանէին:
25 Յորոց յահէ ցիր վայրացն լինէին. եւ ամենայն զաւրն Տայոց տարածելոցն դիպէին, դիթաւալ զդիակունս ի ներքոյ ոտիցն տարածելով, զայս աւրէն նման ձեւոյ աւրինակեալ՝ իբրեւ զհուր յանտառս բորբոքեալ, կամ իբրեւ զարծիւս քաջասլացիկ՝ զհաւուց երամս խուճապեալս:
26 Այլ անդ էր տեսանել զարեան վտակս առուք ելեալ եւ գետք յորդէին, դիակունք թաւալեալք, եւ կիսամեռք ընդ մեռելոցն անկեալ դնէին:
27 Յայնժամ Մամլան պակուցեալ՝ Պարսկաստանեաւքն մնացելովք զփախչելն փութային:
28 Որոց հետամուտ եղեալ Հայոց եւ Վրաց զաւրուն՝ սաստիկ հարուածովք հարկանէին՝ ի սուր սուսերի մաշելով զնոսա մինչեւ ի մուտս արեւուն, մինչեւ ի դուռն Արճէշ քաղաքին:
29 Եւ անտի դարձեալ՝ յաւարի առին զբանակս նոցա, լցեալ բազմութեամբ գանձուց եւ երիվարաց եւ պատուական հանդերձից:
30 Եւս առաւել այն էր ուրախութիւն, զի քան զայն առաջին հինգ մարդոցն ի մենամարտութեան, որ ի Վրաց զաւրուէն մեռան՝ այլ ո՛չ հարեալ ոք սրով եւ ո՛չ մեռեալ գտաւ յամենայն բազմութեանն Հայոց եւ Վրաց:
31 Վասն որոյ ուրախալից ցնծութեամբ դարձան յիւրաքանչիւր աշխարհ՝ փառաւորելով զԱստուած:
Գլ. 41
0 Մուտն միւսանգամ թագաւորին Վասլի յաշխարհն Տաճկաց ի կողմն Ասորւոց:
1 Իսկ յետ հարկանելոյ զաւրացն Յունաց ի յԵգիպտացւոց զաւրացն, յորում մեռաւ Դալասանոս մաժիստռոսն, ինքն իսկ թագաւորն Վասիլ եկն յԱնտիոք:
2 Եւ անցեալ ընդ Հալպ ի դաշտն Ասորւոց, ի տեղին, ուր հարան զաւրքն նորա, եւ ժողովեալ զխաղխաղակոյտ ոսկերացն՝ հրամայեաց փոս հատանել եւ ի միում տեղւոջ թաղել զամենեսեան, եւ ի վերայ նոցա եկեղեցի շինեաց:
3 Եւ ինքն անցեալ՝ առնու զքաղաքն Շաժար եւ այլ բերդս յոլովս եւ ասպատակ սփռեալ մինչեւ ցլեառն Լիբանոս՝ յաւարի էառ զաշխարհն զայն:
4 Եւ ի տաւնէ Խաչվերացին մինչեւ ցաւր Յայտնութեան Տեառն յամեաց յաշխարհն յայն. եւ ապա դարձեալ եկն նա ձմերել յաշխարհն Կիլիկեցւոց, ի Տարսոն քաղաք, զոր շինեալ էր Սենեքերիմայ արքայի Ասորեստանեայց:
5 Սա պէսգունակ Բաբելոնի, զի եւ ընդ սորա մէջն անցանէ գետն Կիդնոս, որպէս Արածանի ընդ մէջ Բաբելոնի:
6 Եւ այս եղեւ ի [ՆԽԸ] թուականին Հայոց:
Գլ. 42
0 Վասն մահուան մեծի կիւռապաղատին
Դաւթի, եւ գալն Վասլի՝ թագաւորին Յունաց յաշխարհն Արեւելից:
1 Այլ վասն մահուան մեծի կիւռապաղատին Դաւթի պարտ վարկանէի երկարաձիգ ողբովք վիպասանել, եթէ ոչ զերկարանալ բանիս կամէի կարճել. զի ո՛չ ճառից են ժամանակ, այլ դոյզն յիշատակարանաց:
2 Բայց զի էր այրն հեզ եւ հանդարտ, առաւել քան զամենայն թագաւորս, որ ի ժամանակս յայս:
3 Եւ եղեւ նա պատճառ խաղաղութեան եւ շինութեան ամենայն արեւելեայց, մանաւանդ Հայոց եւ Վրաց. զի զգոռ պատերազմաց յամենայն կողմանց դադարեցոյց նա, յաղթող եղեալ ամենայն շուրջանակի ազգաց, եւ ամենայն թագաւորք կամաւ հնազանդեցան նմա:
4 Սա լցեալ աւուրբք, ծերացեալ ժամանակաւք՝ վախճանեցաւ յաւուր մեծի փրկական Զատկին, ի [ՆԽԹ] թուականին Հայոց:
5 Բայց զի ոչ գոյր նորա որդի կամ եղբայր, որ ժառանգէր զաթոռ թագաւորութեան նորա, յանձն արարեալ էր զազատագունդ եւ զաշխարհ իւր թագաւորին Յունաց Վասլի: Որ եւ ի լսել զլուր համբաւոյ մահուան նորա, ի Տարսոն Կիլիկեցւոց, թագաւորն Վասիլ փութանակի յառաջեաց գալ յաշխարհս մեր:
6 Եւ ել նա ի կողմանս Մելտինոյ. եւ ի կալն առաջի քահանայիցն Սեբաստիոյ՝ հրամայեաց համարձակ լինել յամենայն գործս հաւատոց եւ հնչեցուցանել զձայն ժամահարի, զոր արգելեալ էր մետրապաւլիտն, որպէս յառաջն ասացաք:
7 Եւ անցեալ թագաւորն ընդ Հանձիթ եւ ընդ Բալու՝ ելանէ ի լեառն Կոհերայ (յաւուր Վարդավառի տաւնին), որ ընդ մէջ Հաշտենից, Ծոփաց եւ Խորձենոյ. եւ անդուստ գայ հասանէ ի գաւառն Արշամունեաց ի քաղաքն Երիզայ:
8 Եւ ամիրայն Նփրկերտոյ՝ քուերորդի Բատին եկն առ նա ի քաղաքն Երիզայ. եւ արքունատուր ընծայիւք պատուեալ զնա՝ տայ նմա զմաժիստռոսութեան պատիւն: Եւ հրամայէ զաւրացն Չորրորդ Հայոց եւ Տարոնոյ՝ աւգնական լինել նմա յո՛ր պէտս եւ կոչեսցէ:
9 Եւ ինքն չուեալ հասանէ ի լեառն Հաւճիչ, ի քաղաքն յայն: Անդ ընդ յառաջ եղեն նմա Բագարատ թագաւորն Ափխազաց, եւ հայր նորա Գուրգէն թագաւոր Վրաց, զոր մեծապատիւ մեծարանաւք ընկալեալ զթագաւորն Ափխազաց՝ տայ նմա զկիւռապաղատութեան պատիւն եւ զհայրն նորա մաժիստռոս արարեալ՝ արձակեաց զնոսա գնալ յաշխարհն իւրեանց:
10 Եւ ի նոյն աւր գնալոյ նորա պատերազմ մեծ եղեւ ի բանակին Յունաց յաղագս դոյզն ինչ պատճառի. զի իշխանք եւ ազատք կիւռապաղատին Դաւթի եկեալ բանակեալ էին մերձ առ բանակին Յունաց:
11 Եւ ի հետեւակագնդէն Ռուզաց ոմն ելեալ խոտ տանէր երիվարին իւրոյ, իսկ ոմն ի Վրաց մատուցեալ խլեաց զայն. եւ նորա աղաղակեալ՝ եկն ոմն յիւրոցն աւգնել նմա. նոյնպէս եւ Վրացւոյն յիւրսն աղաղակեալ, որք եկեալ սպանանէին զառաջին Ռուզն:
12 Եւ ապա բոլոր ազգն Ռուզաց, որ ի տեղւոջն յայնմ, շարժեցան ի պատերազմ. զի էին նոքա արք [ԶՌ] հետեւակամարտք, նիզակ եւ ասպար ի ձեռս նոցա, զորս էր խնդրեալ թագաւորին Վասլի ի թագաւորէն Ռուզաց, յորժամ ետ զքոյրն իւր կնութեան նմա, յորում ժամանակի եւ հաւատացին նոքա ի Քրիստոս:
13 Եւ ամենայն իշխանքն եւ ազատք Տայոց ելին ընդդէմ նոցա եւ պարտեալք ի նոցանէ՝ մեռաւ մեծ իշխանաց իշխանն, որում Պատրիարքն կոչիւր, եւ երկու որդիքն Ոչոպընտրեայ Գաբրիէլ եւ Յովհաննէս, եւ Չորտուանէլ՝ թոռն Ապուհարպայ եւ այլք բազումք, զի ցասումն Աստծոյ էր ի վերայ նոցա ըստ մեծամտութեան իւրեանց:
14 Եւ սակաւ ինչ յառաջ խաղացեալ թագաւորն Վասիլ՝ եկն առ նա թագաւորն Վանանդայ մանուկն Աբաս՝ ի ձիավարելն ունելով զնշան քաջութեան արիականաւ զարդարեալ գեղու, եւ Սենեքերիմ թագաւորն Վասպուրականի՝ եղբայր Գուրգենայ:
15 Ընդ որս առաւել ուրախ եղեւ թագաւորն Վասիլ եւ պատուեաց զնոսա արքունատուր պատուով եւ ետ նոցա ձիս եւ ջորիս եւ հանդերձս պայծառս եւ ոսկի յոլով եւ դարձոյց զնոսա յիւրաքանչիւր տեղիս:
16 Եւ ինքն չուեալ անցանէ ի գաւառն Հարք, ի Մանազկերտ քաղաք եւ անդուստ՝ ի Բագրեւանդ, բանակի ի դաշտին մերձ ի քաղաքն Վաղարշակերտ. մնայր գալստեան Գագկայ արքային Հայոց:
17 Այլ նա իբրեւ փոքրութիւն համարեալ զգնալն իւր առ նա, իսկ քուերորդին Գագկայ Ապուսահլ չարախաւս եղեւ զնմանէ առ Վասիլ:
18 Վասն որոյ Գագիկ հրաման տուեալ որդւոյ իւրոյ Յովհաննիսի. եւ յաւարի էառ զգաւառն Ապուսահլի զԿոգոյովիտն եւ զԾաղկոյոտն:
19 Իսկ թագաւորն Վասիլ չու արարեալ գնաց ի քաղաքն Ուխթեաց եւ
զամենայն բերդս եւ զամրոցս Տայոց նուաճեաց ընդ ձեռամբ իւրով, զհաւատարիմս կարգեալ ի նոսա եւ զմնացեալ ազատսն Տայոց առեալ տարաւ ընդ ինքեան՝ բնակեցուցանել յաշխարհին Յունաց: Եւ դարձաւ նա ընդ Կարին եւ ընդ Խաղտոյառիճ ի Կոստանդնուպոլիս:
Գլ. 43
0 Վասն գալոյն Գուրգենայ յերկիրն Տայոց, եւ զաւրացն Յունաց՝ ի գաւառն
Բասենոյ:
1 Իսկ Գուրգէն թագաւոր Վրաց անարգանս իւր համարեալ զմաժիստռոսութեան պատիւն, զոր ետ նմա արքայն Վասիլ, եւ ի խելապատակէն թեթեւ գոլով՝ նշկահեաց զնա. գայ ամենայն զաւրաւքն իւրովք եւ տիրէ Տայոց աշխարհին:
2 Եւ մարտուցեալ ընդ փոքր բերդին Ուխթեաց՝ չկարաց ստնանել, եւ ոչ այլ բերդի ումեք, այլ ժողովեալ զբազմութիւն զաւրացն բանակէ ի ձորն Մամրուանի:
3 Զոր լուեալ թագաւորին Վասլի՝ հրաման տայ մաժիստռոսին, որում Կանիկլն կոչիւր, ամենայն զաւրաւքն Յունաց ելանել ի վերայ նորա. որ ընդ նոյնահետ ճանապարհաւ թագաւորն եկեալ բանակի ի գաւառն Բասեան, ի [ՆԾ] թուականին Հայոց. եւ զողջոյն ամն մինչեւ ցձմեռնն երկոքին կողմանքն կացին ի նոյն տեղիս:
4 Եւ ապա զխաղաղութիւն խաւսեցեալ Կանիկլին ընդ Գուրգենայ, որպէս թէ առնել թագաւորին զկամս նորա, զոր խնդրիցէ:
5 Եւ եկեալ ի հանդիպումն միմեանց Գուրգէն եւ մաժիստռոսն ի մայրաբուսակ լերինն Մեծրաց, ի գիւղն, որում սուրբ Աստուածածին կոչի, անուամբ եկեղեցւոյն, որ ի նմա, եւ հանդիպեալ միմեանց եւ խաւսեցեալ
զխաղաղութիւն՝ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս:
Գլ. 44
0 Թէ զիա՜րդ Գագիկ աւերեաց զգաւառն Տաշիր եւ զՎրաց դաշտ:
1 Իսկ Դաւիթ՝ եղբաւրորդի Գագկայ, զոր վերագոյն յիշեցաք, սակաւ ինչ ամբարձեալ անհնազանդութեան մասամբ առ հաւրեղբայր իւր Գագիկ:
2 Ընդ որ ցասուցեալ Գագկայ արքայի՝ գնաց զաւրաւք ի Տաշիր եւ շրջան առեալ ընդ Շամշուլտէ եւ ընդ Վրաց դաշտ՝ քանդեալ աւերեաց զամենայն, զի յամեաց ի նմա եռամսեայ աւուրբք ի ձմեռնային ժամանակին, ի [ՆԾ] թուականին, եւ ընդ Գագ բերդ անցանելով՝ ել նա ի գաւառն Աղստեւ:
3 Եւ Դաւիթ, թէեւ միանգամ եւ երկիցս պատերազմել կամեցաւ, եւ ոչ կարաց առնել ինչ յաղագս սակաւ լինելոյ զաւրաց նորա առ բազմութեամբ զաւրացն Գագկայ. այլ միջնորդութեամբ հայրապետին Տեառն Սարգսի եկն ի հնազանդութիւն Գագկայ արքայի, եւ հանդիպեցաւ նմա յաւանն Շիրակայ:
4 Եւ ուխտ խաղաղութեան հաստատեալ Տեառն Սարգսի՝ կալ ի հնազանդութեան Դաւթի, իբրեւ որդի առ հայր, եւ Գագկայ՝ հայրենի խնամով սիրել զնա:
Գլ. 45
0 Յաղագս նահապետութեանն Արծրունեաց. որ զմերովք ժամանակաւք թագաւորեցին Վասպուրականի:
1 Այլ այն նահապետութիւն, որ ընդ որդւոցն Սենեքերիմայ՝ Ասորեստանեայց թագաւորի, որ ի ժամանակս Պարուրայ Հայկազնոյ՝ եկեալ բնակեցան յաշխարհս մեր եւ անուանեցան Արծրունիք:
2 Որք ծննդաբանութեամբ եկեալ հասին մինչեւ ցԳագիկ, որ յաւուրս Սմբատայ Մեծի, որ զփայտէ կախեալ եղեւ յանաւրէն որդւոյն Ապուշիճայ, զոր վերագոյն յիշեցաք. եւ յաւերմանն աշխարհիս Հայոց թագաւորեաց նա ի կողմանս Վասպուրականի ամս [ԻԹ]. եւ վախճանի [յՅՂԲ] թուականին:
3 Իսկ զկնի մահուանն Գագկայ թագաւորեաց Դերենիկն՝ որդի նորա, ամս [ԺԷ], եւ վախճանեցաւ ի [ՆԷ] թուականին:
4 Եւ ապա թագաւորեաց Աշոտ՝ որդի Աբուսահլի, ամս [ԻԲ], եւ վախճանեցաւ ի [ՆԼԹ] թուականին:
5 Եւ ի միասին թագաւորեցին երկու եղբարք նորա Գուրգէն եւ Սենեքերիմ, որդիք Ապուսահլի:
6 Եւ ի գալ թագաւորին Յունաց Վասլի յաշխարհս արեւելից՝ եկեալ հանդիպեցան նմա նախ՝ Սենեքերիմ եւ ապա՝ Գուրգէն երէց եղբայր նորա, եւ արքունատուր ընծայիւք պատուեալք ի նմանէ առատաձեռն ոսկւով եւ արծաթով. եւ հրովարտակ առաքեալ առ մերձաւոր ամիրայսն Տաճկաց, զի մի՜ մեղիցեն աշխարհին Վասպուրականի. դադարեցոյց զառ եւ զգերութիւն եւ զհարկապահանջ բռնութիւնն:
7 Եւ ապա Գուրգէն վախճանի ի [ՆԾԲ] թուականին. եւ Սենեքերիմ ունի զաթոռ թագաւորութեանն [Ի] ամս:
Գլ. 46
0 Յաղագս շինելոյն Գագկայ արքայի ի քաղաքն Անւոյ զեկեղեցին մեծ՝ անուամբ սրբոյն Գրիգորի:
1 Յայնմ ժամանակի, յորում լնոյր լրութեամբ ամն [Ռ] մարմնանալոյ կամ մարդանալոյ Տեառն մերոյ, ի Վասլի կայսեր յաւուրս, Գագիկ՝ արքայ Հայոց խորհուրդ բարի ի յանձին կալեալ՝ զմեծաշէն եկեղեցին, որ ի Քաղաքուդաշտի, անուամբ սրբոյն Գրիգորի շինեալ, որ էր փլեալ եւ կործանեալ, կամեցաւ նոյնաձեւ չափով եւ յաւրինուածով յարդարել ի քաղաքին Անւոյ,
2 հիմն արկեալ ի կուսէ Ծաղկոցաձոր ձորոյն, ի բարձրաւանդակ տեղւոջն, տարփատենչ տեսողացն, մեծատաշ, վիմարդեան, կոփածոյ վիմաւք, մանուածոյ քանդակաւ յաւրինեալ, լոյսանցոյց պատուհանաւք, երրակի դրանց դրանդեաւք, սքանչատես տեսլեամբ գմբէթաւորեալ գունակ գերամբարձ եւ երկնանման գնդին:
Գլ. 47
0 Յաղագս վճարելոյ մահուամբ իշխանացն Փառիսոսոյ:
1 Յայսմ ժամանակի, ի [ՆԾԲ] թուականին իշխանքն Փառիսոսոյ, որ ի Հայկազնեայ ազանց՝ բաւեալ մինչեւ ցՍենեքերիմ եւ ցԳրիգոր՝ սպառեցան մահուամբ:
2 Զորոց զաշխարհն բաժանեալ հակառակութեամբ ի միջի իւրեանց արքայն Հայոց Գագիկ եւ Փատլուն ամիրայն Գանձակայ:
Գլ. 48
0 ԲԱՆ ՎԱԽՃԱՆԻ ՓԱՌԱՏՐԱԿԱՆ Ի ՍՊԱՌՈՒԱԾ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԻՍ:
1 Անբաւ են խորք հրաշից սքանչելագործ հրաշագործութեանցն Աստուծոյ առ ազգս բանականս բիւրուց բոցեղինացն. ինքն Էն էիցս արարչագործէ լոյս ծայրագոյն, մշտածաւալ ծագողութեամբ, անհաս եւ անիմաց յամենայն իմացականացս մնացեալ:
2 Այսպէս եւ ի ստորինս զգալի արեգակամբ զզգալիսս պայծառացոյց քառահոլով եղանակաւք, աւրաբեր ժամուք, մանրամասնեայ բարեզարդ խառնուածովք ի սուզականն եւ ի ժամադիտակն միշտ հոլովեալ անուաշրջիկ յարահոլով գնացիւք. զորս իմաստունքն յիմաստիցն Աստուծոյ առլցեալք՝ թուեալք յաւուրս եւ յամիսս ամահամար չափեալ զկենցաղոյս չափ:
3 Զոր քննեալ գտաք ի հանդիպման ամին յԱդամայ մինչեւ առ մեզ լինել ամք [ՑՄՁԲ (6282)], եւ ի խաչելութենէ կենարար չարչարանաց Տեառն՝ [ՋՀԲ (972)] ամք:
4 Իսկ ըստ Յունաց թուականին ի Փիլիպպոս կայսերէ՝ ամք [ՉԾԷ (757)], եւ ըստ հայերէն չափոյ թուականիս մերոյ՝ ամք [ՆԾԳ (453)], որ է ամ երեսներորդ թագաւորութեանն Վասլի կայսեր Յունաց եւ հնգետասան ամ թագաւորութեանն Հայոց Մեծաց Գագկայ արքայի:
5 Այս ամ երեքտասան է հայրապետութեան Տեառն Սարգսի՝ տիեզերափայլ եւ մեծաշնորհ հովուապետի, զորոյ զհրաման ընկալեալ՝ ի վեր քան զկար իմ՝ զհնազանդութեան աւրէնսն կատարելով՝ աղքատիմաց բայիւք զբանս յիշատակիս գրեցի:
6 Այլ որ յամենայնի զխոնարհութեանն երթաս զհետ, եւ զխոնարհեալ Բանն ի հոգւոջ բարձեալ կրես՝ եւ յայսմ եւս խոնարհեալ ընկալցիս զսակաւ սատարութիւնս, զոր քեզ եւ ամենայն մանկանց եկեղեցւոյ մաղթեմ՝ սիրով անտեսել զսխալանս եւ զյանդգնութիւնս իմ. մանաւանդ յարածուփ շրջանք եւ հանապազորդեան հոգք եկեղեցւոյ, որ ըստ հրամանի ձեր՝ ոչ թողացուցանէին մտաց իմոց զետեղել ի պատշաճ յաւրինուած բանիս, զոր կրեմ զփառս եւ զանարգանս, զգովութիւն եւ զպարսաւանս ի ծանրասիրտ եւ ի խստապարանոց ազգէս մերմէ, ի բարեխոհ եւ ի բղջախոհ մարդկանէ, որոց իւրաքանչիւրոցն է հատուցումն յարդար դատաստանին Աստուծոյ:
7 Այլ ըստ հայրենի խնամոցն ձերոց հայցեմ եւ ըստ եղբայրական սիրոյ յընթերցողացդ, զի յիշեսջիք զիս ի ժամ աղաւթից արդարահայց մաղթանաւք ձեր. զի որպէս դուք ընդ անմարմինսն խմբեալ դասս բանակաց՝ եւ ես ընդ ձեզ գտեալ զողորմութիւն՝ արժանացայց երգել զերգս աւրհնութեան եռանձնեան եւ միասնական սուրբ Երրորդութեանն, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից:
8 Ամէն:
9 ՎԵՐՋ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՍՏԵՓԱՆՈՍԻ ՏԱՐԱՒՆԵՑՒՈՅ:
Գրք. 11Asogh1_1
Գլ. 1
0 Opening speech. - Enthronement of Ashot Bagaratuni.
1 The everlasting and inexhaustible outpouring of divine grace on us from the highest Being for many centuries and times surpassed (all) understanding of the sages and now remains incomprehensible to the (human) mind.
2 It (the highest Being) honored us not only with reason, (decorating) us among rational (beings), but also adorned our appearance with its ugly image with his divine image (so that we) with our tireless thought (could) reach (on the one hand) to the understanding of the future, and (on the other) in the right story to convey the memory of the past events.
3 In the triple light of the Trinity, we will unswervingly and unmistakably tell the tale of three times: past, present, and future; for (in this light) in the past, we will not follow the false stories of impostor philosophers who say that the world exists by itself without Providence and that it produces everything by itself;
4 in the present, we will not encounter the false faith of heretics and therefore we will not go astray (from the path) of good deeds, we will not go astray at the false words of the pagans, who take away the hope of the resurrection from themselves;
5 no, having before our eyes the light of the commandments of the Lord and the light of science, we learn that everything that exists came from nothing through the existent God, that it is guarded by His Providence, that the patriarchs and the righteous (men) for their meritorious (their life) were awarded (mercy) from God , (as a result) their memory, (surrounded) by glory, (remains) in books; while those who deviated from the will of God received the wrath of God, and to this day there is a bad rumor about them.
6 With the help of the same light of knowledge in the present, we come to know the Way of truth, that is, Christ Himself; (The path), leading us to the Father and moving us away from pagan unbelief and from the many-seductive delusions of heretics.
7 With the help of the light of hope for the future, we see (as it were) before our eyes the day of the renewal of (all) creations.
8 This is the mystery by which we Christians depict the past and foretell the future with the help of the grace of God, the giver of gifts!
Գլ. 2
0 About the time of Ashot Bagaratuni’s Enthronement.
1 Everyone knows that three princely families reigned in Armenia, in three (different) periods, I mean (families): Haykazunik, Arshakunik and Bagaratunik;
2 wherefore we have divided our History into three parts.
3 The first (part includes a period of time), starting from the primeval (man, embracing also) the time of gloomy ignorance ([i.e. e.] paganism) until the reign of Trdat and the enlightenment of the Armenians. The second (part) is from the enlightenment of Armenia and the Enthronement of Trdat to the third renewal of the Armenian kingdom through Ashot Bagaratuni, which happened in the days of the Greek king Basil, and by his permission in the year [336] of the Armenian chronology, after the advent of the Savior of our Lord God in the summer of [888], during the reign of George (and), in the [12th] year of his patriarchate.
4 This Ashot, the son of Smbat, nicknamed Abdlabas, the Armenian sparapet, (comes) from the tribe of Abraham.
5 During the captivity of the Israelites, our crowned Haykazeans begged (for them) the ancestors of Ashot from the king of Babylon, Nebuchadnezzar. Since the time of Vagharshak Arshakuni, our pagan kings conferred (on the Bagaratunis the honorary title) tagadir and aspet; they endured many torments for the worship of God, and when the enlightenment (of Armenia) took place, in addition to the Law of Moses, they received (still) the grace of the gospel through faith in Christ;
6 they repeatedly took (into their hands) the administration of the Armenian kingdom, waged war against the fire-worship of the Persians, and subsequently against the lawless statute given by Muḥammad to the inhabitants of Arabia. (Thus they) trace their genealogy from father to son before this Ashot.
7 Even before the Enthronement of his Ashot for [30] years, he is either a prince, or a prince of princes in Armenia and Iberia, or a winner of all the surrounding peoples, or a (man), improving the life of the clergy and decorating churches in Armenia. As a pleasant, meek, immaculate man, he lived an irreproachable life, did not violate the laws of nature, and (in general) with his blamelessness he was pleasing to God.
8 In his days lived: the Armenian vardapet Sahak, nicknamed Apikuresh, full of wisdom and knowledge, who wrote an answer to the message of the Greek Patriarch Photios,
9 and Hamam the Eastern (Areveltsi), who wrote the Interpretation on the Proverbs of Solomon, on the [38th] chapter of Job ("Who hide this from me advice... art. [2]), One Book of Songs of the Degrees of David, and an Explanation of Grammar.
10 Ashot lived for [21] years; after five years of reign he died and moved to Christ.
Գլ. 3
0 The Enthronement of Smbat and about what happened in his time.
1 After Ashot, in [340-891], his son Smbat (reigned) for [24] years with the permission of the Greek king Leo [VI] Philosopher, who took the place of Basil, who died after [19] years of rule. The son of the latter, Leo, reigned for [26] years: he was a peace-loving man, caring for the good of the whole state, generous with gifts, in the distribution of which he did not look like a stingy Greek, who usually is not generous and who does not even have the word generous in his language; but as the son of an Armenian, he surpassed every Armenian in his tomfoolery.
2 In the days of Smbat in [346=897], the Catholicos Bishop Georg died, whose patriarchal throne was occupied by the man of God, Mashtots.
3 He was from the village of Eghivardas, Aragatsot district.
4 From young age, he lived a desert life, eating only vegetables, choosing the island of Sewan on the Geghama lake as his place of residence, where he built a church in the name of the Apostles.
5 A numerous brotherhood gathered here, governed by the charter of St. Basil: in this divine abode (imbued with) one faith, it devoted itself to the study of all the sacred books, so that its spiritual eyes could clearly see the path of the Lord, along which it could go steadily.
6 At this time, father Gagik, rector of the monastery of St. Atom, became famous for his virtues; he collected the lives of the martyrs in one book called Atomagir.
7 But the man of God, Mashtots, having served as patriarch for [1] year, moved to God; his remains rest in Garni not far from the summer residence of Xosroviduxt, built by the Armenian king Trdat.
8 After him sat on the patriarchal throne in [346=897], Bishop Yovhannes of Dvin, a rhetorician and historian, (ruled) for [22] years.
9 During his days, Smbat, the heresiarch of the Tondrikians, came from the village of Zarehawan of the Calkotn district, an opponent of all Christian decrees.
10 Upon his Enthronement to the throne, Smbat entered into full control of all his hereditary possessions, (which were) in Armenia and Iberia, (as well as) the cities of his rivals.
11 In his days and during the reign of his father, peace reigned in our country (everywhere), and everyone, according to the prophet, reclined under his vineyard and fig tree.
12 The fields turned into villages, villages into cities according to their population and wealth, so that even shepherds began to appear in silk dresses.
13 Smbat built the church of St Saviour (Amenaprkich) in the village of Shirakawan with a high dome and walls made of hewn stone.
14 At this time, the city of Dvin showed resistance; the king went to war against him and took him to the great heels.
15 Then he started a war with Ahmad, who defeated him and forced him to take flight with great loss.
16 Amir Afshin, the son of Saj, who was an ostikan in Persia, who crowned Smbat, indignantly viewed at the friendship of Smbat with the Greek emperor, and therefore, having entered Armenia, he took the fortress of Kars, captured the nobles with their wives and children and brought them to the city of Dvin in a pitiful way.
17 This is the same Afshin who took into captivity the lord Georg, who was ransomed by Hamam, the king of Albania.
18 Shapuh, the younger brother of King Smbat, standing between life and death, (decided) to go to Afshin, who (however) received him with great honors and released all the captured Armenians with him.
19 He received from Afshin the royal crown, which he brought and placed on the head of Smbat his brother (as proof of a new) assertion of (his) royal power.
20 Thus the Armenian country again began to settle down and abound (with all the benefits) as before, and this is for many years.
21 But when we, having grown fat, spread out in breadth, turned out to be disobedient, we forgot our beloved God, the creator of the world and the giver of all blessings; when the priests and the people, the nobles and the common people, were guilty of excessive consumption of bread and wine, according to the prophet;
22 when, in spite of God’s good deeds to us, we ceased to heed the voice of his commandments; - then disasters and sorrows befell us, and the Lord did not heed our prayers, but handed over our country to the army of the Ismaelites to ruin and desolation by sword and captivity.
Գլ. 4
0 About the death of Smbat and the devastation of Armenia by the lawless Yusuf, the son of Abusaj
1 At that time, Afshin died and his brother, Yusuf, took his place in Persia and Atrpatakan.
2 Smbat did not recognize his authority; wrote a letter, which, along with gifts, he sent to the Caliph of Babylon (with a request) - to free him from the unfaithful son Saj, which the Caliph did.
3 Yusuf, hearing this, came to Partaw, from where he secretly came through Tiflis to Tashir.
4 Upon learning of this, Smbat, at the head of a large army, occupied all the paths of its passage.
5 Despite this, Yusuf, like a thief, having made his way through the low places of the high mountains, rushed to Shirak, and (from here) went to Dvin. Smbat overtakes him with great strength, and Yusuf in horror asks him for peace, sends Smbat a gift of many rich things, a golden crown, and he himself goes to Persia.
6 Smbat, capturing the king of Egeratsik Constantine, (who wanted to revolt the country of Gugark and the lands that lay near the Gates of Alan, subject to the Armenian king), subjugated him under his rule (with the assistance of the Iberian king Atrnerseh, and subsequently) released him. Atrnerseh, irritated by the act of Smbat, broke off friendly relations with him and began to harbor hostile plans against him.
7 The wicked Saj with contempt broke away from the caliph, who sent orders to all parts of his state to take revenge on Yusuf, including writing to Smbat to gather an army against him.
8 Smbat, (remembering his friendly alliance with Yusuf), involuntarily sends a large army, (but at the same time) makes him feel that he is sending him to help him.
9 But Yusuf, (again) expressing his obedience to the caliph, gathered a large army and with the greatest threats went to Armenia against Smbat in [356 = 907] year.
10 He was joined by: the king of Iberia Atrnerseh, the prince of Vaspurakan Gagik, a nephew (on Smbat’s sister side, and Ashot the son of Shapuh’s brother Smbat, with all his troops, leaving (thus) King Smbat, looking with envy at the prosperity of Armenia.
11 The king, having learned their insidious plan, with the Armenian rulers, accompanied by the entire army, went to the Tashir district to the village of Ojun, and from there moved to Abkhazia.
12 Yusuf followed in his footsteps to the fortress and, having started a battle with the Kua fortress, took it and went to Tiflis; and the king (meanwhile) returned to Shirak.
13 With the onset of the next year, Yusuf again went to Armenia with a larger army.
14 He was met in the Nig district by Smbat with the whole army and with his two sons, Ashot and Mushegh. A battle ensued at a place called Jknavachar, where the Armenian army, having been defeated, fled.
15 Here Mushegh son of Smbat was taken captive and taken to Dvin, where he died poisoned. His body was transferred to Bagaran, where he was buried. The king, however, fled and settled in the fortress of Kapoyt.
16 The Arab army, continuing to move forwards, reached the Bagrewand district, in [359 = 910] captured the Vagharshakert fortress and went to the Kapuyt fortress.
17 Then Smbat, fearing betrayal on the part of the nobles who remained with him, taking a wand in his hand, went to the son of Abu-Saj Yusuf, who, (taking) him with him, went on a campaign against Dvin; from here he directed his raid on the fortress of Ernjak, where the wives of the nobles settled with their treasures.
18 Taking the fortress, he returned to Dvin, where in [364=915] he hung King Smbat to the gallows.
Գլ. 5
0 About the martyrs who accepted death in the city of Dvin from the lawless Yusuf.
1 Yusuf, subjecting many to interrogation and torture for their faith in Christ, tried to turn them to the Quran of Muḥammad.
2 But Christ, who turned their will to a saving life, kindled their minds with divine fire, and directed them to holy love and courageous faith. They trampled down the sting of death and, lovingly accepting death, received a bright crown in return. At another time, Yusuf, having captured others, subjected them to torture.
3 And when he saw that they were all going for Christ like sheep to the slaughter, then the youngest of them, named Michael, a native of Gugark, he attracted to himself and, in order to save him from death, he thought with a promise of (earthly) greatness to seduce him.
4 But Michael, with a cry and tears, turned his eyes to God and, supported by help from above, escaped from the hands of the Ishmaelites and, joining his comrades, put his neck to the sword. And thus, they all together offered themselves to God the Father as a sacrifice of fragrance.
5 At the same time, two brothers, Gurgen and David, from the glorious and famous family of Gnunik, taken by the executioners, were presented to Yusuf, who, under an oath, offered them half the kingdom, shiny multicolored clothes, golden necklaces, swift richly dressed horses and, throwing himself on their necks, kissed them and with flattering speeches urged them to renounce Christ.
6 But they, inflamed with divine love, boldly confessed the true faith, saying: “We are Christians: we will not exchange the light of the knowledge of God, which carries immortality in itself, for your deadly lie, which is nothing and which we consider to be nothing.”
7 When the evil (Yusuf) saw them unshakable in the faith of Christ, he ordered them to be killed with a sword.
8 They, with tearful supplications to God, asked to be added to the number of martyrs who accepted death on the cross.
9 And when the executioner came, the older brother pushed his younger brother forwards to the slaughter, fearing his youth and saying: “Beloved brother, you first offer a reasonable sacrifice to our hope - Christ, who died for us and promised us life.” Thus, first he stepped forwards, and then the older brother: and both of them were crowned with a bloody wreath.
10 Thus, in the city of Dvin, the martyrs, whose names are entered in the book of life, accepted martyrdom at the hands of the impious ostikan Yusuf. Their memory is celebrated annually on November [20]. They defeated the evil one with impeccable faith, cut off the branches of his deadly fruits; for there is nothing terrible where (exists) love for the Father; inflamed by it, they trampled down death and, having received the crown of light, they joined (the face) of the sons of the light of Jerusalem on high.
11 Only a few, seduced by the promises of the villain, did not reach (the lofty goal): in this life they covered themselves with shame and died in poverty, and in the future they lost eternal light. — That was a dark time for Armenia!
12 Yusuf, the second Theudas - the first who seceded from the Arab amir-al-Mumnik.
13 This time, the whole Armenian land turned into a desert and ruins: the cities were destroyed, the villages were devastated, the inhabitants were scattered among foreign-speaking and alien peoples, (the churches) were deprived of ministers, flocks and all their splendor.
14 Catholicos Bishop Yovhannes himself (is forced) to seek refuge in Greece, in the place of the tomb and solitude of our holy Illuminator, on a mountain called Mane, in the Daranalik district in the monastery of Garnik.
15 At the sight of (these disasters), Gagik Artzruni, appointed by Yusuf as chief, fled at night to the land of Korduk and resettled all the inhabitants of the Vaspurakan country to Assyria, (with the intention of staying there) until the thunder cloud (raised) by the villain passes. Subsequently, he again took up the organization of the country and reigned over a part of Armenia, (namely) Vaspurakan.
16 Ashot, the nephew (by brother) of Smbat, having become like-minded of the malevolent dragon [i.e.] (Yusuf), receives a royal crown from him instead of his uncle (by father).
17 Thus, Amir Yusuf, having spent [5] years in Armenia, devastated it with a sword, hunger and captivity.
Գլ. 6
0 About the flight of two sons of Smbat and their return; about the Enthronement of Ashot.
1 Of the remaining two sons of Smbat - Ashot and Abas, Ashot fled to Constantinople to the court of the Greek emperor Leo, while Abas went to the land of Iberia, where he, having married, returned to Armenia after the return of his brother Ashot from Constantinople.
2 Ashot, nicknamed Erkat (Iron) for his extraordinary courage, who performed miracles of courage in Constantinople and (generally) in Greece, returned to Armenia at the order of Leo, where he found his father’s vassals reigning. He proclaimed himself Shahanshah, [i.e.] the king of kings, drove the Ishmaelite troops out of Armenia. He (generally little) relied on the army and always personally led all the wars.
3 After Leo, his brother Alexander reigned in Greece and (ruled) for [1] year. Then Romanos reigned in Greece in the year [365=916] of the Armenian chronology and ruled) for [22] years.
4 In the second year of his reign, he gathered a large army and, under the command of Demeslikos, sent him to the city of Dvin, where the Amir Spuk was located, who invited Shahanshah Ashot, to help him in the city.
5 The Greek army laid siege to Dvin, but not being able to take it, they were forced to lift the siege.
6 After the death of Bishop Yovhannes, during the second dispensation of Armenia, Bishop Theodore (who ruled for [11] years) became Catholicos.
5 Ashot lived [15] years after his father, reigned [8] and died in [378 = 929] year.
Գլ. 7
0 About the Enthronement of Abas and about what happened in his days; the way of life of hermits and monks who live in multitudes.
1 After the death of Ashot, his brother Abas reigned (and ruled) for [24] years. In his time, after Bishop Theodoros, his brother, Bishop Eghishe, was patriarch for [7] years; after him, Bishop Ananias Mokatsi, abbot of the Varag monastery, (became) the Armenian patriarch, for [22] years.
2 Abas established peace and prosperity in the Armenian land, guided by his meek disposition; (but at the same time) spread his victories to the surrounding countries with extraordinary vigor.
3 He put an end to the invasions of the Iberians and Sarmatians on Armenia. At this time, Prince of Abkhazia, (coming out) from the land of the Sarmatians, which is on the other side of the Caucasian mountains, undertook a campaign at the head of an army of several tens of thousands and went (to Armenia) in his arrogance, like Bel.
4 He came with countless hordes to the banks of the Kura River with the intention of devastating our entire country.
5 He sent an ambassador to the Armenian king (with an order) not to consecrate the churches (according to the rites) of the Orthodox faith of St. Grigor until he himself comes and consecrates according to the decree of the Council of Chalcedon; (for at that time) the king built a cathedral church in the city of Kars from large granite, steel-hewn stones, (a church completed) with a magnificent dome, painted like a heavenly vault.
6 When King Abas heard this order, having gathered the Armenian cavalry, he came to the Kura River, and encamped opposite Ber’s camp.
7 On both sides detachments of troops daily attacked first on one side of the river, then on the other.
8 Once a detachment of Abkhazians, having crossed the Kur River, attacked the Armenian camp; an alarm arose that reached the king.
9 He immediately demanded a horse; put on armor and, with a double-edged sword in his hand, set off after the detachment, which he overtook in the middle of the river and began to strike with a powerful hand. He overturned (enemy soldiers) with their half-dead horses, for whom the waters of the river served as a grave. (After that) he went out to the river bank, and he loudly began to plead to God, naming (at the same time) himself. At the same time, the northern people, terrified, turned to flight.
10 The Armenian troops, with extraordinary speed, set off in the footsteps of the enemy, put them to the sword and, capturing their camp, took the most arrogant Ber and brought them to the city of Kars.
11 The king said to him: "look at this beautiful church, for you will not see it again"; and ordered to gouge out his eyes.
12 The Abkhaz ransomed their blinded prince with the price of gold and, with an oath, confirmed the vow of peace with the Armenians that from now on there will be no war between the two peoples.
13 Around this time, Bishop Ananias sat on the patriarchal throne, exalted in his holiness and caring for his flock.
14 At the same time, monastic life flourished in Armenia: brotherhoods were established in many places, where those who wished to live in harmony, imbued with Christian love, gathered.
15 The first place between them (brotherhoods) was occupied by the glorious Kamrjadjor monastery in the Arsharunik district. Father Yovhannes was the rector here; expelled from the western country, from the Jaeger district, by the followers of the Council of Chalcedon and brought with him the miraculous cross of the Savior.
16 In all the places through which he passed, miracles, signs and healings were performed through the honest cross. Even now we see with our own eyes how many sick people receive (from it) healing, and how it still does not stop working miracles.
17 And so (Father Yovhannes), having come, settled in the aforementioned Kamrjajor, where he introduced the rule of the great patriarch Saint Basil, (approved) on an apostolic basis, according to which everything was common. [300] men of ascetics gathered here.
18 After Yovhannes, the man Polycarpos was the abbot and faithful guardian of the faith in the same monastery; - after him the sophist Samuel, generously endowed with the understanding of sacred books and the art of chanting.
19 In the Shirak district, Haromos vank ([i.e. e.] "Monastery of the Greeks") Yovhannes, adorned with all the virtues, and even more with the charm of mercy; for (moved) by mercy and virtue, when meeting with the poor, he gave everything to the last garment; for passers-by, he arranged a place of rest in the monastery, where all the wanderers found peace as if in their own home. This gracious hospitality is still observed in that monastery.
20 At the same time, Narek was built in the Rshtunik district on the above-mentioned principles: a magnificent monastery (with brothers), versed in the Scriptures, where the service was celebrated with solemnity with a large choir of singers.
21 Similarly, in the Derjan district, the so-called Xladzor monastery, which is called St Grigor among the clergy, was founded by Father Simeon, an indefatigable ascetic and servant of Christ, who died having reached the limits of purity. He left Elder Peter as the abbot of the monastery, who did not cease to serve the Lord day and night: tireless in his labors, he spent his nights in psalmody with outstretched hands, and his days in cries accompanied by tears.
22 Since his eyesight was weakened by old age, he, by the election of all, transferred the abbot to Father Barsekh (Basil), who was everything with everyone, satisfying the needs of everyone and fulfilling the duty of the abbot with an extraordinary mind and knowledge. Having died for life, after his death he served as a herald of life, becoming a good example for near and far.
23 Many righteous ascetics gathered around him, adorned with humility, doomed themselves to dry eating, during the days of Great Lent they ate food once a day and quenched their thirst with plain water only on Saturdays and Sundays. I happened to be with these men during the Great Lent, where I wrote these few lines in memory (of my stay with them) with the exact possible designation of the time of the establishment of the aforementioned monasteries.
24 At the same time, in the country of Lykandos in the town of Nahrnear, in the Karberd district, Father Moves built a monastery, named after him: a well-maintained monastery, with numerous brothers from men, adorned with wisdom.
25 This Movses was from the district of Taron; in Western Armenia, by spreading monasticism, he did a lot of good, being the guardian of our faith. He lived in our time.
26 The Hunjk monastery, in the Karin district, was governed by the same rules by Father Sargis; a comfortable monastery called Kaputakar, in the Arsharunik district; Dprevank, in the Shirak district and Tsakhats-kar, in Vayots-dzor, by Father Stepanos.
27 All (who lived in these monasteries), and then their followers, (indulged in) asceticism unanimously, not in the least taking care of themselves; none of them even had a mite; they all had a common meal and no one ate either fruits or vegetables: they only fulfilled what was prescribed by the commandment of the Lord, day and night in continuous praise (they spent), singing the songs of David. Such were the feats of all of them!
28 And is it possible to convey in a few words the great virtues of all these monastics, who, through hunger and thirst, sharing the sufferings of the crucified Christ on the Cross, lived at that time, but lived, dying hourly. They considered earthly life a shadow; in the deserts, in the mountains, in uninhabited places they lived with animals, refusing food and (often) the Lord gave them the power to work miracles.
29 Among them was famous and glorious Vardik, abbot of the Vangoc’ monastery; the lions were obedient to him, and once a lioness, dragging a deer skin in front of him at his very feet, gave birth to two lion cubs; he touched their eyes and they opened their eyes. It was enough for him to put his hand on the sick, so that they would be instantly healed of their ailments.
30 His bones are buried in the (monastery) Vangoc’, where the sick are still being healed. (Used no less glory) and father Karmir, who lived in the Tzop district, which at that time was owned by the Arabs, for he (was worthy) to receive Christ in his arms in the form of a beggar. Once he went to the Amir in the fortress of Palin; in that country in the midst of the ruins was a church, which he chose as his residence.
31 The local people advised him not to settle here, (saying) that there is a dragon with deadly breath. But he, relying on the power of God, went up (to the church), where he spent the whole night in prayer. And when the dragon approached the church doors, then by the power of the Lord and the prayers of the holy (man) he died on the spot.
32 With the onset of morning, the unfaithful pagans say to the believers: “Go and you will see that the terrible dragon has already swallowed the one whom you call (the man) of God.” For many hours no one dared to approach at the sight of the Dragon lying motionless.
33 (Meanwhile) the people, in bewilderment, little by little began to approach him; (then) the ascetic of Christ called to them from the church: “Get this vile (reptile) away so that I can go out.” - This was done for the exaltation of believers, for the shame of the unbelievers and for the glory of Christ.
34 Among them were the vardapets, who had become sophisticated in the teachings of Christ and teachers of the truth: the elder Basil (Basilios), who owned a powerful word, a skillful interpreter of the divine law; Grigor, a priest with abundant speech in preaching the commandments of the Lord; Stepanos, a disciple of Basil (Barsech), nicknamed the Inspired One, with an apostolic gift in words and deeds; Movses, glorious in knowledge and virtues, who spent (sometimes as much as) forty days without food;
35 David, nicknamed Mashkoten, a learned man who (always) walked around in poor beggarly clothes; Peter, faithful interpreter of St. Scriptures, and Ananias, a great philosopher, a monk of Narek (monastery), who wrote a book against the heresy of the Tondrakatsis and other schisms.
36 Some of these men in their old age I saw in my youth with my own eyes and reveled in the sweetness of their speeches. All of them, on the orders of Bishop Ananias, after a deep study of the divine books, and on their basis decided a second baptism for the followers of the Council of Chalcedon.
37 For the Chalcedonians do not recognize God in the flesh crucified and dead. In addition, they say that in Christ there are two natures, (two) wills and (two) actions, that God did not endure human passions and death for us, but that he died a human death, and (therefore) they are baptized with human death.
38 We confess God united in the flesh in the true Word; this same God came to suffer and was crucified for us. Thus, our baptism in the name of God and into the death of the Lord, and not just into the (death) of man, is performed, so that we will not be subjected to the curses of Jeremiah, (who says): “Cursed is he who puts his hope in man.”
39 In the days of the Greek emperor Roman and during the time of the Armenian king Abas, in [383 = 934], the Arabs took Melitene. The Greeks summoned Alaxutetn, the persecutor of our faith.
40 In [388 = 939], Hamtun, at the head of a large army, entered the Colony and returned again (?).
41 Then Constantine [VII], the son of Leo, came to the throne in [392 = 943] (and ruled) for [16] years. In the [6th] year of his reign, in [397=948], he took away Marash from the Arabs; and in the next year [398-949], Emperor Constantine sent demeslikos Chmshkik with a large army near Karin, and he, having come, laid siege to Theodosiopolis, gave battle and, having defeated the Ishmaelites, cut the ditch that surrounded the city, broke its high towers and took it.
42 In this (deed) Chmshkik’s grandson, Kiwr-Zan, who was a young man at that time, performed (great) feats of courage.
43 After that, the Greek army took Samusat in [407=958]. - Constantine died and Roman [II, 959-963], (ruled) reigned for three years. In [402-953], Abas, the king of Armenia, who reigned for [24] years [928-952], died.
Գլ. 8
0 About the reign of Ashot, the son of Abas, and about what happened in his time. The construction of St. places.
1 After Abas, his son Ashot, nicknamed Shahanshah, reigned and (ruled) for [25] years.
2 In his time, Mushegh, his brother, reigned in Kars.
3 Ashot’s administration of Armenia was peaceful; he surpassed everyone with his meekness and mercy, for he gathered around him the crippled, the lame and the blind, making them interlocutors at his feasts and calling some princes, others princes of princes, still others kouropalates: so he made fun of them! He looked at their lichens and sores as if they were ornaments and shining gems.
4 He treated them from his cup filled with the royal drink and drank the rest of the wine mixed with the pus from their ulcers.
5 He was so generous to those in need that after his death not even a penny was found in his treasury; everything that constituted the decoration of the seats and walls (of his palace) was distributed to the poor.
6 Thus he cleansed his sins by almsgiving and compassion for the poor.
7 In his time, monasteries, cloisters of ascetics were built in the land of Seawordik, (monasteries) cenobitic on the basis of the rules of the aforementioned charter of St. Basil. These are Haghpat and Sanahin, erected one against the other, containing [500] people.
8 The rector of Sanahin was Yovhannes, a learned man of God; (by the abbot) Haghpat - the servant of God Simeon of a strict life.
9 Bishop Ananias, having reached a ripe old age, died in [414-965] year.
10 After him, Vahanik, from the district of Balk, the son of Juansher, prince of Balk, became the Catholicos.
11 He started a correspondence with the followers of the Council of Chalcedon, with whom he wanted to get closer; as a result of which the monastic Armenian clergy, (namely) Bishop of Arsharunik Bishop Xachik, Father Polycarpos - a monk of the Kamrjajsor Monastery, Father Sargis - a monk of the monastery, (called) Horomos vank, Father Stepanos (Stephan) a monk of the Sewan Monastery and other bishops and many fathers gathered in the city of Ani.
12 Seeing this, Vahanik fled to Vaspurakan to Apusahl, the king of Vaspurakan, the son of Gagik Artsruni.
13 Then the cathedral, with the consent of Shahanshah Ashot, approved Stepanos, a monk of Sewan, as the Armenian Catholicos.
14 And from both sides, curses were generously poured on Armenia.
15 The great vardapet Stepanos, who occupied the place of blessed Mesrop and ruled western Armenia, summoned many monks from Taron, from Hashteank, Copk, Xorjean, (among whom were) Moses vardapet and Babken, an excellent man from the land of Siwnik and ( accompanied by all of them) went to Vaspurakan to denounce Vahanik and Apusahl.
16 But the latter, following the example of Valens, did not want to see or hear them, but ordered Stepanos, vardapet Movses and Father Babken to be sent to the island of Akhtamar.
17 After that they freed Father Babken and Moses, and Stepanos was transferred to the fortress of Kotorots, where he died, I don’t know, only by treason, or in some other way.
18 In the same year, Vahanik also died, and thus all unrest in Armenia ceased.
19 In the days of Romanos [II], the king of Greece, was the master Nikephoros and the patrick Kwir-Zhan, who with their power terrified all the Arabs.
20 After the death of Roman, they besieged Anavarba and Aleppo and took them.
21 Some Marinos reigned in Constantinople and Kiwr-Zan with all his troops appeared on the coast of the Greek Sea, entered Constantinople and overthrew Marinos. (Kiwr-Zan) enthroned Nikephoros in [412-963], who reigned for [7] years (from [963-969]). He won a great victory over the army of the Ishmaelites, took away many cities from them, in [413-964] Msis, and in [414-965] Tarsus.
22 In [415=966] there was an eclipse of the sun; Ashot, the prince of Taron, died and the Greeks took possession of Taron.
23 In [417=968], Bardas, nephew (by brother) Nikephoros, came to Apahunik with a large army, surrounded the city of Manazkert and, taking it, destroyed the city walls to the ground; and in [418=969] he took the great Syrian city, Antioch.
24 In the same year Kiwr-Zan killed Nikephoros in the palace with the treacherous assistance of the queen, mother of Basil, and, having ascended the throne, (reigned) [6/7] years. But the great dux Bardas, the nephew of Nikephoros, revolted and reigned in Zhrung.
25 The victorious Kiwr-Zan went to war against him, defeated him and sent him to prison on the island; then he went to war to the land of the Sebasteia, who, with the help of the Ruz, went out against Kiwr-Zhan, and when the battle began, the Ruz put both wings of the Greek army to flight.
26 The king with all the Armenian infantry remained motionless in the middle of the front. The detachment of infantry, called the “detachment of the Salarks”, showed miracles of courage; he cut through (the enemy ranks), who stood face to face with the king and marched against him under the cover of their shields, and, having given work to the sword, he put many in place, and dispersed the rest in different directions: and forced the Sebasteia people to submit.
27 Kiwr-Zan, from a very young age, with his courageous exploits, amazed many; and therefore, when he reigned, voluntarily submitted to him, with the obligation to pay tribute, the Arabs from the south, the Sarmatians from the north, and the Iberians from the east.
Գլ. 9
0 About the patriarchate of Bishop Khachik and the construction of a church and a patriarchal palace in the village of Argina.
1 In the days of the Greek emperor Kiwr-Zan, during the reign of the Armenian king Ashot, in [421=982], after (patriarchs) Vahan and Stepanos, Bishop Khachik, Bishop of Arsharunik, nephew (by sister) of Ananias, became catholicos, concentrating (spiritual power in his hands), restored calm in the Armenian land: (he ruled) for [19] years.
2 He renewed the patriarchal palace in the town of Argina in the Shirak district on the banks of the Axurean River, at the (place) of the burial place of the Armenian archpastor, lord Anania.
3 In the same village, (Bishop Khachik) built a cathedral church of hewn stone, bound with iron, with a dome painted like the sky, with three other churches of similar marvelously beautiful architecture, providing them with luxurious, with purple designs, gold-woven and silver-woven robes, chandeliers and vessels burning like heat. (For the same churches) he acquired the divine covenants, the sacred epistles of the apostles and the commandments of the prophets, along with the creations of all the fathers-teachers.
4 The following vardapets lived in his time: Yovhannes, who bore the cross of Christ, who, with a weak word, but with great knowledge, explained the mind of the sacred books.
5 He died under the sword of the Iberian fanatics, was buried in the monastery called Aksigoms, and now (the monastery) of St. Yovhan, which is in the Basean district at the foot of the Ciranik Mountain;
6 His Holiness Father Yovsep, abbot of the Hunjk monastery in the Karin district, a man equal to the first with extensive knowledge;
7 the learned Kirakos, in beggarly attire, whose life served as an edification stronger than his words; he spent most of his time in the desert called Telenik, which is in the Nig district (Ayrarat province), with the father of Jeremiah, an ascetic of Christ, (who was) my comrade;
8 the eloquent Sargis (Sergey) from Albania, who, although still in his youth, he studied the Holy Scriptures by heart, but despite his old age, he still remembers it by heart;
9 finally, Yovhannes, who was once a priest.
Գլ. 10
0 On the war of the Greeks in Amida: the appearance of a star; - death of king Kiwr-Zan.
1 The Greek king Kiwr-Zan sent to Amida, at the head of several tens of thousands of troops, the demeslikos Mleh, who, upon his arrival, laid siege to the city and began a battle with the garrison, where Abutalhab (Abu-Taleb), the grandson of Hamtun, was located. [400] horsemen with drawn swords came out through the city gates and, suddenly and unexpectedly attacking a detachment standing at the city gates, put it to the sword and, scattering the entire enemy army, captured the demeslikos Mleh, who died at the Arabs.
2 In the next [423=974], during the harvest at the beginning of summer, a spear-shaped star appeared: it stood in the east and the rays of its light in the form of a spear extended west to the Greek country. She continued to be visible until the onset of autumn. At the end of the same year, King Kiwr-Zan died in his palace. - After him, in [425=976], Basil reigned.
Գլ. 11
0 About the Enthronement of Smbat, the son of Ashot; about the construction of the Ani wall with the church; about the arrival of kouropalates David in Shirak.
1 Around this time, the Armenian king, blessed Ashot, died in [426=977], and on that very day his son Smbat started his reign, (ruling) lasting for [13] years.
2 Having filled the ditches, he raised a new wall on them, surrounding the former wall of the city of Ani, starting from the Axurean River to the Calkotsk valley; he built it of stone and lime with stone towers: it was far away from the old city wall, was higher than it and embraced the entire space of the city, with a gate of cedar wood, reinforced with thick iron nails.
3 He also laid the foundation of an extensive church in the same city of Ani with the assistance of the architect Trdat, who built the church of the patriarchal palace in Argina.
4 At that time, peace and prosperity reigned in Armenia.
5 After all this Smbat started a war with his cousin (paternal) Mushegh, who was in Kars, and took the fortress called Shatik, which is in the Chakatk’s district of the Ayrarat province.
6 As a result of this, the Tayk’s kouropalates David with all the Iberian troops went to Smbat and, having arrived in Shirak, stopped in a village called Bavats-dzor (in the Shirak district of the Ayrarat province); he was accompanied by Mushegh, who summoned him to help himself.
7 Smbat returns the fortress to them and they, having made peace with him, did not cause the slightest harm to Smbat’s possessions, because the kouropalates was (a person) peaceful and fair.
Գլ. 12
0 About the arrival of Amir Ablhaj in Armenia, about the termination of his power later on, and about how he was strangled.
1 Mushegh, completely forgetting the fear of God, lived surrounded by obscene women.
2 He sent Ablhaj, the grandson of the Persian Amir Salar, to Delmastan and invited him to his place, who, although he did not have time to arrive ... (at the appointed time), however, appeared later and burned Horomos vank. He ordered to pull the cross from the dome of Shoghakat with lasso in [431=982]; as a result of which the wrath of God visited him, for an unclean spirit entered into him.
3 He waged war with the Goghtn Amir Abutlup and, defeated by the latter, was taken prisoner and had to cede Dvin and all his cities to him.
4 After that, Ablhaj with all his household wandered around Armenia and Iberia, telling that since I became an enemy to the cross of Christ, that’s why he took away my fatherland from me. Having gone to the court of the Greek emperor Basil, and not finding help from him, he returned, and was strangled by his own servant in the city of Ukhtik in the Tayk province.
Գլ. 13
0 About the massacre in Vaspurakan; about the capture of princes through Abutlup, the Amir of Gokhtn.
1 At this time, Abutlup, the Amir of Gokhtn, with [905] Khazik infantrymen ... came to the country of Vaspurakan.
2 The prince of princes of Vaspurakan, Ablxarib, on the orders of the king of Vaspurakan Ashot, accompanied by Prince Grigor and marzpan Tigran, went out to meet them with the whole army.
3 He went and camped in the district of Chuvash (Vaspurakan province) in a place called Bakear, where he let his horses graze.
4 The army of Arabs, having attacked, captured their horses, and they had to lock themselves in the fortress.
5 The Arabs swore by their lawless law not to do them any harm, (saying): “If you give us your weapons, you can go in peace.”
6 And (when) they, in a madness, gave them weapons, the Arabs, violating the oath given according to their pagan faith, slaughtered everyone, seizing Abelxarib, Prince Grigor and marzpan Tigran; the city could be saved (only) by ransom.
7 On the bodies of the dead, a sign of pagan filth was visible, which should not be note: that is why God in [432-983] delivered them into the hands of foreigners.
Գլ. 14
0 Enthronement of Basil in Greece; - The tyranny of Bardas and the devastation of the Greek land.
1 When Basil was enthroned in [425=976], as we said above, Bardas, nicknamed Skleros, having set aside for a time, began to reign in the Jahan and Melitine countries. Bardas was a brave man and well-versed in military affairs.
2 Having bowed to his side the Armenian cavalry, which was in Greece, he divided the Greek kingdom into two, went to Bithynia, without ceasing to fight with King Basil for [4] years and stain the whole country with blood.
3 King Basil, having gathered (for his part) Byzantium, Thrace and Macedonian troops with all the Western nations, sent them against the tyrant Bardas.
4 Bardas made war against them; the Armenian army fought courageously: the sons of the prince of Taron - Grigor and Bagarat, and the prince of Mokk Zapranik, terrified the Greek army, which, confused as if by a whirlwind, partly died under their swords, partly was captured. In this battle, the (Greek) commander, the eunuch Petranos, was killed.
5 But Bardas took pity on the rest, as on Christians, and gave them life.
6 Thus, not in two, not in three, but in many battles, they prevailed over the western army, and the war spread throughout Greece, so that village against village and city against city fought, and blood was shed everywhere.
7 A severe famine spread throughout the kingdom; every day the number of corpses increased on the roads and in the squares; the survivors inspired more pity than the dead, and the predatory wolves, accustomed to corpses, tormented even the living.
8 While the Greek kingdom was in such turmoil, Bat, the Amir of Xlat and Nprkert, restored the city of Manazkert, devastated the district of Taron with a sword and captivity, plundering the city of Mush and slaughtering the priests in the most pitiful way in the church called “Surb-Prkich”, where you can still see traces of blood.
Գլ. 15
0 About the last war of the Greeks; - the flight of the tyrant Bardas.
1 After all these events, the Greek king Basil, having summoned the commander Tornik, an Iberian by birth, who had been a monk on the holy mountain, sent him to the kouropalates of Tayk David, with a proposal to pass to him Xaloyarich in the pass (klesura), Chomayri and Karin, Basean and the fortress of Sewuk in Mardahi, Hark and Apahunik - which he actually yielded - if David sends an army to his aid.
2 Kuropalat David, having gathered the Iberian troops under the command of the prince of princes Jojik, sent with Tornik to the war against the tyrant Bardas.
3 Starting from the land of Taron, they began to devastate the Greek country, subject to the tyrant.
4 King (Basil), having freed Bardas from prison, also called Phokas, exiled by Kiwr-Zhan to the island, gave him the entire western Greek army and, together with the Iberian troops, sent Bardas against the tyrant with two camps.
5 The tiran entered into battle with one of these camps and was about to put him to flight, as the other camp arrived in time and the battle began again.
6 The tyrant Bardas, terrified by this, took to flight.
7 Leaving Greece, he went for help to the Amir of Baghdad, Ibn Xosrov, with whom he had previously been on friendly terms, and arrived at his city of Martyropolis, aka Nprkert, in a place called Pshpash.
8 King Basil sent a messenger to King Bardas to invite him to return to make peace.
9 The senior hechpics of Ibn Xosrov, having learned, let him know about it in Baghdad.
10 The Amir ordered, if possible, to seize him.
11 Having attacked the king Bardas by surprise, they seized him along with his nobles and presented him to the court of Ibn Xosrov in the city of Baghdad, that is, Babylon.
12 Ibn Xosrov ordered that he be thrown into prison in iron fetters for the rest of his life.
Գլ. 16
0 Amirate of Ibn Xosrov and his wisdom.
1 Ibn Xosrov with his wisdom, equal (wisdom) to Alexander, surprised the whole world. By order, he took cities, with a word he drove the inhabitants out of the fortresses.
2 During the siege of one city, the inhabitants did not agree to surrender it; (then the Amir), as proof of obedience, demanded that from each house they give him a dog in the form of tribute. The city stood not far from the reed forest, and in it all the houses were built of reeds. When he received the proper number of dogs, he ordered them to be smeared with oil, set on fire and released.
3 All of them, through the drain holes of the city wall, crawled into the city to their homes and (thus) set fire to the whole city.
4 This wise action reminds him of Samson, who, with three hundred foxes, set fire to the fields of foreigners, or Alexander, who set fire to the wooden palace, which was on a high rock, by means of birds.
5 The great family of Hamtun, who lived on the Syrian plain, fearing Ibn Xosrov, left their fortified cities: Nprkert, Amida, Azrun and others, moved to the Greek country, seeking refuge in it.
6 By order of Basil, he was again settled in Alep (Khalp), where he (lived until) until the whole thing died out.
7 Ibn Xosrov showed great respect to Christians, so that the latter in his kingdom freely celebrated the Lord’s holidays.
8 Even on the day of the Savior’s coming to the temple, called the Presentation of the Lord, Ibn Xosrov (once) with burning wax candles himself personally burned a pile of flax; (and not only that), but even after kindling the wings of the doves, (smeared) with oil, he let them fly through the heavens.
9 Putting on the crown, he proclaimed himself the “king of kings”, which was not forbidden by the Arabs.
10 He ordered (to mint a coin) silver with an admixture of copper and lead, (and this was done so skillfully) that the trading people did not suspect even the slightest impurity in it. (Equally) he ordered to write his name on the shard and on the skin and give it to someone in the hands so that they buy food or clothes for that: there was no person who would oppose him.
Գլ. 17
0 Enthronement of Abas in Kars; his charity; the construction of the Shirim Monastery by him.
1 At this time, in [433 = 984], the king of the capital of Kars, Mushegh, died, and his son Abas took his place, (ruling) for [6] years.
2 Before his Enthronement, he was, (true), an agile and frisky youth, but those who knew him did not believe that he ever took part in good and spiritual deeds.
3 But upon his Enthronement to the throne, he showed himself to be a magnificent man, full of reason and wisdom, not inferior to the wisest people of his time.
4And he became a different person, set about doing good deeds and, first of all, decided to put an end to robbery and treachery in our land, which the inhabitants of Vanand indulged in, according to the historian, according to a hereditary will.
5 During the life of his father, robberies took place not only on (high) roads and in country places, but also in the city itself with the onset of twilight, so that at night only the cries of the robbed were heard.
6 But Abas appeared as an avenger (for these robberies): he condemned the captured robbers to a just death, sparing neither big nor small, nor princes, nor villagers; and so far, he established peace in his possessions that they walked at night as during the day, and in uninhabited places as in chambers: everyone was engaged in landscaping and useful work, guided by justice.
7 He stopped the disorder that had become a habit in Armenia: (before him) princes and nobles, in pleasing their womb, allowed themselves on the established fast days of the week: on Wednesday and Friday, milk, cheese and eggs, etc. Abas he set a good example on himself: abstaining from fish, milk and eggs, he was content with only bread and vegetables on the established (fasting) days.
8 After that, Abas conceived a good deed - to build a monastery for the salvation of his soul and in his eternal memory.
9 To do this, he chose a place on the borders of the Arsharunik district, called Shirim, which he circled with a wide granite wall in the form of a square, spending a lot of money on this and arranging everything necessary for the convenience of the monks.
10 In this glorious monastery, he appointed Movses, the man of God, famous throughout Armenia, as rector with his two brothers - Yovhannes and Amlikos. All three men, kindred in the flesh, were kindred both in soul and with the same faith in God.
11 One soul lived in them, (they constituted as it were) one body and one nature, breathing in three bodies; they confessed the Holy Trinity and glorified it with piety. They shone with the three virtues: deed, temperance, and prayer.
12 So they lived by virtue and died in the same year - in [451 = 1002], leaving a good name behind them.
13 The mother of King Abas, the pious (daughter) of pious parents, who was the sister of the kings of Parisos: Senekerim and Grigor, leaving the earthly crown, despising the superior glory, went after the (glory) of heaven.
14 She devoted herself to monasticism and settled in a monastery called Trin-vank, where there are churches carved in white stone, (facing) to the south: here she devoted herself to prayers, good deeds and spiritual exploits.
Գլ. 18
0 About how Ablhaj, the son of Rovid, came to the city of Dvin and how, having taken tribute from Armenia, he went back.
1 In [436=987], Ablhaj, son of Rovid (or Rovand), Amir of Atrpatakan, at the head of [100,000] Persian troops, attacking Abultup, took away (some) of the cities of Salar from him, betraying his possession, Gokhtn, to robbery; (then) he reached the city of Dvin, took it and demanded tribute from the Armenians for the past years. King Smbat, having sent him a tribute (required by him) along with large gifts, (forced him) to return back.
Գլ. 19
0 Ablhaj came to Vaspurakan for the second time; his death; the Amirate of his son Mamlan.
1 In [447=998], the great Ablhaj, (son of) Rovid, was again inflamed with anger against the land of Vaspurakan for the following reason.
2 The son of the elder (another Ablhaj, Amir) of Her, having retired, went over to the Amir of Akhunik, (Bat); and when he returned from him again, approaching the borders of Her and passing through some village, (his people) saw handsome Christian boys playing; attacking them like wolves, they took them on their horses and rode off.
3 One of the believers, named Sargis, a man of noble birth, at the sight of this, jumped on a horse and set off in pursuit, shouting (after them): “what are you doing?” But they turned and began to scold him. Sargis, courageously unsheathing his damask sword, put them all on the spot, giving him their blood to drink. He cut the son of the elder (Amir) in half and returned the boys taken prisoner.
4 The Her elder sent Ablhaj (a messenger) to the Amir of Aterpatakan with a promise to cede the city of Kher to him if only he would punish the Vaspurakan country for the blood of his son.
5 The Amir of Atrpatakan expressed his consent to this and, relying on the large number of his troops, promised to massacre all the inhabitants in that country.
6 Gathering a horde of Persian-barbarians; he reached the Vaspurakan borders.
7 Evening was already approaching: he divided his army into three detachments, (ordering) one of them to attack the right border of the country with the onset of morning, the other - to the left; he himself, with a (third) and larger detachment, (intentioned) to penetrate into the very interior of the country: in this way not a single Christian would escape death.
8 his he conceived and communicated to his army at sunset.
9 But on the same night, the word of Christ was said to him: “Mad, this very night your soul will be required of you,” is it possible that your dishonest plan will come true!
10 The next morning, he was found dead, and (thus) his evil design remained unfulfilled.
11 After his death, power passed to his son, Mamlan.
12 Abutlup, the Amir of Gokhtn, again took possession of Dvin. The Armenian King Smbat, through the mediation of Bishop Khachik, concluded an oath agreement with him to live in peace.
Գլ. 20
0 King Basil resettles Armenians in Macedonia; persecution raised against them by the Metropolitan of Sebasteia.
1 At a time when King Bardas was in Baghdad and the kingdom of Basil was enjoying peace, the latter set out to resettle part of the Armenians under his rule to Macedonia (in order to put them) against the Sebasteia (and give them the opportunity to deal with) the organization of the country.
2 As a result, he transferred many (Armenians) there.
3 Cowardly shepherds and the Metropolitan of Sebasteia began to oppress the Armenians for their faith. The latter, armed with cruelty, began to torture the (Armenian) priests for their faith, and sent the main priests of the city of Sebasteia in iron fetters to the royal court.
4 The eldest of these priests, Gabriel, died in prison under torture: he was an old man, full of wisdom and firm in the divine faith.
5 This happened in [435=986]. Other unremarkable priests with two bishops of Sebasteia and Larissa, Sion and Yovhannes, with the efforts of the metropolitan, separated from the union of Armenians, accepted the Council of Chalcedon.
6 From that time on, it was forbidden for the Armenians (who were) in the city of Sebasteia, through the ringing of a bell (to gather for prayer) until the arrival of King Basil in the eastern country, which we will tell about in its place.
7 After that, the mentioned metropolitan, together with other metropolitans, began to write lengthy epistles to Bishop Khachik, the Armenian Patriarch.
8 Reciprocal objections to them, filled with strong arguments, were written by the aforementioned vardapets. We consider it not superfluous to quote one of these answers here.
Գլ. 21
0 About what a terrible death the Metropolitan of Sebasteia died; about the Bugar kings who killed him.
1 The Metropolitan, having received this message, although he was covered with shame, did not give up his malice.
2 In the same year, King Basil sent him to the country of Sebasteia to establish peace.
3 Sebasteiaia asked King Basil to give his sister in marriage to her King. The emperor, accompanied by the metropolitan, sent (to the Sebasteia) some woman from his subjects, who looked like his sister. Upon the arrival of that woman in the land of Sebasteia, they found out who she was, and therefore they condemned the metropolitan as an adulterer and a deceiver; the kings of Sebasteiaia burned it, overlaying it with brushwood and straw:
4 this was done by two brothers called Komsajagks, of whom the eldest, an Armenian from the Derjan district, was called Samuel. Emperor Basil led both of them with his regiments of guards to Macedonia for a war against the Sebasteia. Taking advantage of the opportunity, they broke away from the Greek emperor, went over to the king of Sebasteia, a eunuch, and, like brave men, achieved high honors at his court.
5 After that, the Greek king Basil took the Sebasteia’ king, the eunuch, in the war; and the Komsajagks, having taken possession of the whole Sebasteia country, rebelled with a cruel war against the Greek emperor, which we will tell about in due time.
Գլ. 22
0 About how the Greek king Basil went on a campaign to the land of the Sebasteia and, defeated by the latter, had to flee and return home.
1 After that, King Basil, having gathered an army, personally went to the land of Sebasteia.
2 He went with a dense military force and a vast camp occupied the very middle of their state.
3 The Sebasteia hurried and occupied narrow places and mountain passes through which the enemy could pass: these were impassable places covered with bushes.
4 Thus surrounding the king with all his army, they put them all to the sword; only the Armenian infantry, encircling King Basil in front and behind, took him to Macedonia by another mountain road.
5 The whole (Greek) cavalry, with all the belongings and palace, surrendered to the enemy.
Գլ. 23
0 The tyrant Bardas leaves Baghdad and enters the land of Greece.
1 In this year, i.e., in the year [435 = 986] of the Armenian chronology, when Gabriel, the priest of Sebasteia, died in torture, and the metropolitan, the perpetrator of his murder, died in cruel tortures in Sebasteia, as if due to vengeance from God. In this land, Basil’s army suffered a defeat.
2 In the same year, King Bardas, leaving Baghdad, entered Melitene; for Ibn Xosrov, whom we spoke about before, at his death ordered his son to release from the fetters of King Bardas, in consequence of the oath promise given by him to the latter.
3 Having taken Bardas far beyond the city walls of Baghdad, he released him with his entourage, (providing) with weapons, clothes and horses. A large crowd of city residents, having learned about it, rushed after him to kill him.
4 But the Arabians, who lived in the desert, went out against the crowd and, taking the king, led him through the uninhabited places to their tents, and from there they immediately brought him to the city of Melitene, (distant) from Babylon at a distance of [31] days of the journey.
5 The entire army of the country in general, including Bat, the Amir of Apahunik’s and Nprkert, with all the desert Arabians, expressed their obedience.
6 And in Greece, the old troubles began again.
Գլ. 24
0 Bardas Phokas comes out, takes the king and proclaims himself king.
1 Bardas, aka Phokas, on the orders of Basil, went to war against him (Bardas Skleros) at the head of all the Greek and Iberian troops.
2 He sent ambassadors to the latter with the (following) deceitful offer: “come (to me), we will make peace and divide Greece among ourselves, destroying the dominion of Basil.”
3 King Bardas agreed to this and released the Arab troops that were with him. But when they met each other, Bardas, aka Phokas, betraying his oath, after seven days, grabbed Bardas Skleros and ordered him to be taken to the fortress of Geravs with an armed escort.
4 Meanwhile, the Arab troops, released by Skleros and barely reaching their place of residence, when they heard the news of the imprisonment of Skleros in the city of Zeravs, began to raid, (starting) from the south to the Apahunik district.
5 Bardas, also known as Phocas, having set aside in [435=986], began a war at the head of the Greek and Iberian troops against the royal city of Constantinople, (which lasted) two years.
6 Opposite the royal city, he built a fortress, appointing Delphinas as magistros in it, giving him a guard army and ordering him not to let anyone out of the city, let in any of the outsiders below.
7 But the head of the (Constantinople) harbor, having concluded a peace treaty with King Basil, at night transferred to the opposite shore all the troops (that were) in the city, as well as the troops of Western countries. They went around the fortress from behind and sat in ambush.
8 Meanwhile, at dawn, from the side of the city, warships with torches moved to the fortress. The fortress troops, seeing this, went out to fight against them.
9 Then those who were sitting in ambush behind the fortress went to them and delivered part of the army of Delphinas to the sword, and drove the other into the sea; Delphinas himself, having been taken prisoner, was presented to King Basil, who sentenced him to the gallows. This happened in [437=988] year.
Գլ. 25
0 Bardas Phokas, at the head of his army, comes to the seashore; Basil comes out to meet him and kills him.
1 Bardas Phokas, releasing the Iberian troops from himself, personally went to the seashore with all the Greek troops.
2 With the onset of the next year - it was still spring time - King Basil, accompanied by his brother (his), Constantine, and the whole army, having stepped out, divided him into two parts, of which he sent one across the sea to the camp of Bardas, which, having arrived, put it on fire his ships, (standing) at the seaside;
3 the king himself approached the camp from land. As soon as the ships were engulfed in flames - for this was to be a signal - he ordered the trumpets of war to be blown, and the whole camp of Bardas, in confusion, turned to flight.
4 Here King Bardas himself died a cruel death.
Գլ. 26
0 About the appearance of a star; about the earthquake in Constantinople and the death of the recalcitrant Chortuanel.
1 This year, [i.e.], in [438=989], on the [15th] day of the month of Kaghots, on the feast of the Assumption of the All-holy Virgin Mary, the spear-shaped star appeared again on the eastern side (of the sky). For several days she sent her bright rays to the south; then, changing her position, she stood west over the western country, extending from there a spear-like light to the east.
2 A short time later, a terrible earthquake overtook all of Greece, as a result of which many cities, villages and regions perished, especially in the countries of Thrace and Byzantium, so that the sea between them came into a terrible vibration. In the royal city of Constantinople, the richly shining decorations of marvelous columns and icons that were in vast churches collapsed; and the most holy Sophia, that is, the cathedral, cracked from top to bottom.
3 Skilled Greek architects worked hard to restore it.
4 An Armenian architect, a mason Trdat, happened there (at that time), who, with surprising consideration, drew up a plan, having prepared a model of the building, on which work was started, and the cathedral, upon renewal, appeared in a more elegant form than before.
5 Of those deposited along with Phokas Bardas, there were still some, such as, for example. magistos Chortuanel, nephew (by brother) of the monk Tornik, who settled in the countries of Derjan and Taron.
6 King Basil sent Patrick Zan, aka Portiz, to him, who, having come, gave him two battles, on the last of which he killed Chortuanel on the Bagarij plain at the Derjan district in [439=990]. From that time on, all Greece, subjugated under the rule of Basil, began to enjoy peace.
Գլ. 27
0 About the strangulation of Theodosius from the kingdom of Abkhazia and about the enthronement of Bagarat, the son of Gurgen.
1 A few years before that, the king of the Abkhazia Theodosius was blinded by the nobles of the country, destroying his royal power.
2 Tayk’s kouropalates David and the Armenian king Smbat appointed Smbat, the son of Gurgen, the grandson of the Iberian king Bagarat, as the king of the Apkhazians.
3 After the death of his grandmother, his (Smbat) grandfather Bagarat married another wife, who began to drive Gurgen, the son of Bagarat, from his estate.
4 For this reason, the king of the Abkhazians, the son of Gurgen, at the head of a large army from the land of the Sarmatians, went to the kouropalates David and his grandfather Bagarat and, having crossed this side of the Caucasian mountains, camped on the banks of the Kur River.
5 Then Kouropalates David and King Bagarat of Iberia sent to the Armenian King Smbat to ask him to come to their aid.
6 This latter, taking all the Armenian troops and his brother Gagik, went to them in the Javaxats district and camped in a village called Dlivek. (There was also) the king of Kars, young Abas, with his detachment, dressed in red clothes.
7 All the Iberian and Vaspurakan troops, the Siwnik and Albania princes united against the army of the Abkhazians, who, horrified by this, began to ask for peace and concluded a friendly alliance among themselves.
8 Kuropalates David demanded from the king of the Abkhazia the fortress of Sakuret, having received which he ceded to the Armenian king Smbat as a token of gratitude for the help rendered to him; but after the death of Smbat, this fortress was again taken from the Armenians.
10 Then, having established peace among themselves, (the allied sovereigns) each returned to his own possession. This happened in [437=988] year.
Գլ. 28
0 Atrocities of Smbat and his death.
1 When the affairs of the king of the Armenian Smbat were crowned with success both inside and outside the state, when, at the sight of an abundance of wine and bread (in his country), he became proud; then wickedness began to seize him, arrogance entered his heart, and he surpassed himself.
2 He committed three atrocities worthy of tears, which are hard to talk about.
3 Firstly, he burned an innocent person in the fire for the following reason: in the city of Ani, the king had a store where hay and straw were accumulated for many years - he was set on fire.
4 In the same city, some imbecile, once, during matins, prayed in church with (other) people. He went out to bring a brazier of coals for the censers; the people who were here ask him: “what are you doing”? - I’m going, he says, to set fire under the royal shops.
5 These words were transmitted to the king, who ordered first to gouge out his eyes, then wrap him with straw and reeds and set him on fire; after which they (carried) him out of the city and threw him.
6 At that time there were several hermit monks in the city, who, having learned about what had happened, went to this pitiful spectacle, wished to bury the body of a Christian and buried him according to Christian law.
7 The king, having learned this, burned with anger, ordered the charred body of a Christian to be dug out of the grave at night and thrown to the dogs.
8 With the dawn of the next day, when the monks, having gone out of the city gates, were going to their monastery, they saw (the body of the unfortunate, thrown) to be eaten by dogs. At such a sight, they could not refrain from tears and sobs, uttered heavy curses to the king and, in great irritation, note: “Let his bones also find no rest in the grave!” which is what happened.
9 Secondly, he changed the oath given by him to the Amir of Gokhtan, who kept it according to his pagan faith, while the king violated it, despite the Christian law. Having become a perjurer, (Smbat) sent Armenian troops to help Salar (with the order) to elevate his Amir, rejected by God, to the dignity. But this goal was not achieved, because he was afraid of betrayal on the part of his brother, Gagik.
10 Finally, thirdly, he committed a villainy more terrible than (the first two), for he took his sister’s daughter as his wife. - With all these atrocities, he angered the non-wrathful God, who in his great anger first struck that woman; the king mourned her solemnly; but then he himself suffered a burning disease of fever, from which he died. He was buried in the same city in [438=989] in Ani.
11 After that, for many days, a woman told a dream in the city that the king was lying in a grave, lulled by some kind of medicine; that he was alive and that he had even appeared to her.
12 This rumor excited the whole city so much that the king’s brother, Gagik, ordered the very man who dug (from the grave) the corpse of the burnt dead man to go dig (the king’s grave), examine it and tell the city and the army that (the king really) died.
13 This is how the words of the monks were fulfilled by the Lord; for He is just: to all (people) He gives a certain part of the rewards in this world, and the full rewards in the Hereafter.
Գլ. 29
0 The Enthronement of Gagik and what happened in his time.
1 On the very day of Smbat’s death, his brother Gagik reigned in the winter of [438=989] in the city of Ani.
2 He took possession of a greater number of fortresses and districts within Vayots Dzor, Xachen and Parisos than his brother. To the very day I wrote this Chronicle, no enemy disturbed the peace in Armenia.
3 Gagik was a man of insight, knowledgeable in military affairs and generous in distributing favors. He eased taxes in many places. He (diligently attended) on Sunday mornings, during which (did not stop) singing psalms.
4 I cannot but regret one accident before which my word is withheld from praise of Gagik.
5 His wife, the pious queen Katramide, daughter of the Syunik prince Vasak, superbly completed (the construction) of the church begun by Smbat, with high arches and a dome in the form of a heavenly vault. She provided her with patterned gold-woven purple robes, various silver and gold shining vessels, under which the holy cathedral in the city of Ani burned like a vault of heaven.
6 The nephew (by brother) of Smbat and Gagik, David son of Gurgen with his brother Smbat owned (at that time) the countries of Tashirk and the Iberian plain, having the vast fortress of Samshvilde as his seat; he soon took possession of the city of Dmaneac; conquering the Amir of Tiflis with his city.
7 He was a handsome and slender young man, full of reason, pleasing to God, beloved by all, brave and courageous, triumphant over all his enemies.
8 The Amir of Gandtsak P’atlun soon gathered to fight against him, fearing (the thought) that perhaps David, having strengthened himself, would subdue him too.
9 But David courageously opposed him and, having gained the upper hand, destroyed part of his army with a sword, and drowned the other in the river, while Patlun could hardly escape.
10 Within those limits, having seceded (from Gagik), he betrayed his father’s Armenian faith and, having won the Iberians to his side, he crossed himself (in the faith of the latter) and appointed his son as Mampul of Tashirk in Hiwne-vank.
11 But the handsome, young and intelligent King David forced him out of the Gag fortification, taking away from him all the fortresses and his hereditary possessions; and he, forced to lead a wandering life, died a terrible death, and with him his generation ceased.
12 Then Demeter became convinced that those who move away from the Lord perish without leaving even a trace.
Գլ. 30
0 On the death of Bishop Xachik.
1 In the days of the patriarch of the Armenians bishop Xachik, the Armenian people began to spread over the countries of the West, so that they (found themselves compelled) to appoint bishops in Syrian Antioch, in Cilician Tarsus, in Sulind and in general in all those areas.
2 Xachik migrated from this world at a very old age and was laid in his own burial-vault on the north side of the church he built in Argina in [439=990], which was the [19th] year of his patriarchate, which lasted [20] years.
Գլ. 31
0 On the Patriarchate of Bishop Sargis.
1 In [441=992], the Armenian king Gagik installed the Armenian lord Sargis as Catholicos.
2 He was devoted to God from a very young age, brought up and raised by his uncle (paternal), a virtuous and tireless vinedresser of Christ; he did not indulge in earthly cares, but having renounced the amusements of the transient world and following the holy commandment, he devoted himself to serving the church of the Sewan monastery on the Gegham lake, (the church) built by the blessed man of God, Bishop Mashtots.
3 He was innately fond of wilderness living; he led the life that incorporeal angels lead: he spent day and night in psalmody and in silent prayers before the Lord.
4 Even in his young years, when Gagik traveled around the Gegham district, he gave Sargis a place of residence in a monastery, which, due to the divine light that shone over him, is called Shoghaga.
5 But when Gagik reigned over all of Armenia, Sargis was again returned to the place of his upbringing - to the Sevan monastery, where he received the appointment of abbot and abbot.
6 Here he showed himself excellent in everything and became pleasing to both God and people.
7 Upon the death of Bishop Khachik, the Armenian King Gagik summoned all the bishops from both the Armenian land and the Greek half of (Armenia), who, having at their head the Bishop of Arsharunik, Bishop Sahak, on Tuesday, after Easter, elevated the Patriarchal Sargis. Without earthly flattery and without interest (he was chosen), for he did not follow honor, but honor itself followed him.
8 Having achieved the highest apostolic glory, he retained his former humility in his soul and did not change his way of life; on the contrary, having become the image of God, he, adorned with humility, did not stop giving alms with a generous hand; he spent day and night in uninterrupted prayers according to the decree of the monastic rank; and observed the holy fasts with all strictness; he dressed according to the example of St. Basil, glorified by the Theologian (Grigor).
Գլ. 32
0 About the second campaign of King Basil in the land of Bulgars and about the capture of the city of Vera.
1 After the recalcitrants who rebelled against the Greek king were exterminated, he, taking advantage of his leisure, in [440=991], having gathered countless troops, went to the land of the Bulgars to avenge himself.
2 Arriving, he besieged the city of Vera, which he took, leaving there the son of the Prince of Taron, master Grigor, with an army against the Bulgars.
3 The emperor also left with Grigor the Hanjit prince Sahak, the son of Habel, who repeatedly fought with the Bulkhaars. The Sebasteia army made an unexpected attack on them; A young man Ashot, the son of Grigor, came out to meet him and was taken prisoner.
4 His father decided, at all costs, (to avenge his son); but he died with all his army in the war, where Sahak, who was with him, was also taken prisoner.
Գլ. 33
0 On the departure of Patrick Zan to the land of the Bulgars and on his imprisonment.
1 After that, King Basil sent to the east to summon Patrick Zan, who killed Chortuanel and, having appointed him master, sent him to Macedonia against the Bulgar.
2 He gave them more than one battle with extraordinary courage, but finally the defeated fell into the hands of the enemies, who took him to their own land and locked him in a dungeon in some kind of fortress, holding both Sahak and Ashot.
3 Thus, the war with the Bulgars dragged on for many years.
Գլ. 34
0 Entry of the armies of Egyptian armies into the Greek land; double battle; King Basil goes to them.
1 At this time, the Amir of Egypt, in Babylon, named Azaz, sent a large army to the city of Alep and to the countries of Antioch.
2 Master Romanos, the son of Skleros, came out to meet him with a small detachment and, not being able to give battle, (was forced) to sit down in impregnable mountainous places.
3 The enemy, having robbed a few places, returned to Egypt.
4 Two years later, the same Amir sent all the troops of Arabia, Jerusalem and Libya to the Greek land in the same countries of Antioch.
5 Master Burchn came out to meet them on the orders of King Basil in [443=994] and, having entered the battle, gave battle on the Burz plain, was defeated and fled.
6 The army of Arabs pursued him, put many to the sword, took many prisoners, including the son of Xoras, Patrick Zanak, the pious and God-loving Toros from the Hasteank district, and many other Armenian nobles.
7 When the Greek king found out about this, he personally came to that place with the troops. The Egyptians, informed of the coming of the king, set fire to all their belongings at night and hastened to leave for their own land.
8 The king, passing through their land, plundered many of their districts and built a city on the shores of the great sea to protect his army and soon returned to Constantinople.
Գլ. 35
0 About the earthquake in the Fourth Armenia.
1 In [444=995] there was an earthquake, but to a stronger degree in the Fourth Armenia, in Hashteank, in Xorjean, Copk, in Balu and in Pakhnatun:
2 Every single building, shaken in its foundations, collapsed, as it is said in scripture: “the one who shakes the internal in their foundation and its pillars tremble”, or “who looks at the earth and makes it tremble”.
3 Instead of the prophets, God made the walls speak, and instead of the apostles, the mountains raised their voices, so that the insensitive (people) would know and understand the terrible power of God, and that those who did not heed the voice (of God) could see with their own eyes and (learn) by their own sufferings.
4 For the mountains cracked, the stones disintegrated, springs appeared in dry places, ordinary sources of water dried up. The plains wavered; the mountains seemed to lean toward each other; dust, like smoke, rising, filled the air with itself.
5 In towns, villages and villages, the buildings, falling apart, covered the inhabitants under them, killing some to death, leaving others half dead. The wailing and wailing of the survivors resounded far away.
6 The fortress of Balu with its buildings and the mountain (on which it was located) also collapsed.
7 The fortress of Capalajur, Tigris stronghold, Attax and Amida, as well as all the magnificent stone churches and palaces, were shaken.
8 This happened on the last day of the month of Qaghotz and continued in this way for [7] months until Navasard.
Գլ. 36
0 Second exit of the Egyptian army to Babylon; death of Dalasanos.
1 In [437=988], the son of the same Egyptian Amir Azaz, after the death of his father, having gathered an army more numerous than his father in Jerusalem and Babylon, again sent him to the Greek land.
2 This Babylon is not the one that is in the land of Senear in the land of the Chaldeans, where pandemonium took place, which Nebuchadnezzar the son of Nabopollasar surrounded with a wall in the course of [15] years and which now, with a change of place, at a distance from the former city, is called Baghdad; (no), this is some kind of fortress in the land of Egypt, called Babylon, as Epiphanius tells about it in his essay on precious stones. (In this Babylon) a palace has now been built and it is very famous. It was from here that an army came out and attacked the environs of Syrian Antioch with the intention of devastating them.
3 Master Dalasanos, by order of the Greek king, went out against him, gave him a battle and, having won, put him to flight.
4 When the Greeks began to plunder the camp, the army of the Arabs turned back, attacked them and defeated the Greek army with arrows from hard bows, pointed spears and a sword.
5 Here Master Dalasanos perished with his brother and son; part of the army fled, and most of it, together with Patrick Chortuanel, the nephew (by brother) of the monk Tornik, was taken and taken prisoner by the enemy.
Գլ. 37
0 On the death of the Amir of Bat; the ruin of Manazkert; parish of Mamlan; meeting with kouropalates David.
1 A few years earlier, the Amir of Apahunik and Nprkert, Bat, died in a battle with the desert Arabians, whose place was taken by his nephew (by sister), Mruan.
2 When Bat died, the Armenian kouropalates David laid siege to the city of Manazkert and forced him to surrender with hunger and sword. He led the Arabs out of there and let them go and filled the city with inhabitants from Armenians and Iberians, who recognized his authority.
3 The Persians and Arab, irritated by this, sent ambassadors to David the kouropalates with a proposal to return the city, otherwise they would be forced to go to war against it.
4 The envoys, having received a refusal, began to gather a large army and, together with Mamlan, the Amir of Atrpatakan, entered the district of Cakhkoyoten (of the Ayrarat province and occupied) a village called Kosteank.
5 Bagarat [III] went against them to the Bagrewand district and formed a huge camp in the city of Vagharshapat.
6 The Persian troops, fearing to enter into an open battle, separated and all night did not cease to set fire to the whole Bagrewand country and many villages that were to the east of it; after which they went to their own land.
Գլ. 38
0 About the way in which the nephew (by sister) of Bat, becoming Amir, leads the Arabs out of Nprkert and about his death in Amida.
1 The nephew (by sister) of Bata, Apumsar, having become Amir and, fearing the inhabitants of Nprkert from the Arabs, resorted to the following trick: during their holiday, when they perform slaughter, (namely) the third day of the month, called by them Zlhejen, he ordered all the male residents to go out and perform slaughter outside the city, “because (he said) that a large embassy is expected from the Greek king.”
2 When they all went beyond the city wall, Abumsar, having sent his brother with an army, occupied the city gates himself: some were put to the sword, others were released (to go wherever they wanted), so that not a single Arab remained in Nprkert; it was inhabited by (alone) Armenians and Syrians.
3 Meanwhile, the Arabs scattered in different places: many of them went to Amida.
4 The inhabitants of the city of Amida, wanting to avenge this, deceived the Amir, who was pierced with a spear and killed at the very time when he entered the city gates.
Գլ. 39
0 The extermination of the Iberian army in the city of Khlat.
1 Around this time, kouropalates David, having learned about what had happened, sent an Iberian army to besiege the city of Khlat.
2 It came in the winter of [446-997], and through famine and the sword caused many disasters to the city. The Armenian Church, which was outside the city wall, the Bishop’s Palace, the places where Armenians went to worship in their flourishing time, (churches) in the name of the Holy Cross and St. Gamaliel - all this was converted into stables and camps for the Iberian army.
3 From the city walls, the Arabs shouted: “Do you, Christians, honor the Christian shrine”?
4 The Iberians answered: “We look at the Armenian Church and at your mosque in the same way.” As a result of this, the wrath of God overtook them.
5 Instead of his son Mruan, his brother, also a nephew (by sister) Bat, became Amir, who, having taken possession of Amida, at the head of a small detachment, went to the Iberian army, besieging Xlat on the very day of Easter, in [447=998] year.
6 When the slaughter began, the courageous arrows of the Tayk’s to many of them ([i.e. e.] from the army of the Amir) inflicted wounds, (so that the latter were forced) to return back and settle down in the parking lots.
7 On the night after Easter, the wrath of God visited the Iberian army; for by night their warriors fled one from the other without a fight.
8 Arabs and the townspeople, learning about this, began to pursue them, inflicting a severe defeat on them and exterminating them with the blade of the sword.
9 During this flight master Bagarat, the nephew (by brother) of the monk Tornik, died, and the prince of princes Bakuran and many others were taken prisoner.
Գլ. 40
0 About the great battle between the Parsees and Christians in the Apahunik’s region.
1 At that time and in the same year [447=998], Mamlan, the son of Ablhaj, the grandson of the Rod of the Amir of Atrpatakan, again gathered an army to go to war against David’s kouropalates.
2 Having gathered around him numerous troops of Persians and Mars (Medes), he thought, with the help of the Amir of Khurasan and other barbarians, to take possession of Armenia and Iberia, rebuild the city of Karin and devastate the land of Tayk’s because the Christians destroyed their prayer house in Manazkert.
3 Leaving his city of Tavriz, which is within the limits of Her, with a huge horde and a large camp, he passed through the land of Vaspurakan and stopped in the Apakhunik district.
4 Kuropalates David, due to old age and advancing years, did not personally go out against the enemy by war, but sent to the Armenian king Gagik and to the Iberian king Gurgen - for Bagarat [II], Gurgen’s father was no longer alive and his son Gurgen took his place - ask them for troops to help you.
5 Gagik sent to him [6,000] selected, well-armed Armenian troops under the command of the prince of princes Vahram, the son of Grigor Pahlawuni, who built Marmarashen and Brgnern, the master of Smbat, the son of Vahram and the marzpan Ashot, accompanied by the troops of the king of the Vanandetsik Abas.
6 The king of Iberia Gurgen sent [6,000] excellent cavalry under the command of the prince of princes Peris, son of Jojik.
7 The whole army of David kouropalates was commanded by Gabriel, the son of Ochopentir.
8 All of them went to Mount Sukaw in Akshitk-Dzor and occupied all the passes, believing that the Persian army would first enter Bagrewand.
9 At the appointed time, the Iberian and Armenian troops, having united, went to the Apakhunik district and camped opposite the Mamlan camp on an elevated impregnable place near the village of Cumb.
10 For a long time, they remained in this place and did not dare to go beyond the deep place where their camp stood, fearing a numerous Persian army. They only sent prayers to God, and all Christians with tearful prayers called on Him to help themselves and the army, (constantly) repeating His terrible name.
11 The kings with a generous hand distributed alms to the poor and, together with the patriarch, spent the nights in sacred psalmody.
12 When the Persian army learned that they did not want to descend from the heights to fight and became convinced of their relative minority to their army, then at the beginning of the month of areg, on Tuesday, at the dawn of the day, it began to prepare for battle. - Having lined up on a vast field in many rows (troops defended) by the Delmastanean shield-bearers, the Persians moved and began to approach the hill (on which stood) the Armenian and Iberian camps.
13 One sight of them in their abundance terrified the observer; for it was said that the number of Persian infantry and cavalry reached hundred thousand.
14 They shouted for a fight, inviting them to march on the battlefield, in an open place.
15 But the Armenians and Iberians, horrified, sent to them to say that they would not go out to battle today, but at another time.
16 The Parsees, in their arrogance, sent ambassadors to them (with a proposal): “Willingly or not, you must join the battle today.”
17 They did not agree and did not mount their horses, remaining in their camp. Only a few people went down to the Parsees for single combat, (during which) five people of the Iberians fell.
18 Then the Parsees, forgetting the battle, having upset the front and the battle formation, on their horses rushed from all sides to the camp of the Christians in order to plunder it, considering them already fleeing (from the battlefield) or fallen corpses.
19 The Armenian and Iberian troops, forgetting about their kings and with one voice calling on the king of all - Christ, as their head and helper, put on their weapons and quickly jumped on their horses.
20 They were not built according to the rules of military art, but in groups according to their kind and seniority, like lions with a roar, they rushed at the numerous camp of the Persians, like a forest standing before them.
21 The Armenian detachment, in its swift attack on the solid mass of the right wing of the (enemy) horde, performed miracles (of courage), inflicting frequent cruel and deep wounds and brutally striking, put the barbarians to flight.
24 Meanwhile, the glorious brothers Mesxuni from the Iberian detachment, crashing (into the crowd of enemies) with extraordinary force, like a blow, cut the (enemy) rider with his horse in half.
25 The horrified (Persians) fled in different directions and, meeting with the Tayk warriors, amazed, fell dead. It was something like a fire that embraced the forest, or swift-flying eagles that struck terror into flocks of birds.
26 There one could see streams of blood flowing in rivers, lying corpses, half-dying lying next to the dead.
27 Then the terrified Mamlan with the remaining Persians hastened to flee.
28 But the Armenian and Iberian troops followed in his footsteps, inflicting a severe defeat on them, betraying them to the edge of the sword before sunset and (pursuing) to the very gates of the city of Archesh.
29 Returning from there, they took the enemy’s camp filled with great treasures, horses and rich clothes as booty.
30 But they were especially pleased that, apart from five people of Iberian soldiers who fell in single combat, not one of the huge number of Armenians and Iberians died, and was wounded below.
31 Therefore, with great joy, each of them returned to his own land, glorifying God.
Գլ. 41
0 The second entry of King Basil into the land of the Arabs, adjacent to Syria.
1 After the defeat inflicted on the Greek army by the Egyptians, during which Master Dalasanos perished, King Basil arrived in Antioch.
2 He went to the Aleppo plain, in Syria, to the very place where his army was defeated; ordered to collect the peacefully resting bones (of the fallen), dig a hole, bury them in one place and build a church over them.
3 From there he went and took the city of Shazar and many other fortresses; spread the raid to the mountains of Libanos, devastating the whole country.
4 He remained in that country, starting from the feast of the Exaltation of the Cross until the day of the Epiphany of the Lord; after which he returned to Cilicia to spend the winter in Tarsus, built by Senekerim, king of Assyria.
5 Tarsus is quite similar to Babylon, for the river Kidnos flows through it, as Aratzani through Babylon.
6 This was in [447=998] year.
Գլ. 42
0 About the death of the great kouropalates David and about the arrival of the Greek king Basil in the eastern land.
1 I would consider it my duty to spread my deplorable story about the death of the great kouropalates David, if I were not afraid that this would draw me far, and therefore, instead of a panegyric, I will limit myself to a brief mention.
2 With meekness and peaceful disposition, he surpassed all sovereigns living in our time.
3 He was the culprit of peace and the improvement of all eastern countries, especially Armenia and Iberia. He stopped the wars that constantly arose from all sides, triumphing over all the surrounding peoples, so that all sovereigns voluntarily submitted to him.
4 He died in extreme old age, dejected by years, on the great day of saving Easter, in [449=1000] year.
5 Since he had neither a son nor a brother who could inherit the throne of his possession, he therefore entrusted his vassals to the Greek king Basil, who, having received news of the death of David in Tarsus of Cilicia, hastened to arrive in our country.
6 He directed his way to the Melitene countries; and when the priests came out to meet him from Melitene, he ordered them to freely conduct their worship, to call (his flock to prayer) with a blow on the board, which was forbidden to them by the metropolitan, as we said above.
7 The king passed through Hanjit and Balu, and on the day of the feast of the Transfiguration he entered Mount Koher, which is between Hashteank, Copk and Xorjean; from here he arrived in the Arshamunik district, in the city of Erez.
8 The Amir of Nprkert, a nephew (by sister) of Bata, arrived at him in the city of Erez, whom (the emperor) honored with royal gifts, conferring on him the dignity of a master and ordering the army, (located) in the Fourth Armenia and in Taron, to come to his aid for whatever purpose he may have called it.
9 Directing his path further, the king reached Mount Hawchich, to the city of the same name, where he was met by Bagarat, the king of the Abkhazia and his father Gurgen, the king of Iberia. Basil, having made a magnificent reception to the Abkhazian king, granted him the dignity of a kouropalates, and his father a master, and let him go to their land.
10 On the very day of the latter’s departure, a violent fight took place in the Greek camp for an insignificant cause. The princes and vassals of Kouropalates David, who arrived there, were not far from the Greek camp.
11 From the infantry detachment of the Ruses, a warrior was carrying hay for his horse. One of the Iberians approached him and took the hay from him. Then he ran to the Rus to help another rus. The Iberian called to his own, who, having come running, killed the first Rus.
12 Then all the people of the Ruses, who were there, rose to fight: there were [6,000] of them on foot, armed with spears and shields, whom King Basil asked from the King of the Ruses at the time when he married his sister to the latter. - At the same time, the Ruses believed in Christ.
13 All the princes and vassals of the Tayk’s opposed them and were defeated. Here died: the Grand Duke of Princes, named Patriarch, the two sons of Ochopentir - Gabriel and Yovhannes, Chortuanel, the grandson of Abuharp, and many others; for the wrath of God was heavy on them for their arrogance.
14 King Basil continued on his way, when the young king of the Vanand Abas, adorned with the sign of military prowess, and the king of Vaspurakan Senekerim, brother of Gurgen, rode out to meet him on horseback.
15 The emperor, delighted with their arrival, gave them a royal reception and, having presented them with horses, mules, rich clothes and a lot of gold, let each of them go to his country.
16 He himself went to the city of Manazkert, Hark district; from here to Bagrewand, where he camped on a plain near the city of Vagharshakert, waiting for the arrival of the king of the Armenian Gagik.
17 But Gagik considered it humiliating to come to him. Then Apusahl, Gagik’s nephew (by sister), slandered him before Basil.
18 As a result, Gagik ordered his son Yovhannes to devastate Kogoyovit and Ttsakhkoyotn.
19 King Basil went to the city of Uxtik, subjugated all the fortresses and impregnable places under his authority, giving them into the hands of faithful people; He took the rest of the Tayk’s nobles with him to settle them in the Greek land, and he himself returned through (Karin and) Xaltoyarich to Constantinople.
Գլ. 43
0 About the arrival of Gurgen in the Tayk’s land and the Greek army in the Basean district.
1 King Gurgen of Iberia, considering for himself a humiliation of the dignity of the master, granted to him by King Basil, as a man by nature limited, repudiated from him and attacked the Tayk’ country with all his army, took possession of it.
2 Having besieged the small fortress of Uxtik, he could not cause the slightest harm not only to her, but also to no other fortress, and therefore he gathered all his troops in the Mamruan valley, where he camped.
3 King Basil, having learned this, ordered the master, named Kanikl, with all the Greek troops to go to Gurgen, who came along the same road and settled down in the Basin district in the year [450=1001] of the Armenian chronology. Both (enemy) sides spent a whole year in these places before the onset of winter.
4 Then Kanikl entered into negotiations with Gurgen, saying that the emperor agreed to fulfill his desire.
5 The master and Gurgen met on the wooded mountain of Mecrach, in a village called Surb-Astuatzatzin (St. Mother of God) by the name of the church located in it: having seen each other, they made peace among themselves and each parted in their own direction.
Գլ. 44
0 About how Gagik devastated the Tashir district and the Iberian plain.
1 David, the nephew (by brother) of Gagik, whom we mentioned above, having become proud, decided to leave his uncle (by father) Gagik.
2 King Gagik, irritated by this, at the head of his army attacked Tashir, Shamshvilde, and the Iberian plain, ruining and destroying everything (in its path). He stayed there for three winter months in [450=1001] and, having passed through the Gag fortress, went to the district of Aghstew.
3 Although David tried to fight twice, however, due to the small number of troops, he did not manage to do anything against Gagik’s large detachment. Then, through the petition of the patriarch, lord Sargis, he expressed his obedience to King Gagik, whom he met in Shirakavan.
4 Bishop Sargis approved a peace treaty, as a result of which David had to live in obedience in relation to Gagik as a son to his father, and Gagik had to love, take care of him like a father.
Գլ. 45
0 About the ancestry of Artsrunik, who in our time began to reign in Vaspurakan.
1 The ancestry, which, with the sons of Senekerim, the king of Assyria, during the Haykazuni Paroyr settled in Armenia and received the name Artsrunik’,
2 from generation to generation came to Gagik, (who lived) in the days of Smbat the Great, whom, as we said above, was erected on the gallows by an ungodly son Abusaj. During the general devastation of Armenia (Gagik) reigned in the Vaspurakan countries for [29] years and died in [392=943] year.
3 After the death of Gagik, his son Derenik, reigned for [17] years, and died in [407=958] year.
4 Then Ashot son of Abusahl, having reigned for [22] years, died in [439-990] year.
5 The sons of Abusahl, both brothers of Ashot - Gurgen and Senekerim, ascended the throne together,
6 and at the time when the Greek king Basil arrived in the country of the east, first Senekerim came to meet him, and then Gurgen his elder brother. The emperor generously rewarded them with royal gifts, gold and silver. He sent letters to the nearest Arab Amirs to leave the Vaspurakan country alone. The emperor stopped the invasions, (lightened) heavy taxes (and put an end to) robberies and captivity.
7 Gurgen died in [452-1003], and Senekerim ruled the royal throne for [20] years.
Գլ. 46
0 On the construction by King Gagik in the city of Ani of a large church in the name of St. Grigor.
1 At the time when the year [1000] of the incarnation or incarnation of our Lord was coming to an end, in the days of Emperor Basil, the Armenian king Gagik had a good idea on the model of a vast church in the name of St. time lay collapsed in ruins, to build a church of the same size and the same architecture in the city of Ani.
2 He founded it on the other side (of the city that overlooks) Tzahkotsadzor, on an elevated place, pleasing to observers; (he built it) from hewn stone, decorated with fine carvings, with windows letting in (big) light, with three entrances, and completed it with a marvelous dome like a high vault of heaven.
Գլ. 47
0 The lineage of the princes of Parisos ceases with the death (of its last representatives).
1 At this time - in [452=1003] - the lineage of the rulers of Parisos, descended from the Haykazean tribe and continued until Senekerim and Grigor, ceased with the death of the latter.
2 Their possessions were divided among themselves by the Armenian king, Gagik, who was at enmity with each other, and the Amir of Ganjak, Patlun.
Գլ. 48
0 Epilogue on the occasion of the end of this work.
1 Immeasurable are the abysses of marvelous miracles (provided) by God to the countless multitude of intelligent fiery (creatures). The Creator of all beings is the highest light, eternally pouring out and remaining incomprehensible and incomprehensible to us rational ones.
2 He illuminated all the sensual valley with the sensual sun, (bringing behind him) the four seasons, the days (divided) into hours, due to his constant circulation, now hiding under the horizon, now showing up at the zenith. The sages, filled with divine wisdom, calculated and divided time into days, months and years. Having investigated in this way,
3 We also found that now [6282] years have passed from Adam to our time, and [1004] years from the crucifixion and the life-giving passions of the Lord;
4 According to the Greek chronology from Emperor Philip [756], and from our Armenian chronology [453] years, which is the [30th] year of the reign of the Greek emperor Basil, the [15th] year of the reign of King Gagik in Great Armenia,
5 and the [13th] year of the patriarchate of the lord Sargis, glorious and the grace of an adorned archpastor. By order of him (Sargis), not wanting to be a disobedient, I took on the work that exceeded my strength and wrote this Chronicle, as much as my meager means allowed me.
6 But you, who walk the path of humility in everything and carry in your soul the descended Word (of God), you will certainly descend and accept this small offering of mine. I ask you, and all the children of the church, to condescendingly look at my mistakes and my courage, (taking into account) my incessant wanderings and daily worries in the church, undertaken at your order and did not allow my mind to concentrate and write something more worthy of attention. And glory and contempt, gratitude and censure from our hard-hearted and rebellious people, and from people both well-meaning and malicious, fell to my lot. But may the Lord rewards each of them in a righteous judgment.
7 I ask you, out of your paternal care, and you, readers, out of your brotherly love, to remember me at the hour of your sincere prayer, so that when you unite with the hosts of the incorporeal, I, having received forgiveness with you (from God), may be worthy to sing a hymn of praise three hypostatic and one holy Trinity, blessed forever and ever.
8 Amen.
9 The End of the History of Stepanos of Taron.
Գրք. 12Last1_2
Գլ. 1
0 Ժամանեցին մեզ աւուրք չարչարանաց, Եւ գտին զմեզ նեղութիւնք անհնարինք. Քանզի լցեալ զեղաւ չափ մեղաց մերոց, Եւ ել աղաղակ մեր առաջի Աստուծոյ։
1 Ապականեաց ամենայն մարմին զճանապարհս իւր, Եւ երկիր լցաւ յանօրէնութենէ.
2 Արդարութիւն նուազեաց, եւ անառակութիւն յաճախեաց, Ժողովուրդ եւ քահանայ ստեաց Աստուծոյ.
3 Որոյ աղագաւ ազգք օտարածնաց Օտարացուցին զմեզ ի բնակութենէ մերմէ, Եւ դարձան փառք մեր յապականութիւն։
4 Շունչ ի մեզ ոչ մնաց, Եւ կորեաք ի հատման յուսոյ մերոյ. Զօրացաւ մահ եւ եկուլ, Եւ դժոխք շատ ասել ոչ կամեցան.
5 Ամենեցուն յարձակեցան ի մեզ ձեռք, Եւ յանգման յաւուրս մեր ժամանակ ոչ ծանեաւ Զմնացորդս պատուհասին վճարմամբ անցելոց։
6 Յաջորդք ի յաջորդաց փոխանակեցին, Եւ նուազեաց արդիւն արծարծիչ շնչոյ կենդանութեան։
7 Հաստատունք յաշխարհի ի պանդխտութեան իւրեանց Պանդխտեցան երկրորդ անգամ եւ եղեն վտարանդիք ի ձեռանէ պանդխտաց ապստամբաց.
8 Ի սիրելեաց քակտեալք զորս ոչ սուր սատակեաց Ցրուեցան զօրէն աստեղաց մոլորական կոչեցելոց. Յոր յաւուրս մեր զարթեան պատերազմունք ի չորից կողմանց՝ Յարեւելից սուր, յարեւմտից սպանումն, Ի հիւսիսոյ հուր, ի հարաւոյ մահ.
9 Բարձան ուրախութիւնք յերկրէ, Լռեցին ձայնք քնարաց, Լռեցին թմբիւնք թմբկաց, Բարձրացան աղաղակք լալեաց…
10 Եւ այսոքիկ այսքան. բայց ժամ է մեզ ի գլուխ պատմութեանս ընթանալ, եւ աստի սկիզբն առնել, որպէս զի դիւրածան լիցի մեզ բանս։
11 Եւ եղեւ յետ մահուան Դաւթի Կիւրապաղատի, որ էր այր հզօր եւ աշխարհաշէն, մեծապարգեւ եւ աղքատասէր, որ էր արդարեւ սահման խաղաղութեան. քանզի յաւուրս նորա հանգչէր ամենայն մարդ, ըստ մարգարէութեանն, ընդ որթով իւրով եւ ընդ թզենեաւ։
12 Իսկ զկնի մահուան նորա խաղաց ինքնակալ թագաւորն Հոռոմոց Վասիլն՝ ի քսան եւ հինգերորդ ամի թագաւորութեանն իւրոյ ծանր զինու. եւ դէմ եդեալ գայ հասանէ յԵկեղեաց գաւառ, զանց արարեալ զբազում օթեւանօք։
13 Եւ ընդառաջ ընթանան նմա ազատագունդ զօրքն Տայոց, եւ առատատուր պարգեւօք մեծարեալ ի նմանէ իւրաքանչիւր ոք ըստ արժանեաց՝ յիշխանութիւն, ի պատիւ, ի գահ ժամանեալ՝ ցնծացեալ բերկրեցան յոյժ։
14 Բայց կատարեցաւ առ նոսա մարգարէութիւն հոգերգողին Դաւթի, թէ «Ընդ առաւօտս որպէս դալարի բուսցին, ընդ առաւօտս որպէս դալարի զուարճասցին եւ ծաղկեսցին. ընդ երեկոյս թարշամեսցին, չորասցին եւ անկցին» [Սաղմ. ՁԹ 5-6]։ Քանզի թագաւորն անցեալ յաշխարհն Աղօրի՝ մերձ յամուրն որ Հաւաճիչն կոչի, երեկօթս առնէ։
15 Եւ ոչ գիտեմ յորպիսի պատճառանաց ընդ միմեանս անկեալ արեւմտական զօրն, որ կոչի Ըռուզք, եւ ազատագունդն, եւ ի նմին տեղւոջ մեռան յազատացն երեսուն այր ի յոյժ պատուաւորացն։
16 Եւ այս ոչ եթէ առաւիր եւ ի զուր անց ընդ նոսա, այլ քանզի նոքա յաւուր մեծի հինգշաբաթին դեղ մահու խառնեալ ի խորհուրդ պատարագին արբուցին նմա, եւ հեղձամահ արարեալ զերանելի անձն՝ բարձին ի կենացս, ձանձրացեալ կենօք նորա, վասն առաջիկայ խոստմանցն՝ որ ի թագաւորէն ակն ունէին. վասն այնորիկ Աստուծոյ արդարադատ իրաւունքն՝ ըստ գործոց նոցա հատոյց նոցա։
17 Եւ յայնմ օրէ եւ այսր ոչ յաջողեցաւ երբէք ազատ ի տանէ Տայոց ելանել, եթէ յերկարեաց զկեանս իւր, այլ վաղահուպ մահու վճարեցան եւ բարձան ի կենաց։
18 Կշտամբեալ յանդիմանէ զնոսա բարձրն Եսայիաս՝ յորս ասէ. «Փոխանակ զի ոչ ախորժեաց ժողովուրդ այդ զջուրն Սելովմայ որ գնայր խաղաղ, այլ կամեցան առնել իւրեանց թագաւոր զՀռասիմ եւ զորդին Տաբէէլայ, վասն այնորիկ այսպէս ասէ տէր. Ես ածեմ ի վերայ ձեր զջուր գետոյն զհզօրն եւ զյորդն, զարքայն ասորեստանեայց եւ զփառս նորա» [Ես, Ը 6-7]։ Եւ այսոքիկ այսքան։
19 Եւ ի նմին տեղւոջ գայ հանդիպի թագաւորն Ափխազաց Բագարատ, եւ հայր նորա Գուրգէն, եւ մեծապէս փառաւորէ զնոսա ինքնակալ թագաւորն։ Եւ տայ Բագարատայ զպատիւ կիւրապաղատութեան եւ հօր նորա՝ զմագիստրոսութեան, եւ արձակէ զնոսա խաղաղութեամբ։
20 Եւ ինքն երթեալ անցանէ ընդ Հարք եւ ընդ Մանազկերտ եւ զետղ առեալ դառնայ ի վերայ Բարգրեւանդայ եւ գայ ի քաղաքն Ուխթեաց, եւ տիրէ բազում գաւառաց եւ բերդից եւ քաղաքաց։
21 Եւ կացուցանէ ի վերայ նոցա գործակալս եւ դատաւորս եւ վերակացուս. եւ ինքն դառնայ զճանապարհս իւր խաղաղութեամբ, եւ հասանէ ի թագաւորական քաղաքն իւր ի Կոստանդնուպօլիս։ Այս եղեւ ի չորեքհարիւր յիսուն թուականիս եւ դադարեալ երկիրն հանգեաւ ամս չորեքտասան։
22 Եւ ինքն թագաւորն երթեալ վճարէ զհոգս արեւմտական կողմանն. քանզի տիրէ Բուլղարաց աշխարհին, գաւառաց եւ քաղաքաց նոցա, զոր ի բազում ժամանակաց հետէ ի սկզբան թագաւորութեան իւրոյ՝ անհանգիստ պատերազմօք ո՛չ կարաց ընդ ձեռամբ առնել. իսկ այժմ պատեհութիւնքն նմա ի դէպ ելանէին։
23 Քանզի որ ունէր զաշխարհն՝ յաղթողն ի պատերազմունս, վախճանեցաւ իւրային մահուամբ. իսկ որդիք նորա՝ քանզի ո՛չ հնազանդեցան միմեանց, անձնատուր եղեալ ելին առ թագաւորն.
24 քանզի «Ամենայն թագաւորութիւն բաժանեալ յանձն՝ ո՛չ կարէ կեալ» [Մարկ. Գ 24]։ Այս է Բուլղարաց երկրի առնլոյն օրինակ։ Իսկ թագաւորն զորդիս Բուլղարաց բռնակալին հանեալ ի ժառանգութենէ իւրեանց զարմօք եւ ազգաւ, եւ տայ նոցա տեղիս յաշխարհն Հոռոմոց.
25 իսկ զզօրսն աշխարհին՝ խաբանօք ի մի վայր ժողովէ, որպէս թէ պարգեւս տալ նոցա, եւ գրով զհամար նոցա կալեալ՝ առաքէ զնոսա յարեւելս անդառնալի եկիւք. որք եկեալ զաշխարհս յաւեր դարձուցին։
26 Վա՜յ նոցա գալոյն յարեւելս, եւ վա՜յ ուր նոքա անց եւ դարձ արարին. ահա ազգ չար եւ անողորմ, ազգ դառնասիրտ եւ հարկանօղ. ի դէպ է ասել առ նոսա զմարգարէական ողբսն. «Առաջ նորա դրախտ փափկութեան, եւ վերջ նորա դաշտ ապականութեան» [4 Յովէլ. Բ 3]։ Եւ այսոքիկ այսքան. բայց մեք ի կարգ պատմութեանս դարձցուք։
27 Յամի չորեքհարիւրերորդի վաթսներորդի չորրորդի թուականիս մերոյ՝ մեռաւ թագաւորն Ափխազաց Բագարատ, եւ թագաւորէ Գէորգի որդի նորա ընդ նորա. առ որ գրէ ինքնակալ թագաւորն Վասիլ հրովարտակ, որ ունի օրինակ զայս. եթէ՝ Զոր ի Կիւրապաղատին բաժնէ ետու հօր քում ի պարգեւ՝ թո՛ղ, եւ քո հայրենեացն միայն լեր իշխան։
28 Իսկ նա ո՛չ առնու յանձն. այլ ի մանկական տիսն հպարտացեալ՝ զընդդէմսն առնէ պատասխանի, եթէ՝ Զոր իմ հայրն կարեալ է իշխանութեամբ, յայնմանէ եւ տուն մի չտամ ումեք։ Իսկ ինքնակալին լուեալ զայս, զօր առաքէ բռնութեամբ տիրել աշխարհին։
29 Որոց ընդդէմ եկեալ քաջացն Տայոց՝ մօտ ի մեծ աւանն Ուխթեաց, ի փախուստ դարձուցին զզօրս Հոռոմոց. բայց քաղաքին եւ այլ շինանիստ տեղեացն՝ չմեղան ինչ։ Այս եղեւ սկիզբն կործանման տանն Տայոց։
Գլ. 2
0 Յայնմ ժամանակի էր եւ Հայոց աշխարհին թագաւոր Գագիկ որդի Աշոտոյ, եղբայր Սմբատայ եւ Գուրգենայ, ի ցեղէն Բագրատունւոյ, այր հզօր եւ յաղթօղ ի պատերազմունս. սա ի խաղաղութեան կալաւ զաշխարհս Հայոց։
1 Ի սորա ժամանակս պայծառացան կարգք եկեղեցւոյ, եւ լուսաւորեցան մանկունք ուխտի սրբութեան. ի սորա աւուրս «Լցաւ երկիր գիտութեամբ տեառն՝ իբրեւ զջուրս բազումս որ ծածկեն զծովս» [Ես. ԺԱ 9] ըստ մարգարէին կանխաձայնութեան։ Քանզի ունէր զաթոռ հայրապետութեան տէր Սարգիս, սնեալ սրբութեամբ ի ծոց եկեղեցւոյ եւ վարժեալ կրօնաւորական ճգնութեամբ ի կրօնաստանն՝ որ կոչի Սեւանայ կղզի.
2 զոր շնորհիւն Աստուծոյ կոչեն ըստ արժանաւորութեան. եւ նստուցանեն յաթոռ մերոյ Լուսաւորչին. որ նորին կարգօքն քաղաքավարեալ ի մարմնի, բարի հանդիսիւք աւարտեաց զկեանս իւր։
3 Եւ էին յայնմ ժամանակի վարդապետք՝ Սարգիս եւ Տիրանուն եւ Յենովք, որ կաթուղիկոսարանին էին վարդապետք. եւ Սամուէլ, որ Կամրջացն Ձորոյ վանացն առաջնորդութեամբ հովուէր. եւ Յովսէփ որ Հնձուց վանացն էր նախագահ. եւ Ստեփաննոս Տարօնացին որ զաշխարհապատում գիրսն շարագրեաց սքանչելի յօրինուածովք, սկսեալ ի մարդն առաջին եւ գայ բովանդակէ զպատմութիւն իւր ի վախճան Գագկայ, վասն որոյ պատմութիւնս է.
4 եւ Յովհաննէս ի նոյն գաւառէ, զոր վերադիր անուամբ Կոզեռն կոչէին, որ զհաւատոյ գիրսն գրեաց. եւ Գրիգոր յոյժ իմաստունն բանիւք. եւ այլք բազումք, յորոց աւուրս բարձրանայր յոյժ եղջիւր եկեղեցւոյ ուղղափառ խոստովանութեամբ։
5 Իսկ որք խէթ աչօք հայէին ի մեզ, ի սոցա վարդապետական հանդիսիցն կորակնեալք իբրեւ զմկունս ի ծակս որմոց սողոսկեալ մտանէին։ Եւ այսոքիկ այսքան։
6 Իսկ թագաւորն Գագիկ յերկար ժամանակաւ վարեալ զթագաւորութիւնն, եւ բարի յիշատակաց արժանի լեալ, ի խորին ծերութեան լուծանէ զկեանս իւր. եւ պայազատեն զիշխանութիւնն որդիք նորա Սմբատ՝ զոր Յովհաննէս կոչէին, եւ Աշոտ նորին հարազատն։
7 Եւ էր Սմբատ մարմնով հարստի եւ յոյժ թանձր, բայց իմաստութեամբ ասեն առաւել գոլ քան զյոգունս. իսկ Աշոտ բարեկարգ ունելով զդիրս մարմնոյն, քաջասիրտ եւ պատերազմասէր գոլով։
8 Սոքա ընդ միմեանս անկեալք հակառակութեամբ վասն բաժնից երկրին՝ կարօտացան իրաւանց եւ դատաստանի։ Որոց եկեալ թագաւորն Ափխազաց Գէորգի՝ ի խաղաղութիւն համոզեաց զնոսա. եւ տայ բաժին երկանուանն Սմբատայ՝ զամուրն Անի եւ որ շուրջ զնովաւ գաւառք, վասն անդրանկութեանն. իսկ Աշոտոյ զներքին կողմն աշխարհին՝ որ հայի ի վերայ Պարսից եւ Վրաց։
9 Եւ հաւանեալ Սմբատ դարձաւ ի քաղաքն իւր. եւ ի ճանապարհին իջեւանս արարեալ վասն ծանրութեան մարմնոյն, յանհոգս ննջէր. իսկ մի ոմն յիշխանացն ի կողմանէն Աշոտոյ՝ ի դատ կացեալ առաջի Գէորգէ, ասէ՝ թէ Շատիկ իմ բնական տեղի է, զոր անիրաւաբար տարաւ յինէն Սմբատ։
10 Զոր լուեալ Գէորգէ, մեծասաստ ցասմամբ ի բարկութիւն բրդեալ՝ զօրս առաքեաց զկնի նորա. որք եկեալ հեղան յանկարծուստ ի վերայ նորա, եւ նա վասն ծանրութեան մարմնոյն ոչ կարաց նստել յերիվարն։
11 Իսկ իշխանքն որ զհետ նորա, քաջապէս ի փախուստ դարձեալ՝ բազում կոյտս դիականց զհետ մտելոցն ի ճանապարհին կացուցանէին մինչեւ ի դուռն Անւոյ։
12 Եւ անտի դարձեալ, զեկեղեցիս կաթուղիկոսարանին ի զարդուց կապուտ կողոպուտ արարին. եւ զբեւեռս խաչիցն. հանեալ՝ նախատանօք ասէին՝ թէ Տանիմք եւ ձիոցն լուսին առնեմք. զոր ի դիպող ժամու հատոյց նոցա արդարադատն Աստուած ի ձեռն Հոռոմոց, զոր յիւրում տեղւոջն ասասցուք։
13 Իսկ զՍմբատ կալեալ տարան առ Գէորգի, զոր հրամայեաց ունել ի պահեստի. եւ ապա առեալ երիս բերդս՝ արձակեաց զնա։
14 Իսկ Աշոտ՝ վասն զի որ շուրջ զսահմանաւ նորա մեծամեծք էին, զբազումս ի տեղեաց նորա տարեալ էին անիրաւաբար, առ որս ոչ կարաց համբերել. վասն որոյ թողեալ զաշխարհն՝ երթեալ հասանէ ի դուռն թագաւորին Հոռոմոց. եւ հաճոյ եղեալ նմա՝ խնդրէր զօրս յօգնականութիւն, եւ առեալ գայ անցանէ յաշխարհն իւր։
15 Եւ յաջողեալ նմա յԱստուծոյ, տիրէ բազում գաւառաց եւ բերդից. եւ զօրանայ քան զամենեսեան, որ յառաջ քան զնա էին. մինչ զի բազումք ի մեծամեծացն՝ զհայրենի տեղիս իւրեանց ի նա թողեալ, նմա զանձինս կամօք ի հնազանդութիւն ետուն։ Մինչեւ ցայս վայր պատմութիւնս մեզ հեշտալի է։
16 Իսկ ի չորեքհարիւր վաթսուն եւ եօթն ամի թուականիս մերոյ՝ առաքէ ինքնակալ թագաւորն զնիկոմիտացի իշխան ոմն, որ եկեալ մարդահարկ արկանէ յերկրիս. եւ ժողովեալ բազմութիւն մարդկան՝ սկիզբն առնէ վերստին շինելոյ զԹէոդոսուպօլիս։
17 Եւ ի չորեքհարիւր վաթսուն եւ ութ թուականին՝ ձեռնադրի տէր Պետրոս ի կաթողիկոսութիւն առ կենօքն տէր Սարգսի։ Եւ ի չորեքհարիւր եօթանասուն թուականին՝ դարձեալ խաղայ ինքնակալ թագաւորն ծանր զօրու եւ գայ յարեւելս։
18 Եւ եկեալ իջեւանս առնէ յընդարձակ դաշտն Կարնոյ. եւ առաքէ դեսպանս առ Գէորգի վրաց իշխեցօղն, գալ ինքեան ի հնազանդութիւն։ Քանզի եւ եպիսկոպոս ոմն վրացի ազգաւ՝ որ նստէր ի քաղաքն Վաղարշակերտ, երթեալ թագաւորին ընդառաջ, վստահութիւն տայր բանից, թէ Յորժամ յԵկեղեաց կամ ի Կարին ելանես, քեզ ընդառաջ գայ։
19 Եւ նա նորա բանիցն հաւատացեալ, եւ յայն ապաստան՝ մնայր նորա գալստեանն օթեւանէ յօթեւանս փոխելով։ Այլ նա ոչ առնոյր յանձն գալ ի կոչ թագաւորին. քանզի բազումք ի նորայոցն ահ արկանէին նմա, թէ ի տեսանելն զքեզ՝ կամ մեռանիս, կամ արգելական առնէ, եւ ոչ ժամանես ի քո պատիւն։
20 Իսկ թագաւորն անցեալ ի Բասեան, երկուս եւ երիս պատգամաւորս առաքէ, քանզի յոյժ կամէր խաղաղութեամբ վճարել զիւր ճանապարհորդութիւնն, եւ աշխարհի մնալ ի շինութեան։
21 Ապա ի սպառել պատգամաւորացն, ի բարկութիւն շարժեալ թագաւորն՝ հրաման տայր հրով եւ սրով եւ գերութեամբ ապականել զմեծ աւանն՝ որ կոչի Օկօմի, եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղք եւ ագարակք որ ի բաժնին էին. զորոյ զգերիսն առեալ, հրաման տայ խաղացուցանել ի գաւառն Խաղտեաց, եւ ինքն դէմ եդեալ անցանէ ընդ Բասեան, եւ հասանէ ի գաւառն Վանանդ, ի Կարմիր Փորակ։
22 Իսկ Գէորգի դիպօղ ժամ գտեալ՝ հասանէ ի վերայ քաղաքին Ուխթեաց, եւ հրամայէ զօրացն հրով կիզուլ զգեղեցիկ դաստակերտս նորա, եւ յաւարի վարել զինչս նորա, բայց մարդոյ մի՛ ինչ մեղանչել։
23 Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն, եւս քան զեւս ի բարկութիւն բրդեալ՝ դառնայ ի վերայ նորա. եւ պատահեալ զօրքն միմեանց մերձ ի ծովակն որ կոչի Պաղակացիս, ահագին դղրդմամբ զմիմեանս հարկանէին։
24 Ուստի ի շողալ սուսերացն եւ ի փայլիւն սաղաւարտացն՝ հրոյ փայլատակունք զլերամբն անկանէին, եւ ի կոփիւն սուսերացն կայծակունք հրոյ հատեալ՝ յերկիր անկանէին։ Ընդ որս եւ ինքն իսկ թագաւորն նայեցեալ՝ զարմանայր ընդ քաջութիւն պատերազմողացն, զի իբրեւ զյորձանս գետոց ընդ վիմի հարեալ, այնպէս զօրքն Հոռոմոց ընդ նոսա հարեալ՝ ընդ կրունկն դառնային։
25 Յորում տեղւոջ մեռաւ մեծ իշխանն Ըռատ, մօրից պատահեալ երիվարին՝ ոչ կարաց անցանել. յորոյ վերայ սուր եղեալ սպանին զգովելի անձնն, որ մեծ սուգ հասոյց տանն Տայոց։
26 Իսկ Գէորգի զօրօքն իւրովք երթեալ ամրանայ յամուրն Ափխազաց. եւ թագաւորն ընդ չորս կողմանս աշխարհին զօրս առաքէ, ասպատակս արձակէ, պատուէր տայ մեծասաստ հրամանաւ մի՛ ողորմել ծերոյն եւ մի՛ երիտասարդին, մի՛ տղային եւ մի՛ հասակաւ կատարելոյն, մի՛ առն եւ մի՛ կնոջ, եւ մի՛ ամենեւին ամենայն հասակի. եւ այսու ձեռնարկութեամբ քանդեալ ապականէ գաւառս երկոտասան։
27 Յորս էր տեսանել տեսութիւն ողորմելի եւ բազում արտասուաց արժանի. քանզի բարձրաձեղուն ապարանք արքունաշէն տաճարաց՝ որք մեծամեծ ծախիւք եւ հնարագիտութեամբ ճարտարաց՝ ի սքանչանս տեսողաց եւ ի վայելս ուրախութեան բնակողացն շինեալ էին, հրայրեացք անկեալ կործանեցան, եւ որք նոցին տեարքն՝ առ նմին սրակոտորք։
28 Աւա՜ղ պատմութեանս, աւա՜ղ չար արարուածին. զիա՞րդ կարացից ես աղքատս գիտութեամբ եւ տխմարս քան զամենեսեան ընդ գրով արկանել զայն ժամու զլեալսն, եւ կամ ողբալ ըստ արժանւոյն զմեր թշուառութիւնս. այսոքիկ Երեմիայի հոգւոյն են, որ գիտէ զողբսն ըստ թշուառութեանն յօրինել։
29 Բայց մեք խուն բանիւք զերկայնս զայսոսիկ արձանացուցանեմք զպատմութիւնս ի լուր լսելեաց ազգի՝ որ գալոց է. որպէս զի որդիք որ ծնանիցին՝ յարիցեն եւ պատմեսցեն զայս որդւոց իւրեանց. որպէս զի մի՛ մոռասցին զգործս Աստուծոյ, որ արդար կշռով հատուցանէ ամենեցուն՝ որք խստորին յիրաւանց նորա, ըստ Յոբայ բանիցն. «Հատուսցէ, ասէ, յանդիման ատելեացն իւրոց, եւ ոչ յամեցուսցէ»։
30 Արդ ե՛կ համարեա՛ ինձ զօրինակն զայն ժամու արարուածին եւ զպատուական եւ զհարկաւոր ալիս ծերոցն ընդ արիւն եւ ընդ ապաժոյժ թաթաւեալ, զերիտասարդսն սրակոտորս, զանթիւ եւ զանհամար զաչացուսն զորոց զլուսարանս խաւարեցուցին։
31 Կարծեմ թէ այսոքիկ ի դէպ անց ընդ նոսա, փոխանակ զի զարքունադրոշմ նշանին բեւեռսն հանեալ ի դուռն սուրբ կաթուղիկէին, նախատանօք ասէին՝ լուսին առնել երիվարացն. այս իրաւամբք անց ընդ նոսա, եւ որ առ սոքօք դառն տեսութիւնն։
32 Ազատ կանայք ի հրապարակ ելեալ, եւ զքօղն ի գլխոցն ի բաց առեալ, անպատկառ ընդդէմ արեւու ի խայտառականս անկեալ. եւ որք հետի ոտիւք ի տես հիւանդաց կամ յուխտի տեղիս հազիւ երթային, այժմ մերկ գլխով եւ ոտամբ առաջի գերչացն գնան, մերկ ի զարդուց, անկեալ ի պատուոյ, մատնեալ ընդ բիւր անարգանօք։
33 Իսկ զկաթնասուն տղայսն, զկէսն ի գրկաց մարցն առեալ զքարի հարկանէին. եւ զայլս ի գիրկս մարցն աշտէիւք խոցեալ՝ ընդ կաթն մարցն զարիւն մանկանցն խառնէին. եւ զկէսս ի կիցս ճանապարհացն ընկեցեալ ի սմբակս երիվարացն՝ առ հասարակ սատակէին։
34 Ո՜վ Աստուած քո յայնժամ ներողութեանն. ո՜վ թագաւորին անողորմ հրամանատուութեանն։ Սակայն այսու ամենայնիւ ո՛չ շիջաւ բարկութիւն նորա. այլ տակաւին ձեռն իւր բարձրացեալ է ա՛յլս ի վերայ սորին յաւելուլ չարիս։ Եւ այսու գործով զբարեշէն երկիրն անմարդի արարեալ՝ յաւեր յամայի կացուցանէր մինչեւ ի գալ ձմերայնոյն։
35 Բայց ո՛չ գիտեմ որպիսի՛ օրինակաւ անց ընդ նոսա այս ամենայն՝ եթէ ըստ կարգի խրատու, եթէ վասն առաւելեալ ամբարշտութեանց բնակչաց երկրին, եթէ վասն դժնեայ բարուց արեւմտական զօրացն ի խուժադուժ ազգաց ժողովելոցն։ Իսկ թագաւորն դառնայ ի ձմերոցն ի մարմանդսն Պոնդոսի, եւ իջեալ ի գաւառն Խաղտեաց՝ երեկօթս առնէ։
36 Որում զհետ եկեալ հայրապետին Պետրոսի՝ հանդիպի նմա յաւուրս Աստուածայայտնութեան մեծի տօնին, եւ մեծարեալ պատուի ի նմանէ։
37 Իսկ ի լուսաւորութեան աւուրն, յորում օրէն է քրիստոնէից թագաւորաց եւ իշխանաց ի բարեպաշտութեան կացելոց՝ զի ընդ առաջնորդս եկեղեցւոյ հաւասարեն զանձինս, եւ հետի ոտիւք ի ջուրս իջանեն, եւ անդ կատարեն զխորհուրդ տէրունական մկրտութեանն՝ արդ ի հանդիպման աւուրն՝ հրամայէ թագաւորն հայրապետին Պետրոսի օրհնել զջուրն ըստ մերոյ կանոնիս, եւ Հոռոմոց եպիսկոպոսացն, որ անդ դիպեցան՝ ըստ իւրեանց կանոնին։
38 Եւ ի հեղուլ հայրապետին զտէրունական իւղն ի ջուրսն, ցնցուղս լուսոյ ճառագայթից յանկարծակի ծագեաց ի ջուրցն. զոր տեսին առ հասարակ ամենեքեան, եւ փառաւորեցին զԱստուած. եւ բարձրացաւ եղջիւր հաւատոյս մերոյ։ Եւ եւս առաւել պատուով մեծարեալ ի թագաւորէն եւ ի սպայիցն հայրապետն Պետրոս դառնայ ի տուն իւր։
39 Բայց անդ եղեւ Հայոց կորստեան գիր եւ նամակ. քանզի Յովհաննէս պատուէր տուեալ էր հայրապետին, եթէ՝ Գրէ գիր եւ տո՛ւր կտակ թագաւորին, զի յետ իմոյ վախճանին՝ զիմ քաղաքս եւ զերկիրս նմա տաց ի ժառանգութիւն. քանզի իւր ոչ գոյր որդի թագակալ թագաւորութեանն. վասն զի որդին նորա Երկաթ վաղ վախճանեցաւ, եւ չժամանեաց ի պատիւ հօրն։
40 Եւ թագաւորն երթեալ հասանէ ի ձմերոց յառաջասացեալ տեղիսն. եւ զօրքն զմարդագերին վաճառակուր արարին ի հեռաւոր ազգս։ Ի սոյն ժամանակս փոխի յաշխարհէ սուրբ եւ արժանաւոր հայրապետն տէր Սարգիս, եւ է գերեզման նորա ի Հոռոմոսի վանքն։
Գլ. 3
0 ԹԷ Ո՛ՐՊԷՍ ԹԱԳԱՒՈՐՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՆԳԱՄ ԴԱՐՁ ԱՌՆԷ Ի ՎԵՐԱՅ
ԱՇԽԱՐՀԻՆ ՏԱՅՈՑ, ՅՈՐՈՒՄ ՊԱՐՏԵՑԱՆ ԶՕՐՔՆ ՎԵՌԻԱՑՒՈՑ:
1 Իսկ ինքնակալն զձմեռոցսն ի գլուխ հանեալ ի մարմանդսն Պոնդոսի, ի հասանել գարնանաբեր ժամանակին, խաղայ դարձեալ նոյն հետայն ի վերայ Տայոց. եւ անցեալ ընդ բազում օթեւանօք, գայ բանակի ի գաւառն Բասենոյ։
2 Իսկ բազումք յիշխանացն Հոռոմոց, զորս ընդ ժամանակս ժամանակս յայլեւայլ պատճառս ի պատուոյ յիշխանութենէ ընկեցեալ էր թագաւորին, որք իբրեւ առիւծունս ի գառագիղս մռնչէին, աստ դիպօղ ժամ գտեալ՝ ի մի վայր ժողովեցան։ Եւ խորհուրդ վատ ի մէջ առեալ, խորհուրդ՝ զոր ոչ կարացին հաստատել, խորհեցան միաբանութեամբ ապստամբել ի թագաւորէն եւ կացուցանել թագաւոր զոր ինքեանք կամիցին։
3 Եւ իբրեւ յայս հաստատեցան, ապա լուսացուցին զխորհուրդսն, յընդարձակ դաշտին բանակ կապեցին. յորում անթիւ բազմութիւն մարդկան ի մի վայր ժողովեցան, եւ սկսան զթագաւորական պատիւն յիրեարս հարկանել։
4 Եւ ապա միաբանեալ ամենեցուն բուռն հարին զորդւոյն Փոկասայ, զոր Ծռավիզն կոչէին, որ վասն հօրն մեղանաց ի վաղնջուց հետէ յիշխանութեան պատուոյ անկած էր։ Որոյ ոչ հաւանեալ՝ չառնու յանձն. որք ոչ թուլացան ի խնդրոյն, այլ բռնադատեալ հաւանեցուցին մինչեւ յանձն էառ։
5 Զոր իբրեւ լուաւ ինքնակալն՝ ի մեծի տարակուսանաց միջի անկեալ կայր, եւ երթեալ ամրանայ յամուրս բերդի միոջ որ կոչի Մազդատ. քանզի հին սովորութիւն է այս տանն Յունաց։ Բայց ոչ գիտեմ եթէ աստուածային իրաւունքն են այս, որ չէ պարտ ծառայից ի վերայ տերանց յառնել, եւ եթէ թագաւորին յայնժամ առանձինն բարեշնորհութիւն էր. զայս հաւաստեաւ գիտեմ, եւ աչօք իմովք տեսի, զի որք յարեան ի վերայ նորա՝ ծիծաղելի մահուամբ ելին ի կենացս։
6 Որպէս յառաջինսն ի սկզբան թագաւորութեան իւրոյ ապստամբեաց ի նմանէ Վարդ որ կոչի Սիկլառոս, եւ տարաւ զՀոռոմս՝ համարեա թէ զբնաւ զամենն զհետ իւր, մինչ զի թագաւորին խնդրել զօր յօգնականութիւն ի Վրաց կիւրապաղատէն։ Որովք հարեալ զբռնակալն՝ փախստական հանեն յաշխարհէն. որ երթեալ անկանի ի Բաբելովն ի քաղաքն Քաղդէացւոց։ Եւ ապա զհետ նորա զնոյն ախտ ախտացաւ նորին անուանակիցն Փոկաս, եւ տիրեաց ամենայն արեւելից ամս եօթն։
7 Որ եւ չորս հազար մարդով միայն անցեալ գիշերի ընդ ծով, ի վերայ անկանի բիւրաւոր զօրաց ապստամբին, եւ յայնքան բազմութեան ոչ ոք մեռանի, բայց միայն ինքն ապստամբն գլխովին։ Զորոյ զգլուխն հատեալ՝ հրամայէ հարկանել փող խաղաղութեան։ Եւ ի դադարել պատերազմին՝ իւրաքանչիւր ոք ի զօրացն դառնան ի տունս իւրեանց. եւ ինքն թագաւորն մեծաւ յաղթութեամբ երթեալ մտանէ ի քաղաքն իւր Կոստանդնուպօլիս։
8 Նոյնպէս եւ աստ ոչ ինչ յերկարեցաւ նոցա մանկական խաղուն արարուած, եւ կամ ի վերայ աւազոյ շինուած, որ ի բախել հեղեղացն վաղվաղակի անկեալ կործանեցաւ. քանզի Դաւիթ որ Սենեքերիմ կոչիւր, որ նեղեալ ի Պարսից՝ տայ զհայրենի ժառանգութիւն իւր զտունն Վասպուրականի յինքնակալն Վասիլ, եւ առնու փոխարէն զքաղաքն Սեբաստիա եւ որ շուրջ զնովաւ գաւառք։ Եւ այսոքիկ ոչ հեռի ժամանակաւ, այլ երկու կամ երեք յամօք առաջ գործեցաւ. եւ յայնմհետէ եւ այսր տիրեցին Հոռոմք արեւելից։
9 Սա յայնժամ, ի խորհուրդ միաբան ապստամբիցն էր, եւ հաւատարիմ առ նոսա. որ յանկարծակի իբրեւ ի քնոյ զարթուցեալ, կամ իբրեւ զհզօր այր՝ զի թափէ զգինի, տեսեալ զգործսն անպատեհութեան, եւ զի ո՛չ գոյր այլ իւիք հնար խափան առնել չար միաբանութեանն, ապա ի միում աւուր յեղակարծ ժամու՝ առնուն զոր թագաւորն անուանեցին, ելին արտաքս ի բանակէն որպէս թէ ի խորհրդական բանից պատեհութիւն. եւ յանկարծակի սուր ի վեր առեալ սպան զնա։ Եւ հատեալ զգլուխն եւ տուեալ ցծառայսն իւր՝ փութապէս հասուցանէ առ թագաւորն։
10 Իսկ ժողովուրդքն՝ ի լինել այսորիկ այսպէս, այր զարամբ ելանէին փութապէս զանխլաբար ի տունս իւրեանց հասանել. եւ առժամայն խափանեցան ամենայն խորհուրդք նոցա։
11 Իսկ թագաւորն տեսեալ զգլուխ բռնակալին, հրամայէ ի վերայ ձողոյ բարձրացուցանել ի տեսիլ ամենայն բանակին. քանզի էին բազումք ի նոցանէ որ թէպէտ ոտին ընթացիւք զհետ թագաւորին էին, այլ բանիւ եւ խորհրդով ընդ ապստամբին միաբան էին։ Զայս առնէ ըստ իւր խորին իմաստութեանն, որպէս զի տեսեալ զայն՝ ի բաց կացցեն ի նանիր խորհրդոցն, եւ ուղղեսցեն զսիրտս իւրեանց ի հնազանդութիւն թագաւորին։
12 Յետ այսորիկ իջանէ թագաւորն զօրօքն յընդարձակ դաշտն Բասենոյ, եւ առաքէ հեծեալս ի հեթանոսական զօրացն կալանաւորս ապստամբին Փերսի. եւ ինքն խաղացեալ հասանէ ի սպառուածն Բասենոյ, ի տեղւոջն որ կոչի Սալքորայ, եւ խոր փոսիւ պատնէշ արարեալ շուրջ զբանակաւն՝ դադարէ անդ ամսական աւուրբք կամ եւս առաւելագունիւք։
13 Իսկ առաքեալքն ի թագաւորէն կալեալ զՓերս եւ զԱնդրոնիկէ զնորուն փեսայն, որ էր համախորհ նորին, եւ ածեալ մինչեւ յամուրն որ կոչի Խաղտոյ Առիճ ի սպառուածն Կարնոյ, եւ հասեալ յագարակն՝ որ հայի ընդդէմ ամրոցին, իջեւանս արարեալ, եւ յառաջ ածեալ զՓերսն եւ Անդրոնիկոսն՝ հատին զգլուխս նոցա։
14 Քանզի զայն պատուէր տուեալ էր նոցա թագաւորին. վասն զի նոքա յապստամբելն իւրեանց դաշնաւորք եղեն Ափխազին եւ խոստացան մինչեւ յայն տեղի տալ նմա ի բաժին. վասն զի յառաջ ժամանակաւ կալեալ էր զայն Դաւթի Կիւրապաղատի, բայց ոչ իբրեւ զիւր հայրենի ժառանգութիւն, այլ պարգեւք էին այսոքիկ ի թագաւորէն վասն նորա միամիտ հնազանդութեանն։ Եւ զի խոստացեալ էր՝ յետ իւր վախճանին զիւր գաւառն տալ ի թագաւորն, նոքա զայն չածէին զմտաւ, այլ առատամիտ ի պարգեւսն լինէին՝ որ չէր իւրեանց։ Վասն այնորիկ անդ հրամայեաց թագաւորն զգլուխս նոցա բառնալ։
Գլ. 4
0 Այլ թագաւորն զաւուրսն զորս եկաց ի Սալքորայ, քանզի երիս բերդս իւրեանց դաստակերտօքն խնդրէր ի Գէորգէ, զոր Գուրգենայ տարեալ էր ի բաժնէն Կիւրապաղատին անիրաւաբար, առաքէր առ նմա դեսպանս, եւ քաղցրական բանիւք գրէր առ նա, թէ Զոր քո չէ հայրենի ժառանգութիւն՝ թո՛ղ, եւ կա՛ց խաղաղութեամբ ի քո բաժնիդ, եւ մի՛ խափան առնէր իմ ճանապարհին որ ի Պարսիկս։
1 Այլ նա ոչ առնու յանձն. յետոյ առաքէ զԶաքարիա՝ զոր յառաջ սակաւ մի յիշեցաք, զեպիսկոպոսն Վաղարշակերտոյ. որոյ երթեալ եւ հաւանական բանիւք պատրեալ զԳէորգի, որում յանձն առնու, եւ գրէ առ թագաւորն տալ զոր խնդրէրն. որոյ առեալ զգիրն դարձաւ ուրախութեամբ։
2 Եւ եկեալ օրագնաց մի ճանապարհ, ի յիջեւանսն՝ յոր օթեւանս առնլոց էր, փութանակի հասին զկնի նորա սուրհանդակք ի խնդիր գրոյն, քանզի զղջացաւ անմիտն. եւ առեալ դարձան անդրէն։ Իսկ նա երթեալ հանդիպի թագաւորին, եւ պատմէ զեղեալսն. ապա հարցանէ թագաւորն վասն զօրացն, եւ վասն կազմ լինելոյ նոցա ի պատերազմական հանդէսս։
3 Պատասխանի տուեալ Զաքարիայն ասէ, թէ Բազում զօրս ունի որպէս ոչ այլ ոք, եւ հզօրս զօրութեամբ եւ պատրաստ առ ի պատերազմել։ Զոր լուեալ թագաւորին, ի բարկութիւն շարժեալ ասէ, թէ Եւ դու յապստամբիցն ես եկեալ, ահ արկանես ինձ։ Եւ հրամայէ խաղացուցանել զնա ի Կոստանդնուպօլիս, ասելով. Ե՛րթ դադարեա անդ, մինչեւ ես փախստական ի քեզ եկից։ Եւ հրամայէ տարողացն հատանել զլեզու նորա։ Որոյ երթեալ ոչ եւս դարձաւ ի տեղի իւր. այլ մնաց ի նոյն մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ։
4 Յետ այսորիկ թողեալ թագաւորին զբանակետղ իջեւանին Սալքորայ, խաղայ զօրօքն յառաջին տեղւոջն որ կոչի Շղփայ։ Զոր իմացեալ Ափխազին, մինչդեռ չեւ էին բանակեալ եւ պատնշաւ ամրացեալ, խորամանկի այսպիսի օրինակաւ։ Գլխաւոր զոմն յիւրոց եպիսկոպոսացն դեսպան առաքէ եւ ինքն զկնի դեսպանին զօրօքն զհետ ընթանայ՝ որպէս թէ յանպատրաստից ի վերայ հասեալ՝ զարհուրանօք զնոսա ի փախուստ դարձուցանիցեն։
5 Որք ելեալ սթափ ձիով՝ այր զընկեր յառաջէր ոչ պատերազմի օրինակաւ, այլ որպէս թէ յառ յապուռ. որպէս ի հնումն յաւուրսն Յովրամայ՝ Մովաբացիքն ի վերայ Իսրայէլի եկեալ հարան ի սուր դառնութեան, նոյնպէս եւ սոցա հանդիպեցաւ։ Վասն զի յանդգնաբար հասեալ ի վերայ երիվարացն, ի զօրութենէ պակասեալ՝ վասն ծանրութեանն եւ վասն երկաթակուռ զինուցն, եւ վասն արագ եւ յերկար ընթացիցն, որք առժամայն անաշխատ ի մէջ առեալ զնոսա զօրացն Հոռոմոց, կոտորեցին անթիւ բազմութիւն։
6 Իսկ մնացեալքն թագաւորաւն իւրեանց փախստական եղեալ՝ անկան ի յամուրն Ափխազաց. որոց զհետ երթեալ զօրացն՝ կոտորեցին մինչեւ ի մուտս արեւուն։ Ապա հրամայէ թագաւորն զգլուխ սպանելոցն ի մի վայր հաւաքել, եւ առ մի մի բերողացն տալ մի մի դահեկան. որք խոյզ արկեալ ընդ ամենայն սահմանսն՝ զանկելոցն զգլուխսն առաջի թագաւորին ի մի վայր հաւաքէին. զոր հրամայէ ի վերայ ճանապարհին կոյտս դնել ի զարմանս եւ յերկիւղ տեսողացն։
7 Յետ այսորիկ իբրեւ ետես Գէորգի զինքն անկեալ յամենայն յուսոյ, ապա աղաչէ զթագաւորն գալ ի խաղաղութիւն։ Զոր լուեալ գթացաւ ի նա, եւ գրէ հրովարտակ առ նա օրինակ զայս. Մի՛ կարծէր, ասէ, թէ յաղթեցի քեզ, աւելի ինչ խնդրեմ ի քէն՝ քան զոր յառաջն. այլ տո՛ւր զիմ հայրենիքն՝ զոր Կիւրապաղատն ինձ տուեալ է, տո՛ւր զքո որդիդ ինձ պատանդ. եւ այլ ընդ իս եւ ընդ քեզ խաղաղութիւն է։ Որում հաւանեալ յանձն առնու. եւ թագաւորին իշխանս ի վերայ գաւառին կացուցեալ, բաժանեն տուն առ տուն եւ գիւղ առ գիւղ եւ ագարակ առ ագարակ, որպէս յառաջինսն լեալ էր։
8 Եւ թագաւորին Վասլի առեալ զպատանդսն՝ եւ խոստանայ զկնի երից ամաց դարձուցանել. եւ ինքն խաղացեալ զօրօքն պատի զՀայովք, եւ իջանէ բանակի յընդարձակ դաշտն Հերայ. եւ հրամայէ զօրացն կոտորել զծառատունկս քաղաքին։ Իսկ որ քաղաքին իշխանն էր, աղաչէր հարկօք պաշտել զթագաւորն եւ կալ նմա ի հնազանդութիւն։
9 Եւ մինչեւ նա յայս խորհրդի էր, քանզի ամենայն աշխարհն Պարսից առ հասարակ զարհուրանօք պաշարեալ կային յերկիւղի, եւ խնդրէին հնարս փրկութեան, յանկարծակի խտացան ամպովք երկինք եւ յորդութիւնք անձրեւաց յերկիր հեղան. եւ զկնի այնր շնչեաց հիւսիսային կծու հողմ, եւ դարձոյց զանձրեւն ի կարկուտ եւ ի ձիւն եւ ի սառն, եւ թանձրամած իջիւք ծածկեաց զերեսս երկրին. քանզի եւ ժամանակն իսկ ձեռնատու էր այնմ, զի քաջ ի ձմերոց հասեալ էր։
10 Եւ երկարեալ յորդութեան ձեանն, եւ խստութեան սառնամանեացն, ջոկք ձիոցն եւ ջորեացն ընդարմացեալ ոչ կարացին շարժել։ Իսկ հետեւակքն՝ ի զօրացն՝ ի դառնութենէ սառնամանեացն ծայրք ոտիցն եւ ծայրք ձեռացն իբրեւ ի հրոյ կիզեալք, հատեալք անկանէին. եւ վրանացն լարքն եւ ցիցքն ընդ երկիր կապեալ ի սաստկութենէ դառնութեան արկածիցն՝ անշարժ մնացին։
11 Եւ այս որպէս ինձ թուի հատուցումն նոցա անողորմ սրոյն, զոր նոքա ի վերայ քրիստոնէիցն ածին. այլ թէպէտ նոքա վասն մեղացն մատնեցան, որ սոցա պարտ էր ողորմել, որպէս եւ ցԲաբելացին ասէր Աստուած. «Ես մատնեցի զժողովուրդ իմ ի ձեռս քո. եւ դու ոչ արարեր ի վերայ նորա ողորմութիւն» [Ես. Խ Է 6]։ Վասն այնորիկ դառն սառնամանեօք տանջեցան, ոչ ի բարձր լերինս, այլ ի խորագոյն դաշտս եւ ի կարի ջերմինս՝ ի տեսիլ թշնամեացն իւրեանց. որպէս առ Մովսէսիւ Եգիպտոս հարաւ կարկտիւ եւ եղեմամբ, որ չէր ըստ բնութեան երկրին. ուստի բարբարոսքն ծանեան յայտնապէս, եթէ ձեռն ամենակալին պատերազմի ընդ նոսա։
12 Եւ ի լինել այսորիկ այսպէս, որք ուժով եւ զօրութեամբ մնացին՝ ելեալ յերիվարսն թագաւորաւն հանդերձ, իբր ի թշնամեաց հալածեալք ի սառնամանեացն՝ ոչինչ փոյթ առնելով ընչից, անցանէին ի գաւառն Արծրունեաց։ Զոր տեսեալ քաղաքին, յանկարծակի գրոհ տուեալ ի դուրս ելանէին, եւ մեծաւ խնդութեամբ դիմեալ ի վերայ, լցան աւարաւ ի ձիոց եւ ի ջորեաց եւ ի վրանից եւ յայլ կազմածէ, զոր նոքա չկարացին պէտ առնել, այլ ի ցրտոյն վարանսն էին։
13 Իսկ թագաւորն նախատեալ յաւարառուացն՝ ծանեաւ յայտնապէս թէ ձեռն տեառն մատնեաց զՎիրս ի ձեռս նորա, որպէս ի գիրս թագաւորութեանն գրեալ է. «Ոչ, ասէ, իւրով զօրութեամբ զօրանայ հզօրն, այլ տէր տկարացուցանէ զհակառակորդն» [Ա Թագ. Բ 9]։ Ապա շարժեալ թագաւորն զօրօքն՝ անցանէ ընդ բազում օթեւանօք, երթեալ հասանէ ի քաղաքն իւր ի Կոստանդնուպօլիս. եւ կացեալ ամս երիս, արձակէ բազում պարգեւօք զորդի Ափխազին, եւ ինքն զմահու ցաւ ջերանի։
14 Բայց քանզի Կոստանդին նորին հարազատն եւ թագակիցն ի Նիկիացւոց գաւառին էր, զոր հրամայէ թագաւորն խնդրակս առաքել, որպէս զի փութով առ նա հասցէ։ Իսկ որք հրամանատարքն էին՝ բանիւք հաւանութիւն տային, բայց թագուցանէին առ ինքեանս զհրամանս թագաւորին. քանզի ոչ կամէին եթէ Կոստանդին թագաւորեսցէ։ Զոր յետ բազում հրամայական բանից ծանուցեալ ինքնակալին զխորամանկութիւն նոցա, հրամայէ սպասաւորացն՝ եթէ Ձի ածէք ինձ. եւ յարուցեալ ի մահճացն նստաւ ի վերայ ձիոյն, եւ ելեալ արտաքս ի պալատէն ի տեսիլ քաղաքին. զոր տեսեալ բազմաց՝ յերկիւղէն ի խաւարչտին տունս երթեալ սուզանէին։
15 Ապա խնդրակքն ելեալ զԿոստանդին փութապէս անդր հասուցանէին, զոր տեսեալ թագաւորին՝ եդ զթագ թագաւորութեանն ի գլուխ նորա եւ հաստատեաց զնա թագաւոր, եւ պատուէր ետ նմա՝ որպէս Դաւիթ Սողոմովնի, զխռովիչս թագաւորութեանն, եւ զայնոսիկ որ ոչ կամէին զթագաւորելն նորա ի վերայ իւրեանց, ոչ պահել կենդանի. բայց ոչ որպէս Դաւիթ, թէ Պատճառաւ որսասջիր։ Եւ ինքն առեալ զոտս ի մահիճս իւր՝ պակասեաց, եւ զկնի երկու աւուր բարձաւ ի միջոյ. որ թագաւորեաց ամս յիսուն։
16 Բայց եւ ի մահուան նորա նշան իմն սքանչելեաց ցուցաւ յերկնից, ի ժամու երեկոյին՝ յորում նա զհոգին փչեաց, վերին եթերն հերձեալ հրոյ փայլակն յանկարծակի ի դուրս անկեալ. զոր առհասարակ ամենեցուն տեսեալ, զմահ թագաւորին, ասեն, գուշակէ։
Գլ. 5
0 Թագաւորեաց զկնի Վասլին Կոստանդին նորուն հարազատն՝ ամս չորս. եւ քանզի այր խաղաղասէր էր եւ առատ, յառաջին ամի իւրոյ թագաւորութեանն եկաց ի լռութեան. եւ հանգեաւ երկիր ի մեծամեծ տագնապէ. եւ զիշխանս որ գաւառակալք էին, զոր մեծն Վասիլ կարգեալ էր, ի նոյն հաստատեաց։ Իսկ Կոմիանոս ոմն՝ այր քաջ եւ պատերազմասէր, զոր կացուցեալ էր եղբայր նորին՝ տէր գաւառին Վասպուրականի, սա մեծամեծ գործս արութեան ցուցեալ ի դուռն Պարսից, եւ եղեւ անուանի յամենայն արեւելս. սա ի մահուան թագաւորին խորհուրդ վատ ի մտի արկեալ, դաշնակից լինի Գէորգեայ թագաւորել յարեւելս։
1 Զոր ծանուցեալ կապադովկացի զօրուն, միաբանեալ յանկարծակի ի վերայ հասին, եւ զլարս վրանին հատեալ ի վերայ ընկեցին. եւ կալեալ զնա եւ զնորին խորհրդակիցսն՝ եդին ի բերդի միոջ ի բանտի, եւ ծանուցին թագաւորին։ Այս եղեւ յառաջին ամի թագաւորութեանն Կոստանդիանոսի, յորում էր թուականիս մերոյ ամք չորեքհարիւր եօթանասուն եւ հինգ։ Իսկ թագաւորն իբրեւ լուաւ, առ ետեղեաւն չէած ինչ նմա պատուհաս. այլ ներեաց զամն ողջոյն, մինչեւ քաջ ի վերայ եհաս իրացն։
2Ապա ի գալ երկրորդ ամին, առաքեաց դահիճ, որ եկեալ խաւարեցոյց զլուսարանս նորա եւ զորս ընդ նմա՝ արանց իբրեւ ութից. որ յոյժ ապաշաւանաց արժանի է, թէ զիա՛րդ զառածեալ անկաւ ի մտաց այնպիսի պատուական այր եւ բարեաց յիշատակաց արժանի. քանզի զԱրճէշ իւրով դաստակերտօքն նա ած ընդ ձեռամբ Հոռոմոց։
3 Իսկ ի գալ երկրորդ ամին՝ առաքէ թագաւորն յարեւելս վերակացու աշխարհին զՆիկիտ ոմն ներքինի, որ եկեալ անցանէ ի գաւառն Վրաց, եւ պատիր բանիւք զբազումս յազատաց աշխարհին հանեալ ի հայրենեաց՝ առաքէ ի դուռն թագաւորին։ Զոր տեսեալ եւ ուրախացեալ՝ մեծամեծ պարգեւօք եւ իշխանական գահու պատուէ զնոսա, եւ տայ նոցա ըստ արժանեաց գիւղս եւ աւանս գրով եւ մատանեաւ ժառանգութիւն յաւիտենից։
4 Իսկ ի մտանել երրորդ ամին՝ ելանէ յարեւելս Սիմովն ներքինի բազում զօրօք, որ ունէր զիշխանութիւն կէս թագաւորութեանն, զոր ըստ յունական լեզուին պառեկիմանոս անուանեն. որ եկեալ անցանէ յաշխարհն Վրաց։ Բայց չժամանեաց գործ ինչ վճարել, զի բօթ մահու թագաւորին զհետ եկն. զոր իբրեւ լուաւ՝ առանց յապաղանաց դարձեալ զօրօքն չոգաւ ի Կոստանդնուպօլիս։
Գլ. 6
0 Քանզի Վասիլն, հզօրն ի թագաւորս եւ միշտ յաղթօղն ի պատերազմունս, որ զբազում աշխարհս կոխեաց ընդ ոտիւք, յարիական քաջութեանց ոչ պարապեաց առնուլ կին, եւ յարուցանել որդիս ժառանգ թագաւորութեանն, որպէս օրէն է ամենայն թագաւորաց։
1 Զկնի նորա փոխանորդէ զթագաւորութիւն յառաջասացեալն Կոստանդիանոս նորին հարազատն։ Եւ սորա եւս քանզի որդի ոչ գոյր, այլ էին դստերք երկու, տայ զԶոյի զանդրանիկն ի կնութիւն Ռոմանոսի, որ էր մի ի զօրացն սպայից Հոռոմոց, եւ թագաւորեցուցանէ զնա փոխանակ իւր, եւ ինքն մահուամբ ճեպի զհետ ամենայն երկրածնաց։
2 Սա յառաջին ամի իւրոյ թագաւորութեանն՝ զօրաժողով լինի, եւ ճանապարհ առնէ ի կողմանս Անտիոքացւոց. եւ կամէր երթալ ի վերայ քաղաքին որ կոչի Հալպ, առնուլ աւերել զնա։ Եւ եկեալ հանդիպի լերինն որ կոչի Սեաւ, եւ տեսանէ անդ բազմութիւն վանորէից եւ զմենաստանս մենակեցաց, որք ի մարմնի գոլով զանմարմնոցն բերէին զնմանութիւն։ Որք միով այծէիւ կամ բաճկոնաւ շատանան, զՅովհաննու բերելով զնմանութիւն. բայց միայն զի նա մարախով եւ վայրենի քաղցու կերակրեալ լինէր, իսկ սոքա երկաթի բրիչ ի ձեռն առեալ՝ խոնջեալ աշխատին ի գարի սերմանեաց պատրաստեալ զօրապահիկն կերակուր։
3 Այլ զզանազան խորտիկս եւ զքաղցրահամ կերակուրս հանդերձ ուրախարար գինւով զոր մատռուակեն որթք այգեաց, զայսոսիկ զամենեսեան աշխարհասիրացն թողին։ Ի գլուխ լերինն բարձրացեալ նախամարգարէին կաճառակից գոլով՝ միշտ ընդ Աստուծոյ խօսին։
4 Զսոսա տեսեալ թագաւորին՝ հարցանէր արժանաւորաց իւրոց. Զի՞նչ են այն բազմութիւն հերետիկոսացն։ Եւ նոքա ասեն. Սոքա ամենեքեան երամք աղօթողաց են, որք աշխարհի խաղաղութեան եւ կենաց ձերոց առողջութեան միշտ խնդրուածս առնեն։ Պատասխանի տուեալ թագաւորն ասէ. Չէ ինձ պիտոյ աղօթք նոցա. այլ գերեցէք յամենայն վանորէիցն աղեղնաւորս ի ծառայութիւն իմում թագաւորութեանս։ Քանզի յոյժ հաւանեալ էր քաղկեդոնական սահմանադրութեանն՝ ատելի գոլով ամենայն ուղղափառ հաւատոց։
5 Որ եւ զԱսորւոց եպիսկոպոսն տարեալ ի Կոստանդնուպօլիս, ձաղ եւ ծանակ արարեալ, հրամայէ խուզել զմօրուսն, եւ ի վերայ իշոյ եդեալ շրջեցուցանել ընդ հրապարակս եւ ընդ փողոցս, թքակոծ առնել զնա. զոր յետոյ հրամայեաց ի մետաղս տանել զնա, որ եւ ի նմին իսկ վախճանեցաւ։
6 Այսպէս խակամիտ ոմն էր թագաւորն. որ եւ զառաջին թագաւորսն չէած զմտաւ, թէ որպէս խնամակալութիւն ցուցին առ ազգս՝ զորս ընդ ձեռամբ ունէին. այլ ինքնօրէն հրամանաւ կամէր նորաձեւս առնել յեկեղեցիս Աստուծոյ՝ ոչ յիշելով զտէրունական զանսուտ հրամանն, թէ «Ամենայն որ հարցի ընդ վիմիս ընդ այսմիկ՝ փշրեսցի. եւ յոյր վերայ անկցի՝ հոսեսցէ զնա» [Մատթ. ԻԱ 44]։ Վասն որոյ ի մօտոյ հասանեն արժանահաս դատաստանքն Աստուծոյ ի վերայ նորա։
7 Որ եւ ի նմին ճանապարհի ելեալ զօր ի տաճկաց՝ ոչ աւելի քան զութ հարիւր կամ զհազար այր, եւ անկեալ ի վերայ բիւրաւոր բազմութեանցն, անչափ կոտորուածս առնէին. եւ զգանձս թագաւորին եւ զօրացն առեալ յաւարի՝ դարձան ի քաղաքն իւրեանց։
8 Իսկ թագաւորն մեծաւ անարգանօք փախստական եղեալ՝ ձիաթափ անկանի ի քաղաքն թագաւորութեան իւրոյ։ Ապա ցածուցեալ ի սաստիկ ամբարտաւանութենէն, կարաց ածել զմտաւ զբան դաւթական երգոյն որ ասէ, թէ «Բարի է յուսալ ի տէր եւ յաղօթս սրբոց, քան յուսալ յիշխանս եւ ի գանձուց առատութիւնս» [Սաղմ. ՃԺԷ 9]. քանզի ոչինչ օգնեն ինչք յաւուր բարկութեան։ Եւ յայնմ հետէ եւ առ յապայ ո՛չ եւս յաւել ելանել ի թագաւորանիստ քաղաքէն մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ։
Գլ. 7
0 Որ քաղաքին իշխանն էր, զոր ինքեանք ամիրայ կոչէին, որ ի նախնեացն ունէր զժառանգութիւն տեղւոյն, մեռաւ անորդի. իսկ կին նորա զմի ի ծառայից իւրոց՝ որում անուն էր Սալամայ, առ տրփական ցանկութեան սիրեաց զնա, եւ կացոյց զնա տէր քաղաքին ի տեղի առն իւրոյ։
1 Իսկ նա երկուցեալ ի գլխաւորաց քաղաքին՝ թէ ոչ հնազանդին նմա, առաքէ զմի ի հաւատարիմ ծառայիցն իւրոց առ Մանեակ, որ յայնժամ ունէր զիշխանութիւն յեզերս գաւառին Հոռոմոց, որ նստէր ի քաղաքին որ կոչէր Սամուսատ, զոր ասեն ի հինսն շինեալ Սամփսոնի, որպէս զի զգացուսցէ թագաւորին, զի տացէ նմա իշխանութիւն եւ ժառանգութիւն յաւիտենից, գրով եւ թագաւորական մատանեաւ յաշխարհն Հոռոմոց. Եւ ես տաց, ասէ առանց պատերազմի զքաղաքս ի ձեռս նորա։
2 Զոր լուեալ թագաւորին Ռոմանոսի, գրէ նմա գիր հաւանական. եւ առնէ զնա անթիպատոս պատրիկ, եւ զկին նորա պատուէ մեծ եւ երեւելի պատուով։
3 Իսկ քաղաքացիքն իբրեւ լուան զձայն աղաղակին եւ զհնչիւն փողոցն, սրտաթափ լի դողութեամբ՝ ի դուրս ելանէին զարհուրեալք եւ խռովեալք, իբրեւ զալիս ծովու կուտակեալք զմիմեամբք զեղուին։ Եւ իբրեւ ոչ կարէին զելս իրացն իմանալ, որք մահմետական օրինօքն սովորեալք էին, ելեալ ի գիշերի՝ անկանէին ի մօտաւոր քաղաքսն, պատմելով նոցա զյանկարծահաս շտապ տագնապին որ եհաս նոցա։ Իսկ նոքա իբրեւ լուան, ձայն տուեալ ի մի վայր ժողովեցան բազմութիւն զօրաց. եւ եկեալ ի վերայ քաղաքին՝ խրամատեցին զպարիսպ նորա, եւ մտեալ ի ներքս՝ բազում կոտորուածս առնէին։
4 Ուստի բազումք ի քաղաքէն ի մեծ կաթուղիկէն ելեալ ամրանային, եւ այլք յամուր տեղիս կամ յաշտարակս։ Իսկ պաշարիչքն զբազում տեղիս հրով ապականեցին մինչեւ ի նոյն ինքն ի սուրբ կաթուղիկէն հուր ընկեցին։ Եւ բացեալ զգանձարանս տանն սրբութեան՝ զոր յառաջին թագաւորացն Հայոց ամբարեալ էր ի սպաս պիտոյից տաճարին տեառն, եւ հանեալ զամենայն մեծաւ շտապով՝ գնացին ի տեղիս իւրեանց։Եւ յայնմ օրէ եւ այսր նուաճեցաւ քաղաքն ի ձեռն Հոռոմոց։
Գլ. 8
0 Իսկ թագաւորն ոչինչ բարի յիշատակաց արժանի լեալ, յաւուր մեծի հինգշաբաթուն ելեալ ի պալատանն՝ հրապարակախօս լինէր ընդ զօրս իւր, մինչեւ ի հասարակ աւուրն տալ ըստ իշխանութեան զարքունատուր պարգեւսն. եւ ապա պարապեալ ի գործոյն՝ հրաման տայ ոսկի լականաւ ջուր պատրաստել առ ի լոգանալ նմա։
1 Եւ իբրեւ եմուտ յոսկի ծովակն լցեալ ջերմ ջրով, սպասաւորքն բուռն հարեալ զգիսոյ գլխոյ նորա ծածկեցին ընդ ջրովն մինչեւ վճարեցաւ ի կենաց՝ թագուհւոյն կամակից լինելով առնելեացն։ Որ կալաւ զթագաւորութիւնն ամս եօթն։
Գլ. 9
0 Դանիէլ յիւրում մարգարէութեանն՝ զոր ետես, որոյ գլուխն ոսկի էր, եւ թիկունքն եւ ձեռքն արծաթի, իսկ մէջքն եւ կողքն պղնձի, սոքա անցեալ են. իսկ սրունքն եւ ոտքն երկաթի խառնեալ ընդ խեցի, որ է Հոռոմոց թագաւորութիւնն. զի ոչ ըստ ազգի վարի, որպէս եւ այլ ազգաց թագաւոր եւ որդի թագաւորի։
1 Որ ի հարց եւ ի հաւուց ունի զիշխանութիւնն՝ այն երկաթն է. իսկ եկամուտն՝ որ չէ ի թագաւորական տոհմէ՝ այն խեցին է։ Եւ այս յոլովակի լինի առ նոսա, որպէս եւ այժմ իսկ տեսանեմք յառաջի կացեալ թագաւորս։ Սա ոչ ի թագաւորական տոհմէ, եւ ոչ որդի թագաւորի, եւ ոչ իշխանութեամբ յերեւելի սպայից. այլ այր մի աննշան ի պալատին պաշտօնէից, յոր տրփացեալ թագուհւոյն պոռնկական մոլեգին ախտիւն, ի պատճառս նորա ջրահեղձոյց արար զայրն իւր որ եւ ի սպանողաց մի զսա ասեն լինել։
2 Իսկ զկնի սատանայական գործոյն ի գլուխ ելանելոյ, հրամայէ թագուհին զգլխաւորս քաղաքին կոչել առ ինքն։ Եւ ցուցանէ զթագաւորն վախճանեալ՝ յանկարծամահ զնա համբաւելով. եւ ապա հուպ ընդ հուպ զՄիխաիլս զայս յառաջ ածեալ թագաւորեցուցանէ՝ այր իւր առնելով, որոյ գործս յայտնի եղեւ ամենեցուն։ Սա քանզի բազում ազգականս ունէր եւ եղբարս, զգլխաւորագոյն իշխանութիւնն ետ ի ձեռս նոցա։
3 Զմի յեղբարցն առնէ մագիստրոս, եւ տայ զԹէսաղոնիկն ի ձեռս նորա, եւ հաւատայ ի նա զհոգս Բուլղարացն եւ արեւմտական կողմանցն. եւ զմինն անուանէ դեմեսլիկոս, եւ առաքէ ի մեծն Անտիոք զՏաճկաստանի եւ զհարաւային կողման զհոգսն յանձն առնելով նմա։ Իսկ զերրորդն յեղբարցն՝ որ էր այր ներքինի եւ աբեղայ, որում անուն կոչիւր օռթանօռօս, կացուցանէ զնա ի թագաւորական քաղաքն Կոստանդնուպօլիս՝ առնելով զնա սինկլիտոս, զամենայն հոգս եւ զիրաւունս պալատին տալով ի ձեռս նորա։
4 Եւ ինքն քանզի չարապէս հարաւ ի դիւէ, մինչեւ յեկեղեցիս եւ ի հանգիստս սրբոցն ընթանայր. բայց ոչ գիտեմ եթէ վրէժխնդրութիւն էր այս Ռոմանոսին մահուն՝ որ անիրաւապէս մեռաւ, եթէ ի բնէ ունէր զդիւահարութիւնն։ Բայց ասեն եւ այլ պատճառս, եթէ վասն զի չէր անգ նմա թագաւորութիւնն, վասն որոյ երթեալ ի քաղաքն Թեսաղոնիկեցւոց առ կին մի կախարդ, որպէս ի հինսն առ Բարսղիւ՝ երիտասարդին պատմին գործք ի ձեռն կախարդին, տուեալ զինքն ի ծառայութիւն հօրն ամենայն չարեաց։
5 Որ ի ձեռն պոռնկական դիւին ջեռեալ թագուհւոյն՝ առ զնա եւ կացոյց զնա թագաւոր ի վերայ աշխարհաց։ Իսկ յետ գործոյն ի գլուխ ելանելոյ, ըստ օրինի թագաւորաց յեկեղեցիս ի հարկէ երթեալ ի տօնս տէրունականս, ոչ կարացեալ համբերել չար դիւին, ի յիւրմէ ապստամբ զնա կարծելով։ Եւ զայս այնու հաւատարմացուցանեն՝ որ ասեն, զի յաճախ թագաւորն ի Թեսաղոնիկն կայր, զոր կարծէին առ կախարդին լինել։ Այլ թէպէտ այսպէս, թէպէտ այնպէս, սակայն մինչ ի վախճանն ոչ հեռացաւ ի նմանէ այսն որ լլկէր զնա։
6 Ի սորա թագաւորութեանն եղեւ մեծ կոտորած զօրացն Հոռոմոց՝ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Բերկրի, որ է ի վիճակի Արծրունեաց աշխարհին, զոր վաղնջուց յափշտակեալ էր Պարսից՝ հանդերձ իւրովք դաստակերտօքն, եւ ունէին ընդ ձեռամբ։ Յորոյ վերայ եկեալ Կաւասիլաս ոմն՝ որ Վասպուրականի գաւառապետն էր՝ բազում զօրու, էառ զքաղաքն եւ կացոյց գունդս հեծելոց պահապան քաղաքին։
7 Յայնժամ այլ ոմն փոխանորդեաց զիշխանութիւն նորա, եւ առեալ զայլ զզօրսն երթեալ դադարեաց հեռագոյն ի տեղւոջ ուրեք որ կոչի Արծակ, վասն առատութեան դարմանին եւ այլ պիտոյից հեծելոց։ Իսկ տէր քաղաքին, որում անուն կոչիւր Խտրիկ, ի բերդին արգելական եղեալ՝ ազդ առնէ առ գլխաւորս Պարսից աշխարհին։ Որք յանկարծակի ձայն տուեալ միմեանց՝ ի մի վայր ժողովեցան, եւ հասեալ ի վերայ քաղաքին պաշարեցին զնա պատնիշաւ։ Իսկ զօրքն Հոռոմոց յանառակ գործոց եւ ի գինւոյ թմբրեալ, ոչ կարացին զգուշանալ անձանց։
8 Այլ եւ պահապանն Իսրայէլի զերծ ի նոցանէ զօգնականութիւն իւր. յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորեցին արս իբրեւ քսան եւ չորս հազար։ Եւ այս եղեւ ո՛չ վասն արդարութեանն Պարսից, այլ վասն անօրէնութեան մերոց զօրացն, որք հարան ի սուր դառնութեան ըստ տեառն բանի, եթէ «Զչարսն չարաւ կորուսցէ» [Մատթ. ԻԱ 41]։ Իսկ զօրքն որ յԱրծակ՝ ոչ ժամանեցին նոցա յօգնականութիւն։ Եւ առեալ զօրացն Պարսից զկապուտ եւ զաւար սպանելոցն՝ չոգան յաշխարհն իւրեանց։
9 Բայց ի ճանապարհին, քանզի ունէին բազում կալանաւորս, հրամայէ Խտրիկն յիջեւանին ըստ անձին փորել զերկիր, եւ զկապեալսն զենուլ ի վերայ փորուածին՝ մինչեւ լի իսկ լինել, եւ մտեալ լուացաւ արեամբ սպանելոցն առ ի հանգուցանել զայրուցս սրտին։
10 Իսկ ի գալ երկրորդ ամին, դարձեալ ա՛յլ զօրք առաքեցան ի թագաւորէն, որք եկեալ մեքենայս եւ մանգղիոնս եդեալ, սկսան փլուզանել զպարիսպ ամրոցին։ Եւ տեսեալ որք ի բերդին էին՝ թէ ոչ գոյ նոցա հնարս ապրանաց, քանզի եւ բազումք իսկ մեռան ի նոցանէ, աղաչեցին զզօրագլուխսն՝ զի արձակեսցեն զնոսա առանց վնասու յաշխարհն իւրեանց եւ ինքեանք կալցեն զամուրն եւ զդաստակերտս նորա։ Որք իբրեւ լուանն՝ արարին որպէս եւ ուսանն. եւ յայնմ օրէ եւ առ յապայ բարձաւ տէրութիւնն Պարսից ի տեղւոջէ անտի։
11 Ի սորա ի սկզբան թագաւորութեանն՝ խաւարեցաւ արեգակն յամսեանն Արաց, յաւուրն ուրբաթու ի դառնալ աւուրն, էր եւ թուականիս մերոյ չորեքհարիւր ութսուն եւ երկու ամ։ Զոր տեսեալ բազումք ի գիտնոց, կարծեցին գոլ ծնունդն Նեռինն զօրն զայն, եւ կամ մեծամեծ չարեաց գուշակս։ Որ եւ եղեւ իսկ յաւուրս մեր, յորս պատմութիւն բանիս առաջնորդեալ տանի զմեզ, զոր տեսաք աչօք մերովք զաստուածասաստ հարուածսն, եւ զնորանշան պատուհասն որ եհաս ի վերայ տանս Հայոց վասն մեղաց մերոց։
12 Նաեւ յառաջ ժամանակաւ ա՛յլ իմն մեծ նշան երեւեցաւ, որ յոյժ հիացումն բերէր տեսողացն. որ նման էր նշանացն վերջին աւերածին Երուսաղեմի, զորմէ սպառնալով Փրկիչն ասէր, թէ «Եղիցին աւուրքն այնոքիկ նեղութեանց՝ որպիսիք ոչ եղեն ի ներքոյ երկնից ի սկզբանէ արարածոց, եւ մի՛ այլ լիցի» [Մատթ. ԺԳ 19]. փոխանակ զի ի տէրն եւ յարարիչն իւրեանց կատաղեցան՝ մարդ կարծելով զնա։ Այր մի Անանիաս անուն ի մէջ քաղաքին Երուսաղեմի կացեալ՝ բարձրաձայն աղաղակաւ ողբս առեալ ասէր. Վա՜յ Երուսաղէմ, վա՜յ քաղաք արեան. հասին աւուրք վրէժխնդրութեան քո, եւ որ այլն եւս, զոր մեծն Եւսեբիոս յեկեղեցական պատմութիւնս նշանակէ։
13 Նոյնպէս եւ աստ ի մերում ժամանակիս, նմին նման այր մի անծանօթ ամենեցունց, անոք, անուրեք, յարեւելից կողմանէ ելեալ, ընդ Ապահունեաց եւ ընդ Հարքայ գաւառն անցեալ, ի Մանանաղի իջեալ եւ յԵկեղեաց անդառնալի գնացիւք, զայսոսիկ ի բերան առեալ ասէր անդադար ի տուէ եւ ի գիշերի. Եղո՜ւկ զիս, եղո՜ւկ զիս, բարձր բարբառով, եւ այլ ինչ աւելի չասէր ինչ։ Եւ թէ ոք հարցանէր թէ Ուստի՞ կամ յորմէ՛ գաւառէ ես, կամ վասն է՞ր ասես զայդ, չտայր ինչ պատասխանի. այլ հանապազ զնոյնն ասէր եւ յասելոյն ոչ դադարէր։
14 Զոր տեսեալ անմիտ մարդիկ՝ իմացան անկեալ ի մտաց, բայց իմաստունքն ասէին. Այդ եղուկդ ամենայն երկրի լինելոց է։ Արդ այս աստանօր զկայ առցէ բանս. այլ մեք ի կարգ պատմութեանս դարձցուք յառաջ ասացեալ թագաւորս։
15Սա զքեռորդին իւր կեսար անուանէ. եւ կեցեալ ի թագաւորութեանն ամս եօթն եւ ամիսս ութ, հիւանդացեալ զքուն մահու ջերանի։ Իսկ թագուհւոյն զկեսարն՝ յորդեգիրս իւր արարեալ, թագաւորեցուցանէ ի տեղի առն իւրոյ. այլ նա փոխանակ շնորհ առնելոյ նմա վասն բարեացն՝ զոր արար նմա թագուհին, խորհեցաւ ազգականօք իւրովք ի հեռաբնակ կղզիս յաքսորս առաքել զթագուհին, որպէս զի սեփհական իւրեանց լիցի իշխանութիւնն, զոր եւ արարին իսկ։
16 Իսկ քոյր թագուհւոյն՝ որում անուն ճանաչիւր Թէոդոռայ, կոչէ զգլխաւորս քաղաքին եւ ծանուցանէ նոցա զեղեալսն։ Որք իբրեւ լուան՝ ձայն տուեալ արեւմտական զօրուն՝ առ ինքեանս հաւաքեցին։ Եւ բռնութեամբ ի վերայ հասեալ, խնդրէին թէ ցո՛յց մեզ զմեր ծիրանափառ թագուհին, որ ի հարց եւ ի հաւուց ունի զժառանգութիւն թագաւորութեանդ. քանզի բազմաց կարծիւր թէ մեռեալ իսկ է։
17 Իսկ նա իբրեւ ետես զբռնութիւն եւ զմիաբանութիւն նոցա, յերկիւղի լեալ՝ փութապէս դարձուցանել հրամայեաց յաքսորեացն զթագուհին։ Զոր իբրեւ ետես Թէոդոռայ զքոյրն իւր, իսկոյն հրաման տայ ունել զթագաւորն իւրեանց ազգականօքն եւ որք նոցա մտերիմքն էին։ Իսկ թագաւորն փախստական եղեալ՝ կամէր յաւագ եկեղեցին մտանել՝ եւ ընդ սեղանովն թագչել եւ այնու ապրիլ։ Բայց ոչ կարաց ժամանել. քանզի հետամուտքն փութով հասեալ եւ կալեալ դարձուցին, եւ յանսուրբ տեղւոջ յերկիր ընկեցեալ խաւարեցուցին զլուսարանս նորա, եւ որ դեմեսլիկոսն կոչիւր եւ զայլոց բազմաց. եւ հրամայէ զտունս նոցա յաւար, յաւեր, յապականութիւն դարձուցանել։
18 Յորս շարժեալ քաղաքն առ հասարակ, բազում աւարառութիւնս արարին. եւ զմեծամեծ եւ զգեղեցիկ ապարանս մինչեւ ի հիմունս քակեալ՝ յապականութիւն դարձուցին։ Եւ այնքան ծանրացաւ խռովական ամբոխն յաւարառութիւնս խանձեալ, մինչ զի զպարիսպն պալատին խրամատեալ՝ բազում գանձս ի թագաւորական գանձուցն արտաքս պեղեցին. զոր հազիւ կարացին դադարեցուցանել զամբոխն գլխաւորքն քաղաքին, արեգակն օգնական լինելով նոցա՝ զծայրս արեւուն յինքն ժողովելով։
19 Իսկ թագաւորն որ երեկ յոսկի աթոռն նստեալ՝ հրաման տայր տիեզերաց, այսօր խաւարեալ ի լուսոյ՝ նստի յաթոռ նանրութեան եւ նախատանաց. եւ որ կարծէին ծովու եւ ցամաքի տիրել յաւիտենից, ի միում վայրկենի եւ զանձանց եւս կորուսին զփրկութիւն։ Եւ եղեն արդարեւ ըստ մարգարէին, որպէս խոտ տանեաց, որ մինչչեւ ի բուռն եկեալ էր՝ չորացաւ. յորմէ ոչ լցաւ բուռն հնձողին եւ ո՛չ լցան գիրկք բարձողացն զորայն. նաեւ բարեբանութիւն անցաւորացն ո՛չ կաթեաց ի լսելիս [Սաղմ. ՃԻԸ 6]։ Այսոքիկ են առօրեայ պատմութիւնք կեսարուն, որ թագաւորեաց ամիսս վեց։
Գլ. 10
0 Եւ սա ըստ մարգարէին տեսողութեան՝ ի խեցի մասնէ. քանզի հայր սորա ի պալատին զգայիոսութեան ունէր զպատիւ, յորմէ ամենայն դատաւորք աշխարհին առաքին։ Յետ անկատար թագաւորութեան կեսարու՝ մռնչեալ մատակ առիւծն ի վերայ ընկերին ի խշտիս իւր, քանզի ոչ սակաւ տարակոյսք զնա պաշարեալ պահէին, զի զոք յիւրայնոց չունէր արժանաւոր թագաւորութեան. եւ զոր առ յորդեգիրս, եւ արար տէր եւ թագաւոր աշխարհաց, նա փոխարէնս զայն հատոյց նմա, զոր խուն մի յառաջ նշանակեցաք։
1 Եւ ապա զի՞նչ առնէ. ելանէ արտաքոյ կանոնական կարգաց, եւ կոչէ զայրս զայս յառաջ եւ առնէ այր իւր. եւ նստուցանէ զնա յաթոռ թագաւորութեան։ Զօր բազումք կարծեցին սիղեխ գոլ նմա, բայց ես ոչ գիտեմ, եթէ այսպէս է եւ եթէ այնպէս. որպէս ինքն յիւրում հրովարտակին գրեալ էր յերախտիս աշխարհի, եթէ վասն աշխարհի խաղաղութեան ոչ խնայեցի յիս, եւ վասն այնորիկ յանարժան գործ համարձակեցայ։
2 Ի սորա յառաջին ամին ապստամբեաց որդին Մանեակ, որ ունէր զարեւմտից կողմն, այր քաջ եւ անուանի, եւ զբազումս միաբանեաց ընդ իւր։ Եւ եկեալ բազում զօրօք մինչեւ ի դուռն թագաւորական քաղաքին, եւ այնքան բռնացաւ ի վերայ ըստ ուժոյն քաջութեան, մինչ զի բազումք ակամայ կամօք ետուն զանձինս նմա ի հնազանդութիւն. քանզի կարծեցին զնա գոլ թագաւոր վասն բազում պատեհութեանցն որ ելանէին նմա։
3 Քանզի երկիցս եւ երիցս ելին զօրք թագաւորին եւ ճակատեցան ընդ նմա եւ պարտեալ ի նմանէ, դարձան առ թագաւորն մեծաւ անարգանօք։ Իսկ ի գալ վերջին պատերազմին, յորում ուշ եդեալ էր ամենեցուն, զի զկնի այնր յաղթութեանցն՝ ամէնն նմա հնազանդեսցին եւ զնա արասցեն թագաւոր. բայց քանզի չխորհեցաւ Աստուծով թագաւորել, այլ ի զօրութիւն ուժոյն իւրոյ ապաստան եղեւ, զԱբիսողոմայն ի հեռուստ ախտացեալ, արբեալ ամբարտաւանութեամբ, վասն որոյ զնորայն հատոյց զդատաստան։
4 Ի մէջ ճակատուն գտին զնա անկեալ, հզօր հրեշտակի աւանդեալ զոգի նորա, առանց ուրուք նմա ի դիմի հարեալ։ Զայս արարեալ եւ առնէ ամենիմաստապէս ամենեցուն տէրն եւ արարիչն, որ կարօղն է քաղել զոգիս իշխանաց, ահաւոր գոլով քան զամենայն թագաւորս երկրի. զի «Մի՛ պարծեսցի հզօրն ի զօրութիւն իւր, եւ մի՛ մեծն ի մեծութիւն իւր, եւ կամ իմաստունն յիմաստութիւն իւր, որպէս ի գրոց լուաք. այլ տերամբ պարծեսցի որ պարծին եւ արասցէ իրաւունս եւ գործեսցէ զարդարութիւն ի վերայ երեսաց երկրի» [Ա Թագ. Բ 10, Երեմ. Թ 23-24]։ Որ է արդարեւ յոյժ պարծանաց եւ գովութեանց արժանի, եւ յիշատակ նորա կայ մնայ յաւիտեան, եւ «Եղջիւր նորա բարձր եղիցի փառօք» [Սաղմ. ՃԺԱ 9-10] որպէս ի սաղմոսարանի անդ գրեալ է։
5 Այսպիսի էր եւ մեծն Դաւիթ. որ թէպէտ ի տեսանողէն օծաւ թագաւոր, եւ ընդ օծութեանն ընկալաւ ոգի զօրութեան եւ մարգարէութեան, որ զգազանսն բուռն հարեալ իբրեւ զուլս այծից ճեղքէր. յորս վստահացեալ, անպարտելի սկայազնին ընդդէմ ճակատեալ, զխելապատակն նորա պարսաքարիւ ջարդեալ յերկիր ընկենոյր, բառնալով զնախատինս յԻսրայելէ.
6 բայց սակայն բազում անգամ հալածեալ ի Սաւուղայ, ներէր եւ անսայր կոչողին հրամանի. ոչ միայն չխնդրէր բռնութեամբ տիրել թագաւորութեանն, այլեւ երկիցս ի ձեռն անկեալ հալածիչն, խնայեաց ի նա իբրեւ ի բարեգործ. եւ որ սպանանելն կամէր, սաստեալ նմա ասէր. «Մի՛ մխեր զձեռն քո ի դմա, զի օծեալ տեառն» [Ա Թագ. ԻԴ 7]։ Վասն որոյ հաճեալ Աստուած ընդ կամս նորա ասէր. «Գտի այր ըստ սրտի իմոյ, որ արասցէ զհաճոյս իմ»։
7 Իսկ սա ո՛չ ած այսպիսի զմտաւ ինչ, եւ ոչ անսաց Աստուծոյ հրամանին. այլ կամեցաւ անձամբ առանց Աստուծոյ թագաւորել, մոռացեալ զաստուածային հրամանն՝ որ ի ձեռն մարգարէին զթագաւորսն Իսրայէլի թշնամանելով ասէր. «Վա՜յ է նոցա զի կամեցան թագաւորել եւ ոչ ինեւ», եւ որ այլն եւս։
8 Արդ՝ ո՛չ եթէ թագաւորս այս գովութեանց ինչ արժանի է, եւ վասն այնորիկ արգահատեաց ի նա Աստուած, այլ զաթոռն պատուէ, եւ զանբարտաւանութեան աղբիւրն խնու. որպէս առ Հրեայսն Փրկիչն վարդապետելով ասէր. «Յաթոռն Մովսեսի նստան դպիրքն եւ փարիսեցիքն» [Մատթ. ԻԳ 2]. որ թէպէտ ինքեանք կեղծաւորեալք էին, այլ վասն աթոռոյն՝ հրամայէ հնազանդ լինել։
9 Ուտի եւ մեծն Պօղոս խրատեալ երանելի ձայնիւն այնուիկ գրէ առ Հռովմայեցիսն. «Ամենայն անձն, ասէ, որ ընդ իշխանութեամբ իցէ, ի հնազանդութեան կացցէ. զի ոչ ուստեք է իշխանութիւն, եթէ ոչ յԱստուծոյ» [Հռոմ. ԺԳ 1]. չասէ զիշխանէն, այլ զիշխանութենէն, այսինքն զաթոռոյն. քանզի ոչ եթէ զամենայն իշխան Աստուած յարուցանէ։
10 Եւ ի վերայ էած, թէ «Որ հակառակ կայ իշխանութեանն, Աստուծոյ հրամանին հակառակ կայ. եւ որք հակառակն կան, անձանց դատաստանս ընդունին» [Հռոմ. ԺԳ 2-3]. որպէս եւ սմա իսկ եղեւ։ Զի ոչ թէ ի մարդկանէ ումեքէ դատեցաւ, այլ յիրաւացի Աստուծոյ դատաստանացն, որ զամենայն ինչ կշռով դատի եւ իրաւամբք. զի ակն է նորա արթուն, եւ ծածուկք մեր յայտնի են առաջի ամենատես գիտութեան նորա։
11 Որպէս երանելին Դաւիթ սաղմոսելով խոստովան լինի Աստուծոյ. «Դու ծանեար զյետին իմ եւ զառաջին իմ» [Սաղմ. ՃԼԸ 5]։ Սմին նման եւ առաքեալն գրէ առ Եբրայեցիսն, թէ «Չիք ինչ արարած աներեւոյթ յերեսաց նորա» [Եբր. Դ 13]։ Զոր եւ մանկունքն ի հնոցին գովելով ասէին, «Որ նստիս ի քերովբէս եւ հայիս յանդունդս, գովեալ ես եւ առաւել բարձրացեալ յաւիտեան» [Դան. Գ 54]. զի ի բարձրութենէ տեղեացն՝ զստոյգ գիտութիւնն յայտ արարին ըստ սաղմոսողին երգոցն, թէ «Տէր յերկնից յերկիր նայեցաւ»։
12 Այս կերպ եւ բարձրն Եսայիաս. «Աչք տեառն բարձունք են, եւ մարդ տառապեալ. եւ խոնարհեսցի բարձրութիւն ամբարտաւանից, եւ բարձրասցի տէր միայն իրաւամբք եւ արդարութեամբ, եւ սուրբն փառաւորեսցի» [Ես. Բ 11]։ Այսոքիկ եղեն ի սկզբան թագաւորութեան Կոստանդեայ, յորում էր թուականութեանս մերոյ ամք չորեքհարիւր իննսուն։
13 Իսկ զկնի երից ամաց եհաս կատարած կենաց տանս Հայոց. քանզի ի միում ամի զրաւեալ յաստեացս՝ բարձան ի կենաց երկոքին հարազատ եղբարքն Աշոտ եւ Յովհաննէս, որ ունէին զթագաւորութիւն մերոյ աշխարհիս։
14 Յորում շարժեցաւ աթոռ հաստատութեան նոցա, եւ այլ ոչ էառ զկայումն. յորում ելին իշխանքն ի հայրենի ժառանգութենէ իւրեանց, եւ եղեն պանդուխտ յօտար երկիր. յորում աւերեցան գաւառք եւ գնացին յաւար տանն Յունաց։ Եղեն շինանիստ աւանք՝ բնակութիւն գազանաց, եւ անդաստանք նոցա՝ յարօտ երէոց։
15 Տունք ցանկալիք, բարձրաձեղունք եւ մեծամեծք՝ եղեն բնակութիւնք համբարեաց եւ յուշկապարկաց, զոր ողբան սուրբ մարգարէքն զամայանալն Իսրայելի. «Անդ հան ոզնի ձագս եւ սնոյց առանց երկիւղի զորդիս իւր»։
16 Եղեն հանդիսաւոր տեղիք վանորէից՝ այրք աւազակաց. եւ եկեղեցիք որ ի նոսա՝ որ զերկնից բերէին զնմանութիւն վասն պայծառ շինուածոցն, եւ վասն գեղեցկաշուք զարդարանացն, եւ վասն անշէջ լապտերացն եւ ջահիցն վառման, որոց լուսոյն առոյգութիւն ընդ օդոյն տարածեալ՝ այսր անդր ճօճելով՝ զալեաց ծովու բերէր զնմանութիւն, որ ի հանդարտ ժամանակս ի քաղցրաշունչ օդոյն սղոխք ալեացն վէտս վէտս ի վերայ միմեանց շրջապատին.
17 եւ անուշաբուրակ խնկոցն գոլորշիք, որ ըստ առատութեան նուիրաբերացն հրոյն ներգործեալ, զգարնանաբեր ժամանակին բալիցն ցուցանեն զօրինակ, որ ի ծայրս լերանց նստեալ՝ արգելուն զճառագայթս արեգականն։ Իսկ զբնակողացն ի նոսա ո՛ր բան բաւական իցէ առ ի պատմել զօրինակն. զքաղցրաձայնութիւն երգոցն եւ զանդադար սաղմոսերգութիւնն, զաստուածային գրոցն ընթերցմունսն զտէրունական տօնիցն զհանդէս եւ զվկայիցն զպատիւս, զմիախորհ խորհողացն զկամս եւ զառ ի յաստուածայինսն նկրտումն, եւ այլ որ եւս։
18 Արդ որ այսպէս եւ այսքան էին յառաջ ժամանակաւ, այժմ է տեսանել յամենայնէ թափուր եւ արուգ, յամենայն բարեփառութենէ մերկ եւ կողոպուտ զնոսա։ Փոխանակ քաղցրաձայնութեան երգոցն՝ այժմ բուէճք եւ տտաղեղունք են դասագլուխք. եւ փոխանակ սաղմոսական նուագացն, տատրակ եւ աղաւնի երգեն ի նմա, ըստ մարգարէին՝ քաղցրաձայնութեամբ կարդալ զձագս իւրեանց։ Ջահքն շրջեալք, եւ բուրումն անուշահոտ խնկոցն սպառեալ.
19 եւ սեղան սուրբ խորհրդոյն՝ որ երբեմն ժամանակաւ իբրեւ զնորահարսն առագաստի չքնաղագեղ զարդու զարդարեալ էր՝ պսակ փառաց ունելով ի դէմս իւր, այժմ է տեսանել տեսութի՜ւն ողորմելի եւ բազում արտասուաց արժանի, մերկացեալ ի զարդուց, լցեալ փոշւով, լեալ հանգրուանք ագռաւուց։ Այսոքիկ ամենեքեան երկայնի պիտոյ բանի պատմութեան, նաեւ վերին շնորհին օգնականութեան, որպէս զի կարիցեմք ի նպատակ բանիս ուղղել։ Արդ ի վերջէ յառաջինսն տանելի է մեզ զպատմութիւնս։
20 Յորժամ մեծն Կոստանդին հիւանդացաւ հիւանդութիւն՝ որով եւ մեռաւ իսկ, հրաման տայ որք մերձն կային եթէ ելեալ խնդրեցէք զայր ոք ի Հայոց զո՛ր եւ գտանիցէք, եւ ածէք այսր։ Եւ ելեալ խնդրակացն գտին զերէց ոմն Կիւրակոս անուն, որ կաթողիկոսարանին հիւրատէսն էր, եւ բերեալ առաջի թագաւորին,
21 եւ տեսեալ զնա թագաւորին ետ զնամակն որ վասն Հայոց աշխարհին էր ցնա, եւ ասէ. Տա՛ր զգիրդ եւ տո՛ւր ի թագաւորն Հայոց. եւ ասա, թէ որովհետեւ հանգոյն ամենայն հողածնաց մահու հրաւէրս եւ մեզ ժամանեաց, ա՛ռ զգիր քո եւ տո՛ւր զթագաւորութիւնդ որդւոյ քո, եւ որդի քո որդւոց իւրեանց մինչեւ յաւիտեան։ Եւ ինքն առեալ զոտս իւր ի մահիճս վախճանեցաւ։
22 Իսկ նորա առեալ զնամակն պահեաց առ իւր մինչեւ ի ժամանակս Միխայիլի թագաւորութեանն, եւ վաճառեալ նմա՝ առ գանձ բազում. Ո՜վ դառն վաճառոյն այնորիկ. քանի՜ արեանց զանձն պարտական կացոյց. քանի՜ եկեղեցիք ի ձեռն վաճառոյն այնորիկ աւերեցան. քանի՜ գաւառք անմարդ, ամայի դարձան. քանի՜ մեծանիստ աւանք մարդաթափ ի բնակչաց եղեն։ Այլ զբովանդակն յիւրում տեղւոջն ասասցուք. եւ մեք զկարգ պատմութեանս որպէս սկսաք՝ յառաջ վարեսցուք։
23 Արդ ի հասանել համբաւոյ մահու թագաւորացն ի լսելիս ինքնակալին Հոռոմոց, եւ գտեալ զգիր նամակին Հայոց, իբրեւ իւրեան սեպհական ժառանգութիւն՝ հոգ տարաւ առնուլ զքաղաքն Անի եւ զաշխարհն։ Իսկ մի ոմն ի գլխաւոր ազատացն Հայոց Սարգիս անուն՝ եդ շուք անձինն թագաւորել ի վերայ տանն Շիրակայ եւ որ շուրջ զնովաւ գաւառք. զի զամենայն գանձսն գտեալ ի տան թագաւորին Յովհաննիսի՝ յինքն ժողովեաց. վասն զի ի մահուան նորա նա էր հոգաբարձու նմա։
24 Իսկ Վահրամ այր հզօր եւ անուանի, եւ բարեպաշտութեամբ յոյժ վեհ, որպէս թէ ոչ ոք հաւասար նմա Պահլաւ հանդերձ իւրովք ազգակցօք, որդւովք եւ եղբօրորդւովք իբրեւ երեսուն ազատօք, ոչ միաբանեցան ընդ նմա. այլ կոչեալ առ ինքեանս զԳագիկ որդի Աշոտոյ, թագաւորեցուցին ի վերայ իւրեանց, եւ իմաստութեամբ եւ հնարիւք մուծին ի քաղաքն։
25 Իսկ Սարգիս իբրեւ ետես զեղեալսն, զգանձս թագաւորութեանն առեալ՝ ի ներքին ամուրն մտանէ յանառն Անի։ Այլ Գագիկ այրական քաջասրտութեամբ միայն իջեալ առ նա, եւ ողոքական բանիւք հաւանեցուցանէ զնա. եւ նա ելեալ յամրոցէն երթայ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Սուրմառի. այլ զամուրն ո՛չ տայ ի Գագիկ, եւ ոչ զայլ ամուրսն զորս ընդ ձեռամբ ունէր. եւ երթեալ անդ՝ դարձեալ խորհի զխորհուրդ նանրութեան, տալ զոր ունէր՝ ընդ ձեռամբ Հոռոմոց, եւ ելանել առ նոսա։ Իսկ Գագիկ սակաւ արամբք երթեալ մտանէ ի մէջ բանակին՝ ի խորանն ուր էր Սարգիսն, եւ ձերբակալ արարեալ զնա, մտանէ ի քաղաք թագաւորութեան իւրոյ։
26 Եւ զոր պարտ էր զապստամբն բառնալ ի կենաց, նա զՍաւուղայն խորհեցաւ, զերկրորդ Ագագ խնայեալ՝ ընդ իւր ի կառսն նստուցանէր. վասն որոյ զՍաւուղայն ընկալաւ զհատուցումն, կեանք որ քան զմահ դառնագոյն էրն։
27 Յայսոսիկ յաւուրս հետամուտ եղեալ զօրքն Հոռոմոց, չորս անգամ զկնի միմեանց մտին յաշխարհն Հայոց, մինչեւ մարդաթափ արարին զերկիրն ամենայն սրով եւ հրով եւ գերութեամբ։ Զորոյ զնշանակ չարեացն յորժամ զմտաւ ածեմ՝ յիմարի անձն իմ եւ ափշին միտք իմ, եւ յահագին զարհուրանացն զդողի առեալ ձեռինս՝ զոճ տողիս ոչ կարեմ յառաջ խաղացուցանել. զի դառն է պատմութիւնս, եւ բազում ողբոց արժանի։
28 Աշխարհ՝ որ երբեմն ժամանակաւ իբրեւ զդրախտ տնկախիտ առաջի իւր, կանաչագեղ, տերեւալից, պտղաբեր, գեղեցկաշուք եւ երջանիկ անցաւորացն ցուցանիւր. քանզի իշխանք նստէին յիշխանական գահու զուարթահայեաց դիմօք, եւ զօրացն՝ զգարնանաբեր ծաղկանոցաց բերեալ զնմանութիւն՝ վառ ի վառ գունովք առաջի կացեալ, ուրախական երգոց եւ բանից միայն լինէին հանդէսք. ուր եւ ձայնք փողոցն եւ ծնծղայիցն եւ այլ երգեցողական արուեստիցն զլսողացն անձինս լի՛ առնէին ուրախական բերկրանօք։
29 Անդանօր եւ ծերք նստէին ի հրապարակս հարկաւոր եւ պատուական ալեօք բարգաւաճեալ. այլ եւ մարք զմանկունս ի գիրկս ընկալեալ. եւ մայրենի գթովքն աղէխարշեալ, վասն առատ ուրախութեանցն մոռանային զտխրական ժամանակս երկանց, զօրէն աղաւնեաց զնորափետուր ձագօքն թռթռելով։ Զի՜նչ ասացից եւ զհարսանցն ի սենեկի, եւ զփեսայիցն յառագաստի զսիրահարուստ ըղձիցն զբորբոքումն եւ զանժոյժ բնութեանն զհակամիտութիւն։
30 Այլ եւ ի վեր տանելի է մեզ բանս, առ հայրապետական աթոռն եւ առ թագաւորական պատիւն։ Զի մինն զօրէն ամպոյ խտացեալ ի պարգեւաց հոգւոյն՝ ի ձեռն վարդապետական շնորհին՝ ցօղէր զցօղ կենաց. որով պարարտացեալ պտղաբերէր եկեղեցւոյ դրախտ, արթուն պահապանս ի վերայ պարսպաց նորա կարգելով զառ ի յինքենէ ձեռնադրեալսն։
31 Իսկ թագաւորն յառաւօտինսն յորժամ ի քաղաքէն ելանէր, զօրէն փեսայի որ ելանէ յառագաստէ իւրմէ, կամ որպէս տուընջենային արուսեակն որ ի գլխոյն արարածոց բարձրանալովն զամենայն տեսանելիս յինքն ձգէ, այսպէս եւ նա պաղպաջէր փաղփուն հանդերձիւք եւ մարգարտախուռն թագիւն, եւ զամենայն մարդ ի տեսութիւն եւ ի զարմանս ցուցանէր. որ եւ սպիտակամազ նժոյգ՝ ոսկեզօծ զարդիւք առաջի ընթանալով, ի ճառագայթից արեգականն որ զնովաւ հարկանիւր շլացուցանէր զտեսողացն տեսանելիս։
32 Իսկ զօրացն բազմութիւն խուռն առաջի ընթանալով՝ զօրէն ծովային ալեացն զմիմեամբ կուտակելով։ Նաեւ անապատական վայրքն լցեալ եւ խճողեալ էին կրօնաւորական դասուք, մինչ զի զգիւղս եւ զագարակս առ բարի նախանձ քահեալ՝ առնէին բնակութիւն կրօնաւորաց։ Զայս եւ որ սոցին նման է, առաւել ունէր աշխարհս մեր։ Եւ զայս զի գրեցի, զի յորժամ զսոցին հակառակն պատմեցից, ամենեցունց շարժեցից արտասուս։
33 Արդ այժմ թագաւորն անկեալ ի պատուոյ, իբրեւ զգերի կալանաւոր նստի ի հեռաբնակ տեղիս. այսպէս եւ հայրապետական աթոռն ամայացեալ ի բնակողէն՝ ցուցանի տխուր դիմօք իբրեւ զկին նորահարսն՝ մնացեալ յայրիութեան։ Հեծելազօրն անտէրունչ շրջեալ ոմն ի Պարսս, ոմն ի Յոյնս, ոմն ի Վիրս։
34 Սեպուհ գունդն ազատաց ելեալ ի հայրենեաց, անկեալ ի ճոխութենէ, մռնչեն ուր եւ են իբրեւ զկորիւնս առիւծուց ի խշտիս իւրեանց։ Արքունական ապարանքն աւերակ եւ անմարդի։ Մարդաբնակ աշխարհն թափուր ի բնակչաց։ Ոչ լսի ձայն ուրախութեան ի կութս այգեաց, եւ ոչ բարեբանութիւն առ կոխօղս հնձանի։ Ոչ խաղան մանկունք առաջի ծնողաց, եւ ոչ նստին աթոռով ծերք ի հրապարակս։ Ոչ լսի ձայն հարսանեաց, եւ ոչ զարդարին առագաստք հարսնարանի։ Պակասեաց այս ամենայն եւ կորեաւ եւ «Ոչ եւս յաւելուցու յառնել» [Սաղմ. Խ 9] ըստ սաղմոսողին ձայնի։
35 Այժմ յողբս փոխեցաւ մեզ ամենայն, եւ ուրախութեան պատմուճանն այն յարջնազգեստ խորգ փոխեցաւ։ Ո՜վ լսելիք տանիցին զթշուառութեանս մերոյ զպատմութիւն։ Ո՜վ սիրտ քարեղէն, որ ոչ լքանի հառաչմամբ եւ բեկանի հեծեծելով։ Ժամ է ինձ յԵրեմիայի ողբոցն խառնել ընդ մեր հառաչանս. «Ճանապարհք Սիովնի, ասէ, սգան, զի ոչ ոք է որ մտանէ» [Ողբ. Ա 4]։ Այսոքիկ ասացան յայնժամ յաւերն Երուսաղէմի, բայց կատարեցաւ այժմ։
36 Արդ այս ամենայն ի վաճառէն յայնմ հանդիպեցաւ Հայոց՝ զոր յառաջ սակաւ մի յիշեցաք։ Այս վաճառ անմարդագոյն գոլ թուի ինձ քան զՅուդային. քանզի անդ թէպէտ վաճառօղն ընդ պարսաւանօք, այլ վաճառն գին եղեւ փրկութեան ամենայն աշխարհի։
37 Որպէս մեծն Պետրոս յընդհանրական թուղթսն գրէ. «Ոչ, ասէ, ոսկեղինօք եւ արծաթեղինօք գնեալ ազատեցայք ի ձեր հայրենատուր սնոտի պաշտամանցն, այլ արեամբ որդւոյն Աստուծոյ»։
38 Իսկ աստ վաճառօղն յոյժ ապառումն եւ տմարդի, զի այսքան չարեաց զանձն պարտական կացոյց. զի այգի զոր տնկեաց տէր, եւ մշակեաց Լուսաւորիչն մեր իւրով հնգետասանամեայ քրտնալիր աշխատութեամբ, նա քակեաց զցանկ նորա եւ կործանեաց զաշտարակս նորա, եւ արար զնա կոխան անցաւորաց. մինչ զի «ապականեաց զնա խոզ անտառի, եւ կինճ վայրի ճարակեցաւ ի նմա» [Սաղմ. ՀԹ 14], ըստ դաւթական երգոցն։ Արդ այսոցիկ ամենեցուն լուր առ տէր հասցէ, եւ իրաւունք նմա ի տեառնէ եղիցի. եւ մեք ի մերն դարձուսցուք զոճ բանիս։
39 Արդ ի չորեքհարիւր իննսուն եւ չորս թուականին առաւ Անի, ո՛չ պատերազմի օրինիւ, այլ պատիր բանիւ. քանզի երդմամբ եւ խաչիւ հաւանեցուցին զԳագիկ՝ հրամանաւ թագաւորին, թէ Միայն ի տեսանելն զքեզ, դարձուցից ի քեզ զթագաւորութիւնդ քո, եւ գրեցից զքեզ ժառանգ յաւիտենից աշխարհիդ եւ քաղաքիդ քոյ. եւ քանզի իմաստունն երդնու եւ անմիտն հաւատայ, որպէս եւ իմաստնոցն բերին բանք. եւ դարձեալ, թէ բանք ստոց պարարտ են իբրեւ զլոր, եւ անմիտք կլանեն զնա։
40 Հաւատաց վասն երդմանցն եւ խաչին, եթէ վասն խակութեան մտացն եթէ վասն երկիւղածութեան բարուցն՝ ոչ գիտեմ. տուեալ զբանալի քաղաքին ի Պետրոս, որ յայնժամ ունէր զաթոռ հայրապետութեան Լուսաւորչին մերոյ, եւ յանձնեաց ի նա զամենայն հոգս աշխարհին մեծաւ դաշամբ եւ ուխտիւ։
41 Եւ ոչ եկաց ի պատուէր Վահրամայ եւ այլ ազատացն որ թագաւորեցուցին զնա, այլ նենգաւորին Սարգսի սադրելոյն լուեալ՝ ել ի քաղաքէն, եւ չոգաւ ի Յոյնս զանդարձ ուղեւորութիւն. իբրեւ զձուկն ի կարթէ ըմբռնեալ կամ իբրեւ զհաւ ի ծուղակաց։ Զոր տեսեալ թագաւորին՝ ո՛չ յիշեաց զերդմունսն, եւ ոչ զխաչին զմիջնորդութիւնն. այլ առ իւր արգել, եւ խնդրէր թէ Տո՛ւր զԱնի, եւ ես տաց քեզ փոխանակաւ զՄելիտինէ զգաւառսն որ շուրջ զնովաւ։ Այլ նա ո՛չ առնու յանձն։
42 Եւ ի յերկարիլ խնդրոյս այսորիկ, Գրիգոր որդի քաջին Վասակայ, ելեալ եւ նա գնաց առաջի թագաւորին։ Եւ քանզի այր իմաստուն էր եւ խելամուտ յոյժ աստուածային գրոց, որպէս թէ ո՛չ այլ ոք, իբրեւ ետես եթէ ոչ են թողլոց զԳագիկ ի տեղի իւր, յառաջ կացեալ տայ զբանալին Բջնոյ ցթագաւորն, եւ զամենայն զիւր զհայրենի ժառանգութիւնն. եւ մեծարեալ ի նմանէ՝ առնու զպատիւ մագիստրոսութեան, եւ զտեղիս բնակութեան ի սահմանս միջագետաց գիւղս եւ քաղաքս, գրով եւ ոսկի մատանեաւ յազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան։
43 Իսկ քաղաքացի գլխաւորքն որ նստէին յԱնի, իբրեւ տեսին թէ արգելաւ Գագիկ ի Յոյնս, խորհեցան երբեմն ի Դաւիթ տալ զքաղաքն ի Դունացին, քանզի քոյրն Դաւթի կին էր նորա, երբեմն ի Բագարատ թագաւորն Ափխազաց։
44 Իբրեւ ետես հայրապետն Պետրոս զայնպիսի խորհուրդ, թէ ո՛ւմ եւ իցէ՝ ի գնալ է քաղաքս, առաքէ առ այն որ ունէր զիշխանութիւն արեւելից կողմանն, որ նստէր ի քաղաքին Սամուսատ, զոր ասեն ի հինսն շինեալ Սամփսոնի եւ գրէ, թէ Ծանո՛ թագաւորին թէ մեզ զի՛նչ հատուցանէ փոխարէնս, եւ ես տաց զքաղաքս եւ զայլ ամուրս որ յաշխարհիս են։ Իսկ նա իբրեւ լուաւ փութապէս ծանոյց թագաւորին. եւ լուեալ թագաւորին, գանձիւք եւ իշխանութեամբ հաճեալ զկամս նորա, եւ այնու տիրեցին Անւոյ եւ ամենայն աշխարհին։
45 Իսկ Գագիկ աներախտի մնաց առ թագաւորն. որում առ մարդասիրութեան տուեալ նմա տեղիս, զոր ինքն կամեցաւ, որ յոյժ պակաս էր ըստ արժէիցն Անւոյ եւ այլ աշխարհին, զշնորհակալիսն եւ զտրից տուրսն կաթուղիկոսին հատուցին, յորմէ զքաղաքն առին։ Եւ Գագիկ հրամանաւ թագաւորին առնու իւր կին զդուստր Դաւթի որդւոյ Սենեքերիմայ, եւ տիրէ նորին բաժնին. քանզի Դաւիթ վաղճանեցաւ չունելով այլ զաւակ ժառանգաւոր։
46 Իսկ իշխան ոմն Ասիտ անուն, որ յառաջ կալեալ էր զտէրութիւնն արեւելից, եւ զնա առաքէ թագաւորն տեղակալ քաղաքին Անւոյ։ Որոյ եկեալ՝ անչափ պատուով մեծարէ զհայրապետն Պետրոս, եւ նուաճէ զաշխարհն ընդ ձեռամբ. եւ ինքն բազում զօրօք խաղայ ի վերայ քաղաքին Դունայ։ Իսկ Ապուսուար տէր քաղաքին պատերազմ տուեալ ընդ նմա, անչափ կոտորածս առնէ ի դուռն քաղաքին, յորում տեղւոջ մեռաւ մեծ իշխանն Հայոց Վահրամ հանդերձ որդւովն, որ մեծ սուգ հասոյց Հայոց։
47 Եւ կեցեալ Ասիտն ի տէրութեանն Հայոց, փոխանորդէ զիշխանութիւն նորա Կամենաս ոմն, ի չորեքհարիւր իննսուն եւ երեք թուականիս մերոյ. եւ եկեալ՝ ոչ ըստ առաջին պատւոյն մեծարէ զհայրապետն։ Եւ սկսանի գրով ամբաստան լինել զնմանէ առ թագաւորն, եւ խաբանօք հանէ զնա ի քաղաքէն ասելով, եթէ Հրամայեալ է քեզ թագաւորն տեղի բնակութեան ի Կարին գաւառի յԱրծին աւանի։ Եւ ելեալ հայրապետին գայ ի մեծանիստ եւ ի շահաստան քաղաքս մեր, եւ մեծաւ ուրախութեամբ լցոյց զանձինս տեսողացն, որ ցանկային նմա։
48 Եւ էր ժամանակն մերձեալ ի տօն սրբոյ Աստուածայայտնութեանն. իսկ ի գալ մեծի տօնին իջեալ անչափ բազմութեամբ ի յորդախաղաց ջուրն՝ որ իջանէ ի լերանցն որ ի հիւսիսակողման դաշտին են. եւ կատարեալ անդ զխորհրդածութիւն աւուրն փառաւորապէս, որպէս եւ վայել էր իսկ. իսկ ի ժամ հեղլոյ զտէրունական իւղն ի ջուրն, այր մի տաճիկ յառաջ եկեալ ի բազմութենէն՝ խնդրէ մկրտիլ ի ջուրն։ Իսկ նորա հարցեալ զպատճառն վասն որոյ զայն խնդրէ, եւ տեղեկացեալ ի նմանէ ցանկալ նմա լինել քրիստոնեայ, եւ հրամայէ նմա իջանել ի ջուրն։
49 Իսկ մեռոնակիրն մերձ կալով նմա, առեալ զշիշն ի ձեռն եւ հարեալ զձեռամբն, եբեկ զշիշն՝ առատապէս հեղլով զիւղն ի վերայ նորակնքին եւ ջրոյն. եւ յապակւոյն բեկոր ինչ հարեալ կարեվէր խոցեաց զձեռն նորա, յորդութիւն արեան յերկիր հեղլով. զոր տեսեալ բազմաց ընդ խտրանօք արկեալ զեղեալսն, ասելով՝ թէ Չէ բարւոյ ինչ նշան. որ եւ ի նոյն աւուր կատարեցաւ իսկ։
50 Քանզի մինչդեռ ճաշաժամուն ի սեղանն էին, հասին կալանաւորք եւ առին զնա, տարան եդին ի բերդին՝ որ կոչի Խաղտոյ Առիճ։ Եւ Ապա ածեալ ի Հայոց զքեռորդի նորին զԽաչիկ անուն, եւ եդեալ ի բերդին որ կոչի Սեաւ Քար. եւ մնացին անդ մինչեւ մերձ ի զատիկն։ Եւ ապա հանեալ զնոսա անտի, տարան ի Կոստանդնուպօլիս առաջի թագաւորին. քանզի եւ զԱնանիա զերէց եղբայրն Խաչկայ յառաջ տարաւ ընդ իւր ներքինի ոմն, որ ունէր զպատիւ կէս թագաւորութեան։
Գլ. 11
0 Ի սոյն ամս բացաւ դուռն բարկութեան յերկնից ի վերայ աշխարհիս մերոյ. եւ շարժեալ զօրք բազումք ի Թուրքաստանէ, որոց երիվարքն արագունք իբրեւ զարծուիս, եւ սմբակք նոցա իբրեւ զվէմ հաստատունք. աղեղունք լարեալք, եւ սլաքեալ նետք նոցա, գօտեւորեալք քաջապէս, եւ անլուծանելի ունելով զխրացս կօշկաց։
1 Եւ ելեալ ի գաւառն Վասպուրականի, յարձակեցան ի վերայ քրիստոնէից իբրեւ գայլս քաղցեալս անյագեալս ի կերակրոյ. եւ եկեալ մինչեւ ի գաւառն Բասեան, եւ մինչեւ ի դաստակերտն մեծ՝ որ կոչի Վաղարշաւան, եւ քանդեալ ապականեցին գաւառս քսան եւ չորս սրով եւ հրով եւ գերութեամբ։ Ողորմագին եւ բազում ողբոց եւ արտասուաց արժանի է պատմութիւնս։ Զոր իբրեւ զառիւծունս ընթացան, եւ իբրեւ կորիւն առիւծուց անողորմաբար արկին զդիակունս բազմաց գէշ գազանաց եւ թռչնոց երկնից. եւ կամէին այնու ձեռնարկութեամբ գալ ի քաղաքն Կարնոյ։
2 Բայց որ ծովու եդ սահման՝ ասելով՝ «Ցայդ վայր եկեսցես, եւ այլ մի եւս յաւելուցուս, այլ այդրէն ի քեզ խորտակեսցին ալիք քո» [Յովբ. Լը 11], նա արկ զխաւար թանձրամած առաջի նոցա, եւ արգել զնոսա յընթացից իւրեանց։ Զայս առնէ ըստ իւրոյ անճառ իմաստութեանն, որպէս զի ահիւ նոցա մեք խրատիցիմք, եւ նոքա ուսանիցին թէ ոչ իւրեանց զօրութեամբ ինչ արարին զոր արարին. այլ ձեռնն որ արգել զնոսա հզօրապէս, նոյնն արար ճանապարհ գնալոյ նոցա։
3 Արդ հեղ զբարկութիւնն իւր ի վերայ մեր ի ձեռն ազգի օտարի, վասն զի մեղաք նմա. եւ դարձեալ զղջացաւ ի չարեաց իւրոց ածել ի վերայ մեր, զի ողորմած է. վասն որոյ ոչ ի սպառ բարկանայ եւ ոչ յաւիտեան պահէ ոխս։ Միովն ի մէնջ բռնադատի՝ զիրաւացի դատաստանն ի մէջ բերելով, զի դատաւոր արդար է. եւ միւսովն կանխէ յողորմութիւն, վասն զի հայր գթութեանց է. եւ միւսովն զղջանայ ի վերայ չարեաց մերոց, քանզի Աստուած ողորմութեանց է։ Որպէս եւ աստստին իսկ զերկոսեանն եցոյց առ մեզ. ըստ արժանահաս վրիժուցն ծանրացոյց զձեռն իւր ի վերայ մեր եւ դարձաւ փութապէս անցոյց զբարկութիւն իւր, զի մի՛ ի սպառ սատակեսցէ զմեզ։
4 Այլ մեք զՓարաւոնին ախտացաք զծանրասրտութիւն, եւ զյոյժ յիմարին յիւրոց ախտակցաց, որ երբեմն տանջեալ՝ խոստովան լինի ասելով. «Մատն Աստուծոյ է այս» [Ել. Ը 19]. եւ յանցանել բարկութեան պատուհասին՝ արբեալ ամբարտաւանութեամբ ասէ. «Ո՛չ գիտեմ զտէր, եւ զԻսրայէլ ո՛չ արձակեմ» [Ել. Ե 2]։ Մինչեւ ուղերձեաց ի յինքն զվերջին պատուհասն՝ բնակից լինելով անդնդային խորոցն։ Բայց բարւոք ասէր վատշուէրն, թէ մատն Աստուծոյ է այս. զի ձեռն տասն մատամբք ունի առ գործն զկատարելութիւն. որպէս եւ անդ ի միոջէ սկսեալ՝ ի տասն աւարտեաց զհարուածոցն զխրատ, եւ ապա արձակեաց զԻսրայէլ։
5 Արդ մեք ի հոլանիլ բարկութեանն եւ ի բորբոքիլ հրատին եւ ի շարժիլ եղեռնաւոր չարեացն, ահիւ ահաբեկ եղեալ՝ յոյժ զդողի հարեալ զարհուրեցաք. բայց ողորմեցաւ Աստուած, եւ խաւարաւ փակեաց զճանապարհս նոցա, եւ խափանեաց զընթացս արշաւանաց անօրինացն։
6 Կարծական եղեւ մեզ բարին, եւ չմարդոյ գտաք առ շնորհակալիսն. զի զոր պարտ էր ի ձեռն խրատու եղբարց մերոց ողջախոհանալ մեզ, եւ փութալ կանխել առ մարգարէն, եւ ուսանիլ ի նմանէ զկեցուցանօղ զխրատն, «Դադարեցէք, ասէ, ի չարեաց ձերոց, եւ ուսարուք զբարիս գործել» [Ես. Ա 16-17], եւ որ զհետ սոցին գան բանք.
7 եւ յանձանց ուղղութենէ հաշտեցուցանել զԱստուած, եւ շիջուցանել զգեհենաբորբոք պատուհասն, եւ զբարձրացեալ ձեռն խոնարհեցուցանել ի բարկութենէ ի ներումն. նա՛ ի մոռացօնս եղեւ մեզ այս, եւ ոչ ծագեաց անգամ ի սիրտս մեր գիտութիւն նորա. այլ որ անօրինելոցն անօրինէր, եւ որ անիրաւելոցն էր, անիրաւէր. մինչեւ ըստ օրինակի վարազացն՝ ի վերայ սրոյն մղեցաք զանձինս, զբովանդակն ի մեզ բերելով։
8 Թուէր մեզ թէ նոքա մեղաւոր գոլով՝ կրեցին զպատուհասն, եւ մեք ըստ արդարութեան մերոյ ապրեցաք. եւ ոչ գոյր ի յիշատակ մեզ տէրունական պատուէրն՝ իմաստնացուցիչ խրատն.
9 «Գալիլեացիքն, ասէ, զորոց արիւնսն Պիղատոս խառնեաց ընդ զոհս նոցա, համարիք թէ նոքա մեղաւո՞րք էին քան զամենայն մարդիկ, ո՛չ. այլ թէ ոչ ապաշխարիցէք, նոյնպէս ամենեքեան կորնչիցիք» [Ղուկ. ԺԳ 4-5]։ Իսկ մեք ըստ ամովսական բանիցն, որովք նախատէր զԻսրայէլ, որք զպարզեալ գինին ըմպէին, եւ անոյշ իւղովք փափկանային, եւ ի գահոյս փղոսկրեայս հանգչէին, եւ որ այլն եւս, եւ ոչ ցաւէր նոցա վասն բեկմանն Յովսեփու։
10 Քանզի խնդրէ Աստուած՝ զի յորժամ զոմանս տանջանաց մատնիցէ, մերձաւորքն ընդ նոսա վշտակից լինիցին. ըստ այնմ, «Լալ ընդ լացօղսն» [Հռոմ. ԺԲ 15]։ Այլ նոքա զնորին հակառակն առնէին. ի միոջէ արենէ էին, եւ ընդ գերութիւն ցեղին Յովսեփու չցաւէր նոցա. վասն այնորիկ յերգ արկեալ մարգարէն՝ ամբաստան լինէր զնոցանէ։ Այսպէս եւ ի մերումս հանդիպեցաւ։
11 Քանզի յամի չորեքհարիւրերորդի իննսներորդի եօթներորդի թուականիս մերոյ՝ որ էր երկրորդ ամ գերութեանն մերոյ, շարժեալ միւսանգամ մրուր դառնութեան լի բարկութեամբ ի տանէն Պարսից՝ ահագին ծփանօք, եւ եկեալ հեղաւ յընդարձակ դաշտն Բասենոյ եւ Կարնոյ. եւ ցայտուկս հեղեղատին կալաւ զչորս անկիւնս երկրին. յարեւմուտս՝ մինչեւ ի Խաղտեաց գաւառն. իսկ ի հիւսիսի ՝ մինչեւ ի Սպեր եւ մինչեւ յամուրսն Տայոց եւ Արշարունեաց. իսկ ի հարաւ մինչեւ ի Տարօն եւ մինչեւ ի գաւառն Հաշտենից մինչեւ յանտառս Խորձենոյ։
12 Եւ զետղ առեալ դադարեաց աւուրս չորեքտասան, եւ ծովացեալ ծածկեաց զլերինս եւ զմացառ վայրս, եւ կալաւ բնաւ զաշխարհս. որ ինձ թուի յանապակ գինւոյն յայնմանէ գոլ նմա, զոր մանուկն Երեմիա ի տեսողութեանն իւրում ոսկի բաժակաւ մատռուակեալ արբոյց թագաւորաց, ազգաց, քաղաքաց, իշխանաց եւ զօրաց նոցա. եւ յետ ամենեցուն արբոյց տանն Սիսակայ. ահա յայտնի կատարումն մարգարէութեանս դիպումն։
13 Քանզի արբ տունս Հայոց յանապակէն յայնմանէ եւ արբեցաւ յարբումն չար. արբ եւ թմրեալ յիմարեցաւ. արբ մինչեւ զբովանդակն յինքն ընկալաւ. եւ այժմ անկեալ կայ ի կիցս ամենայն ճանապարհաց մերկ եւ խայտառակեալ, եւ կոխեն զնա նախատանօք անցաւորք ճանապարհաց։ Ելեալ ի տանէ, օտարացեալ ի ծանօթից, հեռացեալ յընտանեաց եւ յազգականաց, գերի եւ կալանաւոր ամենայն ազգաց։
14 Ժա՛մ է ինձ զմարգարէականն զայն բարբառել բանս, եթէ «Զմնացորդսն թրթրոյն եկեր մարախն, եւ զմնացորդս մորեխին եկեր ջորեակն, եւ զմնացորդս ջորեկին եկեր գրուիճն» [Յովել. Ա 4]։ Իմ են եւ այսոքիկ, քանզի ի մեզ կատարեցան ամենայն կանխասացիկ բանք մարգարէիցն. արդ թրթուրն եւ մորեխն այն անցեալ են. իսկ ջորեակն եւ գրուիճն սոքա են՝ վասն որոյ ճառս մեր արկեալ է։ Քանզի յառաջին անգամոյն՝ յորժամ ելին Պարսիկք եւ այլ խուժադուժ ազգք հեթանոսաց, եւ մարդակոտոր սատակմամբ ապականեցին գաւառս բազումս, եւ առ եւ գերի բազում առեալ իջին յաշխարհն իւրեանց, աւետաւորք եղեն ազգաց եւ թագաւորութեանց.
15 եւ հրաւէր տուեալ նոցա՝ ասեն ըստ մարգարէին, թէ «Գազանք անապատի եկա՛յք կերէ՛ք զայս որ յանտառիս է» [Ես. ԾԶ 9]։ Եւ ի գալ միւսում ամին ժողովեցան իբրեւ արծուիք ի վերայ կերակրոյ անհամար բազմութիւնք զօրաց աղեղնաւորաց եւ սուսերամարտից. եւ մեծաւ խրախուսանօք ճեպ ի ճեպոյ ելին յաշխարհս մեր յամսեանն սեպտեմբերի, ի տօնի սրբոյ Խաչին յաւուր չորեքշաբաթու։
16 Աստանօր մեզ պատմութիւնս ողբոց եւ աշխարանաց է, եւ զամենեսեան հանդէսք պատմութեանս ի կոծ հրաւիրէ։ Զի թէ Նինուէացիքն ի վերայ սպառնալեաց մարգարէին, եւ այն զի մի անձն եմուտ ի քաղաքն, օտարաշխարհիկ եւ անծանօթ յամենեցունց եւ առանց նշանաց, այնքան ահիւ ահաբեկ եղեալ՝ մինչ զի ի թագաւորէն սկսեալ մինչեւ յայն որ՝ յաղօրիսն նստէր, միաւոր եղեւ ամենեցուն կոծ, ամենեքեան խորգազգացք, ամենեքեան արջնազգեստք, ամենեքեան հատեալք ի կերակրոյ, եւ զբնութիւնն բռնադատէին առատանալ ողբովք, նաեւ զեղերամայր կանայս ձայնակից ինքեանց կոչէին. «Թերեւս, ասէ, զղջասցի Աստուած, եւ դարձցի սրտմտութիւն նորա ի մէնջ»:
17 Մերս քանիօ՜ն առաւել ողբոց արժանի է, որ ոչ սպառնալիք միայն, այլ պատուհաս բարկութեան հասեալ եւ ի գլուխ ելեալ, եւ մեք չարագանեալք եւ կործանեալք եւ տեսարան աշխարհի եղեալ. զոր եւ առաքեալն ի վերայ սրբոցն առնու զբանս, եւ չար պատմութիւն թողեալ զկնի մեր ազգաց յազգս։ Քանզի քաղաքք աւերեալք եւ տունք այրեցեալք, ապարանք հնոցացեալք, եւ արքունաշէն սրահք աճիւնացեալք։ Արք ի հրապարակս կոտորեալք, եւ կանայք ի տանց գերի ելեալք, եւ կաթնասուն տղայք զքարի հարեալք, եւ գեղեցիկ դէմք պատանեկաց թառամեալք։
18 Կոյսք ի հրապարակս ի խայտառականս անկեալք, եւ երիտասարդք առաջի ծերոց սրախողխող եղեալք. պատուական ալիք ծերոց ընդ արիւն եւ ընդ ապաժոյժ եկեալք, եւ դիակունք նոցա թաւալգլոր խաղացեալք։ Սուրք թշնամեացն շլացեալք, ի ձեռք նոցա ի զօրութենէ պակասեալք. աղեղանց նոցա լարք հատեալք, եւ նետք ի կապարճից նոցա սպառեալք. անձինք նոցա ձանձրացեալք, եւ սիրտք նոցա յողորմութիւն ոչ եկեալք։
19 Ո՜վ ողորմութեան քո Աստուած, որ այնքան ներեցեր անօրինացն խրոխտալ ի վերայ խաշին արօտի քո։ Յիշեա՛ զժողովուրդ քո զոր ստացար ի սկզբանէ գալստեամբ միածնի քո, եւ փրկեցեր արեամբ օծելոյդ։ Ընդէ՞ր մերժեցեր, Աստուած, ի սպառ, բարկացար սրտմտութեամբ քո եւ մատնեցեր զմեզ ի ձեռս արանց անօրինաց, խստաց եւ ապստամբից։
20 Մի՛ յիշեր զմեղս մեր, եւ մի՛ վասն մեղաց մերոց դարձուցաներ զերեսս քո ի մէնջ. այլ յիշեա՛ զձեռն քո հզօր եւ զբազուկ քո բարձր, որով տիրէիր մեզ, եւ անուն քո կոչեցեալ էր ի վերայ մեր։ Եւ արդ ահա դու բարկացար, եւ մեք մեղաք, վասն այնորիկ մոլորեցաք գերութեամբ ի բազում ազգս, եւ եղաք իբրեւ զպիղծս ամենեքեան։ Հողմք մերժեցին զմեզ, եւ ոչ ոք իցէ որ կարդայցէ զանուն քո, եւ որ յիշեսցէ ապաստան առնել զքեզ. զի դարձուցեր զերեսս քո ի մէնջ եւ մատնեցեր զմեզ վասն մեղաց մերոց։ Մի՛ յաւիտեան բարկանար մեզ, եւ ի ժամանակի մի՛ յիշեր զմեղս մեր։
21 Ո՛հ եւ աւաղ աւուրն այնորիկ լուսանալոյ. զի լոյսն որ յաւուրն առաջնումն անմարմին տեսակաւ ի բանէն Աստուածոյ գոյացաւ, եւ ի չորրորդում աւուրն ընդ մարմնոյ պարուրեալ՝ ի լուսաւորս բաժանեցաւ, իշխան տուընջեան եւ գիշերի լինելով, եւ աշխարհի ճանապարհորդք յաւիտենից. մինն զմարդ ի գործ յարուցանելով, եւ միւսն գազանաց համարձակութիւն տալով։
22 Այսօր միջօրեայ աւուրն այնորիկ՝ մեզ ի խաւար փոխարկեալ գիշերացաւ, եւ գազանաբար ազգն հեթանոսաց որք ի վաղնջուց ի խշտիս իւրեանց մռնչէին, ըստ մարգարէին ձայնի, եւ յԱստուծոյ հօտիցն խնդրէին կերակուր իւրեանց, ի գիշերանալ մեզ աւուրն այնորիկ՝ ելին եւ տարածեցան ընդ երեսս երկրի, եւ գտին որս բազում եւ յագեցան կերակրովք, եւ նշխարեցին տղայոց իւրեանց յամս բազումս։
23 Արդ թէպէտ եւ յամենայն տեղիս որս բաւականապէս պատրաստեցաւ նոցա, քանզի իբրեւ զդրախտ փափկութեան լի պտղով գտաւ երկիր առաջի նոցա. բայց առաւել ի գաւառն Մանանաղւոյ ի լեառն՝ որ կոչի Սմբատայ Բերդ. քանզի անդ ժողովեալ էին բազմութիւն անթիւ փախստէիցն, եւ անասնոցն որ ոչ գոյր թիւ։ Յորոց վերայ հասեալ անօրինացն ապականեցին զամուրս նորա, եւ մտեալ ի ներքս՝ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին զամենեսին։
24 Անդ էր տեսանել տեսութիւն ողորմելի եւ բազում ողբոց արժանի. զի զոմանս ի նոցանէ որք ի բուռն անկանէին՝ սրամահ առնէին եւ որք յառապար տեղիս անկանէին եւ ամրանային, նետիւք խոցոտեալ սատակէին. եւ զբազումս ի վերայ անձաւին ելեալք մեծամեծ վիմօք գլաջարդ առնէին՝ որոց դիակունքն գլաթաւալ ի վերայ միմեանց շեղջեալ իբրեւ զկոյտս փայտահարաց՝ զառաջիկայ զձորն լնուին։
25 Վա՜յ եւ աւա՜ղ շատ դառն լուսոյ աւուրն այնորիկ. զի քաջ արքն վառեալ զինու եւ սրտմտութեամբ եռացեալք գումարէին եւ վատքն թալկանային, կանացիքն յիմարէին եւ երիտասարդքն խիզախէին, այլ ելս իրացն ոչ կարէին իմանալ։ Քանզի յամենայն կողմանց պատնէշ թշնամեացն պաշարեալ էր զնոսա. ոչ գոյր անդ սէր սիրելեաց եւ ոչ աւաղ բարեկամաց. մոռացաւ հայր զգութ որդւոց, եւ մայր զսէր նորածին մանկանց։
26 Որ կարէր յիշել անդ կին նորահարսն զսէր փեսայի, եւ ոչ զմտաւ ածէր այր զգեղ ցանկալի ամուսնոյն իւրոյ. պակասեցան երգք պաշտօնէից ի բերանոյ քահանայից, եւ հատան ձայնք սաղմոսաց ի շրթանց սաղմոսողաց. կալաւ առ հասարակ զամենեսեան դողումն եւ երկիւղ։ Եւ ի սաստիկ տագնապէն, բազում կանայք յղի գոլով՝ վիժեցին զմանկունս. եւ այսպիսօրէն գործով՝ իբրեւ վարմաւ որսորդաց թակարդեալ զլեառնն զօրն ամենայն՝ մինչեւ լքան եւ հատան ի զօրութենէ։
27 Իսկ ի գալ երեկոյին, առեալ զառ եւ զգերի եւ զկապուտ սպանելոցն, չոգան ի տեղւոյն։ Իսկ զկնի ելանելոյն նոցա, անդ էր տեսանել տեսութիւն ողորմելի, եւ քան զառաջինն ողորմագոյն եւ բազում ողբոց արժանի։
28 Քանզի բազմադիմի էին օրհասք մահուն. զի ոմանք յանկելոցն դեռ յոգիս կէին, եւ լեզուք նոցա ի ծարաւոյ ցամաքեալք, նեղ եւ նուրբ ձայնիւ հայցէին հայթայթանս ծարաւոյն գտանել, եւ ոչ ոք էր որ տայր. իսկ կէսք չարապէս վիրաւորեալք, եւ ի ձայնէ պակասեալք, ուժգնակի շնչէին. եւ այլք ընդ փողիցն զենեալք՝ կիսամեռք գոլով, դժուարաւ խռնչէին, իսկ ոմանք ի դժուարին խոցուածոցն մարմանջեալք՝ աքսոտէին ոտիւք, եւ եղնգամբք ձեռացն զերկիր դափր հատանէին։
29 Բայց առ նոքօք եւ ա՛յլ ահագին էր տեսիլ տեսանել, որ եւ զքարինս անգամ եւ զայլ անշունչ արարածս շարժէ ի յողբս եւ ի հառաչանս. քանզի անօրէնքն յորժամ զգերիսն հանին ի լեռնէն, զտղայսն առեալ ի գրկաց ծնողացն՝ յերկիր ընկեցին, որովք ի բազմութենէ նոցա եռայր առհասարակ տեղի բանակի նոցա։
30 Ոմանք ի յանկելոցն զքարի հարեալ սատակէին, եւ կիսոցն կուշտքն պատառեալ, եւ փորոտիքն յերկիր հեղեալ. իսկ զկենդանեացն զկառաչ ո՜ր լսելիք տանել կարէին. քանզի որ հետիոտիւք ընթանալ կարէին, այսր անդր յածելով զմարս իւրեանց խնդրէին, յորոց ի բարձրաձայնութենէ լալեացն՝ արձագանք լերինն զհետ հնչէին,
31 իսկ այլք որք չեւ եւս էին հաստատեալք յոտս, ի գուճսն սողալով կառաչէին. իսկ որք քան զնոսա ի տխեղծ հասակին էին, ոտիւք զերկիր հարկանէին. եւ ի սողալոյն պակասեալք ի ձայնս, ո՛չ կարէին արտաքս բերել զհագագն. եւ այսպիսի ողորմագին ձայնիւք եւ անհատ աղաղակաւ՝ զգառանց բերէին զնմանութիւն, որ դեռադեռ ի մարցն բաժանեալ՝ ի հորձիցն ելեւելս առնէին վասն անժոյժ գոլոյ բնութեանն. եւ անդադար ղօղանջիւք վիրաւորէին զօդն, եւ ձանձրացուցանէին զլսելիս լսողացն։
32 Այսոքիկ են չարաչար պատմութիւնք քո, ո՜վ լեառն. լեառն՝ ոչ ընդ որ հաճեցաւ Աստուած բնակել ի նմա, այլ լեառն արեան, կոխման եւ կորստեան։ Ո՛չ է մարթ անուանել զքեզ լեառն, այլ խորխորատ տղմոց ի կորուստ ամենայն բնակչաց երկրի, քանզի ի քեզ գազանք օթագայանան, եւ ցինք եւ անգեղք արարին իւրեանց բնակութիւն. ի քեզ աղուեսունք երամակեալք, խայտացեալք, լցեալք ի կերոյ։
33 Ո՛վ լեառն, ոչ ըստ Հերմոնի ի ցօղոյ երկնից պարարտացար ի քեզ կաթելոց, այլ ի ճարպոյ եւ յարենէ դիականց ի քեզ կոտորելոց։ Ո՜վ լեառն, ոչ ըստ սինէականին Մովսեսի առ Աստուած խօսից եղեր միջնորդ, այլ զբազում քահանայս լռեցուցեր ի սաղմոսական երգոց, որք աղօթիւք միշտ խօսակիցք Աստուծոյ լինէին։
34 Եղիա երկուցեալ ի մահուանէ, Յեզաբելայ փախստական՝ ի Քորեբ անկեալ ապրեցաւ. եւ սոքա ի քեզ ապաստան եղեալ՝ մատնեցան ի ձեռն սրոյ, եւ բաժինք աղուեսուց եղեն։
35 Ո՜վ լեառն, համաձայն տեսանեմ զքեզ լերինն Գեղբուայ, յորոյ վերայ անկան ազունքն Իսրայէլի։ Վասն որոյ ժա՛մ է ինձ զառ ի Դաւթայն զառ ի նա զասացեալսն՝ ի քեզ երկրորդել։ Լերինք Սմբատայ, մի՛ անկցի ի վերայ ձեր անձրեւ, եւ մի՛ ցօղ. քանզի արբէք դուք յարենէ հաւատացելոց՝ արանց եւ կանանց ի ձեզ անկելոց։ Այլ որ վասն լերինն այնորիկ չար համբաւ պատմութիւն էր՝ զկայ առցէ, թէպէտ ի բազմաց սակաւ ինչ ասացի։
36 Աստանօր ի մերս դարձուցից զոճ բանի պատմութեանս. եւ կամիմ ըստ ուժոյ իմոյ յամել ի բանս, որպէս զի ամենեցունց շարժեցից զարտասուս։ Կոչեմ եւ զձայնարկու կանայս ընդ Երեմիայ, զի ընդ իս զողբս յարդարեսցեն. քանզի ոչ եթէ լերանց եւ անձաւաց եւ անապատ տեղեաց առնեմ զպատմութիւնս, յոր սինլքորք փախստէիցն երթեալ բնակեցան։
Գլ. 12
0 Այլ քաղաքի, եւ քաղաքի այսպիսում, որ հոյակապ եւ ականաւոր էր ամենայն աշխարհաց, իբրեւ զքաղաք որ ի վերայ լերինն կայցէ. եւ ծով եւ ցամաք երկնէր եւ առատանայր կրել ի սմա զզօրութիւն իւր. որպէս բարձրն Եսայիաս վասն Երուսաղեմի մարգարէանայր։
1 Արդ սա յառաջինսն՝ մինչդեռ բարեացն առատութեամբն պսակեալ էր, ամենայն ինչ ըստ մտի էր սորա. եւ նման իմն էր նորահարսն կնոջ, որ գեղոյն վայելչութեամբ եւ զարդուցն պայծառութեամբ՝ ցանկալի գոլ ամենեցուն։
2 Քանզի իշխանք սորա էին մարդասէրք, եւ դատաւորքն արդարադատք եւ կաշառուցն ներողք։ Վաճառականք՝ եկեղեցւոյ շինողք եւ զարդարիչք, կրօնաւորաց օթեւանք եւ հանգուցիչք, եւ առ աղքատս ողորմածք եւ դարմանիչք։ Ոչ գոյր խաբէութիւն ի վաճառսն, եւ ոչ նենգութիւն ի տուրեւառիկ փոփոխմունսն։ Ընդ բամբասանօք էր վաշխից եւ տոկոսեացն շահք, եւ խոտեալ եւ անարգեալ էր ի նուէրս ընծայից պատարագ նոցա։
3 Ամենեցուն մի նախանձ էր բարեպաշտութեան. քահանայք սորա սրբակեացք եւ աղօթասէրք, եւ եկեղեցական սպասու հլուք եւ հպատակք։ Վասն որոյ վաճառականք սորա փառաւորք, եւ առգնօղքն թագաւորք ազգաց։ Եւ իբրեւ ակն մի պատուական լուսագեղ պայծառութեամբ փայլէր քաղաքս մեր ի մէջ ամենայն քաղաքաց, ամենեւին գեղեցիկ, բոլորովին զարդարուն։
4 Բայց յորմէ հետէ մտին յեկեղեցիս մեր Սեքստացիք եւ Պիհռոնացիք, եւ արդարութեան օրէնքն յանիրաւութիւն դարձաւ, եւ յարգի եղեւ արծաթսիրութիւն քան զաստուածսիրութիւն, եւ մամոնայ քան զՔրիստոս. յայնժամ ամենայն համեստութիւն կարգաց զառածեալ՝ յանկարգութիւն դարձաւ։
5 Իշխանք սորա գողակիցք եղեն գողոց, վրիժագործք եւ արծաթոյ ծառայք. դատաւորք սորա կաշառառուք եւ վասն կաշառոյ գողանային զիրաւունս. դատաստան որբոց ոչ առնէին, եւ յիրաւունս այրեաց ո՛չ խոնարհէին։ Վաշխից եւ տոկոսեաց օրէնք եդան, եւ ցորենոյ բազմապատկութիւն, որով երկիր պղծի եւ արգելու զարգանդ առ ի տալոյ զպտուղ ի ժամու իւրում առ ի կերակուր մարդկան։
6 Որ խաբէր զընկերն՝ պարծէր իմաստուն գոլ, եւ որ յափշտակէր՝ ասէր. Ես հզօր եմ։ Զտունս տնակից աղքատացն, եւ զսահմանս անդաստանաց նոցա յափշտակէին մեծատունքն, եւ չկաթէր ի լսելիս նոցա աստուածապատուէր անէծքն գրեալքն ի ձեռն Մովսեսի ծառայի տեառն.
7 «Անիծեալ է, ասէ, որ յափշտակէ զարտս ընկերին» [Բ Օր. ԻԷ 17]։ Կամ զոր բարձրն Եսայիաս բողոք բարձեալ սաստէ այնպիսեացն. «Վա՜յ, ասէ, այնոցիկ, որ յարեն զտուն ի տուն եւ անդաստան առ անդաստան մերձեցուցանեն, զի զընկերին հանիցեն։ Նա աւանիկ ազդ եղեւ յականջս տեառն զօրութեանց այդ ամենայն» [Ես. Ե 8-9], եւ որ ի կարգին է, լռեմ խնայելով ի ձեզ։
8 Չգոյր ի յիշատակ նոցա այգին Նաբովթայ, եւ Յեզաբէլ՝ որ յափշտակեաց զայն, թէ զի՛նչ կրեաց, որ մինչեւ ցայսօր փող հնչէ յամենեցունց լսելիս։ Բարձաւ եւ ի քահանայից երկիւղ եւ ընտրութիւն սրբութեան. նեղին եւ մղին մերձենալ ի սեղանն եւ սպասաւորեն անճառ խորհրդոյն որ հրեշտակաց է զարհուրելի, թո՛ղ թէ մարդկան, եւ զայն ի ձեռն արծաթոյ եւ ո՛չ Աստուծով. եւ ի մոռացօնս եղեւ սաղմոսական երգն որ ասէ. «Խոտեսցին այնոքիկ որ ընտրեալ են արծաթով»:
9 Զի՞նչ ասացից եւ որ առ կանայս ամբաստանութիւն է. բաւական են առ ի յԵսայեայ ասացեալքն, չկարօտանան մերում բանիցս։ Քանզի նա զԵրուսաղէմի կանայսն՝ վասն զարդասէր լկտութեանն այսպէս յանդիմանէ. «Փոխանակ, ասէ, զի հպարտացան դստերք Սիովնի, եւ գնացին ի բարձր պարանոց» [Ես. Գ 16]։ Նախ զարմատոյն ամենայն չարեաց բուռն հարկանէ, զամբարտաւանութենէն ասեմ. զի նա է մայր եւ սկիզբն ամենայն չարեաց, զի ի մարդկանէ դեւս գործէ, եւ նոցին տանջանացն վիճակակից առնէ։
10 Արդ՝ ամենեցուն չար է ախտս այս, բայց կարի առաւել կանանց ազգի. վասն այսորիկ նախ զնոսա դատի, եւ ապա ի կարգ արկեալ յիշէ զստորինսն ընդ երկիր զքարշիլն, եւ զգինդսն, զմատանիսն, զապարանջանսն, զքօղէսն, զմեհեւանդսն եւ զայլն ամենայն։
11 Տե՛ս լսող, եւ զհատուցումն նոցին. «Փոխանակ, ասէ, ոսկի զարդուցն, գլխոյն կնտութիւն» [Ես. Գ 24]. զի ի զարդուցն մերկացուցեալ զգլուխն, զհերսն հատանէին ծաղր առնելով զնոսա։ «Փոխանակ ոսկի կամարացն չուան գօտի. եւ փոխանակ պատուական հանդերձիցն քրձազգեաց, ասէ, լինել» [Ես. Գ 24]. զի յորժամ ի գերութիւն հանդերձեցան, գերիչքն զայն շնորհեցին նոցա։
12 Ոչ վայրապար եղեւ ինձ անցանել ընդ այս ամենայն. այլ զի ցուցից, թէ որպէս ըստ կարգի նոցա յանցանքն մեր, նոյնպէս ըստ նոցա պարտ էր եւ խրատ ընդունել մեզ, եւ առաւել եւս։ Զի թէ նոքա առանց օրինակի զայն կրեցին, մերս քանիօ՜ն առաւել պատժոց արժանի չիցեն՝ յետ զնոսա մեզ օրինակ ունելոյ, եւ Քրիստոսի խրատուն՝
13 որ աղաղակէ եւ ասէ. «Թէ ո՛չ առաւելուցու արդարութիւն ձեր աւելի քան զդպրացն եւ զփարիսեցւոցն, ո՛չ մտանէք յարքայութիւնն երկնից» [Մատթ. Ե 20]։ Եւ մեք ոչ յարդարութիւնն եւեթ, այլ եւ ի մեղսն առաւել գտանիմք, եւ զո՞ր ներել թողութեան ունիցիմք։
14 Արդ տե՛ս զդիւրակշիռ եւ զդէպ հատուցմունսն։ Ելին Պարսիկք ի վերայ Երուսաղէմի, ելին եւ ի վերայ մեր. աւերեցաւ Երուսաղէմ, աւերեցան եւ քաղաքք մեր։ Մտին հեթանոսք ի տաճարն սուրբ, եւ յաւարի տարան զզարդարանս նորա, եւ պղծեցին զտաճարն սուրբ. մտին եւ յեկեղեցիս մեր, եւ համարձակեցան յանմտանելիսն, եւ պղծեցին պիղծ գարշապարօք զսրբութիւնս նորա. եւ կապուտ կողոպուտ արարին զզարդս նորա։
15 Հրայրեաց եղեւ տաճարն սուրբ. այրեցան եւ ի մեզ փոխանակ միոյ տան՝ բազում եկեղեցիք. եւ առանց համարոյ անկան քահանայք նոցա ի սուր. եւ զմերոյս ո՞վ բերէ զհամար։
16 Ժա՛մ է ինձ ի դաւթական բանսն ելանել, եւ նորին ձայնիւ զմերս յօրինել զողբս. «Ընդէ՞ր տէր կացեր ի հեռաստանէ, եւ անտես արարեր զմեզ ի նեղութեան մերում» [Սաղմ. Ժ 1], յանօրինել անիրաւին ի սրբութիւնս քո, եւ ի պարծիլ ատեցողացն զքեզ ի մէջ տօնից քոց. զի ահա մտին հեթանոսք ի ժառանգութիւն քո, եւ պղծեցին զտաճար սուրբ քո. այրեցին ի հուր զսրբութիւնս քո, եւ յերկիր խոնարհեցուցին զփառս եկեղեցւոյ քո.
17 հեղին զարիւնս ծառայից քոց որպէս ջուր, ո՛չ որպէս յայնժամ՝ շուրջ զԵրուսաղեմաւ միայն, այլ՝ թէ ամենայն երկիրս լցաւ արեամբ սպանելոցն. իսկ զթաղելոց նոցա զհաշիւ եւ ի միտս անգամ ո՞ բերէր։
18 Բայց զքաղաքիս մերոյ զբազմադիմի եւ զանհնարին չարիս ընդ գրով ո՞վ կարիցէ արկանել. զի որպէս գրեալ է վասն սոդոմայեցւոցն, թէ «Արեգակն ծագեաց ի յերկիր, եւ տէր տեղաց ի Սոդոմ հուր եւ ծծումբ, եւ այրեաց զնա» [Ծն. ԺԹ 23-24]. նոյնգունակ եւ աստ ի ծագել արեւուն յերկիր՝ հասին ի վերայ անօրինացն ժողովք իբրեւ շունք քաղցեալք, եւ շրջապատեցին զքաղաքն. եւ մտին իբրեւ հնձողք ոճոյ ագարակի, եւ սուր առն ի վերայ եդեալ հնձեցին մինչեւ անջատեցաւ ի կենդանւոյ քաղաքս։
19 Իսկ զփախուցեալսն ի տունս կամ յեկեղեցիս՝ հուր հարեալ այրեցին անողորմաբար, բարեգործութիւն զիրսն կարծելով, որպէս կանխաւ Փրկիչն ասէր. «Եկեսցէ ժամանակ, զի ամենայն որ սպանանիցէ զձեզ, համարիցի պաշտօն մատուցանել Աստուծոյ» [Յովհ. ԺԶ 2]. եւ զպատճառսն ինքն յայտ առնէ. «Եւ զայն արասցեն ընդ ձեզ վասն անուան իմոյ, զի ոչ ծանեան զիս»:
20 Նաեւ յօդոյ ձեռնտուութիւն եղեւ կործանական աւուրն. զի հողմ ուժգնակի շնչեցեալ՝ բորբոք արկանէր հրատին, մինչեւ ծուխն ծառացեալ յերկինս հասանէր. եւ ցնցուղք լուսոյ հրատին՝ յաղթէր ճառագայթից արեգականն։
21 Անդանօր էր տեսանել տեսիլ ողորմագին եւ զարհուրական յոյժ. զի ամենայն քաղաքն լի էր դիակամբք անկելոցն, վաճառոյ փողոցք եւ նրբափողոցք եւ ընդարձակ սրահք։ Իսկ զայրեցելոցն ո՛վ կարիցէ բերել զհամար. քանզի որք ի սրոյ շողալոյն փախստական եղեալ՝ ի տունս ուրեք ի թաքստի եղեն, ամենեքեան նոքա հրայրեացք եղեն։
22 Իսկ զքահանայսն, զորս յեկեղեցիս ըմբռնեցին՝ հրով ծախեցին. եւ զորս արտաքոյ՝ զոմանս սպանեալ, եւ զմեծամեծ խոզեանն եդեալ ի գիրկսն առ ի նախատինս մեզ, եւ յայպն կատականաց տեսողացն. իսկ զթիւ քահանայիցն, որք ի սուր եւ ի հուր վախճանեցան՝ գտաք աւելի քան զհարիւր յիսուն, որք վիճակի տեարք էին եւ եկեղեցւոյ. բայց զեկամտիցն, եւ որք յամենայն աշխարհաց անդր հանդիպեցան, զնոցա ո՛վ կարէ բերել զհամար։
23 Այսոքիկ են չարաչար պատմութիւնք քո, ո՜վ քաղաք երջանիկ եւ երանելի, յղփացեալ, ականաւոր ի մէջ աշխարհաց։ Այժմ ամբարձ զաչս քո, եւ տե՛ս զորդիս քո վարատեալս ի գերութիւն, զտղայս քո անողորմաբար հարեալս զքարի, զերիտասարդս քո այրեցեալս ի հրոյ։ Մեծահարկի եւ փառաւոր ծերք անկեալք ի հրապարակի. հովասուն եւ բարեկեցիկ կոյսք եւ կանայք՝ անկեալք ի խայտառականս, եւ հետի ոտիւք վարեալք ի գերութիւն։
24 Առ մեզ կատարեցան դաւթական ողբոցն երգք. «Մատնեաց, ասէն, ի գերութիւն զզօրութիւնս նոցա, եւ զգիւղս նոցա ի ձեռս թշնամեաց նոցա» [Սաղմ. ՀԷ 61] եւ որ ի կարգին է. բայց Քրիստոս յամէ զզարթնուլն, եւ ոչ որպէս յայնժամ։
25 Այլ որ վասն Արծինն տխրական պատմութիւնս աստանօր զկայ առցէ. զի մեք զամենայն անցս չարեացն ոչ կարացաք ընդ գրով արկանել, այլ զթողեալն ի մէնջ՝ յաւերակացն ուսանի խնդրօղն։ Այսոքիկ երկուց էր տեղեաց՝ լերինն եւ քաղաքիս զողորմելի պատմութիւնս. զոր աչօք մերովք տեսաք եւ ընդ փորձ չարեացն անցաք, զայն միայն գրեցաք. իսկ զայլ գաւառաց եւ զքաղաքաց զանցս աղետից, ո՛յր միտք բաւեն։ Այնոքիկ երկայն բանի պիտոյ են եւ ժամանակի. մեք զմերս ըստ կարի մերում համառօտեցաք։
Գլ. 13
0 Մարգարէն Եսայիաս՝ յորժամ զԵգիպտացւոցն աւերանաց մարգարէանայր, զայսոսիկ ասէր, թէ «Յիմարեցան իշխանք Տայանու, որ էին իմաստուն խորհրդականք թագաւորին» [Եսյ. ԺԹ 11]. որ եւ այս մեզ հանդիպեցաւ։
1 Քանզի հեծելազօրքն Հոռոմոց ոչ սակաւք էին յարեւելս պահապանք աշխարհին, որ մինչեւ ցվաթսուն հազար ասեն եթէ էր թիւ բանակին. որոց գլխաւորք էին Կամենաս՝ որ թարգմանի կրակ, որ ունէր զիշխանութիւն տանն Հայոց՝ եւ Ահարոն՝ որդի Բուլղարին, որ ունէր զկողմն Վասպուրականի, եւ Գրիգոր՝ Հայոց հզօր իշխանն, որ ունէր զպատիւ մագիստրոսութեան։
2 Եւ քանզի գիրք ասեն եթէ՝ բազմիշխանութիւն ամբոխեալ է եւ անյարմարական եւ մերձ ի լուծումն. որ եւ սոցա հանդիպեցաւ։ Զոր պարտ էր միահաղոյն միաբանութեամբ զյաղթօղն ի պատերազմի զտէր Աստուած կարդալ յօգնականութիւն, որպէս օրէն էր առաջին յաղթողացն. «Քանզի ո՛չ թէ իւրով զօրութեամբ զօրանայ հզօրն, այլ տէր քաղէ զզօրութիւն հակառակամարտին» [Ա Թագ. Բ 9-10]։ Իսկ նոքա ոչ այսպէս խորհեցան.
3 այլ որ անօրինելոցն էր ի նոսա՝ անօրինէր. եւ կարծէին մարդկօրէն հնարագիտութեամբ զբորբոք ահագին հրատին շիջուցանել։ Վասն որոյ ի ծուփս անկեալ, միոյ միոյ բանից ոչ հաւանէին. քանզի եբարձ Աստուած զիմաստութիւն ի խորհրդոց, նոցա վասն չխնդրելոյ նոցա զնա։
4 Եւ այս ի գործոցն յայտնի է, զի զԼիպարիտն հայցէին գալ ի յօգնականութիւն, զՍաւուղայն ախտացեալք առ վհուկն ընթացեալք. կամ որպէս Հրեայքն, որ բարձեալ ի վերայ ուղտուցն զգանձս իւրեանց՝ տանէին առ ազգ մի, որ ոչ գոյր ի նոսա յոյս օգնականի։
5 Եւ զայն ո՛չ ածին ի յիշատակ զԴաւթայն որ առ մսեղէն բլուրն, որ մեծաւ խրոխտանօք նախատէր զԻսրայէլ. որոյ պարսաքար մի միայն բաւական եղեւ առ ի զխելապատակ ուղղոյն նորա ջարդել. կամ զԵզեկիային՝ որ աղօթիւք միայն զհարիւրութսուն հազարսն յԱսորւոց ի ձեռն հրեշտակին՝ աներեւոյթ սրովն յերկիր յորսայսեաց։
6 Արդ՝ եկն Լիպարիտն բազում աղաչանօք եւ գանձուց առատատուր պարգեւօք, եւ ոչինչ վճարեցաւ այնու. քանզի եւ ինքեանք իսկ չէին միաբան առ միմեանս։ Վասն որոյ ի խմբել պատերազմին, որդի Բուլղարին իւրայնովքն ի թիկունս դարձեալ՝ համարձակութիւն տայր թշնամեացն. որք մեծաձայն աղաղակաւ զմիմեանս յորդորէին, եւ ի մէջ փակեալ զԼիպարիտն իւրով քաջ արամբքն զոմանս սպանանէին, եւ զերիվարի նորա զջիլսն հատեալ սուսերաւ՝ զինքն ձերբակալ առնէին։
7 Զոր տեսեալ այլ զօրացն՝ ի փախուստ դառնային. որոց զհետ մտեալ թշնամեացն, անչափ կոտորածս առնէին, զոմանս սրով, եւ զբազումս՝ վասն զի գիշերացաւ ժամն, ի գահից եւ ի քարանձաւաց գահավէժ առնէին. եւ մնացեալքն մերկ կողոպուտ հետիոտիւք ուր կարէին՝ ապրեցան։
8 Իսկ թշնամիքն լցեալ աւարաւ առաւել քան զառաւել, ուրախ լինէին. իսկ մերքս վայիւք եւ ողբովք լի։ Եւ յայնմ օրէ եւ այսր՝ իբրեւ շունք գիշախանձք, կամ իբրեւ գայլք արաբացիք՝ ոչ յագեցան երբէք արեամբ քրիստոնէից, մինչեւ սպառեցին եւ բարձին ի միջոյ։ Եւ եղեւ երկիրս ամենայն իբրեւ անդաստան հասեալ ի հունձս, զորոյ զհետ հնձողացն ընթանան որ զորայն բառնան, եւ ապա զհասկաքաղն եւ զխոզանն միայն թողուցուն յարօտ երէոց։
9 Արդ յետ պատերազմին յաղթութեան, առեալ զառ եւ զգերի՝ մտին յաշխարհն իւրեանց, եւ անչափ աւարաւն լցին զերկիրն ամենայն. իսկ զիշխանն Վրաց տարեալ ետուն ցխալիփայն իբրեւ զմեծ ինչ եւ քան զամենայն գերին հաճելի նմա. զոր առեալ եւ ընկալեալ ի շնորհակալս, եւ մեծաւ պարգեւօք արձակեաց խաղաղութեամբ յաշխարհն իւր։ Այս աստ մինչեւ ցայս վայր։
Գլ. 14
0 Թագաւորին տեսեալ զնա՝ բազում պատուով եւ մեծարանօք ընկալաւ, եւ առատ ռոճկօք հրամայեաց պաշտել զնա. բայց առ իւր պահեաց զնա ամս երիս, քանզի կասկածէր թողուլ ի Հայս՝ թէ երթեալ ապստամբեցուցանէ զԱնի։
1 Իսկ Ատոմ որդին Սենեքերիմայ առեալ զնա յերաշխիս, ած ի քաղաքն իւր ի Սեբաստուպօլիս. եւ տուեալ նմա տեղի բնակութեան զհանգիստ սրբոյ նշանին, զոր իւր շինեալ էր բազմայարդար զարդարանօքն եւ մեծապայծառ վայելչութեամբ, յորում տեղւոջ կեցեալ ամս երկուս, փոխեցաւ ի Քրիստոս։
2 Եւ կացուցանեն ի տեղի նորա զԽաչիկ զնորին քեռորդի, որ զձեռնադրութիւն հայրապետութեանն վաղնջուց ընկալեալ էր։ Զոր իբրեւ լուաւ թագաւորն՝ առաքեաց խնդրակս, եւ տարաւ զնա առ իւր եւ զգանձս՝ զոր եւ գտին թէ անդ եւ թէ ի Հայս. քանզի յոյժ գանձուց սիրօղ էր Պետրոս, որ եւ բազումք վասն այնր եպերէին զնա։
3 Իսկ յետ երից ամաց արձակեցաւ տէր Խաչիկ ի թագաւորանիստ քաղաքէն, եւ եկեալ ի սահմանս Երկրորդ Հայոց՝ ի գաւառն որ կոչի Տարնտայ, անդ դադարեաց. քանզի անդ հրամայեցին նմա տեղի բնակութեան։
4 Իսկ ժամանակ յամելոյ նորա ի Կոստանդնուպօլիս՝ այս է պատճառն, ընդ հարկիւ կամէին արկանել զնա. իսկ նա ոչ առնու յանձն, թէ զոր մինչեւ յիմ ժամանակն չէ լեալ՝ եւ ոչ ես հաւանիմ։ Եւ ապա ի հարց եւ ի փորձ արկեալ, եւ սպառնալիս եւս յաւելուին եթէ ոչ ելանիցես աստի, եթէ ոչ զհրամայեալսն ի մէնջ յանձն առնուցուս. իսկ երանելի անձն այն եւ մեծի Լուսաւորչին մերոյ փոխանորդն՝ ոչ ինչ զանգիտեալ ի նոցա բանիցն, այլ ի նոյն եւ ի նմին եկաց հաստատուն։
5 Յետ այսորիկ արք երկու, մինն իշխան եւ միւսն վանական ի Հոռոմոց, յառաջ կացեալ, եթէ վասն նախանձ արկանելոյ նմա եթէ ճշմարտիւ, ոչ գիտեմ, խնդրեցին զվերակացութիւն եկեղեցւոյ եւ հատուցանել զհարկն. որ եւ երկոքեանն չարամահ սատակեցան։
6 Ապա ի զեղջ եկեալ արձակեաց զնա առանց հարկի, տուեալ նմա գրով եւ ոսկի մատանեաւ զոր ի Հայս իւրեանց տեղիք էին, եւ երկու վանս ի Տարնտայ։
Գլ. 15
0 Քաղաքս այս ի բազում ժամանակաց հետէ չէր զփորձ չարեաց առեալ. վասն որոյ յանհոգս եւ յանկասկածի կէին, հարստացեալք բազում ընչեղութեամբ ի ծովէ եւ ի ցամաքէ ամբարեալ։
1 Արդ ի գալ մեծի յայտնութեան տեառն մերոյ, ի գիշերին՝ յորում ուրախական ձայնիւ դասք քահանայից հանդերձ բազմամբոխ ժողովրդովքն զպաշտօն աւուրն կատարէին, յանկարծակի ի վերայ հասին զօրք անօրինացն։
2 Եւ քանզի առանց գիշերադիտաց էր քաղաքն, մտեալ ի ներքս, սուր ի վերայ առն եդեալ, անողորմ կոտորեցին զամենեսին, որ յոյժ ողբոց արժանի է պատմութիւնս։ Քանզի օրէն է քաղաքաց ի տէրունական տօնսն բազում զարդարանօք վայելչանալ արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց ըստ ուժոյ եւ ըստ կարողութեան, ըստ նմանութեան գարնանաբեր ծաղկանոցաց։
3 Որ եւ զսոսա այսպէս գտեալ, յանկարծակի վայիւք եւ ողբովք լի եղեւ քաղաքն։ Զքահանայսն ի պաշտամանցն լռեցուցին, եւ զսաղմոսասացսն ի սաղմոսական երգոցն. հատաւ երգ օրհնութեան ի բերանոյ դպրաց եւ տղայոց։ Անդանօր էր տեսանել տեսութիւն ողորմագին որ զքարինս եւ զանշունչ արարածս անգամ շարժէր յողբս հառաչանաց. թո՛ղ թէ զզգայունս եւ զկենդանիս։
4 Մեծահարկի եւ պատուական վաճառականք չարաչար մահուամբ սպանեալք. երիտասարդք եւ ըմբշամարտք ի փողոցսն սրակոտորք. պատուական ալիք ծերոցն արիւնաշաղախ առ նոքօք անկեալք. եւ այսպիսօրէն գործովք սպառեցաւ քաղաքն յարանց. եւ թէ ոք ժամանեաց յամուրն ելանել որ ի վերայ քաղաքին կայ, նա միայն ապրեցաւ։
5 Եւ մնացեալ զօրն ողջոյն ի տեղւոջն խիլ արկեալ բրեցին զտունսն, եւ ապա հուր հարեալ այրեցին զքաղաքն, եւ ինքեանք առեալ զգերի եւ զկապուտ քաղաքին գնացին յաշխարհն իւրեանց։
Գլ. 16
0 Զկնի այսր պատմութեանս, ի գալ տարւոյն էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր երեք։ Ի նոյն ամիսն եւ ի նոյն քանիս ամսոյն, ուր զառաջին աշխարհս գերի տարան, զԱրծն այրեցին, եւ զայլ քաղաքս եւ զաւանս, խաղաց գազանն մահաշունչ արիւնարբու եւ մարդախոշոշն Սուլտան անհամար զօրօք, փղօք, եւ կառօք եւ երիվարօք, կանամբք եւ որդւովք, եւ բազում պատրաստութեամբ։
1 Զանց արարեալ զԱրճիշաւ եւ զԲերկրաւ՝ եկեալ բանակեցաւ շուրջ զքաղաքաւն, որ կոչի Մանազկերտ, ի գաւառն Ապահունեաց, եւ կալաւ բովանդակ զընդարձակ վայրս դաշտացն։ Եւ արձակեաց ասպատակս յերեսին կողմանս աշխարհիս, ի հիւսիս՝ մինչեւ յամուրն Ափխազաց եւ մինչեւ ի լեառն որ կոչի Պարխար եւ մինչեւ ցստորոտն Կովկասու. եւ յարեւմուտս՝ մինչեւ յանտառսն Ճանեթոյ, իսկ ի հարաւ մինչեւ ցՍիմն կոչեցեալ լեառն. եւ բովանդակ կալեալ զաշխարհս իբրեւ հնձօղք ոճոյ ագարակի։
2 Արդ զայնմ ժամու զչարիսն՝ զոր նոքա աշխարհիս հասուցին, ո՛վ կարէ ընդ գրով արկանել, կամ ո՛յր միտք բաւեն ի համար ածել. զի ամենայն աշխարհս լի էր դիակամբք, շէնք եւ անշէնք, ճանապարհք եւ անապատ տեղիք, քարանձաւք եւ առապարք, անտառախիտ մայրիք, եւ ափափայ վայրք՝ եւ յամենայն շինանիստ տեղիս հուր հարեալ ապականեցին զտունս եւ զեկեղեցիս,
3 որոյ բոց հրատին առաւել բարձրանայր քան զհնոցին Բաբելովնի. եւ այսպիսի ձեռնարկութեամբ ապականեցին զաշխարհս ամենայն, ո՛չ միանգամ, այլ երիցս անգամ մի ի միոյ վերայ դարձ արարեալ՝ մինչեւ առհասարակ հատաւ երկիրս ի բնակչաց, եւ բարձաւ կառաչ անասնոց։
4 Զայս արարուած՝ տեսեալ սուգ առ եւ կործանեցաւ երկիր, վասն զի կործանեցան բնակիչք նորա. բարձաւ ուրախութիւն յերեսաց ամենայն երկրի. յամենայն տեղիս ողբք եւ հառաչանք. ամենայն ուրեք կոծ եւ լալականաց հանդէսք. ոչ ուրեք քահանայից երգք. ոչ ուրեք լսի փառաբանութիւն Աստուծոյ։
5 Ոչ ուրեք բանին գիրք առ ի խրատ եւ ի մխիթարութիւն լսողաց. վասն զի ընթերցօղքն սրամահք ի հրապարակս, եւ ինքեանք այրեցեալք եւ աճիւնացեալք։ Ոչ ուրեք լսի ձայն հարսանեաց, եւ ոչ աւետիք նորածին մանկանց. ոչ նստին ծերք աթոռով ի հրապարակի, եւ ո՛չ խաղան մանկունք առաջի նոցա. ոչ երամանան անդեայք ի յարօտս, եւ ոչ խայտան գառինք ի մարգս։
6 Ո՛չ լնու հնձող որայիւ զգիրկս, եւ ոչ լսէ բարեբանութիւն յանցաւորաց. ոչ լնուն կալք ցորենով. եւ ոչ զեղուն գուբք գինւով. ոչ լսին ձայնք ուրախութեան ի կութս այգեաց եւ ո՛չ ծանրանան պահառք ի ստոմանեաց։ Բարձաւ այս ամենայն, կորեաւ եւ ո՛չ երեւի։
7 Ո՜ր Երեմիա ողբասցէ զմեր կործանումնս, ի ճանապարհաց եւ ի լերանց յերկարելով զողբսն. ո՜ր Եսայիաս անհնազանդի մխիթարչացն զի յագեսցի ողբովք։
8 Վա՜յ ինձ որ վիպասանեմ զայսոսիկ, հիմենացի երիտասարդին նման գոլով իմ՝ գուժարկու եղէ, ո՛չ միում գիւղի կամ միում քաղաքի, այլ ամենայն աշխարհաց, ազգաց յազգս մինչեւ ի կատարած ժամանակաց. քանզի չիք ինչ ժամանակ կամ գործ որ զմերն հնացուցանել կարէ, բայց թէ որ զպղծոյն անապատի զգուշացուցանեն գիրք։
9 Արդ զի՞նչ արարից, թողի՞ց ի պատմելոյ զանհնարին չարիսն որ եհաս ի վերայ քրիստոնէից՝ խնայելով ի ձեզ, եթէ շարժեցից ողբս եւ հառաչանս ամենեցուն որք հանդիսակից էք այսմ դժոխալուր պատմութեանս. բայց գիտեմ որ կամիք լսել. վասն որոյ եւ ես ի բաց եդեալ զանձին դանդաղանս, գրեցից զգլխաւոր տեղեաց մի ըստ միոջէ զանհնարին չարիսն։
10 ԶԽորձեան եւ զՀանձէթ յորժամ յիշեմ եւ որ ինչ ի նոսա գործեցաւ, հատկլիմ արտասուօք փղձկի սիրտ իմ, եւ յիմարին միտք եւ զդողի հարկանի ձեռքս եւ ոչ կարեմ զոճ տողիս յառաջ խաղացուցանել։ Բազում եւ անհամար հոգիք ի վերագոյն գաւառացն, վասն տեղեացն ամրութեան՝ անդր ժողովեալ էին։
11 Յորոց վերայ հասեալ անօրինացն արագապէս որպէս թռչունք, անողորմաբար որպէս գազանք, սրտմտութեամբ եռացեալք որպէս վրէժխնդիրք, եւ խիլ արկեալ ի քարանձաւս եւ յանտառախիտ մայրիս՝ անյագաբար կոտորեցին զորս եւ գտին։
12 Մինչ զի արիւնն զօրէն գարնանաբեր ժամանակին, յորժամ ի ջերմութենէ օդոյն ջուրն ծորեալ ելանէ ի ձեանն առուս առուս վիժելով, զհող երկրին զկնի իւր հեղեղատելով, այսպէս եւ յայնժամ լինէր. արեան առուք ի դիականցն անկելոց ելեալ, ի զառ ի կող տեղին ի յորդութենէ գնացիցն զհող երկրին հեղեղատէին։
13 Այլ դու յայնժամ եղեալն ա՛ծ զմտաւ, զկրօնաւորացն դաս եւ զքահանայից՝ որ անդ հանդիպեցան, կամ զերամս ծերոցն, կամ զերիտասարդացն զբազմութիւնս, որոց դեռաբոյս մօրուացն՝ իբրեւ զնկար գեղեցկայարմար զայտսն զարդարէին, եւ խոպոպք վարսիցն փաղփեալք ի վերայ ճակատուն զօրէն վարդի վառ ի վառ գունով զդիրս երեսացն պայծառացուցանէին՝ թէ ո՛րպէս յանկարծակի ի սրոյ թշնամեացն իբրեւ ի կարկտոյ հարեալք՝ յերկիր թաւալ անկեալ գլոր խաղային։
14 Բե՛ր ի մէջ եւ զտղայոցն համար, զորս առեալ ի գրկաց մարցն յերկիր ընկենուին, որ մեծակական հառաչմամբ զմարսն խնդրէին. իսկ զծնօղսն գանալից հարուածովք՝ առ շտապ ի նոցանէ բաժանէին։
15 Ո՜ր սիրտ քարեղէն, որ զայս լսելով ոչ հեղձնու արտասուօք ընդ բազմադիմի չարեացն յաճախութեամբ։ Կոյսք ի խայտառականս անկեալք, նորահարսունք յարանց բաժանեալք եւ ի գերութիւն մատնեալք. ի միում վայրկենի երկիրն՝ որ իբրեւ զքաղաք մարդախիտ առատութեամբ խճողեալ էր, եղեւ անմարդ ամայի, յերկուս բաժանեալ կամ սրակոտոր կամ գերի։ Ո՜վ Քրիստոս քո յայնժամ ներողութեանդ, ո՜վ մերում չարեաց, ո՛րքան դառն մահու մատնեալ եղաք։
16 Իսկ զոր ի Դերջան եւ յԵկեղեաց եւ ի միջասահմանս նոցա եղեւ կոտորումն, զայն եւ ընդ գրով արկանել չէ քո բաւական. բայց դու ասացելովքս կշռեա՛ զայն։
17 Իսկ որ ի Տայսն մտին, առեալ զերկիրն եւ հասեալք մինչեւ ի գետն մեծ՝ որ կոչի Ճորոխ, եւ զկնի գետոյն դարձեալ իջին յաշխարհն Խաղտեաց. եւ առեալ զառ եւ զգերի գաւառին՝ դարձան, եւ եկեալ մինչեւ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Բաբերդ,
18 հանդիպի անդ գունդ մի ի զօրացն Հոռոմոց որ կոչին Վռանգք, որք յանգէտս միմեանց ի դիմի հարեալք ճակատեցան. եւ յողորմութենէն Աստուծոյ զօրացան գունդն Հոռոմոց, եւ յաղթեալ թշնամեացն, զգլուխ զօրուն սպանին եւ զբազումս ընդ նմա, եւ զայլսն ի փախուստ դարձուցեալ, զառ եւ զգերի զամենայն թափեցին, բայց փախստէիցն զհետ ոչ իշխեցին յերկարել, քանզի երկեան թէ գուցէ ծանր զօրու հանդիպեսցին։
19 Իսկ գերիքն որ ազատեցան, գոհացեալք զԱստուծոյ, չոգան ի տունս իւրեանց։ Իսկ որ ի վերայ Հայոց գնացին, զոր եւ գտին՝ ի սուր եւ ի գերութիւն ծախեցին, եւ լցեալ աւարաւ՝ դարձան անդրէն։
20 Եւ եկեալ ի սահմանս Վանանդայ, որոց ի դիմի հարեալ քաջազուն իշխանքն Գագկայ որդւոյ Աբասայ, եւ բազում նախճիրս ի տեղւոջն գործեալ։ Որոց ի վերայ հասեալ զօրք անօրինացն ի մէջ փակեցին. եւ քանզի յերկարել պատերազմին եւ յահագին կոտորուածէն ի զօրութենէ պակասեալք էին ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց, վասն որոյ ոչ կարացեալ զպատնէշ թշնամեացն պատառել եւ ելանել, յորոց սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին յազատացն արս երեսուն։
21 Իսկ զմի ոմն յազատացն կալեալ, որում անուն էր Թաթուլ որ էր այր հզօր եւ պատերազմասէր, զոր առեալ տարան առ Սուլտանն։ Եւ քանզի կարեվէր խոցեալ էր զորդի Արսուբանայ Պարսից ամիրային, զոր իբրեւ ետես Սուլտանն՝ ասէ. Եթէ դա ապրի, զքեզ ազատեմ.
22 ապա թէ մեռանի, զքեզ դմա մատաղ հրամայեմ առնել։ Որ յետ սակաւ աւուրց մեռաւ։ Իսկ նորա պատասխանեալ. Թէ իմ է զարկածն, չէ կենաց. ապա թէ այլում է, զայն ոչ գիտեմ։ Սուլտանն իբրեւ լուաւ թէ մեռաւ, հրամայեաց սպանանել զնա, եւ զաջ բազուկ նորա հատեալ, ետ տանել Արսուբանայ ի մխիթարութիւն, թէ ի վատ բազկէ չէ մեռեալ քո որդին։
23 Արդ զի՛նչ է ինձ մի ըստ միոջէ զանկանգնելի կործանումն քրիստոնէից ընդ գրով սահմանել. որ իբրեւ ծով ի սաստիկ հողմոց յուղեալ՝ ահագին ծփանօք, եւ փրփրադէզ կուտակօքն յամենայն կողմանց գայ ի ծփանս, այսպէս եւ մեզ հանդիպեցաւ. աշխարհս ամենայն յանկարծակի լի եղեւ խռովութեամբ, եւ ոչ ուրեք գտանիւր տեղի ապաւինի. զի վասն անհնարին չարեացն՝ բարձաւ յոյս կենաց յամենայն մարդկանէ։
24 Զայս եւ Փրկիչն յառաջագոյն գուշակեաց, իբրեւ ծովու խռովութեանց նմանեցուցանելով զեղեռնաւոր չարիսն, յորս բազումք ի մարդկանէ թալկացեալք՝ ո՛չ կարէին պահել զոգիսն առ ինքեանս, յերկիւղէ եւ ի կարծեաց եկելոցն։
25 Բայց դու թողեալ զայս, եկ զարմացի՛ր ընդ Սուլտանայ անմտութիւնն եւ ընդ Աստուծոյ բազմապատիկ իմաստութիւնն. ընդ նորա անմտութիւնն, զի ամենակալ համբաւէր զինքն եւ Աստուծոյ աթոռակից. եւ ընդ Աստուծոյ իմաստութիւնն, զի միով տամբ խաղաց ընդ նմա, եւ լի անարգանօք դարձոյց յաշխարհն իւր։
26 Եւ արդ դու միտ դիր ասացելոցս. ի կարգ յառաջին անգամոյն յորժամ եկեալ անհամար զօրօքն շրջապատեաց զքաղաքն՝ եւ նոքա յանպատրաստի էին ի մարդոյ եւ յանասնոյ, եւ յայնժամ թէ տասն օր ի վերայ էր կացեալ, առեալ էր զքաղաքն։ Բայց Աստուած որ ոչ ի սպառ բարկանայ եւ ոչ յաւիտեան պահէ ոխս, եւ ոչ ըստ մեղաց մերոց առնէ, այլովքն հանդերձ, արկանէր ի միտս նորա խորհուրդ նանրութեան։
27 Յետ երից աւուրց շարժեալ ամենայն բանակաւն, խաղայ իջանէ ի Տուարածոյ Տափ, եւ անտի իջանէ յընդարձակ դաշտն Բասենոյ առ անառ ամրոցաւն որ կոչի Աւնիկ, յորում ետես աշխարհաժողով մարդոյ եւ անասնոյ, եւ ոչ ինչ փոյթ արար. քանզի ի հայելոյն միայն ծանեաւ թէ անառ է. եւ անցեալ առ նովաւ գայ ի գլուխն Բասենոյ, մերձ ի գիւղն՝ որ կոչի Դու։
28 Եւ ելեալ անտի սակաւ արամբք յանգէտս ի վերայ գահին որ հայի ի Կարին, ետես զքաղաքն վառեալ ամենայն պատրաստութեամբ. եւ նայեցեալ յերկար ժամս՝ դարձաւ անդրէն։ Իսկ արքն Մանազկերտոյ անկասկած ի դուրս ելեալ ի քաղաքէն՝ պատրաստեցին առատապէս դարմանս մարդոյ եւ անասնոյ. քանզի ժամանակն հնձոց իսկ էր։
29 Եւ մինչ Սուլտանն զայսու զայնու եղեալ դարձաւ անդրէն, նոքա յանհոգս եղեալ էին. եւ ապա եկեալ նորա վառեալ սրտմտութեամբ, դնէ մարտ պատերազմի ընդ քաղաքին։ Իսկ իշխանն որ ունէր զհոգ վերակացութեան քաղաքին, քանզի այր բարեպաշտ էր, զամենակալն Աստուած կարդայր յօգնականութիւն՝ պահօք եւ աղօթիւք հրահանգելով զինքն. եւ այնու սպառազինեալ՝ քաջապէս հաւատովք արիանայր։
30 Եւ առ Աստուած սաղմոսելով ասէր. «Ոչ երկեայց ի չարէ զի դու տէր ընդ իս ես» [Սաղմ. ԻԲ 4]. եւ զմիւսն, թէ «Ոչ երկեայց ես ի բիւրաւոր զօրաց նոցա, որ շուրջ են զինեւ» եւ որ ի կարգին է։
31 Եւ առ արս քաղաքին եւ առ զօրս խրախոյս տուեալ ասէ. Քաջալերեցարուք ընկերք եւ եղբարք իմ, քաջալերեցարուք եւ մի՛ երկնչիք. գործ մի դիւրին է Աստուծոյ այս. նոքա գան ի վերայ մեր կառօք եւ երիվարօք, մեք զանուն տեառն մերոյ կարդասցուք, եւ Աստուծով պարծեսցուք յաւիտեան, եւ անուան նորա խոստովան եղիցուք, զի նա տացէ զօրութիւն եւ հաստատութիւն ժողովրդեան իւրոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեան։
32 Զքահանայս յորդորէր յաղօթս եւ յերգս սաղմոսաց, որք անհատական աղաղակաւ առ Աստուած կարդային ի տուէ եւ ի գիշերի, որք խաչիւ եւ ժամահարաւ բարձրաձայնութեամբ ի վերայ պարսպացն զԱստուած աղաչէին գալ յօգնականութիւն վտանգելոցն։ Յորմէ ձանձրացեալ լսելիք բռնաւորին, հարցանէր թէ զի՜նչ է այն անհատ աղաղակն, եւ ուսանէր ի գիտնոցն՝ թէ առ Աստուած աղաղակեն։
33 Արդ ամսականօք աւուրբք կացեալ ի վերայ քաղաքին, առ մի մի օր երկիցս անգամ դնէր մարտ պատերազմի ընդ քաղաքին, մի ի լուսանալ աւուրն եւ մի ընդ երեկն։ Բայց դու աստ տե՛ս զԱստուծոյ իմաստութիւնն թէ ո՛րպէս գիտէ հակառակօքն զհակառակին պտուղն շահել։
34 Արդ մինչդեռ քաղաքն յայս տարակուսի եւ ի վտանգի կայր, արկանէր խորհուրդս բարւոք ի սիրտ իշխանի միոջ, որ էր յոյժ ի մտերմաց Սուլտանայ, որ զառ ի նմանէ խորհեալսն ծանուցանէր քաղաքին՝ կամ բանիւ կամ գրով։
35 Բազում անգամ գրեալ ի քարտիսի ի սլաք նետին կապէր, եւ պատերազմի օրինակաւ մերձեալ ի պարիսպն՝ զնետն ի քաղաքն ընկենոյր. եւ այնու զամենայն կռուոյն օրինակսն ծանուցանէր նոցա, թէ՝ Առ վաղիւն այսպէս եւ ըստ այսմ ձեւոյ է կռուոյն օրինակն. եւ եթէ յայս նիշ տեղւոջ ի գիշերի կամին ի ներքոյ պարսպին զերկիրն փորել եւ մտանել ի ներքս. բայց դուք պինդ եւ ամուր կացէք, եւ ի տեղեացն վերայ զգուշացարուք։
36 Զայս առնէ Աստուած, որ գիտէ ի հեռուստ հիմն արկանել մեծամեծ իրաց. որ զԲաղաամ առ Բաղակաւ մարգարէ գործեաց՝ ի տեսչութիւն ժողովրդեանն, եւ զանխօս անասունն մարդկեղէն բանիւ ետ բարբառել. եւ զԵղիա ի ձորն Քերիաթու ագռաւօքն զերիս ամս ի սովին կերակրեաց։ Զի՞նչ թէ եւ աստ ի ձեռն հակառակորդացն զփրկութիւնն քաղաքին տնօրինեաց։
37 Արդ յո՛ր կողմ եւ նոքա ի պատերազմ կացին թէ ի գիշերի եւ թէ ի տուընջեան, սոքա վառեալք եւ պատրաստք անդր գտանէին։ Յետ այսորիկ մեքենայս կանգնեալ, այնու պատերազմէին։
38 Իսկ երէց ոմն ի մերոցս հնագոյն ունելով զաւուրս, որ յոյժ տեղեակ էր արուեստին, եւ սա իւր կանգնեալ փիլիկուանն. եւ լինէր յորժամ նոքա քար եդեալ ի պարսատիկս մեքենային եւ ձգէին ի քաղաքն, երէցն զիւր քարն դէպ ուղիղ նոցա քարին արձակէր, որպէս զի դիպեալ քար երիցուն ի քար անօրինացն, ի վերայ իւրեանց ընկենոյր։ Զայս արարեալ անօրինացն եօթն անգամ, ոչ ինչ կարացին վճարել. քանզի զօրացաւ քարն երիցուն ի վերայ քարի նոցա։
39 Ապա ա՛յլ պատերազմական գործի պատրաստեալ, զոր ինքեանք բաբան կոչէին, որ յոյժ ահագին էր, զոր ասէին թէ չորս հարիւր սպասաւորք էին նորա, որք զպարանսն քարշէին, եւ վաթսուն լիտր քար եդեալ ի պարսատիկսն՝ ի քաղաքն ձգէին. եւ առաջի նորա պարիսպ կանգնեցին ի բամբակի բեռանց եւ յայլ բազում կարասւոյ, զի մի՛ քար երիցուն հասցէ ի նա։
40 Եւ իբրեւ զայս այսպէս յարդարեցին, արձակեցին քար մի, որ դիպեալ ի պարիսպն ուժգնակի, փլոյց եւ խոռեաց զնա. զոր տեսեալ քաղաքին՝ յոյժ զդողի հարան, եւ առ Աստուած աղաղակեցին մեծաւ հառաչմամբ, գալ յօգնականութիւն, իսկ անօրինացն լինէր մեծ ուրախութիւն։
41 Իսկ ի գալ երկրորդ աւուրն որ Դելմից զօրուն իշխանն էր, առեալ զզօրս իւր եկեալ մարտ եդեալ կռուէր ընդ մերսն, քանզի այր քաջ էր. եկեալ խոռին կամէր հզօրապէս ի ներքս մտանել, եւ յանկարծակի զիւրովին երթեալ անկաւ։ Իսկ որ ի վերայ պարսպին էին, ձգեալ զճանկ երկաթի՝ կալան զնա եւ քարշեալ ձգեցին ի ներքոյ պարսպին. եւ զօրացն տեսեալ՝ դարձան լի տրտմութեամբ ի բանակն. իսկ քաղաքին լինէր ուրախութիւն ոչ սակաւ։
42 Յայնժամ մի ոմն զօրաւոր ի զօրացն Հոռոմոց պատրաստեալ հուր նաւթիւ եւ ծծմբով. եւ արկեալ յաման ապակեղէն, եւ նստեալ ի վերայ ազնիւ երիվարի, քաջասիրտ եւ արի գոլով, վահանաւ միայն զթիկունս ամրացուցեալ, եւ ելեալ ընդ դուռն քաղաքին՝ մտանէ ի բանակն այլազգեացն, մանդատոր ձայնելով զինքն՝ այսինքն թղթաբեր։
43 Եւ երթեալ մինչեւ ի բաբանն՝ շուրջ անցեալ զնովաւ, եւ յանկարծակի ի վեր առեալ զշիշն եհեղ ի վերայ բաբանացն, եւ նոյնժամայն բորբոքեալ հրոյն՝ բոց ծիրանի ի դուրս ելանէր, եւ ինքն դառնայր փութապէս։ Զոր տեսեալ անօրինացն, ի հիացման եղեալ, հեծեալ յերիվարսն, զհետ մտեալ եւ ոչ կարացին հասանել։
44 Եւ նորա եկեալ խաղաղութեամբ եմուտ ի քաղաքն, օգնականութեամբ Աստուծոյ ոչ ինչ ունելով վէրս յանձին։ Իսկ Սուլտանն իբրեւ ետես զեղեալսն, ցասմամբ մեծաւ հրամայեաց զպահապանսն սրակոտոր առնել։
45 Տեսանե՞ս զԱստուծոյ մարդասիրական խնամսն, թէ ո՛րպէս մերձ է առ երկիւղածս իւր փրկութիւն նորա. տեսանե՞ս, որպէս գիտէ փոքր իրօք մեծամեծացն յաղթել. ո՛րպէս առ Մովսեսիւն Ովգայ՝ որոյ բարձրութիւնն ինն կանգուն էր հսկայի կանգնով. կամ որպէս մանկամբն Դաւթիւ՝ Գողիաթու. կամ որպէս Սիսարայ սկայազինն այլազգեաց, ի ձեռն Յայելի՝ կնոջն Քաբերայ. կամ որպէս զՀողեփեռնէսն՝ ի ձեռն այլում կնոջ։
46 Զայս ասացի, զի մի՛ վհատիցիմք յորժամ ի մէջ անհնարին փորձանաց անկանիցիմք։ Զի սովոր է Աստուած ներել առ վայր մի յայնպիսի վտանգաւոր նեղութիւնս, զի համբերօղքն արժանասցին պսակին փառաց, եւ անօրէնքն ընկալցին զիւրեանց չարեաց զհատուցումն յարդարադատ դատաստանաց։
47 Զոր եւ ի հնոցին առ մանկունսն տեսանեմք լեալ. քանզի ներեաց Աստուած մինչեւ թագաւորն զիւր սրտմտութեան զայրացմունսն զամենայն ի լոյս էած, եւ հնոցն պատրաստեցաւ, որոյ բոցն ի քառասուն եւ ինն կանգուն բարձրանայր. եւ նա առ սաստիկ ամբարտաւանութեանն՝ ասէր, թէ
48 Ո՞վ է Աստուած որ փրկէ զձեզ ի ձեռաց իմոց. տե՛ս առ նմին եւ զմանկանցն սրտապինդ հաւատսն թէ ընդ որպիսում գազանի կացեալ ի յատենի, առնէին պատասխանի համարձակագոյնս, որ յոյժ քամահանաց բռնաւորին էր. Ոչ ինչ է, ասէ, վասն այդր տալ մեզ քեզ պատասխանի. եւ ապա զի՞նչ։
49 Յորժամ թագաւորի սպառնալիքն վճարեցաւ, եւ նոքա կապանօքն արկան ի հնոցն, յայնժամ եհաս ի թիկունս՝ որ արագն է յօգնականութիւն, եւ ոչ ամաչեցուցանէ զայնոսիկ՝ որ կարդան առ նա ճշմարտութեամբ։
50 Տե՛ս աստանօր զԱստուծոյ իմաստիցն զխորսն՝ յոր չհասանէ ոք. զի հուրն յերկուս բաժանեաց զքաղդէացիսն. զոր գտանէր՝ կիզոյր. իսկ մանկանցն ցօղէր հրեշտակ, որ ո՛չ մերձենայր ամենեւին ի նոսա, ո՛չ տրտմեցուցանէր՝ եւ ոչ նեղէր զնոսա. որ եւ զբարբարոսն ի զգաստութիւն էած, որ ի վերայ անպատում սքանչելեացն խոստովան եղեալ ասէր.
51 Եկայք արտաքս ծառայքդ Աստուծոյ, զի եւ ես ընդ ձեզ օրհնեմ՝ որ օրհնեալն է յաւիտեանս։ Նոյնպէս եւ աստ ի ձեռն աննշան առնն՝ եցոյց մեծամեծ սքանչելիս։ Արդ այս մեզ ի խրատ եւ ի վարդապետութիւն եղիցի։
52 Իսկ Վասիլն՝ որ քաղաքին իշխանն էր, հրամայեաց ռամկին ի վերայ պարսպին մեծաձայն աղաղակաւ անարգել եւ թշնամանել զՍուլտանն, որ յետ երկուց աւուրց շարժեալ բանակաւն գնաց ի տեղւոյն եւ երթեալ՝ հանդիպի քաղաքի միոջ, որ կոչի Արծկէ, որ է ի մէջ ծովուն Բզնունեաց, եւ ունի մօտ յինքն բերդ ամուր եւ անառիկ. եւ քաղաքացիքն յայս ապաստան եղեալ ի ծովն եւ յամրոցն, յանհոգս կային։
53 Իսկ արիւնարբու գազանքն ծանծաղ տեղի գտեալ ի ծովուն, եթէ առաջնորդութեամբ ուրուք, եւ եթէ իւրեանց հնարագիտութեամբն, մտին ի քաղաքն. եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին զամենեսին. եւ առեալ զգերին եւ զկապուտ քաղաքին, ելին ի տեղւոջէն։ Եւ այս սրտին դիւր եղեւ Սուլտանին, եւ գնաց մեծաւ տրտմութեամբ յաշխարհն իւր. քանզի ոչ զոր ինչ կասէր՝ կարաց վճարել ինչ։
Գլ. 17
0 Գրէ երջանիկ եւ աստուածայինն Սողոմոն, եթէ «թագաւոր արդար կանգնէ զաշխարհս, իսկ անօրէնն կործանէ» [Առակ. ԻԹ 4]։ Զոր եւ իսկ աչօք մերովք տեսաք առ սմա եղեալ. քանզի թագաւորաց օրէն է աշխարհի խաղաղութիւն եւ շինութիւն հոգալ, որպէս Աստուած յիւրմէ եղելոցն նախախնամէ ամենեցուն,
1 իսկ սա ո՛չ այնպէս. այլ միշտ ուտելեաց եւ ըմպելեաց պարապեալ, զաղբիս մեծացուցանէր, եւ զգանձս, զոր ի հարկաց ամենայն աշխարհաց ժողովէր, զոր պարտ էր ի պէտս հեծելոց բաշխել եւ բազմացուցանել հեծելազօրս ընդդէմ թշնամեաց՝ որ զաշխարհս ի խաղաղութեան կարէին պահել յաղթելով թշնամեացն, որպէս առնէր երանելին Վասիլ յիսուն ամ թագաւորեալ, ոչ ոք ի թշնամեաց համարձակեցաւ յաշխարհն նորա մտանել։ Իսկ սա զգանձսն զոր ժողովէր, ի բոզից ծախսն վճարէր եւ ոչինչ ցաւէր նմա աշխարհի աւերումն.
2 քանզի այնքան պոռնիկ եւ բոզասէր էր՝ մինչ զի Կոստանդնուպօլսոյ կանամբքն չյագեցաւ, այլ ի հեռաւոր աշխարհաց տայր ածել կանայս, եւ զօրն ամենայն նոքօք վարանէր։ Վասն որոյ համարձակեալ թշնամեացն որպէս գայլք քաղցեալք որք յորժամ գտանեն զհօտն առանց պահապանի՝ յանխնայ կոտորեն նոյնպէս եւ ի սորա ժամանակս եղեւ յարեւելից եւ յարեւմտից առհասարակ կործանումն քրիստոնէից, զոր ի վերոյ փոքր ի շատէ նշանակեցաք։
3 Եւ սա այսպիսի գնացիւք վարեալ զկեանս իւր՝ վախճանեցաւ. որ թագաւորեաց ամս երեքտասան, ոչինչ բարի յիշատակաց արժանի եղեալ։
4 Իսկ Թէոդոռայ որ էր դուստր թագաւորին Կոստանդեայ, կալաւ զթագաւորութիւնն իբրեւ զիւր սեպհական ժառանգութիւն հայրենի՝ որում ոչ ոք կարասցէ ի վերայ յառնել։ Առ որ առաքէ Սուլտանն տաճկաց՝ դեսպանս, եւ գրէ առ նա հրովարտակ, որ ունէր օրինակ զայս. եթէ Կամ տուր զքաղաքս եւ զգաւառս ինձ, զոր նախնիքն քո տարեալ են ի տաճկաց, կամ տո՛ւր յամենայն աւուր հազար դահեկան։
5 Իսկ նորա տուեալ ձիս եւ ջորիս սպիտակամազս, եւ բազում գանձս եւ հանդերձս ծիրանիս եւս առաքեաց նմա։ Իսկ նորա վեր ի վերոյ ընկալեալ՝ զտարօղ գանձին առ իւր արգել, ճանապարհ առնելով նովաւ յաշխարհն Բաբելացւոց. եւ էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր չորս։
6 Եւ ի սոյն ամի ելին Պարսից զօրքն յանուն Սուլտանայ, բայց ասեն թէ Ապուսուարայ էին՝ այն որ զԴուին եւ զԳանձակ ունէր, եւ էր փեսայ թագաւորին Հայոց Աշոտոյ, որք ելեալ էին յաշխարհն Հայոց։ Յորոց հինէ՝ մարդաբնակ տեղիքն փախուցեալ՝ ի քաղաքն Անի ժողովեցան, եւ ոչ ժամանեալ ամենեցուն ի ներքս մտանել, քանզի երեկոյացաւ ժամն եւ ածին զդրունս քաղաքին։
7 Իսկ զօրքն Պարսից գիշերագնաց եղեալ, կալան զդուռն քաղաքին, եւ սուր ի վերայ եդեալ՝ անհնարին կոտորածս առնէին, որում ոչ ոք գոյր օգնական. զորոց առեալ զառ եւ զգերի, գնացին յաշխարհն իւրեանց։
8 Իսկ ի կողմանս Տարօնոյ Թէոդորոս որդի Ահարոնի, զոր Աւանն կոչէին ըստ իւրեանց լեզուին, զգիրն պակաս ունելով, որ նա էր իշխան գաւառին։ Առ որ եկեալ գունդ մի ի Թուրքաստանէ՝ հնազանդեցան նմա, եւ կամեցան զմիամտութիւն ցուցանել. մտեալ ի գաւառն Խլաթայ եւ առեալ աւար բազում, ածին ի Տարօն։
9 Իսկ ժողովեալ զօրք ի Պարսից եւ ի Թուրքաստանէ յղեցին առ Թէոդորոսն՝ թէ Կամ տո՛ւր զապստամբսդ ի մեզ, կամ թէ ո՛չ զերկիրդ գերի տանիմք։ Որում ոչ առեալ յանձն, յետ որոյ եկեալ ճակատեցան ընդ միմեանս երկիցս եւ երիցս, եւ բազում արութիւնս ցուցեալ իշխանին, յետոյ կարեվէր խոցեալ՝ յետ սակաւ աւուրց վախճանեցաւ։
10 Որ յոյժ ապաշաւանաց արժանի էր նորա վախճանն. մանուկ հասակաւ եւ գեղեցկաշուք կերպարանօք զԴաւթի մարգարէին ունելով զնմանութիւն, եւ քաջութեամբ առաւել քան զբազումս, որ տարաժամ բարձաւ ի միջոյ։
11 Իսկ ի գալ ձմերանին, յաւուրս աստուածայայտնութեան տօնին՝ գիշերագնաց եղեալ զօրք անօրինացն, եւ եկեալ ի քաղաքագիւղն Հարքայ որ կոչի Մանկան Գոմ, եւ կալեալ զնոսա յանհոգս մինչդեռ նոքա զգիշերական պաշտօնն կատարէին, սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին զամենեսեան, եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղք եւ ագարակք էին. եւ առեալ զգերի եւ զաւար, չոգան ի գիւղն Արածանի, քանզի ընդ այն իսկ անցանելոց էին։
12 Եւ հանեալ ի վերայ պաղին զառն եւ զգերին, յանկարծակի հատեալ պաղին, զորս ի վերայ կային՝ զամենեսեան ընդ իւրեաւ ծածկեաց։
13 Ո՜վ քանի՜ դառն է պատմութիւնս եւ ողբոց արժանի. այլ թերեւս ոք մեղադիր լինիցի մեզ, թէ մինչեւ ցե՞րբ զվշտաց եւ զնեղութեանց արկանես առաջի մեր զրոյցս։ Մարգարէքն քանի՜ սպառնական բանս մարգարէանային, որ յետ ժամանակաց լինելոց էր. ժողովուրդն ընդ այն դժկամակ լինէին։
14 Իսկ ես ոչ թէ սպառնալեաց եմ քարոզ, այլ զեղեալ եւ զգլուխ ելեալ իրս պատմեմ. որպէս զի ամենեցուն՝ որք լսիցեն. շարժեցից արտասուս թէ ո՜րքան դառն ժամանակի հանդիպեցաք։ Կարծական եղեւ մեզ այս կեանքս. եթէ մեղք հարցն մերոց ընդ մեզ ելին, որպէս մարգարէն ողբալով զիւրոցն ամբաստանէր, ապա աւա՜ղ է մեզ որ մեք զպարտիս հարցն մերոց վճարեմք։ Եւ ո՞ւր է այն զոր Աստուած ընդ Եզեկիելի խօսելով ասէր.
15 «Որդի մարդոյ զի՞նչ է առակդ այդ զոր ասեն ի մէջ Իսրայէլի, եթէ հարքն ազոխ կերան, եւ որդւոցն ատամունքն առին։ Կենդանի եմ ես, ասէ տէր, եթէ լինիցի առակդ այդ ի մէջ Իսրայէլի. զի ամենայն անձինք իմ են, որպէս անձն հօր նոյնպէս եւ անձն որդւոյ» [Եզեկ. ԺԸ 2-4], եւ որ ի կարգին է. եւ ազատեաց զորդի ի պարտուց հօր։
16 Եւ եթէ վասն մերոց չարեաց եկին այս ամենայն ի վերայ մեր, ապա ողորմելի եմք քան զամենայն մարդիկ. աշխարհ ամենայն ի խաղաղութեան բնակէ, եւ մեք գերիք եւ կալանաւորք, սրակոտորք եւ տնաւերք, եւ յընչից կողոպտածք։
17 Չորք աթոռք թագաւորութեան ունէր Հայք, թո՛ղ թէ զԿիւրապաղատին իշխանութիւն, եւ զոր ի Հոռոմոց։ Եւ հայրապետութիւն մեծ եւ նախանձելի ամենայն ազգաց. եւ վարդապետք ճշմարտախօսք, հանգոյն առաջին վարդապետացն՝ ի խորս գիտութեան հասեալք. յորոց բանից ամենայն փաղանգք հերձուածողացն կորակնեալք եւ ընդ գետին մտեալք, ո՛չ կարէին ի փարախ հօտի հաւատացելոց մտանել. քանզի եւ դռնապանն ոչ ընդունէր զնոսա, որ ճանաչէ զիւրսն եւ ճանաչի յիւրոցն։
18 Եւ եկեղեցիք մեր իբրեւ զնորահարսն զարդարեալ ամենայն վայելչութեամբ առ ի հաճել զկամս անմահ փեսային. եւ նորածին մանկունք յանախտ արգանդէ մօրս մերոյ Սառայի իբրեւ զձագս աղաւնեաց երամացեալք կոկորդալիր ձայնիւ զհրեշտակականն երգէին զերգս։
19 Արդ՝ ե՛կ եւ տե՛ս զչար եւ զառանց մխիթարութեան զփոխարէնն զոր ընկալաք։ Ո՜ւր թագաւորացն աթոռք, ահա ոչ երեւի. ո՜ւր զօրացն բազմութիւն որ իբրեւ զամպ խտացեալ առաջի նոցա, զօրէն գարնանաբոյս ծաղկանց գունակ գունակ հանդերձիւքն փայլէին.
20 ահա ո՛չ են, եւ ոչ եւս երեւին. ո՜ւր հայրապետական աթոռն մեծ եւ հրաշալին զոր երանելի այրն Աստուծոյ մեծն Գրիգորիոս իջեալ ի խորութիւն վիրապին՝ քրտնալիր աշխատութեամբ զհնգետասան ամ փորձեաց, եւ ի վերայ առաքելական աթոռոյն եդ զաթոռ իւր. այսօր տեսանի թափուր, դատարկ ի բնակչաց, մերկ ի զարդուց, փոշւով եւ սարդի ոստայնիւ լցեալ, եւ ժառանգ աթոռոյն յօտար աշխարհ հեռացեալ իբրեւ զգերի եւ զկալանաւոր։
21 Վարդապետաց ձայնք եւ քարոզութիւնք լռեալք. եւ հերձուածողացն դասք, որ առ նոքօք իբրեւ ծակամուտ մկունս այսր անդր թաքչէին հալածեալք ի նոցա աստուածաբանական բանիցն եւ յուղղադաւան խոստովանութենէն, այսօր իբրեւ առիւծունս հզօրեղապէս աներկիւղ ելանեն ի խշտից բերանաբաց՝ թէ զո՛ կլանիցեն յանմեղ անձանց։
22 Զի՜նչ ասացից եւ վասն եկեղեցւոյ, որ յառաջն այնպէս զարդարուն էր եւ վայելուչ, բազմածնունդ գերերջանիկ. որ եւ զմարգարէն ի հիացումն շարժեաց. իսկ այսօր նստի անշուք, անզարդ, մերկացեալ յամենայն գեղեցկութեանց իբրեւ զկին մի այրի անորդի, մերկացեալ ի զարդուց, անկեալ ի պատուոյ, պատառատուն հանդերձիւ նստեալ առանց մխիթարի. այնպէս եւ աստ տեսանի. ջահք շիջեալք եւ ճրագունք անցեալք, խնկոց բուրմունք եւ անուշահոտութիւնք սպառեալք, պսակ տէրունական սեղանոյն փոշւով եւ մոխրով ծածկեալ։
23 Զառ ի սմանէ մանկունս է տեսանել, որ ի դրունս սորա բնակիտ ի ձեռս առեալ զդաւթական երգս երգէին, այսօր ի դուրս դիւաբնակ կաղաղանացն՝ զոր մզկիթն կոչեն, անդր կաքաւեն ուսանելով զմահմետաւանդ զասացեալսն։ Նաեւ կանայք պարկեշտք եւ ողջախոհք՝ որ զօրինաւոր ամուսնութիւնն յարանց իւրեանց մեծ թախանձանօք ընդունէին, այսօր յանառակ եւ յայլանդակ խառնակութիւն սովորեալ են։
24 Արդ եթէ այս ամենայն զոր պատմեցաք, վասն մեր չարեացն եհաս ի վերայ մեր, ձա՛յն տուք երկնի եւ որ ի նմա եւ որ ի վերայ նորա. ձա՛յն տուք երկրի եւ որ ի նմա կենդանիք. ձա՛յն տուք լերանց եւ բլրոց. ծառոց եւ անտառախիտ մայրեաց, թող լան եւ ողբան զմեր կործանումն։
25 Զայս եւ մարգարէքն առնէին ի յուրախութիւնսն. լերանց եւ բլրոց խայտալ հրամայէին, եւ գետոց ծափս հարկանել եւ ծովու զուարճանալ եւ մայրից ցնծալ։ Քանզի սոքա ամենեքին համատոհմք են մեր, յուրախութիւնս մեր ուրախակից մեզ լինին՝ պարտին եւ սգոյն հաղորդիլ. զոր օրինակ եւ յառաջինսն՝ խոնարհեցան ընդ մեզ յաւուր խոնարհութեան եւ տառապանաց մերոց, զի վասն մեր իսկ եղեն։
26 Բայց եւ այս չէ մեզ օգուտ ի մխիթարութիւն, զի զմեռեալ՝ թէպէտ բազում ժամանակ լան եւ կոծեն եւ ի խաւարի փակեն, չբերէ ինչ նմա օգուտ. զի՞նչ եղեւ օգուտ հրէիցն՝ Երեմիայի լացն, կամ Քրիստոսինն՝ Երուսաղեմի կամ Յուդային. ասա՛ ինձ. եւ ոչինչ. վասն որոյ զայս գիտելով, պարտիմք յանձանց ուղղութենէ հաշտեցուցանել զԱստուած. զի թէ այս յարդարիցի, եւ թշնամեաց սուրն պակասի ի սպառ, եւ դժուարինքն մեզ ի դիւրինս փոխի, եւ առապարքն ի հարթ ճանապարհ. եւ տեսցէ ամենայն մարմին զփրկութիւն Աստուծոյ։
27 Զի թէ Աստուած ի մեր կոյս լինիցի, ո՞վ կարիցէ կալ մեզ հակառակ. քանզի ինքն յօրէնսն հրամայեաց, թէ «Թշնամեաց քոց թշնամի եղեց, եւ զատելիս քո սատակեցից» [Սաղմ. ԺԷ 41]. եւ դարձեալ, թէ «Ոչ թողից զքեզ եւ ոչ ընդ վայր հարից» [Եբր. ԺԳ 5]. միայն թէ ընդ Աստուած խաղաղութիւն ունիցիմք, եւ առ նա սրտի մտօք կարդայցեմք՝ զգործս բարիս ի միջի գրաւական ունելով, չիք ինչ ի հակառակացն որ զմեզ տրտմեցուցանել կարիցէ։
28 Տէրունի է եւ այս զոր յԵսայիայ գտանեմք ի գիրսն, եթէ «Մինչչեւ իցէ քո կարդացեալ, ես լուայց քեզ. եւ մինչդեռ խօսեսցիս, ասացից եթէ զի՞նչ խնդրես» [Ես. ԿԵ 24]. որ ընդ ամենայն ջերմագութ հարամբ անցանէ այս բան։ Իսկ յանարժանիցն ձեռնթափ լինի ասելով. «Ոչ եղիցի անձն իմ ընդ նոսա» [Առակ. Ա 28]. եւ դարձեալ, «Իցէ՜ զի կարդայցէք առ իս, եւ ես ոչ լուայց ձեզ. խնդրեսցեն զիս չարք, եւ ոչ գտցեն» [Եսայ. Ա. 15]. եւ դարձեալ. «Յորժամ համբառնայցէք զձեռս ձեր ի վեր, դարձուցից զերեսս իմ ի ձէնջ. եւ եթէ յաճախիցէք յաղօթս, ոչ լուայց ձեզ». քանզի զի՞նչ հաղորդութիւն է լուսոյ ընդ խաւարի։
29 Երկիցո՛ւք եղբարք եւ ակն ածեսցուք յերկնակողման պատգամացս. մի՛ լիցուք յանծանօթից նորա, զի մի՛ ասիցէ, թէ՝ Ոչ ճանաչեմ զձեզ. այլ լիցուք ի բարեկամաց կարգի նորա, զի ասիցէ ցմեզ. «Եկա՛յք օրհնեալք հօր իմոյ, ժառանգեցէք զանպատում զկեանսն»։
Գլ. 18
0 Յետ մահուանն Մոնոմախին, մռնչեալ առիւծաբար գազանութեամբ մատակ առիւծն ի խշտիս իւր, այն որ յառաջ ցուցաւ Դանիէլի ի տեսողութեան իւրում, եւ կոչեալ զգլխաւորս քաղաքին, եւ զմեծամեծս յիշխանացն, ասէ ցնոսա. Թէ ոք ի ձէնջ վստահանայ ելանել զօրօք յարեւելս, եւ դադարեցուցանել զգոռն Պարսից, եւ նուաճել զաշխարհն ի խաղաղութիւն, յայնժամ թո՛ղ համարձակ գայ նստի թագաւոր. յԱստուծոյ իրաւանց նա է արժանի թագաւորութեան.
1 իսկ թէ ոք չառնու յանձն զասացեալս, տեղապահ ես բաւական եմ։ Զայս լուեալ իշխանացն, գնացին առանց պատասխանի տալոյ յիւրաքանչիւր ի գբայաթ։
2 Իսկ թագուհւոյն զՍուլտանն իբրեւ զքաղցեալ գազան՝ տրոց առատութեամբ յագեցուցեալ, մինչ զի մոռանալ նմա զի վերայ մեր զյառնումն. այլ անդրէն ի Բաբելովն եւ որ զնովաւ կողմամբքն յուզէր զմարտն. քանզի յոյժ պատերազմասէր էր այրն։ Բայց որ մերոյս էին սահմանակիցք եւ դրացիք՝ խանձեալ, ոչ դադարեցին զամառն եւ զձմեռն յապականելոյ զաշխարհս Հայոց.
3 քանզի դիտօք որոնէին, եւ ուր լսէին զմարդաբնակ տեղեաց, գիշերագնաց եղեալ՝ յանկարծուստ ի վերայ անկանէին, եւ նորանշան հարուածովք անողորմաբար զամենեսեան առհասարակ սատակէին։
4 Եւ անհոգացեալ յերկիւղից՝ բազում աւուրս առնէին ի տեղւոջն, մինչեւ խիլ արկեալ տանցն, եթէ ուրուք կայր ինչ ի թաքստեան՝ զամենն հանեալ, եւ բնաբարձ աւերմամբ քանդեալ զվայրն, առեալ զառ եւ զգերի՝ յաշխարհն իւրեանց դառնային։
5 Եւ քանզի աւան մի էր գաւառին Բասենոյ՝ մերձ առ ստորոտով լերինն որ կոչի Ծիրանիս, եւ անուն նորա Օկօմի, մարդաշատ եւ ընչաւէտ։
6 Յորոյ վերայ գիշերագնաց եղեալ անօրինացն յաւուր մեծի աստուածայայտնութեան տօնին, եւ քանզի ի սաստիկ սառնամանեաց դաշտին բրտացեալ էին ձեռք եւ ոտք մարդադէմ գազանացն, որք յորժամ հասին մօտ ի շէնն, գտին խոտ բազում ի դարմանս անասնոց դիզեալ, որում հուր հարեալ, եւ ի հրատին բորբոքմանէ առհասարակ դաշտն ամենայն իբրեւ միջօրէիւ լուսաւորեցաւ. առ որ կացեալ ջեռան ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց։
7 Եւ ապա լարեաք զաղեղունսն եւ մերկացուցեալ զզէնսն՝ յարձակեցան ի վերայ շինին, հեշտացեալք իբրեւ յամարայնի, եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին առհասարակ զամենեսեան ոգիս իբրեւ երեսուն հազար, ոչ մնալով ի բնակչաց տեղւոյն եւ ոչ մի, բայց թէ ի ճանապարհի ուրեք ոք կայր։
8 Եւ արարեալ ի տեղւոջն աւուրս երիս, եւ բարձեալ եզանց եւ իշոց եւ ձիոց զամբարս ցորենոյ եւ զմթերս ընչից, եւ սակաւ ինչ ի պիտանեաց, զորս առեալ գերի, գնացին յաշխարհն իւրեանց։ Այլ զբազմադէմ չարիսն, զորս նոքա անդ գործեցին ընդ գրով ո՜վ կարիցէ արկանել։ Եւ այսպիսի ձեռնարկութեամբ ամայացաւ ի բնակչաց երկիրս ամենայն, ոչ մնալով կենդանի՝ բայց եթէ յամրոց ուրեք։
9 Իսկ թագուհւոյն կալեալ զթագաւորութիւնն ամս երկուս, եւ հասեալ ի խորին ծերութիւնն, հիւանդացաւ զհիւանդութիւն, որով եւ մեռաւ իսկ։ Որում եկեալ առաջի գլխաւորք քաղաքին՝ խնդրեն, թէ՝ Մինչդեռ կենդանի ես կացո՛ զոք թագաւոր, որպէս զի մնասցէ առանց խռովութեան քաղաքս։
10 Որում հաւանեալ թագուհւոյն, հրամայէ զոմն ածել ի գլխաւորաց քաղաքին Միխայիլ անուն, որ իւր հարանցն ժամանակաւ լեալ էր ի պաշտօնէից պալատանն, այր հասակաւ խոնարհեալ յալիս, եւ ընչաւէտ յոյժ։
11 Եւ կացուցանէ զնա թագաւոր հաւանութեամբ քաղաքին. եւ ինքն զկնի երից աւուրց չոգաւ զճանապարհ ամենայն երկրի, ուր ի միասին թագաւորք եւ տնանկք ըստ դաւթական երգոյն։ Իսկ իշխանք աշխարհաց մեծամեծք եւ փոքունք յորժամ լուան զնորա թագաւորելն, եկին ամենեքին նմա ի հնազանդութիւն։
12 Եւ զոր պարտ էր նմա ողոքական բանիւք եւ պարգեւաց առատութեամբ զամենեսեան ուրախ առնել, եւ ընդ ինքեան իշխանութեամբ ի հնազանդութիւն նուաճել. իսկ նա չմարդի գոլով՝ զՌոբովամուն ախտացեալ, զոմանս յիշխանաց պահէր՝ անարժան գոլ իշխանութեանն։
13 Իսկ ընդ մեծամեծսն ատենախօս եղեալ, ասէ. Կամ ելէք ընդդէմ Պարսից ի պատերազմ, եւ մի՛ տայք զերկիր ապականել. կամ թէ ոչ, զձեր հռոգն հարկեցից Պարսից, եւ պահեցից զաշխարհս ի խաղաղութեան։ Որում ոչ հաւանեալ իշխանացն՝ ելին առանց պատասխանւոյ յերեսաց թագաւորին, եւ միաբանութեամբ դաշն արարեալ՝ անցին ընդ ծովն, եւ ժողովեցան զօրք բազումք, որոց ոչ գոյր թիւ։
14 Որոց առաջնորդք էին Կոմիանոսն որ եւ թագաւորեացն իսկ եւ Կամենասն. եւ ապստամբեալք ի թագաւորէն երդմամբ չափ ոչ հնազանդել նորա թագաւորութեանն։ Եւ այս եղեւ ի հինգհարիւր վեց թուականիս մերոյ, յորում հոռոմ դիքտիոնի էր տասն։
15 Վա՜յ տարւոյն, վա՜յ աշխարհաւեր խորհրդոյն, յորում կործանեալ ապականեցան բնակիչք երկրի. քանզի դարձաւ յառաջին անզարդութիւնն ըստ աշխարհապատում բանին. «Երկիր, ասէ, էր ամայի եւ անպատրաստ. վասն զի մարդ չէր որ գործէր զերկիր»։
16 Զի զոր օրինակ գեղեցիկ դէմք առն՝ ի ծաղկի հասակի սիրուն եւ ցանկալի տեսողացն ցուցանի, իսկ յորժամ զարդարիչ հոգին մահուամբ բաժանի ի նմանէ, յառաջին պայծառ եւ գեղեցիկ զարդուցն ահարկելի եւ անշուք ցուցանի տեսողացն, նաեւ գութն ընդ նմա հատանի. ըստ այնմ, եթէ «Մոռացեալ եղէ ես որպէս մեռեալ ի սրտէ»։
17 Ըստ նմին օրինակի եւ զերկիր է տեսանել. զի յորժամ մարդաբնակ շինութեամբ հարստանայ, յայնժամ երկրագործք առատութեան սերմամբ զանդաստանս լնուն. որք յորժամ բուսանին, կանաչագեղ տեսլեամբ զվայրսն վայելչացուցանեն, եւ բարձրաբերձ աճմամբ ի վեր ընձիւղին. եւ յորժամ զհասկիցն զկերպարանս ի գագաթունսն երեւեցուցանեն, յայնժամ թանձրախիտ բարձրութեամբն ամպաձեւ տեսողացն ցուցանի, եւ ի քաղցրաշունչ օդոյն՝ ճօճի, ճեմի զօրէն ծովային ալեաց։
18 Այսպէս եւ հօտք անդէից արօտականաց ի հովիտս դալարաբեր բուսոց առ ցուրտ աղբերակամբք խայտան խաղան, եւ երկիր իբրեւ զդայեակ՝ գեղեցիկ դիմօք զարդարի նոքօք, ըստ այնմ, եթէ «Ցնծասցեն դաշտք, եւ ամենայն որ է ի նոսա»։
19 Իսկ այժմ զնորին հակառակն տեսանեմք. երկիր աւերակ, թափուր ի բնակչաց. քաղաքք կործանեալք, եւ անդաստանք խոպանացեալք եւ փշաբերք, ահագին եւ զարհուրելի անցաւորացն ցուցանի։
20 Նաեւ քաղցրաձայն հաւուց տարմք, որք մարդասէր բարոյիւք ընտանի գոլով մերային ազինս, որ քաղցրանուագ եղանակօք զվայրսն հնչեցուցանեն, եւ յառաւօտինսն ճռուական երգովք եւ բարձրաձայն կարկաչիւք զերկրագործսն ի քնոյն դանդաղանաց իբրեւ խթանաւ զարթուցեալ, իւրաքանչիւր արուեստից պատրաստաբար յարդարէին։
21 Բայց այժմ շէնք աւերակք եւ ամայիք եւ անմարդիք, եւ նոցա ոչ գոյ տեղի բնակութեան. զի ո՞ւր տառեղունքն բոյն կառուցանեն, եւ ո՞ւր տկարք ի թռչնոց ի նոսա ապաւինին ըստ սաղմոսին ձայնի. եւ կամ ո՛ւր ծիծառն զիւր վարանից բունիկն յարդարէ՝ աներկիւղ սնուցանելով զառ ի յինքենէ ծնեալսն։ Արդ այս աստանօր զտեղի կալցէ բանս. մեք ի գլխոյն սկիզբն արասցուք դժուարալուր եւ չար պատմութեանս։
22 Արդ յորժամ յերկուս բաժանեցաւ տունն Յունաց, եւ գաւազանն երկաթի՝ գաւազան եղեգնեայ ջախջախ եղեւ, զոր Ասորեստանեայն զԵգիպտացւոց թագաւորութիւնն նախատելով՝ այսպէս անուանէր. եւ կաթսայն որ Երեմիային յեռանդն ցուցաւ՝ որ ի հիւսիսոյ ի հարաւ ձգէր յայնժամ զցնցուղս եռանդեանն, այժմ ի հարաւոյ ի հիւսիս ահագին եռանդեամբ, եւ կիզեալ ապականեաց զազգս քրիստոնէից։
23 Քանզի ըստ տէրունի հրամանին՝ թագաւորութիւն բաժանեալ ոչ կարէ կեալ, այլ կործանեալ է՝ արդարեւ եղեւ իսկ. քանզի յորժամ Պարսիկք գիտացին զսոցա մարտ եւ զհակառակութիւնս առ միմեանս, համարձակապէս ելին ի վերայ մեր անդադար երթեւեկս առնելով, տարաւ յանգ զաշխարհաւեր կործանումն։
24 Արդ ի սկսանել տարւոյն, զորոյ զյիշատակն վայիւ արարաք, եւ նոքա իբրեւ զգայլս գիշախանձս՝ որք հանդիպին հօտի՝ որոյ ոչ գուցէ հովիւ, զի ոչ թէ իւրեանց կերովն միայն շատանան, այլ զամենայն ջանան կոտորել։ Նոյնպէս եւ ի Պարսից եկեալ զօրքն՝ ոչ թէ աւարաւ յագենային, այլ անյագ քաղց մերոյ սատակմանն ունէին. զի զոր աչօք տեսանէին, անհնար էր նմա ի ձեռաց նոցա պրծանիլ, մեծ բարեգործութիւն հաշուելով զայն։
25 Արդ ի լինել մարտին Հոռոմոց, որդի Լիպարտին Իւանէ անուն, որում տուեալ էին ի պարգեւի տեղիս բնակութեան զմեծ աւանն Երիզայ ի գաւառին Հաշտենից, եւ որ շուրջ զնովաւ դաստակերտք, սա իբրեւ լուաւ զայն՝ թէ թագաւորութիւնն յերկուս բաժանեալ է, գնաց եւ խաբանօք էառ զամուրն Եղանց Բերդ կոչեցեալ, եւ արարեալ զայն ընդ իւրով ձեռամբ՝ դառնայ անդրէն ի գաւառն Աղօրի, եւ յամուրն որ կոչի Հաւաճիչ։
26 Եւ բարեկամաբար ել քաղաքն ընդ առաջ նորա. եւ դատաւորն որ ունէր զհոգս արեւելից՝ որ յայնժամ անդ հանդիպեցաւ, զոր իբրեւ ետես՝ վաղվաղակի ունել հրամայեաց։ Եւ առեալ ի նմանէ գանձ անչափ, եւ ձիս եւ ջորիս եւ զամենայն զոր ինչ եւ նա յարեւելից ժողովեալ էր, եւ զինքն եդ ի յԵղնուտն ի բանտի. եւ ինքն փոյթ ընդ փոյթ չոգաւ ի վերայ ամուր քաղաքին Կարնոյ։
27 Եւ առ ժամ մի ջանայր խաբանօք, ասելով թէ՝ Ի թագաւորէն հրաման ունիմ, իմ է քաղաքդ, բացէք զդրունս, զի մտից։ Եւ իբրեւ այնու ոչ կարաց հնազանդեցուցանել, ապա մարտ եդեալ, պատերազմաւ կամէր տիրել քաղաքին։
28 Իսկ որ քաղաքին իշխանն էր, վաղվաղակի ծանուցանէր իշխանին որ նստէր յԱնի եւ ունէր զպատիւ մագիստրոսութեան. որ իբրեւ լուաւ, զմի ի գլխաւորացն հանդերձ զօրու առաքեաց ի վերայ նորա։ Իսկ նա իբրեւ ծանեաւ զայն, ասպատակաւ առ զերկիրն եւ դարձաւ ի տեղի իւր. եւ առաքեաց ի Պարսիկս բերել զօրս յօգնականութիւն իւր. այս եղեւ սկիզբն անհնարին չարեացս որ անց ընդ մեզ։
29 Զոր իբրեւ լուան անօրինացն ժողովք զհրաւէրն, ձայն տուեալ միմեանց, առժամայն ի մի վայր եկեալ, փութապէս առ նա հասանէին. իսկ նա իբրեւ ետես զբազմութիւն զօրացն, զահի հարաւ. եւ քանզի ոչ զոյր հակառակ ոք, քանզի իշխանն այն, յորոյ պատճառս նոքա եկին, յորժամ զխօշիւն առ զնոցա գալոյն, մտեալ ի մեծ ամուրն, ամրանայ։
30 Յայնժամ եկեալ զօրքն ասեն՝ Մեզ ճանապարհ ցոյց աւարի, զմեզ դատարկ մի՛ դարձուցաներ. իսկ նա անճարեալ, տայ նոցա առաջնորդ յիւրայնոցն, որք ելեալ եւ գիշերագնաց եղեալ ընդ անապատ վայրս, հասին ի վերայ գաւառին Խաղտեաց. Եւ յանհոգս կալեալ զնոսա, ըստ իւրեանց արիւնարբու բարուցն, որոց պատահեցան՝ զարսն զամենեսեան սրակոտոր արարին մինչեւ ի Խրթի անտառն Ճանեթոյ. եւ առեալ անչափ առ եւ գերի, դարձան մեծաւ յաղթութեամբ։
31 Եւ եկեալ առ չարեաց առաջնորդն՝ մեծատուր պարգեւօք շնորհակալիս մատուցին նմա վասն ճանապարհի յաջողութեանն որ պատահեաց նոցա. եւ ապա գնացին յաշխարհն իւրեանց։ Եւ քանզի տեսին զերկիրն անտէրունչ եւ առանց պահապանի, վասն այնորիկ հուպ ընդ դարձ արարեալ ելին ի նոյն՝ չարին արբանեակք. եւ իջեալ ի գաւառն Մանանաղու, բաժանեցան յերկուս։
32 Մի բաժինն չոգաւ ի յԵկեղեաց, եւ անկեալ գիշերայն ի վերայ քաղաքին որ ի նմա, եւ զոր ի նմա գտին անպատրաստ եւ առանց զգուշանալոյ։
33 Զորոյ զաղետաւոր եւ զողորմագին չարեացն չեմ բաւական ընդ գրով արկանել. զի ի լուսանալ լալագին առաւօտուն՝ էր տեսանել տեսութիւն լի խռովութեամբ, որ եւ զքարինս անգամ եւ զանշունչ արարածս բաւական էր յողբս հառաչանաց շարժել. զի ո՞յր ուրուք ի տեսողացն ոչ բեկանէր սիրտն, եւ ոչ զդողի հարկանէր անձն, եւ ոչ խաւարամած միգաւ մթանայր լուսարանք երեսացն. զհրապարակս լի դիակամբք տեսանել, եւ զտունս զընդարձակ սրահս եւ զնրբափողոցս եւ զցանգս այգեաց։
34 Եւ գրեթէ ամենայն սահմանք քաղաքին ներկեալ էր արեամբ կոտորելոցն. ուր եւ զբազումս դեռ ի հոգիս էր տեսանել, հատեալս ի ձայնէ դժուարապէս շնչելով, եւ զայս անողորմաբար չարաչար վիրաւորեալս. զկիսոցն զփորոտիսն հեղեալ եւ զլեարդն հանեալ եւ ի բերանն եդեալ, էր զի կենդանւոյն իսկ ուտել բռնադատէին։
35 Ո՜վ քո, Աստուած, յայնժամ ներողութեանդ, ո՜վ մերոյ չարեացս առաւելութեան. զի այս երեքտասան ամ է որ զայսպիսի անհանդուրժական կիրս կրեն ազգ քրիստոնէից, եւ չշիջաւ սրտմտութիւն բարկութեան տեառն. այլ տակաւին ձեռն իւր բարձրացեալ է՝ լի բաժակաւ յանապակ գինւոյ արբուցանել՝ արբուցումն չար։
36 Ոչ եւս ի ներումն եւ յողորմութիւն, այլ ի հատուցումն ատելեաց. այսոքիւք պաշարեալ զքաղաքն եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղք եւ ագարակք. մինչեւ չմնալ կենդանւոյ ուրուք ի մարդկանէ, բայց եթէ յամուրս ուրեք։ Իսկ անօրինացն լցեալք եւ յագեցեալք աւարաւն, հուր հարեալ քաղաքին, առեալ զգերի եւ զկապուտ գաւառին, դարձան անդրէն։
37 Այսոքիկ վշտամբեր պատմութիւնք քո, ո՜վ քաղաք, ոչ եւս քաղաք ապաստանի, այլ խորխորատ կորստեան ի քեզ բնակողացն, ի բազմադիմի չարեացն սակաւ ինչ նշանակեալք։
38 Եւ եկեալ անօրինացն՝ հասեալք ի գաւառն Կարնոյ մերձ ի գիւղն որ կոչի Բլուրս, եւ քանզի բնակիչք տեղւոյն շրջապատեալ պարսպաւ զբլուրն՝ ի վերայ հողոյ եդին զհիմունս նորա, ըստ տէրունական առակին, վասն որոյ ի գալ անօրինացն զօրէն յորդեռանդն հեղեղի, ի բախելն զնա՝ ոչ կարաց վայրկեան մի կալ ընդդէմ, այլ վաղվաղակի կործանեցաւ, եւ եղեւ կործանումն նորա աշխարհալուր եւ անմոռաց մինչեւ ի կատարած յաւիտենից։
39 Արդ զոր նոքա յոյս փրկանաց եւ տեղի ապաւինի կարծէին, եղեւ նոցա գուբ ապականութեան. եւ քանզի որ յայս կոյս գետոյն Եւփրատայ էին գիւղք եւ կրօնաստանք, ամենեքեան անդ էին հաւաքեալք, այլեւ յԱրծինն աւանէ բազումք, յորոց վերայ հասեալ թշնամեացն՝ առժամայն առակեցին զամուրս նորա։
40 Եւ մտեալ ի ներքս՝ ի փայլուն սուսերացն եւ ի ձայնէ լարից աղեղանցն, զդողի հարեալ ամենեցուն յերկիւղէն՝ իբրեւ շղթայիւք կապեալ եղեն։ Եւ քանզի ոչ գոյր իշխան եւ առաջնորդ, որ ահիւ եւ խրախուսանօք զնոսա յոգի զօրութեան վառէր ընդդէմ թշնամեացն, նահատակս քաջս յորդորելով՝ որպէս օրէն է ամենայն պատերազմողաց՝ վասն այնորիկ անտերունչք գոլով, ի տեսլենէ միայն լքան, լուծան, եւ խռովեցան, սասանեցան եւ ամենայն իմաստութիւն նոցա ընկլաւ։
41 Եւ սկսան ի միմեանց գողանալ զանձինս. ոմանք ի գալ գիշերոյն ընդ պարիսպն իջեալ՝ փախստական եղեն, եւ այլք կամօք անձնատուր եղեալ. իսկ որք ի ներքս մնացեալ, զպատերազմի հոգս թողեալ, խորափիտս փորեալ, ընդ հողով ծածկէին։ Յորոց վերայ համարձակեալ անօրինացն՝ սկսան կոտորել զնոսա, ո՛չ պատերազմի օրինակաւ, այլ իբրեւ զոչխարս արգելեալս ի բակի. զոմանս բուռն հարեալ եւ բերեալ առաջի, սուսերաւ զգլուխն հատանէին։
42 Կրկին մահուամբ բառնային ի կենաց. շողալով սուսերին ի վերայ՝ որ քան զմահ դառնագոյն է, եւ մահու վճռաւ. եւ զոմանս ի դիմի հարեալ սուր ի ձեռին ունելով, եւ ի պատահելն գազանաբար ի վերայ յարձակեալ՝ հարեալ սուսերաւն զսիրտն, առժամայն սատակէին. իսկ զթանձրամարմինսն եւ զհարստակողսն յերկիր ի գուճս արարեալ, եւ պարզեալ զձեռսն ի ցիցս վարեալս՝ ի գետինն պնդէին,
43 եւ կորզեալ զմորթսն եղնգամբք հանդերձ յայսկոյս եւ յայնկոյս ընդ բազուկ եւ ընդ թիկունս մինչեւ ի ծայրս ձեռինն երկրորդի բռնաբար քարշեալ եւ հանեալ, լար աղեղանցն առնէին։ Ո՜հ. քանի՜ դառն է պատմութիւնս։
44 Իսկ զերիցանց եւ զկրօնաւորաց ո՞ր լսելիք տանին զնորանշան չարիսն՝ զոր նոքա կրեցին. զորոց ի կրծիցն ի վեր քերթեալ զմորթս՝ տարեալ երեսօքն հանդերձ զգլխովն շրջէին, եւ այնպիսի դառն տանջանօք տանջեալ, յետոյ ապա սպանանէին. որ զի քան զայս զի՞նչ այլ ոք դառն եւ անհնարին տանջանս իմանայցէ, որ եւ ի սրբոց վկայութիւնս չերեւի ուրեք եղեալ։
45 Արդ այսպիսօրէն գործով հատին սպառեցին զամենեսեան ի կենաց, մինչեւ խիլ արկեալ, եւ զկենդանւոյն թաղեալսն աշտէիւք չարաչար խոցոտելով սատակէին. որ եւ տանջելոցն վայիւք հնչէին առհասարակ արձագանք լերանցն։
46 Եւ յորժամ վճարեցին զամենեսեան ի կենաց, ապա զանկելոցն զամենեցուն զկուշտսն ծակեալ եւ զլեղիսն հանեալ՝ ի յամանս ժողովէին, գերի կանանցն զհետ իւրեանց ետուն տանել։ Այսպէս եղեւ վախճան կործանական բանտին. այսպէս մատնեալք եղաք ի ձեռս արանց չարաց եւ անողորմից, եւ ո՛չ եղեւ մեզ այցելութիւն ի տեառնէ, վասն զի ոչ լուաք նմա մինչեւ ի խաղաղութեան էաք։
47 Նա կոչէր զմեզ աղերսական ձայնիւ ի ձեռն մարգարէիցն. «Եկայք, ասէ՝ լուարո՛ւք ինձ, եւ կեցցեն ի բարութեան անձինք ձեր, եւ եթէ ախորժելով լուիջիք ինձ՝ զբարութիւնս երկրի կերիջիք»։
48 Մեք ապախտ արարաք զբանս նորա. վասն այնորիկ եւ նա ո՛չ լուաւ մեզ ի ժամանակի նեղութեան, այլ դարձոյց զերեսս իւր ի մէնջ։
49 Եւ մատնեալ եղաք ի ձեռս թշնամեաց մերոց, եւ ատելիք մեր նեղեցին զմեզ, եւ արբեցաւ նետ նոցա յարեանց մերոց, եւ սուր նոցա եկեր զմիս անկելոց վիրաւորաց՝ արանցն պատերազմողաց մերոց. եւ գնացին այսու յաղթութեամբ յաշխարհն իւրեանց։ Իսկ զթիւ համարոյ անկելոցն եւ գերեացն՝ եօթն հազար ասացին՝ եւ կրօնաւորացն՝ վաթսուն։
Գլ. 19
0 Այն զոր յառաջն յիշատակ արարաք՝ թէ յորժամ իջին ի սահմանս Մանանաղւոյ բաժանեցան յերկուս, առաջինն զայս գործեաց զոր գրեցի. իսկ երկրորդն ձիաթափ արագամէտ ընթացիւք ընդ Հանձէթ եւ ընդ Խորձեան, ո՛չ խոտորելով յաջ կամ յահեակ, այլ որպէս նետ որ ի ձեռաց աղեղնաւորին ելանէ, ուժգին ձգմամբ երթեալ նպատակին հանդիպի. նոյնպէս եւ նոքա, ոչ տալով քուն աչաց եւ նինջ արտեւանաց, գիշերագնաց եղեալ, յանկարծակի յեղակարծումն ժամու իբրեւ զկարկուտ քարախառն՝ հեղան ի վերայ բնակչաց քաղաքին հարաւոյ։
1 Եւ քանզի անպատսպարան վայրս ունէր քաղաքն, վասն այնորիկ ծովային ալեաց նմանեալ բնակչացն՝ ծուփս առեալ յետ յառաջ, բայց ելս իրացն ո՛չ գտանէին։ Աւա՜ղ գործոցն որ յայնժամ անդր գործեցան։ Յորոց վերայ սուր եդեալ անօրինացն՝ կոտորեցին զմայր առ մանկամբ եւ զորդի առաջի հօր. եւ առժամայն եղեւ քաղաքն բարեշէն՝ գուբ արեան։
2 Եւ քանզի ի սաստիկ խուճապէն, եւ յանկարծահաս օրհասէն մոռացեալ եղեւ սէր սիրելեաց եւ գութ արեան, իւրաքանչիւր ոք հնարէր հայթայթանս գտանել՝ զի թերեւս կարիցէ ապրեցուցանել զինքն ի գեհենաբորբոք բարկութենէն. վասն որոյ փախստական եղեալ ի յայգիսն՝ որ շուրջ զքաղաքաւն էին, յայնս անկեալ ընդ տերեւախիտ որթովքն թաքչէին.
3 զոր ծանուցեալ անօրինացն, խոյզ արկեալ, աշտէիւք խոցեալ զամենեսեան սատակեցին. որոց արեամբքն ներկեան ողկոյզք խաղողոյն. որք յետոյ սինլքորք մնացեալ էին, զմեռեալս իւրեանց գտանէին ընդ որթովքն, զնոսա ծածկէին ընդ հողով. բայց զայգիսն խղճէին կթել կամ ի խաղողոյն ճաշակել, ասելով թէ մարդոյ արիւնք են ի յուտել։
4 Իսկ անօրինացն պարապեալ ի կոտորածէն, դարձան ի քաղաքն՝ եւ խիլ արկեալ տանցն՝ եթէ ոք զիւր ընչուկն թաքուցեալ էր ուրեք, եւ կամ ի դարանս, մեծաւ հնարագիտութեամբ արտաքս պեղէին։
5 Եւ ապա հուր հարեալ քաղաքին, կիզեալ ապականեցին, եւ առեալ զառ եւ զգերի՝ ելին ի տեղւոջէն։ Նոյնպէս եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղք եւ աւանք՝ զամենեսեան ապականեալ սրով եւ հրով եւ գերութեամբ, մինչեւ ոչ մնալ կենդանւոյ ուրուք՝ որ բանայր զբերանն եւ ճիկ հանէր։
Գլ. 20
0 Կոմիանոս, քանզի առատաձեռն էր եւ գանձիւք հարուստ, բազում զօրս ժողովեաց իւր։ Թագաւորն իբրեւ ետես եթէ պատեհութիւնքն նմա ի դէպ գան եւ ելանեն, յաղերս անկեալ՝ սկսաւ դեսպանս առաքել. պարգեւս խոստանայր եւ զԿիւրապաղատին իշխանութիւնն յարեւելս տալ նմա՝ Միայն թէ ի խաղաղութիւն դառնաս, որ քրիստոնէից արեանն խնդիր առնեմք. այլ նա ոչ հաւատաց եւ ոչ առ յանձն։
1 Ապա ի սպառիլ դեսպանացն, որ թագաւորին էին մտերիմք ջանային պատերազմի յաղթութեամբ հնազանդեցուցանել զնա։
2 Եւ հանդէս արարեալ բազում զօրաց՝ եկին ի վերայ նորա, եւ հասեալք առ միմեանս՝ ճակատեցան ի պատերազմ. ուր բազում արիւնհեղութիւնք եղեն, զորոց ասեն եթէ այնպիսի կոտորած ի մի տեղի ի Հոռոմս չէ ոք տեսեալ. յորում տեղւոջ եւ բազումք ի գլխաւորացն իսկ անկան, եւ այս յերկոցունց կողմանցն. բայց յաղթեաց զօրէ Կոմիանոսին։
3 Եւ քանզի պատրիարքն ի կողմն Կոմիանոսին էր, զբազումս ի գլխաւորաց քաղաքին միաբանեաց ընդ ինքեան. եւ տարեալ ի ներքս զԿոմիանոս, թագաւորեցուցին։ Եւ զՄիխայիլն աբեղայ արարեալ, ի կղզի անցուցին. բայց ասեն թէ ինքն յօժարութեամբ չոգաւ։ Այս ամենայն յաշխարհաւեր տարւոջս գործեցաւ։
Գլ. 21
0 Գաւազան տանջանաց եւ ոչ խրատու՝ առ ի ձեռն Աստուած զԹուրքաստան եւ զտունն Պարսից, եւ նոքօք դատեաց զմեզ ըստ իրաւի իւրոց դատաստանացն. զի խրատու գաւազանն՝ հայրական է, իսկ տանջանացն՝ դատաւորի, որպէս Դաւիթ զտանջանս մեղաւորաց ասէ. «Բազում տանջանք են մեղաւորաց. եւ խրատք քո ուսուսցէ զիս». սմին համաձայն եւ Պօղոս Եբրայեցւոցն գրէ. «Զի թէ ի խրատու կարգի կայք, ասէ, իբրեւ յորդիս մատուցեալ է ի ձեզ Աստուած»։
1 Արդ Քրիստոս ի կենարար իւրում աւետարանութեանն, իւրում երկնաւոր հօրն տարեալ՝ մերձ կացոյց զմեզ նմա յընտանութիւն՝ եւ պատուիրեաց ամենայնիւ նմա նմանօղ լինել, եւ բարոյիցն քաղցրութեամբ զազգականութիւն պահել հաստատուն, բայց մեք ապստամբեցաք ի մեր քաղցր եւ ի բարի հօրէն, եւ յընտանութենէն օտարացաք.
2 վասն այնորիկ ի ժամանակի նեղութեան եւ չարչարանաց մերոց՝ անտես արար զմեզ, եւ մատնեալք եղաք ի ձեռն ազգի օտարի. եւ զօրացան ի վերայ մեր թշնամիք մեր, եւ ատելիք մեր յափշտակեցին զմեզ. եւ խոնարհ եղեն մինչեւ ի հող անձինք մեր, եւ յերկիր մածեան որովայնք մեր։ Եւ որպէս առ Մովսեսիւ տասնհարուածեայ գաւազանաւն տանջեալ զԵգիպտոս ասէր Աստուած, թէ «Այս է զօրութիւն իմ մեծ» [Եբր. ժԲ 7]. այժմ ամենայն մեզ հանդիպեցաւ։
3 Նոցա ջուրն յարիւն փոխեցաւ, մեր գետք եւ ջրաշեղջք եւ գրեթէ բովանդակ հող երկրիս՝ յարիւնն ներկաւ յարեանց մերոց. ի նոցա մարմինն խաղաւարտ եռաց, մերս բովանդակ մարմին սրակոտոր եղեալ՝ անդամ անդամ յօշեցաւ. ի նոսա շանաճանճ եւ մժեխն՝ որ զտիրական դէմս երեսացն շիթոցօքն հարեալ կուրացուցանէր. իսկ ի մեզ նետիցն յարձակմունքն, որ եւս դառնագոյն վիրաւորեցին.
4 նոցա զերիս աւուրս լոյսն ի խաւար փոխեցաւ, իսկ մեզ շիջաւ իսկ լոյսն, զի լուսոյն իսկ ընդունարանն անկեալ մահուամբ, եւ ոչ եւս յաւելու տեսանել զբարութիւն տեառն ի կեանս իւր. ի նոցա տունս դժուարահայեաց ժիժմակն սողեալ մտանէր, մերս տունք եւ եկեղեցիք, որ սարսափումն գայ ինձ ասել, ապականագործ ախտիւք այլեւ դժուարաւ՝ հոտեալ ապականեցան.
5 ի նոցա անդրանիկսն զնդայ մահաբեր հրեշտակն, մերս բովանդակ տունն բնակչօքն սպառեալ սատակեցաւ։ Ծովն միայն էր ի մէնջ պակաս. բայց թէ կշռես ըստ գործոյն, եւ զայն եւս տեսանես ի մեզ եղեալ. քանզի ո՞ր անդունդք անհնարինք քան զԹուրքաստան կամ զեզերս երկրի խորագոյն է, յորս մեր գերիքն հեռացեալ կորեան իբր ի Կարմիր ծովուն, որ արեամբ նոցին գերեացն ներկեալ էր։
6 Ի նոցանէ զարդ ոսկւոյ եւ հանդերձից խնդրեցին Իսրայէլացիքն ի վարձ՝ ընդ որոց ծառայեցին նոցա. զմեզ ի բնաւիցն կապուտ կողոպուտ արարին, եւ մեք նոցա չեմք ինչ մեղուցեալ։ Ոհ, աւա՜ղ եւ վա՜յ ի վերայ անմխիթար կործանմանս։
7 Եգիպտացւոցն երկդիմի էր պատուհասիցն իրաւունքն, մի՝ վասն դառն ծառայութեան, որով նոքա զԻսրայէլ նեղեցին, որոց ի դատ եկեալ Աստուած ասէր. եւ երկրորդ՝ զի ծառայեցին արարածոց, եւ ոչ արարչին որ է օրհնեալ յաւիտեանս. մեք խոստովանօղ լեզու ունիմք, թէպէտ ի բարի գործոց թափուր եմք, եւ զնոցա կիրս կրեմք, քանիօ՜ն ողորմելի եմք եւ ողբոց արժանի։
8 Ո՜վ տէր եւ արարիչ եւ Աստուած, ընդէ՞ր մերժեցեր զմեզ ի սպառ, եւ արարեր զմեզ կոխան հեթանոսաց, ծաղր եւ այպն կատականաց թշնամեաց մերոց։ Զարթիր եւ զարթո՛ զզօրութիւնս քո, եւ եկ ի կեցուցանել զմեզ, Աստուած զօրութեանց դարձիր առ մեզ եւ հատո՛ դրացեաց մերոց եօթնպատիկ ի ծոց նոցա։
9 Արդ այլ քաղաքաց եւ գաւառաց աւերանաց ժամանակն ի պակաս աւուրս յանգէր, ի տասն կամ եւս աւելի կամ պակաս. իսկ քաղաքս այս՝ զորմէ մեր զճառս արկեալ է, սա մինչդեռ ի շինութեանն էր՝ երինջ երեմեան գոլով յաստիս ուժի քաջութեան, ըստ Մովաբու, գիրգ եւ փափուկ գոլով. որոյ վաճառականքն փառաւորք երկրի, եւ առգնօղք սորա՝ թագաւորք ազգաց, որք ի գահոյս փղոսկրեայս հանգչէին, եւ միշտ զպարզեալ գինին ըմպէին եւ առաջին իւղովքն օծանէին։
10 Եւ քանզի ամենայն չարեաց սկիզբն աստի առնու, որպէս եւ Մովսէս զԻսրայելէ ամբաստան լինի, «Գիրացաւ, ասէ, ստուարացաւ եւ սոնքացաւ, եթող զտէր Աստուած զարարիչն իւր» [Բ Օր. ԼԲ 15]. նաեւ Սոդոմայեցիքն յայսպիսի կենաց խանձեալք՝ անկան յանհնարին չարիսն, որպէս Եզեկիէլ իսկ յայտ առնէ ի հացի լիութենէ եւ ի յղփութենէ կենաց՝ զմայլեալս զնոսա.
11 նաեւ առաջին մարդն ի դրախտին բարիսն մին օր անարատ չկարաց վայելել։ Եւ զի այսոքիկ են բնութեանս մերոյ սահման, յաղքատանալն տրտնջեմք եւ մեղադիր լինիմք Աստուծոյ, եւ ի հարստանալն՝ ամբարտաւանիմք, եւ իբրեւ զանմահս՝ զաշխարհէս բուռն հարկանեմք։
12 Վասն այնորիկ փոխ առ փոխ փոփոխմամբն ուսուցանէ զմեզ ի չափու ունել զանձինս, եւ քան զմեր սահմանն աւելի չամբառնալ, զի մի՛ մեծագոյնս անկանիցիմք։
13 Քան զհող անարգ եւ խոնարհ այլ զի՞նչ ոք իմասցի. եւ մեր սկիզբն ի նմանէ է, եւ դարձն անդրէն ի նոյն. եւ որ բնութեանս մերոյ ստեղծիչն է, չկամի թէ ոք կորիցէ, վասն այնորիկ չթողու արձակասուն զոք. որքան եւ տեղի լինի խրատու՝ քաղցրութեամբ եւ հայրաբար խրատէ. եւ յորժամ անլուր խրատուն լինիցիմք, տիրական իշխանութեամբն տանջէ.
14 զկէսս ի մեղաւորաց աստ դատի, զի անդ թեթեւագոյն առնիցէ զտանջանսն. եւ զկէսս հանդերձելոցն պահէ, եւ են որ աստ տանջին եւ անդ, որպէս Սոդոմայեցիքն. եւ են՝ որ աստ միայն, որպէս Ղազարոսն. եւ են՝ որ անդ միայն, որպէս մեծատունն։ Այլ այս աստանօր զկայ առցէ բանս. մեք ի կարգ պատմութեանս դարձցուք։
15 Արդ վշտաբեր տարւոյն յաշուն հասանելոյ, մինչդեռ Հոռոմք զթագաւորացն աղմկաւն էին պատանդեալ, ի մտանել արեգ ամսեանն, դարձեալ ա՛յլ զօր ել ի Պարսից, թէ յառաջնոցն եւ թէ նոր՝ ոչ գիտեմ.
16 եւ ընդ անապատ տեղիս այնպէս զգուշութեամբ չոգաւ, որ չկարաց ոք իմանալ՝ մինչեւ եհաս ի գաւառն որ կոչի Կամախ, եւ ապա անդ բաժանեալ յերկուս, կէսն չոգաւ մինչեւ ի Կողոնիա, եւ ըստ իւրեանց սովորութեանն առեալ զերկիրն յաւարի. զոր մեք ի դարձին զանցանելն ապա իմացաք։
17 Իսկ կէսն՝ ուշ եդեալ Մելիտինոյ, հասին ի վերայ նորա գիշերաւ. եւ քանզի գունդ մի հեծելազօր ի Հոռոմոց կայր պահապան քաղաքին, ի հասանել հինին յանկարծակի գրոհ տուեալ արտաքս ելին։
18 Եւ ի պատահելն իւրեանց՝ բազում կոտորածս առնէին յերկոցունց կողմանցն եւ ի լինել պատերազմին, քաղաքն՝ որքան ելանել կարաց, նա զերծաւ. եւ մարտիկ արքն որ մնացին, այն զհետ փախստականին չոգան. իսկ զոր ի քաղաքին ըմբռնեցին, զամենեսեան սրակոտոր արարին, կացեալ ի քաղաքին աւուրս երկոտասան, եւ ի հիմանէ բրեալ ապականեցին զնա եւ զդաստակերտս նորա շուրջանակի։
19 Եւ այս եղեւ ամբարտաւանութեան նոցա հատուցումն յանկաշառ եւ յարդարադատ տեառնէ, որ հատուցանէ իւրաքանչիւր զարժանն ըստ գործոց իւրոց։
20 Բայց գաւառք յԵկեղեաց ի վայր, ընդ որ գիշերաւ անցին, յորժամ գիտացին զեղեալ չարիսն Մելիտինոյ, ժողովեցան բազում զօրք աղեղնաւորացն եւ կալան զկիրճս ճանապարհին։
21 Իսկ անօրինացն՝ քանզի այլ ճանապարհի անտեղեակ էին, եւ զլերինսն թանձրամած ձիւն ծածկեաց, նոքա անճարացեալ հինգ ամիս զձմերոցն ի գլուխ մինչեւ ի նաւասարդի ամիս՝ ի տեղին դադարեցին, եւ զերկիրն ի յուսոյ կենաց բարձին. եւ զանհնարին չարիսն՝ զոր անդ գործեցին, թողին յիշատակ ազգաց յազգս.
22 զի զտղայսն եւ զայլ ապաժամեանսն նշաւակ եդեալ, աշտէիւք եւ նետիւք խաղալով, չարաչար խոցոտելով՝ սատակէին, եւ ոչ կաթէր ի բնութիւն նոցա գութ ողորմութեան. թողում ասել զորս ի գրկաց ծնողացն առեալ զտղայսն զքարի հարկանէին. իսկ զբարեշուք կանանցն եւ որք ի սենեկի սնեալ էին աղջկունք, զնոցա խայտառականս զի՞նչ պիտոյ է մեզ եւ ընդ գրով արկանել. տեսանե՞ս զչափ չարեացն յորժամ Աստուած ի ձեռաց թողու, թէ քանի՜ անհնարին է։
23 Եւ վասն զի պակասեաց կերակուր մարդոյ եւ անասնոյ, նոքա ի բռնութենէ կարեացն հարկեալ, ելին ընդ Խորձեան ի վեր. եւ քանզի ի նոցա երկիւղէ ճանապարհք հատեալ էր, եւ ձիւն թանձրութեամբ դեռ ունէր զերկիրն, նոքա կրկին առնէ՛ին զընթացսն. յառաջ զձի եւ զջորի երամակ արարեալ՝ դատարկ վարէին, եւ ճանապարհ բանային, եւ ապա զգերին եւ զաղխն յետոյ տանէին. եւ այնու ընթացիւք եկին մինչեւ ի գլուխ գաւառին ի գիւղն որ կոչի Մորմրեանս։
24 Եւ քանզի բերդ ունէր գիւղն, ժողովեալ էին ամենայն բնակիչք տեղւոյն։ Իսկ Պարսիկն յորժամ եհաս անդ, իջեւանս արար, քանզի կարծեաց՝ թէ հեծեալ կայ ի բերդին. կուռ հարեալ ձեանն՝ պատրաստութիւն արար պատերազմի։
25 Եւ երթեալ, որ գլխաւոր էր նոցա բերդին առաջի, սկսաւ բանս ինչ խօսել առ որ ի բերդին իշխանն էր. բազում շատրուանօք ծածկեալ էր զձիւնն. յորոյ վերայ նստեալ ասպար առաջի ունելով, եւ մեծամիտ ամբարտաւանութեամբ դժոխալուր բանս բարբառէր. եւ որ ի յամրոցին իշխանն էր՝ դիպօղ ժամու մնացեալ, ի թիւրիլ ասպարին, եւ նա զփողիցն հարեալ նետիւ՝ առ ժամայն սատակեաց։
26 Եւ քանզի զօր ի Հոռոմոց զայր ի յետոյ, որք առժամայն փողս հնչեցուցին, զոր լուեալ անօրինացն, փախստական եղեն. իսկ որ ի բերդին էին, ելեալ զգերի եւ զաւար որքան կարացին՝ ի ներքս տարան. բայց Հոռոմն չէր եկեալ յառաջ։ Իսկ Պարսիկն յորժամ ետես եթէ չիք այլ զօր, դարձ արար ի վերայ՝ եւ յաւարառուացն որոց հանդիպեցաւ՝ զնոսա կոտորեաց, եւ զմնացեալսն առ եւ դարձաւ։
27 Եւ երթեալ մերձ ի սահմանսն Եղնուտին, ելին եւ նոքա եւ մարտ եդեալ թափեցին բազում գերիս, եւ լցան աւարաւ, զոր առեալ մտին ի բերդն։ Իսկ արիւնարբու գազանացն պարտաւորեալ ի շիփս եղեալ, եւ ի մտանել նոցա ի սահմանս Տարօնոյ, իջին զօրք ի լեռնէն Սիմն կոչեցեալ, զոր մարդկան սովորութիւնք Սանասունք ասեն ըստ անուան նախնւոյն իւրեանց. եւ ի դիմի հարեալ, յաղթեցին եւ կոտորեցին զամենեսեան. եւ զառ եւ զգերի թափեալ, դարձան ուրախութեամբ փառաւորելով զԱստուած։
28 Ի սոյն ամի այրեցին զգեղեցիկ ապարանս սուրբ Կարապետին, զոր Հրահատ ոմն ի գործակալաց մեծին Գրիգորի որդւոյ Վասակայ՝ մեծաւ ջանիւ շինեալ էր, մինչ երկրին տէր էին. զժամատունն որ առաջի սուրբ Կարապետին, զոր գեղեցկայարմար պատրաստութեամբ յարդարեաց ի փառս եւ ի պատիւ մեծի վկային եւ Կարապետին Քրիստոսի. նաեւ զայլ շինուածսն եւ զփայտակերտ եկեղեցին զոր սուրբ Գրիգոր կոչեն։ Եւ էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր եօթն յորժամ այս այսպէս եղեւ։
Գլ. 22
0 Յակոբոս եպիսկոպոս ոմն որ ունէր զվերակացութիւն եկեղեցեաց տանն Հարքայ, սա ի սկզբան իւրոյ իշխանութեանն առաքինական կերպարանս յանձին ցուցանէր՝ քրձազգած, պահեցօղ, բոկագնաց։ Եւ ընտրեաց իւր քահանայս, որ յար ընդ ինքեան շրջէին, խոշորազգեստս եւ անպաճոյճս, հատեալս ի հեշտալի կերակրոց. եւ միշտ սաղմոսական երգոցն պարապէին։
1 Եւ այսու կերպարանօք ի զարմանս շարժեաց զհեռաւորս եւ զմերձաւորս, եւ ամենայն ոք ցանկայր զնա տեսանել։ Եւ որք յոյժ վիսացեալք էին ամբարտաւանութեամբ վասն իշխանութեան, այնքան ետուն ի հնազանդութիւն նմա զանձինս, որ թէ եւ զհոգիս հանել հրամայէր՝ չէր ոք որ ընդդիմանայր, եւ կամ իշխէր բանալ զբերանն եւ ճիկ հանել։
2 Բայց կեղծաւորութիւն էր այն, եւ ոչ ճշմարտութիւն. քանզի պտուղն է ծառոյն ծանուցիչ՝ որպէս ի տեառնէ իսկ լուաք։ Նաեւ առաքեալ նմին համաձայն գրեալ, ասէ, թէ «Եւ սատանայ իսկ կերպարանի ի հրեշտակ լուսոյ. զի՞նչ թէ եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին ի ձեւ առաքելոցն Քրիստոսի»:
3 Զի զոր օրինակ զմահացու դեղսն յընտանի կերակուրսն խառնեն, եւ որք առնուն՝ իբրեւ զկերակուր ճաշակեն, եւ ի մահացու դեղոցն ըմբռնին. այսպէս եւ կարթընկէցք կերովք թաքուցանեն զկարթսն, զի ի կերոյն խաբեալ՝ ձուկն ի կարթէն ըմբռնեսցի, նոյնպէս եւ անօրէնութեան մշակքն. քանզի զիւրեանց կորստեան վիհն չհամարձակին յայտնի ցուցանել ումեք. վասն զի եւ ո՞վ իսկ հաւանէր այնմ թէ եւ կարի ի մտաց անկած էր, խորասուզիլ կամօք ի խորխորատ, յորմէ չիք հնար ելանել։
4 Վասն այնորիկ մերով բարեպաշտ կրօնիւք կերպարանին առ ի զպարզամիտսն խաբելոյ, եւ քաղցրական բանիւք պատրեն զմիտս անմեղացն. քանզի բանք նոցա իբրեւ զքաղցկեղ ճարակին. զի որպէս ախտն այն դժուարին է առ ի բժշկել, այսպէս եւ ի նոցանէ ըմբռնեալքն հազիւ կարեն կալ յակաստանի։
5 Վասն նոցա իսկ պատուիրէ տէրն մեր ի կենարար իւրում աւետարանութեանն. «Զգո՛յշ լերուք ի սուտ մարգարէիցն որ գան առ ձեզ ի հանդերձս գառնենիս, եւ ի ներքոյ են գայլք յափշտակողք» [Մատթ. Է 15]. նաեւ առաքեալն զնոյն ուսուցանէ Փիլիպպեցւոցն, խրատեալ ի տէրունական հրամանացն. «Զգո՛յշ լերուք ի շանց անտի, զգո՛յշ լերուք ի չար մշակաց անտի»։
6 Քանզի յարտաքին թշնամւոյն զգուշանալ դիւրին է. բայց ի ցեղակցութենէ պատերազմացն դժուարին է ապրիլ, որպէս Հաբելի եւ Յովսեփայ դիպեցան իրքն։ Արդ սոքա թէ յայլալեզու ցեղից էին, յորմէ՛ եւ էին, մեզ զգուշանալ դիւրաւ էր. բայց որպէս գրէ երանելին Յովհաննէս, թէ
7 «Առ ի մէնջ ելին, այլ ոչ էին ամենեքեան նոքա ի մէնջ» [Ա Յովհ. Բ 19]. եւ այսմ գիտուն լինել դժուարին է։
8 Համալեզուք եւ համացեղք, ի միոյ ականէ բղխեալք քաղցր ջուր եւ դառն. թէպէտ սուրբն Յակովբ յանհնարինս ասաց զայս, բայց սակայն առ մեւք եղեւ այս. ի քաղցր ականէս յայսմանէ՝ զոր գերափառ առաջնորդն մեր հնգետասան ամաց քրտնալիր աշխատութեամբ իջեալ ի խորս երկիր, եւ ի խորութենէ փորուածոյն բղխեցոյց մեզ աղբիւր յորդախաղաց ուղխիւք, ըստ Եզեկիէլի տեսողութեանն՝ ականակիտ եւ յստակ, յոր հերձուածողական ժանգաբուղխ առուքն ոչ կարացին մուտ առնել։
9 Քանզի պատուար ճշմարտութեանն ի վերայ վիմի հաւատոյ հաստատապէս ամրացեալ էր, մինչեւ ի ժամանակս վերջինս. զոր եւ ինքն իսկ Լուսաւորիչն մեր մարգարէական հոգւովն տեսեալ, զի գառինքն գայլք եղեն եւ արեան ճապաղիս հանէին։
10 Եւ այս եղեւ ի բազմանալ անօրէնութեան մարդկան ի վերայ երկրի, եւ ի ննջել բարի տանուտեառն որ ցորենոյն էր սերմանօղ. ապա թշնամւոյն ճարակ գտեալ, ցանեաց որոմն ի մէջ ցորենոյն ըստ աւետարանական առակին։
11 Խառնեցաւ եւ դառնութեան մրուրն ընդ կենեղուտ ջրոյն որ ի տանէ տեառն աղբիւրանայր. բայց կանուխ յայտնեցաւ վարդապետաց եկեղեցւոյ, որք զորոմն վնասակար արմատաքի խլեցին ի յանդէ հաւատոյս մերոյ, եւ զմրուրն դառնութեան քամեալ ի բաց պարզեցին՝ առողջացուցանելով զջուրսն աղիւն ճշմարտութեան ըստ սրբոյն Եղիսէի կանխայարդար յարմարմանն։
12 Եւ այսոքիկ այսքան. բայց ժա՛մ է ի գլուխ ճառին դարձուցանել զբանս, որպէս զի հաւատարիմ լիցի մեզ ասացեալս։
13 Արդ անդրանիկ արբանեակն եւ համաշունչ հօրն ամենայն չարեաց՝ յորժամ յաստիս ուժի զօրացաւ կեղծաւորական բարի համբաւն՝ զոր համբաւեցին զնմանէ անմիտ մարդիկ, սկսաւ այնուհետեւ ի նպատակ հաւատոյ մերոյ նետաձիգ լինել, որոյ սլաքքն մխեալ էին կայծակամբք կաղնւոյ։
14 Քանզի յոյժ խօսնակ էր այրն, եւ ճարտարալեզութեամբ կախարդէր զբազմաց լսելիս. եւ կարծէր այնու հիմամբ տապալել զեկեղեցի սուրբ. եւ ոչ ած ի յիշումն զտէրունական հրամանսն եւ զանվրէպ խոստումնն առ Պետրոս, թէ «Դու ես վէմ, եւ ի վերայ այդր վիմի շինեցից զեկեղեցի իմ, եւ դրունք դժոխոց զնա մի յաղթահարեսցեն»։
15 Ո՛չ հաւատաց այսմ, այլ առանձնական բանս իբրեւ զմարդոյ ուրուք լուաւ. վասն որոյ ի պայքար մտեալ, կարծէր սափրել զփառս եկեղեցւոյ, որպէս պոռնիկ կինն այն ի հնումն՝ զհերսն Սամփսոնի, զի մատնեսցէ այլազգեացն զանպարտելի անձն այսինքն օցտողաց ճշմարտութեանն զեկեղեցի սուրբ, զոր գնեաց պատուական արեամբն իւրով տէր մեր Յիսուս Քրիստոս,
16 եւ պսակեալ փառազարդեաց ամենայաղթ խաչիւն, կանգնելով ի նմա սեղան խորհրդական յօրինակ եդեմական կենաց ծառոյն՝ որոյ պտուղն անմահացուցիչ՝ ստուգապէս զմարմին կենարարին ծանեաք, ըստ իւրում անսուտ հրամանին, թէ «Որ ուտէ զմարմին իմ, զմահ մի՛ տեսցէ յաւիտեան»։
17 Արդ տե՛ս դու զնորա մեքենաւոր խորամանկութիւնն, թէ ո՛րպէս օձաձեւ խարդախանօք հնարէր հեղուլ զապականիչ թոյնսն յառողջսն հաւատով։
18 Զառաջինն՝ ընտրութիւն սկսաւ առնել ի մէջ քահանայից ըստ արժանաւորութեան, եւ անարժանիցն ասաց լռել. եւ իբրեւ այսու հաճոյ թուեցաւ բազմաց՝ ապա ի վերայ սորին եւ այլ միւս եւս յաւել. քանզի արժանաւորացն հրամայէր ի տարւոջն երիս միայն մատուցանել պատարագս։
19 Եւ զի ի Նիկիական կանոնսն գրեալ է. Թէպէտ եւ յոյժ մեղաւոր իցէ, պա՛րտ է զխոստովանութիւնն ընդունել, եւ տէրունական մարմնոյ եւ արեանն հաղորդեցուցանել, եւ պատարագաց եւ ամենայն քրիստոնէական կարգաց արժանացուցանել՝ զայս նա բնաւ եւ յականջալուրս ոչ ընկալաւ։
20 Այլ այսպէս ուսուցանէր, թէ որ ինքն իւրով անձամբն՝ որով մեղաւն եւ նովիմբ չապաշխարեաց, նմա ո՛չ յիշատակք օգնեն եւ ոչ պատարագք. եւ իւր կամարարօքն ի հենգն արկեալ ծիծաղէին, եւ զանասունն բերեալ առաջի կացուցանէին, եւ այսպէս ասէին. Ա՛յ տառապեալ չորքոտանի, թո՛ղ թէ նա զիւր ժամանակն մեղս արար եւ մեռաւ, դու զի՞նչ մեղար որ ընդ նմա մեռանիս։
21 Եւ առ այս յերկուս բաժանեցան ժողովուրդք, յոմանց ընկալեալ եղեւ այս, եւ յոմանց ոչ. եւ իբրեւ ամենայն մարդ ի ծուփս եւ ի տարակուսանս անկեալ կայր, եւ խնդրէին զելս իրացն իմանալ. նաեւ որք ի ժամանակին յանապատս եւ ի քարանձաւս առանձնական ճգամբք միշտ զհաճոյսն Աստուծոյ կատարէին, մեծաւ հառաչմամբ եւ արտասուալից պաղատանօք խնդրէին այցելութիւն ի բարերար տեառնէն։
22 Այլ եւ երկիցս ժողով եղեւ բազում հարց եւ հայրապետաց եւ քահանայից եւ խառնիճաղանճ բազմութեանց՝ որոց ոչ գոյր թիւ։
23 Բայց զի իշխանք գաւառին ամենեքեան ի նորա կեղծաւորական կերպարանացն իբրեւ շղթայիւք կապեալ էին, խոստանային պատերազմի օրինակաւ մեռանել յառաջ՝ քան թէ զնա ի ձեռս ժողովոյն տայ։
24 Եւ նա Նեստորաբար ի տան նստեալ մեծաւ խրախուսանօք ի ձեռն պատգամաց՝ առնէր ժողովոյն պատասխանի, յուսացեալ յիշխանացն օգնականութիւն եւ ոչ յԱստուած. ոչ ածեալ զմտաւ զդաւթական երգսն, թէ «Բարի է յուսալ ի Տէր, քան յուսալ յիշխանս» [Սաղմ. ՃԺԷ 8]. կարծէր վատշուէրն՝ մարդկան օգնականութեամբ յաղթել ճշմարտութեանն։
25 Այլ Աստուած՝ որ ոչ թողու զգաւազան մեղաւորացն համարձակել ի վիճակս արդարոցն, զի մի՛ ի չարութիւն արդարքն զձեռս իւրեանց ձգեսցեն. որ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ, եւ աղօթից նոցա լսէ. որ առնէ ի մրրիկս հանդարտութիւն, եւ ածէ յերաշտութեան անձրեւ, եւ զայն՝ միոյ արդարոյ աղօթիւք, նա յայց ել մեզ եւ արար փրկութիւն ժողովրդեան իւրոյ, որ գիտէ ըստ խորին իմաստութեան իւրոյ ի հեռուստ հիմն արկանել մեծամեծ իրաց, եւ աստ տնտեսեաց որքան արդեօք էր օգտակարագոյն. եւ եղեւ այսպէս։
26 Կրօնաւոր ոմն անուն Եսայի ի Կարին գաւառէ՝ ի բարեպաշտ տոհմէ, որ վասն բարի համբաւոյն երթեալ յարեալ էր ի նա, յորժամ այսպիսի յոյզք եւ խնդիրք զարթեան ի վերայ նորա, նա ուշադրութեամբ դէտակն կալաւ ի վերայ. քանզի յոյժ իմաստուն էր այրն, եւ յոյժ մտերմութիւն ցուցեալ առ նմա՝ մի ի հաւատարմացն նորա ցուցանիւր. եւ տեսեալ եւ տեղեկացեալ նորա մծղնեայ կրօնիցն, անյապաղ երթեալ պատմեաց սուրբ հայրապետին Սարգսի։
27 Որոյ լուեալ, եւ ի վերայ հասեալ գործոյն, կոչէ առ ինքն քաղցրական բանիւք զթշուառական անձն, եւ ըստ արժանւոյն հատոյց նմա. քանզի ի քահանայական կարգէն լուծեալ, եւ աղուեսադրոշմ կերպարանօք խարան յերեսս նորա եդեալ, քարոզն առ նմին աղաղակէր, թէ՝ Որ ի սրբոյ Լուսաւորչին հաւատոյ սողոսկեալ յանօրէն Թոնդրակեցեացն ի մարդադէմ գազանաց փարախն մտեալ միաբանի, դատ եւ իրաւունս զայս կրեսցէ։
28 Եւ հրամայէ ի բանտի արգելուլ զամենաթշուառ անձն, քանզի կամէր թէ զղջանայ թերեւս, եւ խոստովանի ի բաց կալ ի պիղծ աղանդոյն. զի յոյժ ողորմէր կորուսեալ անձինն։
29 Այլ քանզի ըստ Երեմիայի բանիցն՝ ոչ հուրն զայրելն մոռանալ կարէ, եւ ոչ հնդիկն զսեւութիւնն, եւ ոչ ինծ զխայտութիւնն, այսպէս եւ ոչ չարն զիւր չարանալն. քանզի եւ գիշերի հատեալ զբանտն եւ փախստական եղեալ, անցանէ յաշխարհն Յունաց՝ եւ հասանէ ի թագաւորանիստ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս. եւ չարախօս լինի զհաւատոյս մերոյ. եւ խնդրէ մկրտիլ ըստ նոցա կարգացն։
30 Իսկ նոքա ըստ իւրեանց իմաստութեանն տեղեկացեալ, եւ ի վերայ հասեալ գործոյն՝ ոչ առնուն յանձն. այլ ասեն, թէ՝ Զոր Հայոց խոտեալ եւ անարգեալ վասն հաւատոյ՝ եւ մեք չընդունիմք։ Եւ իբրեւ չյաջողեցաւ նմա այս, ելեալ գայ անցանէ ի գաւառն Ապահունեաց ի բնակարանն սատանայի, յաստուածուրաց ժողովն եւ ի գազանաց գառագիղն, որ կոչի Թոնդրակս. եւ անդ առժամանակ մի զանխլաբար որջացեալ։
31 Բայց ասեն՝ թէ եւ նոքա չընկալան զնա վասն առաւել պղծութեանն. վասն որոյ ելեալ ի լեառն Խլաթայ, եւ անդ յիւրայոցն գտեալ յագարակս եւ ի բացագոյն տեղիս, առ նոսա դադարէ. եւ անցուցեալ անդ զաւուրս իւր, երթեալ չարապէս մեռանի ի քաղաքն որ կոչի Մուհարկին։
32 Ոչ երթեալ ըստ գրոց կանոնի եւ ոչ համաձայնեալ քրիստոնէից, ի բաց թողլի է. վասն որոյ մեռաւ իբրեւ զէշ, եւ թաղեցաւ իբրեւ զգէշ, չար յիշատակ թողեալ զկնի իւր. զի ամենայն որ լսիցէ զպատմութիւնս զայս, անէծս արձակեսցէ զհետ նորա։
Գլ. 23
0 Կունծիկ ոմն շնանուն աբեղայ որ բնակէր մօտ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Շիրնի, որ դեռ եւս այսօր ագարակին զնորայն անուն կոչեն. սա հնագոյն գոլով աւուրբք՝ ունէր յինքեան զպղծութեան խմորն.
1 քանզի ուսեալ էր ի շնաբարոյ աբեղայէ ումեմնէ՝ որ համբաւէր զինքենէ՝ թէ յԱղուանից է. բայց նա անդրանիկ էր սատանայի, եւ շտեմարան խորհրդոց նորա, ուստի ծուխ հնոցի գեհենոյն մշտաբորբոք ընդ բերան նորա ելանէր, յորմէ բազումք դեղ առեալ սատակեցան։
2 Արդ այս Կունծիկս ժիր մշակ գոլով սատանայի՝ որսացաւ զկին ոմն, որում Հրանոյշ կոչիւր. որ էր ի գլխաւոր եւ յընտիր ազգէ եւ տէր ագարակի եւ սահմանակից նորա։ Եւ իբրեւ լցաւ ի նորա մահաշունչ թիւնիցն՝ ոչ շատացաւ իւրով կորստեամբն, այլ զբազումս սատարս իւրոց խաբիցն յարդարեաց։
3 Եւ նախ եւ առաջին զերկու կանայս, որ էին նորա տոհմակիցք. որոց անուանքն կոչին այսոքիկ, միումն Ախնի եւ միւսումն Կամարայ, որ էր արդարեւ կամարար սատանայի։ Եւ երկոքեան սոքա քորք հարազատք, սոքա պոռնկական մոլեգին ախտիւն, որպէս օրէն է նոցին փարախին, եւ կախարդական արուեստիւ՝ վարդապետք եղեն սատանայի, յորս զօրացաւ հայրն ամենայն չարեաց. որք
4 «Սրեցին որպէս սուսեր զլեզուս իւրեանց, ըստ սաղմոսական երգոյն, եւ լարեցին զաղեղունս իւրեանց յիրս դառնութեան» [Սաղմ. ԿԳ 4]՝ նետաձիգ լինել յուղիղսն սրտիւք. որք հարին եւ կարեվէր սատակմամբ վիրաւորեցին զբազում անմեղ ոգիս։
5 Եւ քանզի ի հայրենի ժառանգութենէ ունէին գիւղքս երկուս, զնոսա կաղաղս եւ հանգրուանս պատրաստական արարին վիշապ օձին կամակորի, յորս բունեալ սաստկապէս եհեղ զմաղձն իւր. եւ նոքա մատռուակեալ, շուրջ զինքեամբք բնակողացն արբուցին ի կորուստ. վասն սորին այսորիկ գրեաց Մովսէս. թէ «Սրտմտութիւն վիշապաց է գինի նոցա, սրտմտութիւն իժից՝ անհնարին առ ի բժշկութիւն»։
6 Իշխան ոմն Վրվէռ անուն՝ սոցին ջատուկ կանանցս եղբայր կամարար եղեալ, սա յառաջ գոլով առողջ ի հաւատս, յառաջադէմ էր ի հանդէս բարեպաշտութեան, մինչ զի կրօնաստան շինեաց յիւրում ժառանգութեանն՝ ճգնաւոր եղբարս ժողովեալ ի նմա. եւ ընդարձակ սահմանօք՝ անկարօտ պահէր զկեանս նոցա, որոց առաջնորդն Անդրէաս անուն ճանաչի, յոյժ անուանի ի կրօնաւորական մրցմունս։
7 Առ սոսա գայր իշխանս այս յամենայն ամի ի պահս քառասնորդացն, եւ հանդիսակից լինէր նոցա մինչեւ յաւուրս մեծի պասեքին, եւ բազում այլ գործս բարեաց ցուցանէր ի սոցա սպասաւորութիւն. նաեւ յաղքատասնութիւնս եւ ի քահանայից հնազանդութիւնս՝ քան զբազումս յառաջադէմ ցուցանիւր։
8 Զսա կարթեալ չարին ի ձեռն կանանցս այսոցիկ, որք ապականագործ ախտիւ պոռնկեցան ընդ նմա անխտրապէս, ոչ ածեալ զմտաւ զարեան մերձաւորութիւնն. քանզի այսոքիկ են կաղաղք կորստեան նոցա։
9 Սոյն այս է եւ չորրորդ դուստր սողոմոնեան տզրկին. վասն սորին պատուիրէ աստուածային առաքեալն, «Մի՛, ասէ, ի ցաւս ցանկութեան, որպէս եւ այլ հեթանոսքն, որ ոչ ճանաչեն զԱստուած»։
10 Տեսանե՞ս զի հեթանոսական է ախտն այն. տե՛ս որպիսի՛ հանդէս առնէ վասն նորա աստուածային երջանիկն Սողոմոն. «Որդեակ, ասէ, պահեա՛ զքեզ ի խառնակութենէ օտար կանանց, զի զորս գտանէ յանմիտ մանկանց, քաղցրական բանիւք հաւանեցուցանէ մնալ առ ինքեան.
11 քանզի մեղր կաթեցուցանեն շրթունք կնոջ պոռնկի, որ ժամանակ մի քաղցրացուցանէ զքիմս հաւանելոցն, եւ յետոյ դառնագոյն գտանի քան զլեղի. քանզի առեալ տանի զհոմանիս իւր իբրեւ զշուն տոռնեալ, եւ իբրեւ զզուարակ ի զենումն, եւ իբրեւ այծեամն խոցեալ նետիւ զլերդակողմն. եւ ոչ կարէ բուժիլ ի նմանէ մինչեւ հասուցանէ զնա մահու հանդերձ ի դժոխս, քանզի թափք դժոխոց է տուն նորա»։
12 Այսոքիւք թակարդեալ ողբալին այն Վրվէռ, մերկացաւ զպարկեշտութիւն, անկաւ ի հաւատոց, եղեւ թշնամի Աստուծոյ եւ սրբոց նորա. եթող զտէրն՝ որ սուրբ աւազանաւն ծնաւ զնա, մոռացաւ զԱստուած՝ որ մարմնով եւ արեամբ իւրով կերակրեաց զնա։
13 Ելեալ ի տանէ, անկեալ ի պատուոյ, մոռացաւ զուխտն աստուածեղէն, հեռացաւ ի ճգնաւորական կարգացն հաղորդութենէ. եւ որ երբեմն կրօնաւորաց ժողովարան էր տեղին՝ զոր մեծամեծ ծախիւք եւ աշխատութեամբ շինեալ էր, ուր դասք սաղմոսասացաց եւ պարք պաշտօնէից քաղցրաձայն երգովք ընդ վերին զօրսն միաձայնութեամբ զԱստուած օրհնէին, այսօր լռեալ են ձայնքն, յաւեր յանմարդի է տեղին։
14 Եւ յետ այսորիկ զի՞նչ. երթեալ թշուառականն միաբանեցաւ ընդ չարադեւ կանայսն, եւ զագարակսն՝ որ իւրեանց բնական տեղիք էին, զորն յառաջ սակաւ մի յիշեցաք, որոց անուանքն կոչին միումն Կաշէ եւ միւսումն Աղիւսոյ, զբնակիչս տեղեացն զամենեսեան ընդ ինքեանս միաբանեցին. եւ ապա դիւական կատաղութեամբն մոլեալ, զեկեղեցիսն՝ որ յիւրեանց օձաբնակ տեղիսն ի վաղնջուց շինեալ էին, զայն ի խոպան դարձուցին։
15 Եւ յանդաստանացն՝ ո՛ւր եւ դիպօղ ժամ հանդիպէր նոցա, զփրկութեան մերոյ զնշանն եւ զտէրունական յաղթութեան զզէնն՝ որով ընկլաւ մահու յաղթութիւնն եւ բարձան առ ի մէնջ առածք կամակոր թշնամւոյն, յորս երանելին Պօղոս զարարածովքս զանց արարեալ ի նորին զօրութիւնն պարծէր, «Մի լիցի ինձ, ասէ՝ պարծիլ, բայց միայն ի խաչն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի» [Գազա Զ 14], նոքա վրէժխնդիր լեալ հօրն իւրեանց սատանայի, խորտակէին անամօթաբար։ Բայց որովհետեւ զխաչն յիշեցի, ածից ի պատմութիւնս եւ այլ սքանչելեաց զրոյցս, որ ամենեցուն սարսափումն բերէ լսողացն։
16 Ի հատուածս լերինն Պախրայ որ այժմ կոչի Գայլախազուտ, առաջին հարցն աւան ինչ էր զոր Բազմաղբիւր կոչեն. ուր զԱստուածային նշանն բազմապայծառ վայելչութեամբ կանգնեալ էին. որ եւ զանուն գեղջն ի նոյն փոխեալ՝ Խաչ անուանեն մինչեւ ցայսօր։
17 Յաւուր մեծի Պենտեկոստէին ի գիշերին եկեալ՝ որ նոր կիւրակէն կոչի, կամարար մշակքն սատանայի, մրճով հարեալ զթագ Աստուածընկալ նշանին՝ մանրեալ յերկիր ընկեցին, եւ ինքեանք զանխլաբար յօձաբնակ յորջս իւրեանց երթեալ մտանէին. ընդ որ հիացաւ երկին ի վերուստ, եւ երկիր առհասարակ զարհուրեալ զդողի հարկանիւր. զայն արարուած ողբոց արուսեակն, եւ սգաց երեկորեայն խրթնի։
18 Արդ ըստ սովորական կարգաց ի հաւախօսի ժամուն յարուցեալ երիցուն՝ եկն առաջի խաչին, զմեծի կիւրակէին պաշտօնն կատարել. եւ տեսեալ զսքանչելի տեսութիւնն՝ ձեռն զօձեօք արկեալ պատառէր զհանդերձն, եւ բարձրաձայն կանչիւք զբնակիչս տեղւոյն ընդոստ առժամայն ի նորա տեսիլն հաւաքէր. որոց տեսեալ ի մեծամեծ զարմանսն, զկական բարձեալ բախէին զկուրծս եւ դառնային. եւ էր ամենեցուն յայնժամ արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց միաձայն մի ողբք հառաչանաց։
19 Եւ մինչդեռ նոքա յայս տագնապի կային, յանկարծակի ծագեաց ի նոսա գիտութիւն՝ ըստ Աստուծոյ անճառ իմաստութեանն։ Ի գիշերին՝ յորում այն գործեցաւ, յանկարծակի ձիւն անկեալ, զերեսս երկրի սպիտակացուցանէր, որ զհետ անօրինացն կալեալ՝ տարեալ ի նոցա կաղաղսն կացուցանէին։
20 Եւ առժամայն ազդ արարեալ երջանիկ հայրապետին Սամուիլի. որոյ լուեալ բազում ժողովով անդր հասանէր. եւ զգաւառին եպիսկոպոսս եւ զերիցունս եւ զհարսն առ ինքն հաւաքեալ, երթեալ նոքօք՝ զանօրինացն զկաղաղսն կիզեալ ապականեաց, նզովելով զինչս եւ զստացուածս նոցա, որպէս Յեսու յառաջինսն՝ զԵրիքովայն, զի մի՛ ոք իշխեսցէ առնուլ ինչ։
21 Եւ վեց ի նոցանէն՝ զորս վարդապետս ասէին լինել չար եւ պիղծ կրօնիցն, զնոսին ձերբակալ արարեալ, գայ ժողովով ի քաղաքագիւղն որ կոչի Ջերմայ, եւ աղուեսախարանօք զդէմս նոցա դրոշմել հրամայէ, զի եղիցին այն նոցա նշան յաւիտենից՝ յայտնի եւ ճանաչելի ամենեցուն. զի մի՛ ոք տգիտաբար հաղորդեսցի ընդ նոսա, այլ իբրեւ զչար գազան հալածական լիցին յամենայն մարդկանէ։
22 Յետ այնորիկ օրհնեալ զժողովուրդն՝ որ աշխատակից նմա եղեն, արձակէ ի խաղաղութիւն։
23 Իսկ ի գալ ամարայնոյն առաքի ի թագաւորէն դատաւոր իրաւանց աշխարհին, որում անուն էր Եղիա. որոյ հասեալ ի գաւառն Եկեղեաց, ընդ առաջ երթայ նմա ամենաչարն Վրվէռ. եւ ամբաստան լինի զմեծարգի հայրապետէն Սամուիլէ, եւ զայլ եպիսկոպոսացն որ ընդ նմա էին, եթէ՝ Զիմ տունն յաւարի տարան, եւ զգիւղն աւերեալ հրդեհ արարին։ Եւ բազում գանձուց եւ ընչից պարտս ի վերայ նոցա կացուցանէր։
24 Զոր իբրեւ լուաւ դատաւորն՝ առաւել եւս ի բարկութիւն բրդեալ, առաքէ զինուորս բերել ստիպաւ զերանելի եպիսկոպոսունսն առաջի իւր։ Իսկ ի գալ զինուորացն, գրէ գլուխ եպիսկոպոսացն հրովարտակս առ վիճակաւորս եկեղեցւոյ, առ երիցունս եւ առ անապատաւորս, զի առանց իրիք ինչ զմտաւ ածելոյ առ նա ժողովեսցին։
25 Եւ ի հասանել համբաւոյն, որպէս թէ յԱստուծոյ տեսչութենէն ազդ լինի առ ամենեսեան. առանց յապաղանաց բազմութիւն մարդկան ի մի վայր ժողովեցան, ոչ միայն քահանայիցն, այլ առաւել աշխարհականաց՝ զորս ոչ ունիմ զհամարոյ նոցա զչափ ընդ գրով արկանել. եւ երթեալ ժողովոյն բազմութեամբ մինչեւ յեզր գետոյն Եւփրատայ, ուր Մանանաղի ի նմա խառնի։
26 Եւ լինի յայնմ ժամու եկք անձրեւի. եւ ի յորդութենէ անձրեւին զարթեաւ Եւփրատէս եւ գայր լի դարիւ եւ դարիւ։ Իսկ զինուորքն բերեալ նաւ՝ փութացուցանէին անցուցանել զծերունի եպիսկոպոսն զՍամուէլ եւ զնորին եղբօրորդին զԹէոդորոս յայնկոյս յաւանն որ կոչի Կոթէր, քանզի եւ դատաւորն անդ իսկ էր. բայց ժողովուրդն բուռն հարեալ զեպիսկոպոսացն, ոչ ետուն ի ձեռս զինուորացն։
27 Իսկ նոքա ասեն. Նախ զսոսա անցուցանեմք, եւ ապա զժողովուրդդ. եւ այսու բանիւ հաւանեցուցեալ զնոսա, առեալ զեպիսկոպոսունսն հանդերձ նաւովն անցուցին յայնկոյս։
28 Եւ դադարեցուցեալ զնաւն եդ ի բանտի զեպիսկոպոսսն. զոր իմացեալ ժողովոյն զխորամանկութիւն նոցա, զի ոչ դարձուցին զնաւն ի նոսա՝ որպէս խոստացան բարձր ձայնիւ եւ յորդորական բարբառով զմիմեանս քաջալերէին, մեռանել անցանել ի ջուրսն, քան թէ յառաջնորդսն հաւատոյ լուտանաց բանս լսել։
29 Եւ քանզի երեկոյացեալ էր ժամն, եւ արեգակն զցնցուղս ճառագայթից յինքն ծրարեալ ի մայրն դառնայր՝ համարձակութիւն տալով երկնակաճառ արփւոյն, յայնժամ դասք քահանայիցն յառաջ մատուցեալ, ո՛չ խորհրդով խաչին զջուրսն բաժանէին, այլ զնոյն ինքն զտէրունական զյաղթութեան նշանն ունելով ի ձեռս՝ եւ բարձեալ ի վերայ ուսոց, քաջապինդ հաւատովք հարկանէին զբարձրակոհակ կոյտս ջուրցն, յորմէ որպէս խստերախ ձի ի սանձից ճմլեալ տեղի տայր անցի ժողովրդեանն, ոչ ոք վնասեալ յայնքան բազմութենէն եւ ոչ մի։
30 Որք իբրեւ անցին, զգոհացողական երգսն զցայգն ամենայն Աստուծոյ նուագէին, առաջնորդ պարու իւրեանց ունելով զանարատն Մարիամ, որ է Եկեղեցի սուրբ, ունելով զթմբուկն ի ձեռին, այսինքն զհաւատոյն ճշմարտութիւն, ոչ անձայն եւ անարուեստ ի հերձուածողական գէճ ախտիցն եղեալ, այլ ջերմութեամբ ըստ Հոգւոյն սրբոյ ցամաք գոլով եւ ի հնչողական երգսն պատրաստական, որք բախեալ դաւթական կնտնտոցաւն՝ հնչեցուցանէին յամենեցունց լսելիս.
31 «Օրհնեցէք զտէր, զի սքանչելիս արար», եւ որ զհետ սորա անկցին բանք. եւ այսու բարձրաձայնութեամբ հանէին զգիշերն ամենայն ի գլուխ յաղօթսն Աստուծոյ։
32 Իսկ դատաւորն յորժամ լուաւ զաստուածային տնտեսութիւնն եւ զհրաշս սքանչելեացն, ծանեաւ՝ թէ այցելութիւն առնէ մերոյ ազգիս տէր։ Ի սաստիկ հիացմանէն ի դողման եղեալ՝ յաղօթս ապաւինի եւ զԱստուած յօգնականութիւն կարդայ, զի Մի տգիտաբար, ասէ, խոտորեցայց յիրաւանց քոց, տէր։
33 Եւ ի լուսանալ աւուրն, քանզի միաշաբաթ էր երթեալ յեպիսկոպոսարանն որ Փրրիսն կոչի, եւ զիրաւացի դատաստանն եդեալ՝ ի դատ եւ յիրաւունս կացուցանէ զգլխաւորս ժողովոյն. եւ հրամայեն անարժանին եւ պարտաւորելոյն Վրվեռայ գալ ի հանդէս իրաւանց։
34 Եւ քանզի է կենդանի ինչ, զոր սեպեանս կոչեն, զորմէ ասեն՝ թէ զամենայն գոյն փոխէ, զի յորսորդացն ապրեսցի՝ նոյնպէս եւ նա ի զօրանալ ճշմարտութեանն՝ ետես եթէ ոչ կարէ զդէմ ունել, քանզի ի ծագել լուսոյն՝ սպառի խաւարն, եւ ի յայտնել ճշմարտութեանն՝ կորնչի ստութիւնն։
35 Եւ ապա զի՞նչ առնէ, եւ որպիսի՛ հնարս իմանայ. Հոռոմ խոստանայ լինել, եւ լինի յորդեգիրս եպիսկոպոսին՝ որոյ անուն Եպիսառատ յորջորջիւր՝ կաշառով գողացեալ զմիտս նորա։
36 Որոյ եկեալ առաջի ատենին՝ աղերսիւ խնդրէ զնա իւր ի շնորհս, եւ դատաւորն զնոյն կամի. քանզի եղբայր անօրինին իշխանական պատուով եւ քաջասիրտ արութեամբ յընտրելոց եւ ի ծանօթից թագաւորին էր, յորմէ յոյժ ակնածէր դատաւորն. ուստի եւ տայ զնա եպիսկոպոսին յաւանդ, որպէս եւ խնդրեաց։
37 Իսկ զայլսն զորս եւ գտին ի նորին ընկերացն՝ մեծամեծ հարուածովք եւ գանիւ տանջեալ, հալածական արարին աւերելով զտունս նոցա. եւ ժողովն օրհնեաց զդատաւորն, եւ արձակեցան խաղաղութեամբ։
38 Բայց դատաստանքն Աստուծոյ կանխեալ ի վերայ նորա, որ թէպէտ ի պատուհասից զերծաւ, այլ ի ձեռաց ամենագիտին ոչ կարաց ապրիլ. քանզի յանկարծակի վառեցաւ մարմին նորա տապով՝ որպէս զՀերովդէին, եւ մատունք ձեռաց նորա չորացեալ՝ ոչ կարէին առ կերակուր նպաստաւորել մարմնոյն. այլեւ կերակուրս զոր ճաշակէր տառապանօք, մուտ կերակրոյն փակեալ էր, զներգործութիւն աղբոյն վերադարձութեամբ վճարէր մինչեւ յօր մահուան իւրոյ. յետոյ եւ մարմինն իսկ գոդութեամբ ապականեցաւ։
39 Բայց նա ոչ եկն ի զղջումն, եւ ոչ յիշեաց զիւր զառաջին բարեպաշտութիւնն. այլ նովին դիւական աղանդովն վարեցաւ՝ մինչեւ բարձաւ ի կենաց. եւ տանջանք մարմնոյն միշտ յուշ առնէին զյիշատակ գեհենին յոր տանջելոց էր։
40 Բայց զնոցա մծղնէ զգործն անպատշաճ համարեցաք ընդ գրով արկանել, քանզի կարի աղտեղի է. եւ զի ոչ ամենայն ոք պնդակազմ է լսելեօք, բազմաց մեղացն յիշատակ ի խտղտանս ձգէ զլսօղսն, եւ ի կատարումն գործոյն իսկ ածէ. վասն այսորիկ եւ ես խոյս ետու յայնմանէ։
41 Այլ որ յայտնի է ի նոսա, եւ մեզ ասելի է՝ այսոքիկ են։ Զեկեղեցի եւ զեկեղեցւոյ կարգաւորութիւն բնաւ ոչ ընդունէին. ոչ զմկրտութիւնն, եւ ոչ զմեծ եւ զսարսափելի խորհուրդ պատարագին. ոչ զխաչ եւ ոչ զկարգաւորութիւն պահոց։
42 Այլ մեք ճշմարիտ հաւատացեալքս սրբոյ Երրորդութեանն՝ պինդ կալցուք զխոստովանութիւն անշարժ յուսոյն, զոր ուսաք ի սուրբ հարցն. եւ ի նոցա աստուածուրաց ժողովոյն ի բաց դարձուսցուք զերեսս, անէծս ի վերայ նոցա առաքելով։
Գլ. 24
0 Եւ արդ ընդ բազում, հեթեթանօք եւ ընդ ցնորիւք անկան ազգ մարդկան, յաղագս ցոփութեան եւ անխոնարհելի մտաց՝ ապաստան եղեն ի գործս իւրեանց. հսկայս կորովիս եւ բարձրահասակս, անդիմահարս եւ անմարտնչելիս՝ աստուածորդիս իւրեանց անուանեցին։
1 Եւ ոմանք աշտարակաւ ամրացեալք՝ անմատոյց ունելով զբարձրութիւն, ոչ կամեցան ճաշակել ի բաժակէ բարութեան տեառն, որպէս այն առաջին շինուածն անմտութեան՝ բազմաշխատն եւ դիւրակործանն. այսպէս եւ բնակիչքն Երիքովի, յաղագս ամրութեան աշտարակացն՝ ոչ համարեցան զինքեանս ընդ այլ Քանանացիսն, թէ տիրէ նոցա աջ տեառն կամ սուր ամենակալին մերձեսցի առ նոսա։
2 Զի տէր է որ շինէ եւ քակէ, տայ զամուրս ի դողումն եւ զբարձր աշտարակս ի կործանումն. զի եւ աշտարակն որ էր ի սնարսն Լիբանանու, զոր շինեաց Դաւիթ, եւ ամրացոյց սուսերաւ եւ վահանաւ հակառակ Դամասկոսի, ոչ եղեւ խափան եւ դիմահար Եդերայ, որ յարեաւ սատան Սողոմոնի. զի սրբութիւնն է ամրութիւն, եւ պարիսպ ընտիր գործք աստուածպաշտութեան։
3 Եւ արդ դարձցուք անդրէն ի կարգն ըստ յառաջագրելոցդ. մի՛ սակաւ կամ փոքր համարել մեղս՝ որք ոչ զղջանան կամ ապաշխարեն, կամ ձգեն յինքեանս զմերձակայ եւ զսահմանակցացն զպատուհասն՝ որ ըստ յանցանացն հանդիպի. ողբալ նոճւոյն յաղագս մայրւոյն, եւ դժնկին յաղագս ձիթենւոյն։
4 Զի ոչ եթէ ամենեքեան արժանի են մահու, ըստ տեառն հրամանին, յորոց աշտարակն ի վերայ անկաւ, այլ մերձակայիցն եւ յայլոց մեղաց ըմբռնումն, եւ հեռաւորացն խրատն եւ զգուշութիւն։
5 Զի ոչ եթէ վաղ իմն գործեցաւ, կամ բազում ժամանակ ընդ մէջ անցեալ աղաւաղեաց զանցս աղէտիցն որ ընդ Արծն եղեւ. վասն զի ոչ սակաւք էին որ աչօք տեսին, եւ ոչ լսելեաց կարօտացան. զի բազում աշխարհ եւ քաղաք ա՛յն էին որ ապրեցան յայնմ հինէ. այլ ստամբակեցան ի միտս իւրեանց, եւ ամրութեամբն ապստամբեցան ո՛չ ի մարդկանէ՝ այլ յԱստուծոյ, որ տայ զբարձր աշտարակս ի կոխումն եւ զքաղաքս ամուրս ի հողաբլուրս։
6 Ոչ իմացան եւ ոչ առին ի միտ զահ տեառն եւ զսպառնալիս որ ի նմանէ. եւ զմրուր բարկութեան եւ զսրտմտութեան՝ որ ի նմանէ խոնարհի յարբումն մեղաւորաց, սպառեալ համարեցան. մանաւանդ ամուրն Անի եւ որ շուրջ զնովաւ դստերք իւր՝ առաւել յամբարտաւանութիւն կրթեալ՝ ընդդէմ երկնից կայթս հարկանէին. մինչեւ շարժեաց Աստուած զթագաւորն Պարսից փոխանակ ինքեանն՝ տեսանել թէ զի՛նչ գործի ի նմա։
7 Եղեւ գործ պատերազմի յերկիրս Հայոց ընդարձակեցուցանել զբնակութիւնս իւրեանց, եւ տիրել ի վերայ սահմանի այլոյ թագաւորութեան. եւ էր թուականիս մերոյ ամք հինգհարիւր երեքտասան։
8 Արդ եկեալ հասանէր թագաւորն բազում բիւրուք եւ անթիւ սպառազինօք. մտեալ յաշխարհս մեր՝ ահ եւ երկիւղ հասուցանէր հեռաւորաց եւ մերձաւորաց. կոխէր, տապալէր զաշխարհս բազումս, մինչեւ եհաս ի քաղաք՝ որ զմեղս իւր ի կատարումն լրիւ իւրով ունէր։
9 Կանգնեաց զխորանն իւր ընդդէմ քաղաքին Անւոյ, եւ տարածեաց զբանակս իւր ընդ լայնութիւն երկրին։ Ջանայր, հնարէր՝ զի զդուռն երկաթի եւ զնիգս պղնձի ի բաց խլեսցէ, որ կայր ընդդէմ թագաւորութեանն իւրոյ. եւ անյոյս լեալ յաղագս ամրութեանն՝ թէպէտ եւ զմարտն սաստկացուցանէր, կամէր չուել։
10 Եւ զայն ոչ գիտացեալ թէ էարկ տէր ի մէջ պահապանացն եւ իշխանացն երկպառակութիւն եւ անմիաբանութիւն, ամբոխումն եւ բաժանումն. եւ անդէն թողեալ զգործ պատերազմին՝ ի փախուստ դարձան, եւ խուճապեալք յերկիւղէն՝ ոչ ոք յազգայինսն կամ ի կարեւոր բարեկամսն հայեցաւ, այլ իւրաքանչիւր ոք ահիւ ըմբռնեալ։
11 Եւ տեսեալ զայս սպառազէն զօրացն՝ որ արտաքոյ մարտնչէին, հանդէպ ինքեանց ի վերայ պարսպին ճանապարհ առնէին, եւ իբրեւ զկուտակումն ալեաց ծովու ի ծոց քաղաքին հեղուին, եւ զպարսկական սուրն ի գործ արկեալ, ո՛չ ումեք խնայէին։ Իսկ բազմութիւն արանց եւ կանանց յապարանս թագաւորացն դիմեալ՝ իբր թէ կարիցեն ապրել, եւ այլքն ճողոպրեալ յամուրն որ Ներքի բերդ կոչի։
12 Իսկ որ ի մէջ քաղաքին ամրացեալ էին, իբրեւ գիտացին թշնամիքն թէ անպատրաստ են, եւ ոչ գոյ ի նոսա այր պատերազմօղ կամ կերակուր եւ ըմպելի, վաղվաղակի շուրջ պատեալ եւ շտապ տագնապի հասուցանէին, մինչեւ յակամայ արտաքս հանին։
13 Անդ էր տեսանել զվիշտս եւ զտագնապս իւրաքանչիւր հասակի. զի ի գրկաց մարցն յափշտակեալ լինէին մանկունք անողորմաբար զքարի հարեալ, եւ մարքն արեամբ եւ արտասուօք զմանկունս իւրեանց թանային. զհայր եւ զորդի մի սուր խողխողէր.
14 զի ծերք եւ երիտասարդք, քահանայք եւ սարկաւագունք զմի սրոյ ճաշակ մահու ընկալան. զի լցաւ քաղաքն լի ծայրիւ եւ ծայրիւ, եւ ճանապարհ էր մարմին սպանելոցն. զի ի բազմութենէ կոտորելոցն եւ յանթուելի դիականցն՝ վտակն մեծ, որ անցանէ առ քաղաքաւն, ներկանէր արեամբ. եւ գազանք վայրի եւ ընտանի՝ եղեն գերեզման դիականցն. վասն զի ոչ գոյր որ թաղէր եւ հարկաւոր հողովն ծածկէր զխողխողեալսն։
15 Այլ եւ ի ճարպոյ անիրաւութեան ի նմա գործելոցն տոչորեցաւ բարձրաշէն եւ գեղեցկայարմար ապարանքն, եւ եղեւ ամենայն բնակութիւնն իբրեւ հողաբլուր. եւ վաշխն եւ նենգութիւնն որ ի նմա՝ խափանեցաւ։
16 Այս է բաժին անիրաւ քաղաքաց, որ շինեն զինքեանս արեամբ օտարաց, եւ ի քրտանց տնանկաց փարթամանան, եւ ի վաշխից եւ յանիրաւութեանց զտունս իւրեանց ամրացուցանեն. եւ ինքեանք զմիտս իւրեանց անողորմ ունելով առ աղքատս եւ տնանկս՝ միայն հեշտութեան եւ փափկութեան սպասեն, եւ ի գործոց աղտեղութեան ո՛չ խորշին, այլ միայն արբեալ լինին ի ցանկութեանցն որ զնոսա ըմբռնեալ ունի։
17 Եւ արդ զի՞նչ լինի նոցա ի հասանել բարկութեան տեառն. սպառին եւ պակասին որպէս մոմ յերեսաց հրոյ, եթէ թագաւոր իցէ եւ եթէ իշխան, որպէս ծանեաք ի գրելոցս։ Բայց թագաւորն Պարսից բազում գաւառաց տիրեալ եւ անթիւ աւարաւ դարձաւ յաշխարհն իւր։
Գլ. 25
0 Եւ արդ ո՛չ է պարտ անհաս եւ անձեռնարկելի իրաց պատմօղ լինել, կամ ընդ գրով արկանել, զորոց ոչ այլոց աշխատութիւն տուեալ է մեզ, եւ ոչ յումեքէ պահանջեցաւ ի մէնջ, եւ ոչ մեք կարօղ եմք ձեռն արկանել.
1 վասն այնորիկ բազում ինչ հարկաւոր պատմութեանց որ ընդ սոքօք են՝ անտես արարաք, այլոց թողլով ճարտարաց եւ հարուստ մտաց, զի թերեւս պահանջեսցէ ոք ի նոցանէ. եւ այսու նախանձ արկից կարողացն. բայց տուգանք ոչ սակաւ համարեցաք՝ զանց առնել զերկուց թագաւորացն զհանդէս պատերազմի. այլ փոքր բանիւ զմեծամեծ իրս վճարեսցուք։
2 Բայց թագաւորն Դիոգէն որ էր վաթսներորդ ի մեծէն Կոստանդիանոսէ՝ ըստ համարոյ թագաւորացն, փոքր ինչ աւելի կամ նուազ, իբրեւ ետես զի թագաւորն Պարսից ոչ սակաւ աշխարհ հատուած արար ի յիւրմէ թագաւորութենէն, եւ զկողմնակալսն Յունաց փախստական արար, եւ ինքն մեծաւ աւարաւ եւ գերութեամբ դարձաւ յաշխարհ իւր. ապա եւ թագաւորն Յունաց զկնի տասն ամաց գործ պատերազմի յանձն առնոյր ըստ նախանձու եւ արիական բնութեանն. զի մի՛ անարի եւ վատ երեւեսցի, եւ զկնի ինքեան վատ յիշատակ թողցէ։
3 Խրոխտալով եւ մեծաւ ցասմամբ իբրեւ ի վերայ ցամաքի ընդ ծով անցանէր, եւ զետեղեալ յաշխարհն Բիւթանացւոց, անհուն բազմութիւն յինքն կուտէր։ Զի դեռ ունէր զլայն եւ զընդարձակ թագաւորութեանն զսահմանն, ի հովտացն Փիւնիկեցւոց՝ ուր է մեծն Անտիոք, մինչեւ յամուրն Վան, եւ զամենայն երկիրն Ռշտունեաց յանդիման Հերայ։
4 Իբրեւ ետես զայսքան բազմութիւն զօրաց ի մի վայր ժողովեալ, ամբարտաւանեալ հպարտացաւ ի միտս իւր չյաղթիլ յերկրածին թագաւորաց, եւ ոչ զբան մարգարէին ածէր զմտաւ, թէ ոչ բազմութիւն զօրաց կարիցեն ապրեցուցանել զթագաւորն, եւ ո՛չ զհսկայ՝ զօրութիւն իւր. այլ աջ եւ բազուկ ամենակալին։
5 Արդ խորհուրդ իմն անվայելուչ ի միտ արկանէր, եւ բազում զօրս ի ձեռն սպարապետաց ընդ այլ ճանապարհ արձակէր. եւ ինքն բազում ամբոխիւ յարեւելս ճանապարհ կալեալ գայր, հասանէր ի մեծ քաղաքն Թէոդուպօլիս. եւ անդ զայրուձի կազմէր։
6 Չարաչար են մեղք, եւ զորդեգրութիւն եւ զիմաստութիւն մերկացուցանէ ի գործելեաց. բայց առաւել եւս ամբարտաւանութիւնն, որով վարին իշխանք եւ թագաւորք, եւ ո՛չ հաւանին յիշատակաւ առաջին ամբարտաւանիցն եղծելոցն. զի նոյն ախտս այս չարութեան՝ ապականիչ է ամենեցուն որ կրեն զսա. զի ոչ եթէ այլ ոք դիմակաց է ամբարտաւանին, այլ Աստուած է հակառակ՝ ըստ առակողին։
7 Վասն որոյ ոչ ետ թոյլ զօրացն հանգիստ առնուլ մինչեւ գայցեն ժողովեսցին ի նա ա՛յլ բազմութիւնքն, եւ զիրեարս յորդորեսցեն ի քաջութիւն եւ յարութիւն եւ լինիցին մեծ բանակ՝ թշնամեացն սոսկալի, այլ իւրովքն կամեցաւ զգործ պատերազմին յաջողել։
8 Վաղվաղակի ուր թագաւորն Պարսից բանակեալ էր, անդր հասանէր առ սահմանօքն Մանազկերտ գաւառի. եւ անդ զիւր արքայական խորանն հարկանէր յանդիման Պարսից գնդին, եւ շուրջ զիւրեաւ ամրացուցանէր, եւ օր պատերազմի սահմանէր։
9 Բայց թագաւորն Պարսից խորամանկութեամբ առ երկիւղի զպատերազմելն խնդրէր. զի մի՛ ցրուեալ զօրացն եկեալ՝ զթագաւորն ամրացուսցեն, եւ անմարտնչելի նմա ճակատն լինիցի։ Լաւ համարէր երկու մասին քան թէ երիցն ընդդէմ կալ. շտապ տագնապի յարուցանէր, մինչեւ անդէն ակամայ յունական ճակատն կազմէր ընդդէմ կազմ ճակատուն Պարսից։
10 Եւ իբրեւ խրոխտալով առ իրեարս յարձակէին, եւ պատերազմական հանդիսիւ ընդ միմեանս բաղխէին, եւ դեռեւս ոչ երեւէր եւ ոչ միոյ գնդի պարտութիւն. անդէն վաղվաղակի մեծ գունդ մի՝ առ որս չիք ի նոսա աստուածպաշտութիւն, ապստամբեալ ի թագաւորէն Յունաց՝ ի կողմ թշնամեացն յաւելուին։
11 Վասն որոյ բազում բեկումն զօրացն եղեւ. եւ յայնմ հետէ յապաղանօք եւ ոչ քաջութեամբ ի դասն մատչէին, եւ զՊարսիկսն գրգռեալ՝ ժիր եւ անմարտնչելիս կազմէին։
12 Բայց թագաւորն Յունաց անպատճառ եւ անտեղեակ՝ լի ցասմամբ կայր ընդ զօրս Հայոց եւ ընդ ազգն, եւ ընդ ակամբ հայէր ի նոսա. բայց իբրեւ ետես միամտութեամբ զպատերազմն եւ զքաջ արանցն զնահատակութիւնն, որ ոչ զանգիտէին ի կորովի աղեղնաւորացն Պարսից, այլ արութեամբ ընդդէմ կային հանդիսին, եւ ոչ զթիկունս դարձուցանէին. թէպէտ եւ բազումք ի սիրոյ թագաւորին բաժանեցան, սակայն միամտութեամբ նոքա զմահ յանձն առին. զի եւ զկնի մահու՝ միամտութեամբ քաջութեան վայելուչ յիշատակ թողցի. ապա սէրս անդէպս ցուցանէր, եւ պարգեւս անձեռնարկելիս խոստանայր։
13 Անդ ի վեր հայեցեալ թագաւորն՝ յորում բազմեալն էր, եւ նկատեալ հայէր առ ախոյանսն. եւ տեսեալ յիւրոց զօրացն խուճապեալ եւ ի փախուստ դարձեալ, անդ եւ անդր վաղվաղակի զսպառազինի եւ զինուորի ձեւ զգեցեալ, եւ իբրեւ զփայլակն հասանէր ի ճակատ մարտին։
14 Եւ ի քաջ արանցն Պարսից բազումս դիաթաւալ կացուցանէր, եւ շտապ տագնապի զօրացն առնէր։ Այլ զայն ո՛չ իմանայր թէ զօրավար զօրացն տեառն ո՛չ էր ընդ նմա, որ Յեսուայ երեւեցաւ եւ տայր զյաղթութիւնն. եւ ոչ ել տէր ընդ զօրս մեր զինու եւ վահանաւ, եւ ոչ եհան սուր ընդդէմ թշնամեացն եւ արգել. եւ ոչ տէր զօրութեանց ընդ մէջ իւր ածաւ, եւ ոչ եղջիւր փրկութեան եւ յուսոյ եղեւ մեզ տէր։
15 Այլ յինքն ամփոփեալ զզօրութիւն իւր ի մէնջ, եւ մատնեաց զմեզ ի ձեռս թշնամեաց մերոց եւ ի նախատինս դրացեաց մերոց. եւ իբրեւ զոչխար ի զենումն ետ։ Աղեղունք մեր փշրեցան, եւ զէնք մեր խորտակեցան. զօրականք մեր տկարացան եւ լքան. զի եբարձ տէր զզօրութիւն իւր եւ զսիրտ քաջութեան ի զօրականաց եւ յիշխանաց մերոց. առ զսուսեր եւ զկարողութիւն ի նոցանէ՝ եւ ետ թշնամեացն, յաղագս անպատշաճ վարուց նոցա։
16 Արդ զայն աշխարհակալ եւ զմեծ աթոռոյ տէր, իբրեւ զստրուկ մի անարի մեղացն՝ ձերբակալ արարեալ՝ առաջի թագաւորին Պարսից կացուցանէին. այլ Աստուած՝ որ հարկանէ եւ բժշկէ, որոյ անբաւ է քաղցրութիւն մարդասիրութեանն, եւ ոչ ի սպառ ի վայր հարկանէ զոր խրատէն, այլ սակաւ փորձութեամբ ներէ՝ զի գիտասցուք մեք զմեր տկարութիւնս, խնայեաց եւ մեծարեաց զիւրոյ պատուանդանի աթոռոյ զտէրն, եւ արկ ի սիրտ գազանամիտ թագաւորին Պարսից զսէր եւ զխնամ իբրեւ ի վերայ եղբօր սիրելւոյ. բազում դիւրութեամբ եւ խնամով արձակեաց զնա։
17 Եւ արդ զոր Աստուած ազատեալ ի ձեռանէ այլազգւոյն կորզեալ եհան, որ իւրքն էին՝ նենգութեամբ եւ խայտառականօք խաւարեցուցին զլուսարանս նորա եւ սպանին, եւ անջնջելի արիւն ի վերայ այնմ թագաւորութեանն հեղին։
18 Յայնմ հետէ բարձաւ զօրութիւն յիշխանաց եւ ի զինուորաց, եւ ոչ տուաւ յաղթութիւն այնմ թագաւորութեան. եւ իշխանք նենգութեամբ եւ մախանօք առ իրեարս կային, եւ զդատաստանաց իրաւունս բարձին. միայն զաշխարհն աւերէին եւ ոչ փրկութիւն գործէին։
19 Մինչեւ բարկացեալ սրտմտութեամբ տէր՝ հրաւիրեաց զազգս բազումս ի վրէժխնդրութիւն ինքեանց, ի Լուսնալերանց եւ ի մեծէ գետոյն որ անցանէ ի հիւսիսակողմն Հնդկաց, այլալեզու եւ չար ազգաց գալ հեղուլ իբրեւ զջուրս բազումս ի վերայ աշխարհաց մերոց, արկանել զհիմունս իւրեանց առ եզերբ ծովուն Ովկիանոսի, եւ կանգնել զխորանս իւրեանց յանդիման քաղաքին մեծի. եւ լնուլ զամենայն աշխարհս արեամբ եւ դիակամբք, եւ բառնալ զկարգս եւ զկրօնս քրիստոնէութեան։
20 Բայց իբրեւ ետես թագաւորն Պարսից Ալբասլան զայնքան յաղթութիւն՝ որ ի ձեռն իւր եղեւ, եւ զաջողակ երից պատերազմացն, զի զառաջինն թէպէտ եւ անառ մնաց Մանազկերտ՝ սակայն բազում աշխարհ սրով եւ գերութեամբ տապալեաց. եւ երկրորդն զԱնի խողխողմամբ սրոյ եւ հրակիզութեամբ ամայի եւ անապատ արար. վասն այնորիկ աներկիւղ եւ խրոխտ մտօք գայ ընդ առաջ թագաւորին Յունաց։
21 Եւ ուխտ եդեալ ի մտի, եթէ ի բուռն արկանի՝ սիրով եւ պատուով արձակեմ զնա յիւր թագաւորութիւնն։ Եւ երդմամբ դաշինք հաստատեալ, զի խաղաղութիւն եղիցի ընդ Պարսից թագաւորութիւնս եւ ընդ Յունաց։
22 Բայց իբրեւ եղեւ բարձր ի գլուխ եւ յայսմ պատերազմիս, եւ զոր ինչ կամէրն եղեւ եւ ի գլուխ եհաս. եւ յորմէ դողայրն եւ զարհուրէրն՝ կապանօք առաջի իւր յոտին կացուցեալ կայր իբրեւ զմի ի ծառայից իւրոց. յայնժամ ապա յիշեաց զդաշինսն զոր եդ ընդ Աստուծոյ, եւ յարուցեալ նստոյց զնա ընդ աջմէ իւրմէ. եւ իբրեւ զբարեկամ հաւատարիմ մեծարեաց զնա, եւ ուխտ եդ ընդ նմա, թէ՝ Յայսմ հետէ մի՛ եղիցի ընդ իս եւ ընդ քեզ խռովութիւն. այլ խաղաղութեամբ զթագաւորութիւն քո ունիցիս, եւ մեք զպարսկական տէրութիւնս. բայց զոր առի պատերազմաւ՝ ինձ լիցի, եւ այլ մի՛ արշաւեսցուք յաշխարհս ձեր։
23 Եւ արձակեաց զնա մեծաւ պատուով։ Զկնի այսր իբրեւ ետես եթէ դաւաճանութեամբ յիւրոց նախարարացն ըմբռնեալ եղեւ, եւ յաչիցն զրկեցին, եւ ոչ եհաս ի թագաւորութիւնն, այլ չարչարանօք մեռաւ, լի եղեւ խռովութեամբ եւ ցասմամբ, կամէր զսիրելւոյն հատուցանել, եւ անդէն ժամանեաց նմա մահ, եւ ել յաշխարհէս զկնի ամենայն երկրածնաց, ուր ի միասին են թագաւորք եւ տնանկք։
Գլ. 26
0 Գրքի ամփոփում
1 Կարեւոր համարեցայ առ սիրելի եղբայրս մեր գրով յիշեցուցանել վասն գիտութեան ծանուցելոց իրաց, որպէս սկիզբն եղեւ բանիցս ճառել զԱստուծոյ նախագիտութիւնն, զանբաւութիւնն՝ սակաւ բանիւք։
2 Թէ որպէս արագաքայլ եւ աշխարհահայեաց գեղեցիկ եւ լուսաւոր տարրն՝ զի մինչդեռ էր կատարելապէս լուսով, եւ զմիջակն ունէր ճանապարհի ընթացս, երագընթաց շարժմամբ ընդ ճանապարհն ճեպէր ի կիսագունդն անստուեր, զերկիր ընդ ինքեամբ ունելով, բազմաժամանակեայ մեղաց նիւթեալ լայնատարած պատմուճան, արկեալ զնա ինքեան։
3 Եւ այնպէս թանձր պարուրեալ շուրջ զնովաւ, որ զանհնարին փայլումն ճառագայթիցն արգել. եւ որ ոչ է ական համարձակ տեսանելի՝ նուաստագոյն քան զաստեղս երեւեալ, միայն բոլորն երեւէր։
4 Որ ցուցանէր ինքեամբ օրինակաւ՝ զանստուեր եւ լուսաւոր կարգս եկեղեցւոյ խաւարաւ փակեալ. եւ զպայծառութիւն ոգւոց եւ զճառագայթս ճանապարհի առաքինութեան, անտեսանելի եւ աղջամղջին եղեալ։
5 Զի յայնմ հետէ՝ զոր յառաջագոյն ասացի, յորում էր թուականն Հայոց չորեքհարիւր ութսուն եւ երկու, մինչեւ ցայժմ՝ ուխտ սրբութեան եւ կարգ եկեղեցւոյ քայքայեալ ապականեցան։ Եւ ոչ համբաւ խաղաղութեան կամ աւետիս բարեաց լուաք. եւ ոչ մի արձան յաղթութեան կանգնեցաւ՝ ոչ թագաւորաց եւ ո՛չ իշխանաց։
6 Եւ ոչ այդ միայն, նաեւ ոչ մարթացին կրօնաւորք զդիմի հարկանել պատերազմասէր դիւին. այլ տկարացեալ եւ անզօր եղեալ, անժուժկալ եւ կամակոր՝ ընդ ձեռամբ թշնամեացն անկեալ, խռովութեամբ եւ բարկութեամբ լի եւ պատարուն եղեւ երկիր։
7 Զի ոտն առ ոտին եղեւ ճշմարիտ մարգարէութիւն խաւարումն նորա. զի յայնմ հետէ յարձակեցան թշնամիք ի վերայ մեր, եւ զգեցուցին մեզ հանդերձ սգոյ եւ տրտմութեան, եւ բարձաւ ուրախութիւն յաշխարհէ։
8 Արդ իբրեւ այնպիսի աղէտք տարակուսանաց եւ աշխարհահեծ երկունք տարածեցաւ ի վերայ ամենայն երկրի, եւ ել հուր հարաւային եւ եկէզ զամուրս բարձունս, եւ զաշտարակս անմատոյցս իբրեւ զմոմ հալեալ սպառեաց, պակասեալ նուազեցան թագաւորք եւ իշխանք, եւ յոյս ակնկալութեան ապաստանի բարձաւ ի մէնջ։
9 Այլ տարածեցաւ առհասարակ ի վերայ մեր բարկութիւն սրտմտութեան տեառն. զի քակեցան տունք աղօթից, եւ օծեալ իւղով սրբութեան քարինք՝ հիմն ապարանից այլազգեաց արկան. եւ պաշտօն սրբութեան բարձաւ ի միջոյ, եւ եղաք յայպն եւ ի նախատ հեթանոսաց. եւ մաշեցաք եւ կորացաք, եւ յերկիր կցեցան մէջք մեր. եւ եղաք իբրեւ զոսկերս ցամաքեալս, յորում ոչ գոյր յոյս շնչոյ կամ կենդանութեան. եւ յանցանք հարցն մերոց ի մեզ լցեալ կատարեցաւ, խնդրել ի մէնջ զպարտիս վրիժուց նախնեացն մերոց։
10 Եօթնապատիկ հատուցումն ի ծոց մեր ընկալաք. վասն զի անուն քրիստոնէութեան ի նախատինք եւ յայպն կատականաց համարեալ լինէր։ Զի իրաւունք եւ դատաստան բարձաւ ի մէնջ, եւ արտասուաց եւ հառաչանաց մերոց տեղի ո՛չ գոյր. զի բարեպաշտութիւն նոցա յայն էր՝ զրկելն եւ կողոպտելն եւ սպանանելն զմեզ։
11 Չար թուէր նոցա հարկաւոր զգեստն որ զխայտառակութիւնս մեր ծածկէր, այլ յորժամ տեսանէին զմեզ մերկս եւ ծանակս՝ այնու առաւել ուրախանային. զի ի բազում վշտացն՝ որ պատահէր մեզ, երիթացեալս եւ խռուացեալս իբրեւ ստուեր շրջէաք ի վերայ երկրի դողալով եւ զարհուրելով. կերակուր մեր անզօր, եւ ըմպելի դառն յերկիւղէ եւ ի սպառնալեաց տերանց մերոց. վասն զի ոչ համարէին թէ գոյ մեր Աստուած յերկինս, եւ կամ աղօթք մեր եւ պաղատանք առ նա հասցեն։
12 Զի կամեցաւ տէր այնպիսի խոշտանկանօք լլկել զմեզ, եւ հալածել եւ չարչարել, եւ զամենայն հասակ արկանել ընդ տանջանօք. արտաքսել եւ մերժել զմեզ յերեսաց իւրոց, որպէս պատժապարտս եւ յանցաւորս. ցրուել եւ հեռացուցանել զմեզ ընդ ազգս օտարս, զի թերեւս կասեսցէ զստամբակ եւ զանհնազանդ միտս մեր եւ զխստերախ, արկանել զմեզ ի ներքոյ խրատու գաւազանին իւրոյ իբրեւ զԻսրայէլ յաւուրսն Եղիայի, եւ զՍամարիա յաւուրսն Եղիսէի։
13 Վասն զի գոյր առ նոսա մասն յուսոյ, զթագաւորացն եւ զիշխանացն վերակացութիւն, եւ որ քան զամենայն վերագոյն՝ զշնորհալից եւ զուրախարար բան մարգարէիցն, որ այսու զօրանային՝ եւ ընդդէմ կարէին կալ նեղութեան փորձութեանցն, զոր ընդունէին ի տեառնէ։
14 Իսկ մերս ծանրագոյն եւ առաւելագոյն է քան զամենեսեան, անթագաւոր եւ անիշխան. անտերունչ եւ անվերակացու՝ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ, եւ ոչ գոյ մի տեղի ապաստանի գտանել մեզ. այլ նուաղեալ եւ հնազանդեալ եմք ի ներքոյ թագաւորութեան հեթանոսաց կալ, եւ զսաստիկ հարուած գաւազանի նոցա օր ըստ օրէ ընդունել.
15 զի որով ոչ ծառայեցաք տեառն՝ ծառայեսցուք այլազգեաց, եւ որով քամահեցաք զերկիւղ տեառն, երկիւղիւ սոցա տագնապեսցուք օր ըստ օրէ. եւ վասն զի զպաշտօն տեառն պղերգութեամբ մատուցաք, պաշտեսցուք եւ սպասաւորեսցուք սոցա ի տուէ եւ ի գիշերի։ Զի ո՛չ եթէ ըստ յանցանաց մերոց խրատեաց զմեզ, այլ գթութեամբ եւ ողորմութեամբ արկ զմեզ ի բովս խրատու յաղագս զգաստացուցանելոյ զմեզ եւ պիտանիս առնելոյ։
16 Զի եթէ դիցես զմեղս մեր ի կշիռս, ծանրագոյն է քան զխրատ մեր՝ զոր ընկալաք ի քէն, եւ թեթեւագոյն պատուհաս քո քան զպարտիս մեր. զամենայն զբօսանս տանջանաց ա՛րկ ի վերայ մեր, այլ յերեսաց քոց մի՛ զմեզ մերժեր, տէր. եւ զամենայն ալիս փորձութեան յարո՛ ի վերայ մեր, այլ ի սիրոյ քո մի՛ մերժեսցես զմեզ, տէր։
17 Լա՛ւ է անկանել ի ձեռս քո եւ ընդունել ի քէն խրատ եւ պատուհաս, քան թէ ի բաց կալ ի քէն անխրատաբար. լաւ է մերձենալ առ ի քեզ չարչարանօք եւ նեղութեամբ, քան թէ հեռանալ ի քէն եւ կեալ անդորրութեամբ եւ դիւրութեամբ։ Շատ է մեզ այս՝ զի անուն սուրբ քո կոչեցեալ է ի վերայ մեր, համարելով զմեզ քեղ ի ժառանգութիւն, ստանալ զմեզ քեզ ժողովուրդ նորոյ ուխտիս պատուական արեամբ։
18 Արդ մի՛ թողուր զմեզ ի ձեռանէ քումմէ վասն արարչական կամաց քոց, զի մի՛ ի սպառ չարչարիցիմք ի հեթանոսաց յատելեաց քոց. զի այս ամենայն եւ առաւելագոյն քան զգիր մատենիս եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց։
19 Եւ արդ շատ համարեցաք զամենայն ծփանս ալեկոծութեան գրել, որ եղեւ յաւուրս մեր. եւ մասնաւորս բաժանել, որ ինչ հանդիպիւր յանցնիւր տեղեաց, աշխարհաց եւ քաղաքաց, զոր ինչ կրեցաք ի հեթանոսաց։ Զի ոչ մի օր, կամ միոյ ժամանակի հանդիպեցաք անդորրութեան կամ դիւրութեան. այլ ամենայն ժամանակ աւուրց մերոց լի եղեւ խռովութեամբ եւ նեղութեամբ. եւ օր ըստ օրէ յաւելոյր եւս ի չարչարանսն եւ ի տառապանսն։
20 Եւ ոչ ոք ի նոցանէ բարեմիտ եղեւ առ մեզ, թէպէտ եւ բազում ամօք բնակեցան առ մեզ. ոչ արգելաւ սրտմտութիւն նոցա որպէս իժի, եւ ոչ եղեւ յագումն ագահութեան նոցա իբրեւ հրոյ. զի ամենայն խորհուրդք նոցա որ վասն մեր. ի չարութեան են, եւ բանք նոցա լի նենգութեամբ։
21 Վասն զի ամենայն առաւօտու նորագոյն սկիզբն չարեաց առնէին. զի այն էր խորհուրդ նոցա ամենեցուն՝ մաշել եւ սպառել զմեզ իբրեւ զհնացեալ ձորձս, եւ բառնալ զյիշատակս մեր ի միջոյ իւրեանց, զի բնաւ մի՛ հայեսցին եւ տեսցեն զմեզ կենդանիս. այլ եղիցին գերեզմանք մեր անհետ ի ներքոյ ոտից նոցա։
22 Վասն այնորիկ կարօտացաք հին ժամանակագրացն պատմութեան, զի ըստ պատշաճի եւ յարմարական բանիւք իւրեանց դրոշմեսցեն զայս գիր մատենի, զներկայից եւ զանցելոց զհանդիպումն անսխալապէս ի մի հաւաքելով որ ինչ եղեւն, թողլով զկնի իւրեանց յիշատակս իրացն՝ որ եղեն, որպէս ցուցանէ առաջնոցն պատմագրութիւնն։
23 Իսկ որ աստ յայսմ մատենիս գրեցան՝ ո՛չ լիով, այլ միայն զսկիզբն իրացն որ եղեւ եւ անց ընդ մեզ, զի ոչ զկատարումն իրացն կարացաք բովանդակ զմտաւ ածել կամ գրել. բայց զայս ամենայն յաղագս այնորիկ եդաք, զի ընթերցջիք եւ գիտասջիք, եթէ մեղքն եղեւ այս ամենայնի պատճառ որ էանց ընդ մեզ։ Զի հայեցեալ ընդ մեզ՝ զարհուրեսջիք երկնչել յերեսաց տեառն, եւ դողալ յահէ զօրութեան նորա. կանխել յառաջագոյն խոստովանութեամբ եւ ապաշխարութեամբ՝ վաղ ժամանել քան զշարժել պատուհասին, եւ ընդդէմ կալ։
24 ՎԵՐՋ
Գրք. 12Last1_1
Գլ. 1
0 Days of torments came to us, Unbelievable troubles found us, Because the measure of our sins, having filled up, Overflowed, and our cry arose before God.
1 Everyone sullied his own road, And the country was filled with impiety.
2 Justice declined, and licentiousness increased. The people and the priests broke their word to God.
3 For this reason, foreign peoples Alienated us from our habitation and turned our glory to ruin.
4 No breath remained within us and we became lost through our despair. Death grew strong and swallowed (us). Nor did the cemetaries wish to say “Enough!”
5 Everyone attacked us, and in our dying days there was no time (to be healed) from the agonies we had already borne.
6 Thus, were successors replaced by successors. And the animating breath of life was reduced.
7 Those who were settled in the land, migrated a second time, in their exile, and were banished by rebellious exiles.
8 Those who were torn from their loved ones, If not slain by the sword, were dispersed like erratic stars. In our day, wars sprung up on all sides: Sword in the East, killing in the West, Fire in the North, and death in the South.
9 Joy at the country vanished. Sounds of the lyre were silenced, Beatings of the drum were silenced, and cries of woe arose...
10 So much for such things. Now it is time for us to turn to the history (of these events) and to begin right from this point so that our words are intelligible to you.
11 Dawit’ the Curopalate [990-1000] was a mighty man, a builder of the world, very honorable, a lover of the poor, indeed, the definition of peace. For in his day it was as the prophecy states: everyone reposed under his vine and his fig tree.
12 Now after his death, the emperor of the Byzantines (“the Romans”), Basil, in the [25th] year of his reign, came forth with a large army, and reached the Ekegheac’ district, having avoided (stopping) at numerous resting places.
13 The cavalry force of Tayk’ went before him and everyone was honored by him with generous gifts according to his worth, receiving authority (ishxanut’iwn), honor, and station, and was exceedingly happy.
14 However, the prophecy of the psalmist David was fulfilled with regard to them, that “In the morning they bloom like grass, in the morning they flourish and rejoice, in the evening they wilt, dry up, and fall” [Psalms 89. 5-6]. For when the emperor was crossing the Aghorhi land, he (decided to) pass the evening near the stronghold called Hawachich’.
15 I do not know what the reasons were, but the western army which was called Erhuzk’, and the azatagund clashed and [30] of the most honorable of the azatagund fell at that very place.
16 This did not happen to them for no reason or in vain; for they had mixed poison into the communion on Good Thursday, and had given it to him (Dawit’) to drink, causing that venerable man to choke to death. (This was) because they had wearied of him, and were interested in promises (made to them) earlier by the emperor. Because of this, the righteous judgement of God requited them in accordance with their deeds.
17 From that day on no azat (“noble”) has been able to arise in the House of Tayk’—even if he should manage to live—rather they were met with premature death and were eliminated.
18 The great Isaiah in rebuke to them said, “Because this people have refused the waters of Shiloah that flow gently, and melt in fear before Rezin and the son of Remaliah; therefore, behold, the Lord is bringing up against them the waters of the River, mighty and many, the king of Assyria and all his glory” [Isaiah 8. 6-7]. So much on this matter.
19 At the same place the king of Abkhazia, Bagarat, and his father, Gurgen, came to meet the emperor, and he greatly glorified them, giving to Bagarat the honor of Curopalate, and to his father that of Magister, and dismissed them in peace.
20 Then he himself went and crossed through Hark’ and Manazkert, halted, then turned upon Bagrewand and came to the city of Uxtik’. He ruled numerous districts, fortresses and cities.
21 He set up officials, judges and overseers in them. Then he went on his way in peace, reaching his royal city of Constantinople. This transpired in the year [450] [1001 A.D.], and then the country rested for [14] years.
22 Now as for the emperor himself, he went and concerned himself with (matters in) the western parts, for he had mastered the land of the Bulgars, their districts and cities which for a long time following the commencement of his reign, (waging) uneasy wars, he had been unable to get under control, But now favorable opportunities presented themselves,
23 for the one who had held the land, (a man) victorious in warfare, had died, while his sons, because they did not reconcile themselves one with the other, surrendered, going to the emperor.
24 For “A kingdom divided against itself cannot stand” [Mark 3.14]. Such was the case with the country of the Bulgars. Now the emperor removed the sons of the Bulgar tyrant from their inheritance, clan and family, and gave them places of habitation in the land of Byzantium.
25 Then he treacherously assembled in one place all the troops of that land as if he were going to give them gifts and record their numbers, but then sent them without (chance of) return to the East. They came and ruined the land. Alas their coming to the East, and woe to the place where they moved about!
26 Lo, (they were) a wicked and merciless people, a hard-hearted, assaulting people. This prophetic lament may appropriately be recited about them, “The land was like the garden of Eden before them, but after them, a desolate wilderness” [Joel II. 3]. We have said enough about this. Let us return to the course of our narration.
27 In the year [464] of our era [1015] Bagarat, (king) of Abkhazia, died and his son, Georgi, succeeded him [1014-1027]. The emperor Basil sent him an edict which read as follows: “Abandon (those territories) which I gave to your father out of the Curopalate’s portion as a gift, and be prince solely over your patrimony.”
28 But (Georgi) did not consent to this; rather, taking pride in his youth, he wrote a contrary reply: “I shall not give anyone even one single House (from the territory) over which my father held sway.” Now when the emperor heard this, he sent an army to forcibly master the land.
29 The braves of Tayk’ came forth to resist (this army) near the great Uxtik’ awan, and they put the Byzantine army to flight, but in no way did they harm the city or other cultivated places. Yet this was the beginning of the destruction of the House of Tayk’.
Գլ. 2
0 In that period the king of the land of Armenia was Gagik [I, 989-1020], son of Ashot, brother of Smbat and Gurgen, from the Bagratid clan, a man mighty and successful in warfare. He had kept the land of Armenia in peace.
1 In his day the orders of the Church shone forth, and priests of the Holy Oath (the Church) were illuminated. In his time, it was as the prophet predicted: “The earth was full of the knowledge of the Lord as the waters cover the sea.” For the patriarchal throne was occupied by lord Sargis who had been nourished with holiness in the bosom of the Church and schooled in religious asceticism at the monastery called Sevan island.
2 By the grace of God, they summoned (Sargis) in accordance with his merits, and seated him on the throne of our Illuminator. (Like Gregory the Illuminator, Sargis), having spent his life doing good deeds, ended his life.
3 At that time there were (many noteworthy) vardapets (doctors of the Church) (such as) Sargis, Tiranun and Yenovk’ who were vardapets at the kat’oghikosate; Samuel, who directed the monastery of Kamrjac’ Jor; Yovsep’, the primate of Hnjuc’ monastery; Step’annos Taronac’i, who wrote a history of the world in a marvellous style, beginning with the first man and concluding with the death of Gagik, about whom this (present) history is concerned;
4 Yovhannes from the same district (Taron) who was nicknamed Kozern, who wrote a book on the faith; and Grigor an exceedingly learned man, and many others, who in their time greatly elevated the horn of the Church with orthodox confession.
5 Those who look upon us with distrust (would be) humiliated by the doctrinal works of these (scholars) and (should) crawl into holes in the walls like mice. Enough on this matter.
6 Now king Gagik reigned for a long time and died in hoary old age, being worthy of a fine remembrance. (Gagik’s) sons, Smbat, who was called Yovhannes, and his brother Ashot, inherited his principality.
7 Smbat was physically large and quite fat, but they say that he was more learned than many; while Ashot was handsome, stout-hearted and warlike.
8 They fell into disagreement with each other regarding the division of the country, and stood in need of laws and judgement. So Georgi, king of Abkhazia, came and reconciled them. He gave to the doubly-named Smbat as his share the stronghold of Ani and the districts surrounding it, on account of (Smbat’s) seniority. He gave the lower part of the land, facing Persia and Georgia, to Ashot.
9 Smbat accepted this and was returning to his city. On the way, he dismounted to spend the night because of the weight of his body, and he slept unconcernedly. Now a certain one of the princes on Ashot’s side came before Georgi for judgement, saying: “Shatik, which Smbat unjustly took from me, is my own place.”
10 When Georgi heard this, greatly angered and enraged he sent a force after (Smbat). They came and pounced upon him unexpectedly. But because of his great physical weight, (Smbat) was unable to mount a horse.
11 Now the princes who were with (Smbat) quickly took to flight, but their pursuers littered the road all the way up to the gate of Ani with corpses.
12 The pursuers then turned back, stripped and plundered the adornments of the churches of the kat’oghikosate, unnailed the crosses, and said insultingly: “We shall take and make horse-shoes (from them).” But at the appropriate time righteous God punished them by means of the Byzantines, as we shall relate in (the proper) place.
13 As for Smbat, they took him to Georgi who ordered that he be put in prison. But then, having taken three fortresses from (Smbat), he released him.
14 Now because there were grandees in the environs (of Ashot’s holdings) they unjustly took many places from him. He was unable to bear this, and so left his land and went to the court of the Byzantine emperor. Since he pleased him, (Ashot) requested auxiliary troops. He took them and came to his own land.
15 God helped him to master many districts and fortresses and to grow stronger than all who had come before him. So much so, that many of the grandees left their patrimonial places to him and voluntarily submitted to him. Up to this point the narration is pleasing.
16 In [467] of our era [1018] the emperor (of Byzantium) sent a certain Nicomedian prince who came and placed a capitation tax (mardahark) on the country, and, assembling a multitude of men, began reconstructing Theodosiopolis (T’eodosupolis, Karin, Erzerum).
17 In [468] [1019] lord Petros (Petros I Getadardz), [1019-1058] was ordained kat’oghikos during the lifetime of lord Sargis. And in [470] [1021] once more the emperor came to the East with a large army.
18 He came and encamped in the large plain of Karin, and sent emissaries to Georgi—who was ruling the Georgians—to come to him and submit. For a certain bishop of Georgian nationality who resided in the city of Vagharshakert, had gone to the emperor and assured him that “When you come to Ekegheac’ or Karin, (Georgi) will come before you.”
19 And (Basil) believed him, and placed his hopes on that (happening). He awaited (Georgi’s) arrival, moving from lodging-place to lodging-place. But (Georgi) did not agree to come at the emperor’s summons, for many of his people had frightened him (by saying): “When he sees you, either you will die, or he will shackle you and you shall not receive your honor.”
20 Now the emperor, crossing over to Bagean, sent messengers (to Georgi) two and three times, since he greatly desired that his journey end in peace and that the land remain in a flourishing state.
21 However, when the sending of messages had ended in vain, the emperor, moved to anger, ordered that the great awan (“hamlet”) known as Okomi and the villages and fields (agarakk’) around it and belonging to it be disfigured through fire, sword, and captivity. He ordered the captives to be taken to Xaghteac’ district, while he himself crossed Basean and reached Karmir P’orak in the Vanand district.
22 Now Georgi, having found an appropriate time, went against the city of Uxt’ik’ and ordered his troops to scorch its beautiful estates with fire, and to loot its goods, but not to injure a single person.
23 When the emperor heard this he became increasingly enraged, and turned back against him. The two armies met near the small lake called Paghakac’is, and clashed with a frightful roar.
24 The flashing of swords and glittering of helmets sent fiery sparks flying about the mountain, and blazing sparks from the clash of swords fell to the ground. Looking upon this all, the emperor himself was astonished at the bravery of the combatants for, just as the rapids of a river strike against a rock, so did the Byzantine army strike against them, turning them to flight.
25 In that spot the great prince Erhat died, because his horse fell into a swamp, and was unable to pass. They attacked that praiseworthy individual and slew him with swords, (an act) which caused great mourning to the House of Tayk’.
26 Now Georgi went with his troops and secured himself into the stronghold of Abkhazia. Meanwhile the emperor sent troops to the four directions of the land, commanding them with a wrathful order not to spare either old or young, neither child nor adult, neither man nor woman nor anybody. And in this way he demolished and polluted [12] districts.
27 It was a pitiful scene there and one worthy of many tears. For the lofty regal palaces which had been constructed with very great expense and with the craft of architects, (creating) wonder in the beholder and joy in the occupants, fell down, gutted by flames, while their lords fell before them, stabbed by swords. Alas this narration, alas, this wicked deed!
28 How can I, poor in wisdom and more ignorant than anyone else, put into writing how things were at that moment, or how can I lament our misfortunes in a fitting way? (This task belongs) to the spirit of Jeremiah who knew how to fashion laments to suit the misfortune.
29 But we are recording these lengthy events in brief for the benefit of the generations coming (after us), so that when children are born and grow up they will relate this to their children so that they not forget the acts of God Who justly requites all that stray from His laws, as Job note: “He shall requite those who hate Him, and not delay”.
30 Come now and tally up for me the numbers (slain) at that time: the venerable, respectworthy elderly who fell, their white hairs stained with blood; the youths stabbed to death with swords, the countless incalculable eyes which were blinded.
31 It seems to me that these things befell them in return for removing the nails of the regal Symbol (the Cross) from the door of the blessed cathedral and saying insultingly, “We shall make horse-shoes out of it.” This bitter lesson befell them and those with them, deservedly.
32 Azat women, having come forth, their veils removed from their heads, were shamelessly disgraced in the open sunlight. Those who had hardly been able to travel on foot to visit the sick or to go to a place of pilgrimage, now bare-headed and barefoot went before the captors, stripped of adornments, having fallen from honor, and subject to myriad humiliations.
33 Of the suckling babes, some were torn from their mothers’ embrace and hurled against the rocks, while others were pierced by lances in their mothers’ arms, such that the mothers’ milk mingled with the babies’ blood. Yet others were thrown down at crossroads, trampled under horses’ hooves, and they died, everyone.
34 Oh God, (for) Your forgiveness at that time! Oh the merciless commands of the king! But despite all of this, (Basil’s) anger did not fade, rather, he continued to raise his hand and to visit on them yet more evil. And through this deed he made the well-cultivated country devoid of people, a devastated wasteland, until the onset of winter.
35 I do not know why all of this befell them, whether it was a fitting lesson for the excessive impiety of the country’s inhabitants, or whether it resulted from the fierce behavior of the western troops which had been gathered from barbaric (xuzhaduzh) peoples. Now the emperor turned to his wintering quarters in temperate Pontus, he encamped in the Xaghteac’ district and passed the night.
36 Patriarch Petros followed after him and met him on the great feast-day of the Revelation of God, and was exalted by him.
37 On the day of the Revelation, the day when the Christian kings and princes are pious, making themselves equal to the directors of the Church, descending to the waters on foot and performing there the sacrament of the Lord’s baptism, on that day, the emperor commanded the patriarch Petros to bless the waters in accordance with our (Armenian) canons, while the Byzantine bishops who happened to be there (were to celebrate) in accordance with their canons.
38 When the patriarch sprinkled holy chrism on the water, suddenly rays of light streamed forth from the waters. Everyone saw this and glorified God, and the horn of our faith was raised up. Then, yet more honored by the emperor and the officers, patriarch Petros returned to his home.
39 But it was there that the destruction of Armenia occurred (through) a written letter. For Yovhannes had ordered the patriarch: “Give the emperor a written will so that after my death he shall inherit my city and country.” For he had no royal heir for his kingdom, since his son Erkat’ (“Iron”) had died prematurely without succeeding to his father’s position.
40 The emperor went and reached his wintering place at the aforementioned spot; and the troops sold their captives to distant peoples. In these very times the blessed and worthy patriarch, lord Sargis, passed from this world. His grave is at Horomos monastery.
Գլ. 3
0 How the Emperor Turned Back a Second Time on the Land of Tayk’ where the Georgian Troops were Defeated.
1 When springtime came, the emperor, having spent the winter in temperate Pontus, turned back upon Tayk’. Bypassing numerous lodging stops, he came and camped in the Basean district.
2 Now many of the Byzantine princes, who at various times, for diverse reasons, had been deposed from their honor of rule by the emperor, and who (now) were roaring like lions in cages, finding the time appropriate, assembled in one place. They made bad counsel, counsel which they were unable to implement. They planned to unite and rebel against the emperor and to establish whomever they chose as emperor.
3 When they had confirmed this, they embellished the plan and placed an army on the vast plain. A countless multitude of people were assembled in one spot, and they commenced urging the royal honor on each other.
4 Then, in unity, they all seized the son of Phocas (P’okas) called Craviz, who on account of his father’s crimes had long since been removed from the honor of princedom. But (Nicephor Phocas) did not consent, and did not want (the office). Nonetheless, those urging him did not slacken, rather, they forcibly convinced him until he accepted.
5 As soon as the emperor (Basil) heard about this, he fell into great uneasiness, and went and secured himself into a certain strong fortress called Mazdat, for such was the ancient custom of Greece. However, I do not know whether this is a divine law—that servants must not arise against their lords—or whether the emperor then had some special goodness. But I do know for sure, and saw with my own eyes, that those who arose against him died laughable deaths.
6 The same sort of affair had transpired at the beginning of his reign when Vard (Phocas), called Scleros (Siklarhos) rebelled against him, and took with him almost all the Byzantines, to the point that the emperor (had to) request an auxiliary army from the Georgian Curopalate. With these troops (Basil) struck at the tyrant and made him flee the land. Then (Vard) went to Babylon, the city of the Chaldeans. After (Vard Phocas) his homonymous (relative, Nicephor) Phocas was infected with the same disease, and ruled the entire East for [7] years.
7 Basil with only [4,000] men crossed the sea at night and attacked the myriad troops of the rebel. No one died of that multitude excepting the rebel himself. Having severed his head, (Basil) commanded that the trumpet of peace be sounded, and all the troops returned to their homes. Then the emperor himself, in great triumph, went and entered his city of Constantinople.
8 Similarly here, their (the rebels’) childish game was not prolonged, (but was) rather like a structure built on sand which quickly falls into ruin from the blows of a flood. For Dawit’, who was called Senek’erim, being harassed by the Persians, gave his patrimonial inheritance, the House of Vaspurakan, to the emperor Basil, receiving in exchange the city of Sebastia and the districts surrounding it. Now these events did not transpire in the distant past, but only two or three years previous. From then on, up to the present, the Byzantines ruled the East.
9 Senek’erim at that time was united in counsel with the rebels, and loyal to them. But then suddenly, as a person awakening from sleep, or as a mighty man coming to himself after drunkenness, he realized the impropriety of the deed. And because there was no other way of disrupting the wicked union, one day, at an unexpected hour, he took the one whom they had styled king and went away from the army as if to advise him. Suddenly, pulling out his sword he killed (Nicephor Phocas), beheaded him, gave the head to his servants and had it speedily taken to the emperor.
10 Now when this happened every one of those assembled scrambled over the next man to quickly, secretly reach his own home. And all of their plans came to naught forthwith.
11 When the emperor saw the tyrant’s head, he ordered it raised aloft on a pole in view of the entire army, for there were many among them who though they followed after the emperor with their feet, nonetheless, in word and thought they were one with the rebels. (Basil) did as he did out of his deep wisdom, so that seeing (Nicephor’s head) they would stand clear of such vain plots, and redirect their hearts toward obedience to the emperor.
12 After these (events), the emperor and his troops descended to the large plain of Basen. He sent cavalrymen of the heathen troops to capture the rebel P’ers, while he himself went to the border of Basen, to the place called Salk’ora, dug a deep trench around the army as a barricade, and remained there for a month or longer.
13 Now those who had been sent by the emperor seized P’ers and his son-in-law, Andronicos (Andronike), who was his partisan. They brought them as far as the stronghold called Xaghtoy Arich at the border of Karin.
Reaching the field which is opposite the stronghold, they camped, and bringing forth P’ers and Andronicos, they beheaded them.
14 For the emperor had so commanded them. (This was because) during their rebellion, the Abkhazes had been allies, and they had promised to give to him (territory) up to that place as his share. For previously that (territory) had been ruled by Dawit’ the Curopalate, not, however, as his patrimonial inheritance, but as gifts received from the emperor in return for (Dawit’s) loyal obedience. (Dawit’) had promised that after his death, his district would be returned to the emperor; but (the conspirators) did not bother about that. On the contrary they generously gave gifts which were not theirs to give. For this reason, the emperor ordered them to be beheaded at that spot.
Գլ. 4
0 The emperor, during the days he remained at Salk’ora, sent emissaries to (Georgi) and wrote to him using pleasant words, for he was demanding three fortresses with their estates from him, (territories) which Georgi had unjustly expropriated from the Curopalate’s portion. (Basil) wrote: “Abandon that which is not your patrimonial inheritance, and dwell in peace in your sector, and do not be an impediment on my road toward Persia.”
1 Georgi, however, did not agree to this. But then (Basil) sent Zak’aria, the bishop of Vagharshakert, whom we recalled a little earlier, who went and deceived Georgi with convincing words. (Georgi) then consented and wrote to the emperor giving him what he requested. (Bishop Zak’aria) took the document and joyfully turned back.
2 But scarcely had (Zak’aria) gone a day’s journey when messengers came in haste to the lodging-place where he was spending the night, to demand the letter back; for the foolish (Georgi) had regretted his action. They took it and left. Now (Zak’aria) went on to the emperor and related to him what had occurred. The emperor inquired about the troops, about their organization and preparedness for war.
3 Zak’aria responded: “(Georgi) has more troops than anyone. He is militarily strong, and ready for battle.” When the emperor heard this, moved to anger he note: “You have come from the rebels to terrify me.” And he ordered that (Zak’aria) be lead off to Constantinople, saying: “Go and remain there until I come to you as a fugitive.” But he commanded those taking him to cut out his tongue. (Zak’aria) went and never again returned to his place. No, he remained (in Constantinople) until the day of his death.
4 After these (events) the emperor left his camp at Salk’ora and went with his troops to the forward position called Shghp’ay. When the Abkhaz (Georgi) learned about this, since they had not yet encamped or secured themselves with a rampart, he attempted the following wily scheme: he sent one of his bishops as an emissary, then he, with the troops, proceeded after the emissary so that coming upon (the Byzantines) unexpectedly, he could put them to flight in terror.
5 Those who arrived riding spirited horses did not proceed in war formation, but rather as if they were out for looting. It was (then) just as it had been in antiquity, in the days of Yovram when the Moabites having come against Israel were themselves subjected to the sword of bitterness. So now (the Abkhaz) encountered the same (fate). Although they arrived boldly on their horses, they were exhausted from the weight of their iron weapons, and from the rapid and lengthy journey. Immediately and without trouble, the Byzantine troops surrounded them and killed a countless multitude.
6 The survivors, together with their king, fled to the stronghold of Abkhazia. The (Byzantine) troops which pursued them (continued) killing until sunset. Then the emperor ordered that the heads of the slain be gathered together at one spot, and that everyone who brought a head would be given one dahekan. Searching everywhere they collected the heads of the fallen in one place, before the emperor. He commanded that (the heads) be made into piles and placed along the road, to shock and terrify the beholders.
7 After this, when Georgi saw himself stripped of all hope, he beseeched the emperor to come to terms. Hearing this, (Basil) pitied him, and wrote (to Georgi) an edict having the following import: “Do not think that having vanquished you, I shall demand more from you than previously. Rather, give me the patrimony (“my patrimony”) which the Curopalate had given me, and give me your son as a hostage, and there will be peace between us.” (Georgi) consented to this. The emperor set up princes over the district who divided (it up) House by House, village by village, and field by field, just as it had been before.
8 Emperor Basil took the hostages, promising to return them after three years. Then he and his troops circulated around Armenia (zHayovk’), camping in the extensive plain of Her. He commanded the troops to cut down the city’s orchards. He who was prince of that city beseeched the emperor that (he permit him) to be tributary and subject to him.
9 While (Basil) was occupied with this proposal—since the entire land of Persia was in terror and quaking and (the people) were seeking some means of salvation—suddenly the sky became thick with clouds, and torrents of rain poured down to earth. Then the bitter north wind blew, turning the rain to hail, snow, and ice, falling heavily and covering the face of the country. This was the time for (such a downfall), since winter had arrived.
10 With the prolongation of the snowstorm and (the continued) severity of the icy cold, herds of horses and mules became numbed and were unable to move. As for the army’s infantrymen, the cold caused their fingers and toes to fall off, as if scorched by fire. Furthermore, the cords and stakes for the tents could not be moved, since they had become stuck to the ground from the severity of the bitter storm.
11 It seems to me that this was recompense for the merciless sword which they had let loose on the Christians. For although (the Abkhaz) were subjected to this (treatment) because of their sins, nonetheless, they should have been pitied, as God had said to the Babylonians “I gave My people into your hand; you showed them no mercy” [Isaiah 47.6]. Consequently, they were tormented with the bitter cold, not on lofty mountains but on deep and very temperate plains, in full view of their enemies. (Her) was just as Egypt had been in Moses’ day—afflicted with hail and drizzling rain—quite out of keeping with the nature of the area. Thus, did the barbarians clearly realize that it was the hand of the All-Mighty which was warring with them.
12 Now when this had so transpired, those who had any power and strength left, mounted their horses, together with the king, and crossed over to the Arcrunik’ district, forgetting about their belongings, and driven by the cold as if pursued by enemies. When (the inhabitants) of the city (of Her) saw (the Byzantine departure), they suddenly rushed forth and joyfully pounced upon (what had been left), filling up with booty of horses, mules, tents and other stuff which (the Byzantines) had been unable to concern themselves with, being dazed by the cold.
13 Now the emperor, ridiculed by the looters, clearly realized that the hand of the Lord had given the Georgians into his hand, as is written in the book of Kings “The mighty does not wax strong by his own might; rather the lord weakens his adversary” [I Kings 2.9]. Then the emperor and his troops moved on, passing numerous lodging-places, and reached his city of Constantinople. After three years he released the son of the Abkhaz (king) with many gifts.
14 He himself grew ill with the pain of death.
However, since (Basil’s) brother and co-emperor, Constantine (Kostandin), was in the district of the Nicaeans, the emperor ordered that messengers be sent so that (Constantine) would come to him speedily. Now those who were (the military) commanders, although they verbally consented (to the order), nonetheless concealed the emperor’s command amongst themselves, because they did not want Constantine to be emperor. After issuing many commands, the emperor perceived their guile and he ordered his attendants: “Bring me a horse!” Getting out of bed, (Basil) mounted the horse, and rode outside the palace in view of the city. When many (people) saw this, in dread they went and submerged themselves in dark (underground) chambers.
15 Then the messengers, having picked up Constantine, quickly brought him (to Constantinople). When the emperor saw this, he placed the crown of the kingdom on (Constantine’s) head and confirmed him as emperor. He instructed him, as David (had advised) Solomon not to leave alive those who were stirring up the realm and those who had not wanted him to rule over them. But not as David, (rather) he should seek other causes (for putting them to death). Then (Basil) took himself to bed, and grew weak, and after two days, died [A.D. 1025]. He had reigned for fifty years.
16 While he was dying a certain marvelous sign appeared in the heavens. In the evening, as he was breathing his last, a lightning bolt of fire split the upper Ether and suddenly fell down. Everyone saw it and said that it presaged the emperor’s death.
Գլ. 5
0 After Basil, for four years his brother Constantine [VIII, 1025-1028] ruled. Because he was a peace-loving and generous (man), he was quiet for the first year of his reign, and the country rested from that great crisis. He confirmed (in office) those princes who were in charge of districts, who had been designated by the great Basil. Now there was a certain brave and war-loving (man) named Komianos whom (Constantine’s) brother had set up as lord of the district of Vaspurakan. He had displayed extremely great feats of bravery at the Persian court (? i durhn Parsic’, or, “by the Persian border”), and was renowned throughout the entire East.
1 Now on the emperor’s death, (Komianos) devised a bad plan, to become an ally of Georgi and to rule in the East. When the Cappadocian army heard about this, unitedly, unexpectedly, they came against him, cutting the cords of (his) tent and causing it to collapse (on him). They seized him and his advisors, and placed them in prison in a fortress, and then informed the emperor. This transpired during the first year of Constantine’s reign, which was, according to our calendar, the year [475] [1026]. Now when the emperor heard about this, he did not do anything immediately to punish (Komianos), rather, he bided his time for an entire year until he was more in control.
2 Then, at the commencement of the second year, he sent an executioner who came and blinded (Komianos) and the some eight men who were with him. It is very worthy of repentance that such an honorable man and one worthy of good remembrances should have fallen into such wicked deeds. For it was (Komianos) who had placed (the city of) Archesh with its estates under Byzantine control.
3 Now when the second year had come, the emperor sent to the East a certain eunuch named Nikit, who was to be overseer of the land. He arrived and crossed through the district of Georgia. Through deception he expelled from their patrimonies numerous azats of the land, and sent them to the emperor’s court. Seeing this, in joy, (the emperor) honored them with very great gifts and princely station, bestowing upon each in accordance with his worth villages and awans by signed and sealed documents, as perpetual inheritance.
4 At the start of the third year, the eunuch Simon, who held sway over half the kingdom and was styled in Greek parakoimonemos (parhekimanos), came to the East with numerous troops. Having arrived, he crossed the land of Georgia. But he was unable to do anything, since the bad news of the emperor’s death followed. As soon as (Simon) heard about this, taking the troops, he immediately returned to Constantinople.
Գլ. 6
0 Basil, (the man) mighty among kings and always victorious in battle, who had trampled underfoot many lands, had not, in his manly feats of bravery, taken a wife and raised a son to be heir to the realm, as is meet for all kings.
1 Following (Basil), his brother, the aforementioned Constantine, succeeded him. Like (Basil), he too did not have a son, rather, he had two daughters. He gave Zoe, the senior (daughter) in marriage to Romanus (Romanos) [III], (Argyrus), [1028-1034], who was one of the officers of the Byzantine army, and (Constantine) enthroned him in his stead. Then dying, he followed (the path of) all mortal beings.
2 Romanus, in the first year of his reign, assembled troops and set out for the area of the Antiochans, wanting to go against the city called Aleppo (Halp), to take and destroy it. He came upon the mountain called Sew (Black) where he saw a multitude of monks and cenobites who, although possessed of physical bodies, were more like incorporeal (beings). (With respect to dress), they were satisfied with a wrapping or jacket of goat hair, similar to John (the Baptist), but (with this difference, namely) that he had eaten locusts and wild honey, while they, with iron hoes in hand, fatiguingly labored to ready their daily meal from barley seeds.
3 They left to those who love this world the diverse delicacies, delicious foods and the joy-producing wine supplied by the vine. Having climbed to the mountain’s summit, they became conversants with the first prophet (Moses), and were always speaking with God.
4 When the emperor saw them, he asked of his worthies: “What is this multitude of heretics?” They replied: “They are flocks who pray, always asking for peace for the world, and for your health.” The emperor returned: “I do not need their prayers. Record all the monks as bowmen for service in my realm.” For (Romanus) greatly approved of the declaration of Chalcedon, and hated all orthodox (Monophysite) believers.
5 He took the Syrian bishop to Constantinople, subjecting him to ridicule and ignominy. He ordered that his beard be shorn off, and that he be led around the squares and streets seated on an ass, to be spat upon. Later he ordered (the bishop) taken into exile, where he died.
6 The emperor was just such a fool. He did not think about how previous kings had displayed concern toward those peoples under their sway. Instead, with a capricious order he wanted to introduce changes into God’s churches, not remembering the Lord’s unerring command: “And he who falls on this stone will be broken to pieces; but when it falls on any one, it will crush him” [Matthew 21.44]. Consequently, the righteous verdicts of God quickly came upon him.
7 For on the very road (which Romanus) was travelling, an army of Tachiks arose. (This army, comprising) not more than [800] or [1000] men, pounced upon the myriad (Byzantine) hosts. They killed an inestimable number (of men), took as booty the treasures of the emperor and his soldiers, and returned to their city.
8 Now with great indignities the emperor took to flight, racing to his capital city. Then, humiliated by his grievous impiety, he managed to recall the words of the Song of David: “It is better to take refuge in the Lord and the saints’ prayers than to put confidence in princes and plentiful treasures” [Psalms 117.9]. For in no way can they be of help on the day of wrath. From that (defeat) onward until the day of his death, (Romanus) never again ventured forth from the royal city.
Գլ. 7
0 The man who had been prince of the city (of Edessa), whom (the inhabitants) called emir and who had inherited that place from his forebears, died without leaving an heir. Now his wife passionately loved one of her servants named Salamay, and set him up as lord of the city in place of her husband.
1 Salamay, afraid that the chief (men) of the city would not obey him, sent one of his loyal servants to Maneak, who at that time held sway over the borders of the Byzantine district and resided in the city called Samusat (which they say was built by Sampson). (Salamay) had done this so that (Maneak) would inform the emperor to give (Salamay) princedom and eternal inheritance in the Byzantines’ land (confirmed) by writ and the royal seal. “And,” (Salamay) said, “I shall give him the city, without warfare”.
2 When emperor Romanus heard this, he wrote (to Salamay) a document of consent, making him an antipatos patrician, and subsequently exalting him with great and prominent honor.
3 Now the citizens (of Edessa), as soon as they heard the sound of clamor and the blare of trumpets, came forth dismayed and full of trepidation, terrified and agitated, crowded one on the other as waves of the sea. When they were unable to discern any way out, those who were Muslims, departed during the night and hurried to a nearby city where they informed (the people) about the unexpected emergency which had developed. As soon as they (the Byzantines) heard what had happened, an order was given and a multitude of troops assembled at one spot. They came against the city, breached its wall and entered, causing great destruction.
4 Thus many citizens went and secured themselves in the cathedral, others (took refuge) in secure places or towers. The besiegers destroyed many places with the flame and even set fire to the blessed cathedral itself. They opened the treasuries of that house of holiness, which former kings of Armenia had provided with vessels suitable for a temple of the Lord, and removing everything in great haste, they returned to their places. From that day forth the city (of Edessa) fell into the hands of the Byzantines.
Գլ. 8
0 Now as for this emperor, in no wise is he worthy of good remembrances. On Holy Thursday he left the palace to give an address to his troops, and (spent) until noontime giving royal gifts in accordance with (his) authority. When he had completed this matter, he commanded that a golden pool be filled with water for him to bathe in.
1 As soon as he entered that golden basin filled with warm water, attendants seized him by the hair of his head and submerged him under water until he gave up the ghost. The queen had supported this. (Romanus) reigned [1028-1034] for seven years.
Գլ. 9
0 In his prophecy, Daniel saw an apparition whose head was of gold, whose shoulders and arms were silver, and whose back and sides were copper. That was in the past. Now (the apparition) possessing legs and feet of iron mixed with crockery is the Byzantine kingdom. For they did not (follow the ways) of other people’s whereby the emperor’s son succeeds his father.
1 He who holds sway (having inherited it) from his fathers and grand-fathers is iron; but he who comes from the outside, not belonging to the royal clan, such a one is crockery. This (non-patrilineal inheritance) is quite frequent among (the Byzantines), as indeed we shall see (in the case) of the present monarch. (Michael) was neither from the royal clan, nor the son of an emperor, nor did he have the authority of a prominent officer (of the army); rather he was an insignificant palace functionary. The queen had lusted after him with a prostitute’s diseased passion, and had her own husband drowned on (Michael’s) account. They say that he was one of the murderers.
2 After completing this satanic deed, the queen ordered that the chiefs of the city be summoned to her. She showed (them) the deceased emperor’s body and claimed that he had died accidentally. Shortly thereafter, she brought forth this Michael, enthroned him and then married him—at which the matter became clear to all. Since (Michael) had numerous relatives and brothers, he placed the supreme authority in their hands.
3 One of his brothers he made a magister giving him Thessalonica, and entrusting him with the concerns of the Bulgars and the western parts; one (brother) he styled demeslikos and sent him to the great (city of) Antioch, entrusting him with the concerns of Tachkastan and the southern region; while the third brother, who was a eunuch and a monk named Orht’anorhos, (Michael) set up in the royal city of Constantinople, making him a sinklitos) and entrusting him with all the concerns and rights of the palace.
4 Michael himself was wickedly afflicted by a dew, even while he went to the churches and the resting-places of the saints. However, I do not know whether this (affliction) was vengeance for the death of Romanus, who died unjustly, or whether (Michael) was naturally possessed. They say that there were other causes, that because the kingdom was not properly his, he would go to the city of the Thessalonians to a certain woman witch, giving himself in service to the father of all evil, just as in ancient times, in the time of Basil they say, a youth had done (similar) things by means of a witch.
5 And they say that through a demon of prostitution he had inflamed the queen with love for himself, and that she had set him up as emperor of the lands. Now after this deed had been done, (Michael) in accordance with royal custom was obliged to go to church on the Lord’s feast-days. But the wicked dew was unable to abide this, thinking that (Michael) was rebelling from him. People who say this confirm it (by the fact that) the emperor was in Thessalonica frequently, probably with the witch. In any case, until his death, (the demon) which tormented (Michael) did not leave him.
6 During (Michael’s) reign [1034-1041], a great destruction of the Byzantine troops occurred in the fortified city named Berkri. (This city) which is on the territory of the Arcrunik’ land had, together with its estates, long since been ravished by the Persians, who controlled it. The district chief of Vaspurakan, a certain Kawasilas, came (against the city) with numerous troops, took it, and established cavalry brigades there to guard the city.
7 Then another individual replaced (Kawasilas), took the troops and went to a very distant place called Arcak, on account of the abundance of victuals and other things needed by the cavalry (to be found there). Now the lord of the city, who was named Xtrik, being shut up in the fortress, informed the chiefs of the land of Persia, and they, quickly spreading the word around, assembled in one place, came against the city, investing it with a rampart. The Byzantine troops, benumbed by wine and by their licentious activities, were unable to take care of themselves.
8 Furthermore, the protector of Israel deprived them of His aid. (The Persians) killed with the sword some [24,000] men. This (disaster) occurred not because of the righteousness of the Persians, but because of the impiety of our (Christian) troops which caused the sword of bitterness to be lifted up (for it is) just as the Lord note: “The wicked shall be destroyed wickedly” [Matthew 21.41]. Now those troops which were at Arcak did not arrive to help them (in Berkri). Then the Persian troops, taking the loot and booty of the slain, went off to their own land.
9 En route, at a lodging-place, since (the Persians) had many captives with them, Xtrik ordered that the ground be dug down to a depth of the human body, and that the captives be slaughtered over that ditch until it was full. Then (Xtrik) got in and bathed in the blood of the slain, to calm his wrathful heart.
10 Now when the next year had come, once more the emperor sent other troops who arrived with (siege) machinery. Putting the engines of war into place, they commenced demolishing the stronghold’s wall. When those who were in the fortress saw that there was no way out for them, and since many of them had died, they beseeched the military commanders to permit them to depart unharmed to their own land, (so that) they (the Byzantines) could occupy the stronghold and its estates. When (the Byzantines) heard this, they did as they were requested, and from that day forth the domination of the Persians over that place was ended.
11 At the beginning of (Michael’s) reign, there was an eclipse of the sun during the month Arac’, on a Friday evening, in the year [482] of our (Armenian) era [1033]. Many learned people, seeing (the eclipse) believed that the birth of the anti-Christ had occurred on that day, or that it presaged very great evils. Indeed, such (disasters) did occur in our day, and this narration is leading to (a description) of them. With our own eyes we saw the blows of divine anger and the unheard-of punishment directed against Armenia because of our sins.
12 Previously yet another sign had been revealed which greatly astounded viewers. This was similar to the signs (preceding) the final destruction of Jerusalem, about which the Savior had spoken, in warning: “For in those days there will be such tribulation as has not been from the beginning of the creation which God created until now, and never will be” [Matthew 13.19]. For (the people) had grown frenzied with regard to their lord and creator, thinking Him to be a man. A man named Ananias stood in the midst of the city of Jerusalem crying out this lament in a loud voice: “Alas Jerusalem, woe city of blood, days of revenge have befallen you,” and so forth, as the great Eusebius indicated in his Ecclesiastical History.
13 Likewise, here in our times, a man similar to him appeared, unknown by anyone, destitute and homeless. He came from the eastern parts, crossed through the districts of Apahunik’ and Hark’, descended into Mananaghi and Ekegheac’, (intending) never to return to the (East), and saying in a loud voice day and night without cease “Woe is me, woe is me!” He said no more than this. Should anyone ask him: “Where have you come from?” or “From which district?” or “Why are you saying that?” (the man) would give no reply, but only repeat endlessly what he had said.
14 Senseless people, seeing him, thought that he had gone out of his wits. The wise, however, note: “That ’Woe’ will be for the entire country.” Let us leave this matter here as it stands, and return to the course of the narration, concerning the aforementioned emperor.
15 Michael named his sister’s son Caesar (kesar). Then, after reigning for [7] years and [8] months, he grew ill and died. Now the queen adopted the Caesar and enthroned him in her husband’s stead. However, (this Caesar (Michael V Calfat, [1041-1042])), rather than being grateful to the queen for the good turn she had done him, plotted with his relatives to send the queen to a distant island in exile, so that the authority would belong to them alone. Indeed, they did just that.
16 Now the queen’s sister, who was named Theodora, summoned the chiefs of the city and informed them of what had transpired. When they learned about it, they notified the Western army to assemble there. Then forcibly going against (Michael [V]), they demanded: “Show us our imperial queen who has inherited the kingdom from her fathers and grandfathers.” For many people believed that she had died.
17 Now (Michael [V]) as soon as he observed their strength and unity, became frightened and hastily ordered that the queen be brought back out of exile. Seeing her sister, Theodora instantly ordered that the emperor, his relatives, and their intimates be seized. The emperor took to flight, wanting to enter the senior church and save himself by hiding under the altar. However, he was unable to reach (the church), for pursuers quickly caught him, turned him back, and, at an unholy spot they threw him to the ground and blinded him. (The same thing was done) to the one styled demeslikos, and to numerous others. And she ordered that their homes be plundered, pillaged, and destroyed.
18The entire city struck out and effected great pillaging, demolishing to the foundations very large and beautiful mansions, and destroying them. But the agitated mob, thirsting for booty, had grown so large that it even breached the wall of the palace, and excavated numerous precious items from the royal treasuries. The principals of the city were barely able to stop the mob, and (in this) the sun helped them, by setting.
19 Now the emperor who yesterday was seated on a golden throne giving out orders to the whole world, today, blinded, sat on a chair of futility and insult; and those who thought to rule in perpetuity over land and sea, in one moment had lost their own salvation. Indeed, it came to pass just as the prophet had said, that (they were like) the grass on the housetops which withers before it grows up, with which the reaper does not fill his hand or the binder of sheaves his bosom, nor were the good tidings of passersby heard [compare Psalms 128.6]. Such is the ephemeral history of the Caesar who reigned for six months.
Գլ. 10
0 In accordance with that apparition of the prophet, this (Constantine) (Constantine [IX], Monomachus [1042-1055]) also was part of the crockery. For in the palace his father had occupied the office of gayiosut’iwn from which all the judges of the land were dispatched. Following the incomplete reign of the Caesar, the lioness (the queen) was roaring in her den for a companion. For she was greatly troubled that none of her own people were worthy of the realm; and as for the one she had adopted and made lord and emperor of the lands, she was requited by him as we described above.
1 So what did she do? Going outside the canonical stipulations, she called forth this man (Constantine) and made him her husband, and enthroned him on the throne of the kingdom. Many people thought that he was her lover. I do not know whether this is true, or whether it was as she herself had written in her edict that “For the good of the land and for peace I have not spared myself, and therefore dared to do such an unworthy deed.”
2 In the first year of (Constantine’s) reign, the son of Maneak, who held sway in the western part, a brave and renowned man rebelled, and many united with him. With numerous troops he came as far as the gate of the royal city, and with the force of his bravery so tyrannized over (the city) that many involuntarily submitted to him. For they believed that he would be emperor, because of the numerous (examples) of good fortune which attended him.
3 For two and three times the army of the emperor had arisen, fought with, and were defeated by him, returning to the emperor with great dishonor. During the last battle everyone was intending that after his triumph they would submit and make him emperor. However, since (Maneak’s son) did not think to reign through God but rather placed his hopes on the power of his might having become infected from afar by Abisoghom, filled with impiety, (God) requited him with the verdict visited upon Abisoghom.
4 For they found (Maneak’s son) fallen in the battle, without having fought anyone: a powerful angel took his soul. The creator and lord of all did this and does this in the wisest fashion. He who is more awesome than all kings can harvest the souls of princes so that “Let not the wise man glory in his wisdom, let not the mighty man glory in his might, let not the rich man glory in his riches; but let him who glories glory in this, that he understands and knows Me, that I am the Lord who practices steadfast love, justice, and righteousness in the earth” [I. Kings 2.10 and Jeremiah 9.23-24]. Such (a man) truly is worthy of great glories and praise, and a memory of him will endure until eternity “His horn shall be elevated in glory,” as is written [Psalms 111. 9-10] in Psalms.
5 Such a one was the great David who was anointed king by the prophet, and received with that the soul of strength and prophecy, (he could crush wild beasts as though they were goats’ kids). Confident of his (powers) he battled against the unbeatable giant, crushing his head with a jawbone, laying him flat on the ground, and putting to rest the insult against Israel.
6 Nonetheless (even the mighty David) pardoned Saul who had persecuted him many times, and hearkened to the caller’s order. Not only did he not attempt to rule his realm with brute force, but two times he let his hands drop, sparing his persecutor as a benevolent act, and angrily replying to those wishing to kill: “Do not touch him, for he is the Lord’s anointed” [I Kings 24.7]. For this reason, God loved (David) and note: “I have found a man after my heart who shall do what pleases me”.
7 However, (Maneak’s son) did not think about such matters, and did not heed God’s command. Rather, he wanted to rule alone, without God, forgetting that divine command which (God) had announced by means of the prophet, in anger against the kings of Israel: “Woe to those who wish to rule without me,” and so forth.
8 Now it was not that this monarch was worthy
of any praise and was so pitied by God, but that (God) wanted to honor the throne and stop the source of impiety. It was just as the Savior said when preaching to the Jews: “Scribes and Pharasees have sat on the throne of Moses” [Matthew 23.2]. Despite the fact that they were hypocrites, (the Savior) commanded (the people) to obey them because of the throne.
9 The great Paul, counseled by such venerable words wrote to the Romans: “Let every person be subject to the governing authorities. For there is no authority except from God” [Romans 13.1]. He was not speaking about a prince, but about princeship, that is, about the throne, for God did not set up every prince.
10 Paul added: “Therefore he who resists the authorities resists what God has appointed, and those who resist will incur judgment” [Romans 13.2-3]. This is exactly what befell (Maneak’s son), for he was not punished by any man but by the righteous verdict of God, which judges all properly and justly. For His eye is alert and our secrets are revealed before His all-seeing wisdom.
11 Just as the blessed David confessed to God in a Psalm: “You knew of my actions and my deeds” [Psalms 138.5]. The Apostle wrote to the Hebrews in a similar vein: “And before Him no creature is hidden” [Hebrews 4.13]. And the children in the fiery furnace said in praise of Him: “You Who sit among the cherubim and gaze at the void are eternally praised and yet more glorified” [Daniel 3.54]. For from the elevation of (His) place they revealed (His) accurate knowledge, as the Psalm states: “The Lord looked from Heaven to earth”.
12 Thus, did the great Isaiah say: “The haughty looks of man shall be brought low and the pride of men shall be humbled; and the Lord alone will be exalted in that day” [Isaiah 2.11]. Such things occurred at the outset of Constantine’s reign, which was the year [490] according to our (Armenian) [1041] calendar.
13 Three years later, Armenia’s life came to an end. For in one year the two brothers Ashot and Yovhannes, who held the kingship of our land, died.
14 Thereupon their throne of stability was moved and never more came to rest; thereupon the princes arose and departed from their patrimonial inheritances and became wanderers in a foreign country; thereupon districts were destroyed, looted by the Greeks. Cultivated awans became the dwellings of wild beasts, and their fields the pastures of deer.
15 Houses, desirable, many-storied and grand, became the habitations of sirens and centaurs (hambareac’, yushkaparkac’). Thus, did the blessed prophets lament the desolation of Israel: “The porcupine shall bear her young there and raise them without fear”.
16 he solemn places in the monasteries became (dwelling places) for robbers as did the churches in them. (These churches) with their glowing structures, their gorgeous adornments, their ever-lit candles and candelabras whose light, mixing with the air, flickering here and there, resembled the waves of the sea at rest when gentle zephyrs cause them to ripple, gently embracing each other.
17 The generously donated incense, whose smoke rose fragrantly up from the power of the fire, resembled the spring mists settled around the summit of a mountain which blocks and covers the sunbeams. As for (the clerics) who dwelled in (the monasteries), what language is sufficient to describe them? Their sweet songs and ceaseless singing of psalms, their reading of Scripture, their commemorations of the Lord’s feast-days and of the martyrs, their united will, and their enthusiasm for the divine, and much else.
18 Things were once this way. But now, (the churches) are stripped and denuded of everything, devoid of all glories, sacked. In place of those mellifluous songs, now we have (the cries) of owls and screech-owls who have become the choirmasters. In place of psalm-singing, the dove and turtle-dove are singing, as the prophet note: they sweetly summon their young. The candles have been extinguished, the sweet fragrance of incense has passed.
19 The holy altar which at one time had been adorned and embellished like a new bride wearing a crown of glory, has now become a pitiful spectacle, one worthy of many tears: stripped of adornments, covered with dust, and a perching place for crows. A description of all of this would lengthen the narration and require the aid of grace from On High to complete it. It is time now to move forward in our narration.
20 When the great Constantine had fallen sick with the illness that killed him, he ordered those close to him to go forth and find someone from Armenia and to bring him there. Those who went out found a certain elder, named Kiwrakos, who served as superintendent of the guest apartments at the kat’oghikosate. They led him before the emperor.
21 When the emperor saw him, he gave him a letter regarding the land of Armenia and note: “Take this document and give it to the king of Armenia and say, ’Since that invitation for death which is sent to all mortal beings has also come to me, take your letter and give your realm to your son, and let your son give it to his sons, for all time!’“ Then, lying on his bed, (Constantine) died.
22 Now (Kiwrakos) took that letter and kept it until the time of Michael’s reign, when he sold it to him for much treasure. Oh, that bitter deal! Responsible for the blood of how many people? How many churches were destroyed by reason of that sale? How many districts were depopulated and became desolate? How many populous awans became uninhabited! We shall speak about all of this in the (proper) place, but now let us proceed in the order we commenced.
23 When the Byzantine emperor heard news of the kings’ deaths, he found that document dealing with Armenia, and became concerned with acquiring the city of Ani and the land, as though it were his own inheritance. A certain one of the principal azats of Armenia, named Sargis, intended to rule over Shirak and the districts surrounding it, for he had gathered up all the treasures found in the home of king Yovhannes, since upon (Yovhannes’) death (Sargis) was his executor.
24 Now Vahram Pahlaw, a man mighty, renowned, and sublimely pious—to the point that no one was his equal—together with his relatives, sons and nephews (brothers’ sons) some thirty azats refused to unite with (Sargis). Instead they called to themselves Gagik son of Ashot, made him their king, then wisely and with strategems they brought him to the city,
25 When Sargis saw what had developed, he took the royal treasures and entered the citadel of impregnable Ani. Gagik descended to see him alone, with manly brave-heartedness, and, using beseeching words, he was able to persuade him. (Sargis) quit the stronghold, and went to the fortified city called Surmarhi. However, he gave to Gagik neither the stronghold (of Ani) nor the other strongholds under his sway. Having gone (to Surmarhi) once again, (Sargis) thought up a futile scheme; to give whatever he possessed to the Byzantines, and to go to them. Now Gagik with a few men went amidst the army to the tent where Sargis was. He arrested him and entered his capital city.
26 The rebel should have been killed. But Gagik, reasoning like Saul, spared that second Agag, seating him in his own carriage. Therefore, like Saul, he was requited with a life more bitter than death.
27 In these days Byzantine armies entered the land of Armenia four times in succession until they had rendered the whole country uninhabited through sword, fire, and captive-taking. When I think about these calamities my senses take leave of me, my brain becomes befuddled, and terror makes my hands tremble so that I cannot continue my composition. For it is a bitter narration, worthy of copious tears.
28 Prior to this, our land appeared to travelers as a paradise with vegetation dense, green, leafy, fruit-bearing, gorgeous and happy. For princes occupied their princely stations with beaming countenances, and their troops stood before them resembling spring gardens in their blazing colors. And (military) reviews were but occasions for joyous songs and words, where the sounds of trumpets and cymbals and other musical instruments thrilled listeners with delight.
29 At that time too, the elderly sat in the squares resplendent with their venerable white hair. Mothers, babies in arm, displaying maternal compassion, and, because of their great joy having forgotten the sad period of labor, like doves constantly fluttered about their newly-feathered chicks. What shall I say about brides in (the wedding) chamber about grooms on the nuptial-couch, about passionate, fiery, unrestrained desires and propensities.
30 But let us ascend to the patriarchal throne and the royal dignity. For (the patriarchal throne) was like thickening clouds laden with spiritual gifts which their by means of doctrinal grace rained their life-giving waters, fertilizing the Church’s fruitful garden, and (for protection, the patriarchal throne) had set up alert guards, ordained by it, poised on the ramparts.
31 As for the king, at dawn when he came forth from the city, he resembled the bride-groom arising from his nuptial-couch, or the sun which, rising over the heads of all creatures, arrests everyone’s gaze. The king also glittered in resplendent clothing and in a crown adorned with pearls, capturing everyone’s attention and astonishing them. The white steed, adorned with golden ornaments, which went before (the king), returned the sun’s rays and dazzled the eyes of beholders.
32 The dense multitude of the people which went in advance were like waves of the sea, piling upon each other. The retreats were crowded and filled with the clerical orders, to the point that villages and fields, motivated by good envy, became abodes of clerics. Our land had many such things (in the past). I have written down this (description) so that when I explain what befell (the country) all shall be moved to tears.
33 Today, the king, fallen from honor, sits like a captive in a distant place. Similarly, the patriarchal throne devoid of occupants, displays the sad face of a new bride, newly widowed. The cavalry wanders about without a lord, some in Persia, some in Greece, some in Georgia.
34 The sepuh brigade of azats has left its patrimony and fallen from wealth; they growl wherever they happen to be, like lion cubs in their lairs. The royal palace has become an uninhabited ruin. The populated land has become stripped of its inhabitants. I hear not the sound of joy when the vineyards (were) harvested, nor praise for those who trample in the wine presses. Children do not play before their parents, nor do the elderly sit in chairs in the squares. I hear no sound of weddings, nor are bridal chambers embellished. All of this has become reduced and then lost as the psalm says: [Psalms 40.9] “It shall not return”.
35 Our everything has turned to lamentation; our robe of gladness has become melancholy sack-cloth. What ear can bear the narration of our misfortunes? What heart of stone is there which does not turn to sighing, and break into sobs? It is time to mingle our sighs with Jeremiah’s laments: “Zion’s roads are mourning because there is none to cross over them” [Lamentations 1.4]. Such things were said when Jerusalem was ruined, but (the same words) were fulfilled in these (present) days.
36 Now all of this (calamity) was visited upon Armenia because of that sale which we recalled a while earlier. It seems to me that this sale was more inhuman than the one effected by Judas, for in that case, although the seller was subjected to indignities, nonetheless that sale became the price of salvation for the entire land.
37 Thus, did the great Peter write in his catholic letters: “You know that you were ransomed from the futile ways inherited from your fathers, not with perishable things such as silver or gold, but with the precious blood of Christ”.
38 But in this case, the seller was extremely inhuman and cruel since he became the cause of so much evil. For the vineyard which the Lord had planted and which our Illuminator tended with fifteen years of his fatiguing labor, (this merchant) deprived of its fence and he destroyed its towers, making of it a place for passersby to trample on, to the point that “The hog of the forest sullied it, and the wild boar grazed in it” [Psalms 79.14], as the Davidic psalm states. Let the news of all this reach the Lord, and may justice be meted out to him (the perpetrator). We shall now return to our narration.
39 In the year [494A.E. 1045], Ani was taken, not through warfare, but through treachery. For (the Byzantines) by the emperor’s order succeeded in convincing Gagik, using an oath and the Cross, that “I need but to see you, then shall return your kingdom to you and shall write a document giving you your land and city in perpetual inheritance.” As the learned say: “The wise man swears, and the fool believes,” or, similarly, “The words of liars are as succulent as cheese, and fools gulp them down.”
40 I do not know why (Gagik) believed them, whether because of the oaths and the Cross, because of immaturity, or because of a timid nature, but (in any case) he gave the keys of the city (of Ani) to Petros [I Gedadardz, 1019-1058] who then occupied the patriarchal throne of our Illuminator; and (Gagik) with great conditions and oaths entrusted (Petros) with all the concerns of the land.
41 Gagik did not heed Vahram and the other azats who had put him on the throne, but rather he listened to the deceitful support of Sargis and so left the city and went to the Greeks on a one-way journey, like a fish caught on the line, or a bird ensnared in a trap. Now when the (Byzantine) emperor saw (Gagik), he forgot about his oath and the intercession of the Cross. No, he obliged (Gagik) to remain with him and demanded: “Give me Ani and I shall give you in exchange (the city of) Melitine (Malatya) and the surrounding districts.” But (Gagik) did not consent.
42 As the demand (for Ani) was being prolonged, Grigor, son of the brave Vasak, went before the emperor. (Grigor) was a sagacious man, so learned in theology that he was without equal. When he realized that they would not permit Gagik to return to his country, (Grigor) went before the (Byzantine) emperor and gave him the key to Bjni and to all of his patrimonial inheritance. He was honored by the emperor and received from him the dignity of magister and a place to dwell including villages and cities in the Mesopotamian borders. (This was given) in writing and stamped with a golden seal, and (the territory) was to be (Grigor’s family property) from generation to generation until the end of time.
43 When the principal citizens of Ani saw that Gagik was confined in Byzantium they thought to give the city either to Dawit’ or to the one from Duin, since Dawit’s sister was his wife, or to Bagarat, king of Abkhazia.
44 When the patriarch Petros understood that the city would be given to somebody, he sent to the man who held sway over the Eastern part(s) and resided in the city of Samusat (which they say was built by Samson, in antiquity). He wrote (as follows): “Inform the emperor (about what is going on and find out) what he will give us in return if I give up the city and other strongholds in this land.” (The Byzantine official) hurriedly informed the emperor, and the emperor satisfied (Petros) with treasures and authority. And thus, did they rule Ani, and the entire land.
45 Meanwhile Gagik remained with the emperor, inconsolable. (The emperor) out of compassion had given him the place which he himself wanted (but) which was greatly inferior in value to Ani or the other lands (he was deprived of). Rather, (the Byzantines) recompensed the kat’oghikos (Petros) from whom they had taken the city, with thanks and rewards. Furthermore, by the emperor’s order, Gagik married the daughter of Dawit’, son of Senek’erim, and ruled that sector, since when Dawit’ died he had left no other heir.
46 Now there was a certain prince named Asit who previously had held lordship of the East. The emperor sent him to be lieutenant of the city of Ani. Upon arrival he elevated the patriarch Petros with incomparable honor, subdued the land under his control, and then went in person with numerous troops against the city of Duin. Now Apusuar, lord of (that) city warred with (Asit) and an inestimable number of men were killed by the city gate (including) the great prince of Armenia, Vahram and his son, something which caused the Armenians great mourning.
47 Asit remained (in control) of the lordship of Armenia until the year [493] of our (Armenian) calendar [1044] when a certain Kamenas replaced his authority. But when the latter arrived, he did not honor the patriarch in accordance with the previous dignity. Instead he commenced writing accusatorial letters to the emperor about him and deceitfully removed (Petros) from the city, saying: “The emperor has commanded that your habitation be at Arcn awan in the Karin district.” So, the patriarch arose and came to our populous, shahastan city filling with joy the beholders who wanted him there.
48 The time for the feast of the Holy Revelation of God neared. When the feast-day itself had come, (Petros) together with a vast multitude, descended to the churning waters which coursed down from the mountains located in the northern part of the plain. There he gloriously and appropriately celebrated the sacrament of the day. Now when the moment came for releasing the Lord’s oil (chrism) upon the waters, a Tachik man came forth from the crowd and requested baptism in the water. (Petros) inquired of him why he wanted this, learned that he desired to become Christian, and so ordered him to get into the water.
49 The chrism-bearer stood near him, took the bottle in his hand, but broke it by striking it, causing the chrism to plentifully pour on the neophyte and the water. However, a fragment of glass seriously wounded his hand, and blood copiously flowed to the ground. Many who saw this prophesied: “That is not the sign of anything good,” and indeed (the prophecy) was fulfilled on that very day.
50 For while they were seated at the dinner table, men arrived who seized and took (Petros), placing him in the fortress called Xaghtoy Arhich. Subsequently they brought from Armenia (Petros’) nephew (sister’s son), named Xach’ik, whom they placed in the fortress called Seaw K’ar (Black Rock). They remained (in confinement) until it was almost Easter. Then they were removed thence and taken before the emperor in Constantinople. Prior to this, Xach’k’s senior brother, Anania, had been taken there by a certain eunuch who held sway over half the kingdom.
Գլ. 11
0 In the same year, the gate of Heaven’s wrath opened upon our land. Numerous troops moved forth from T’urk’astan; their horses were as fleet as eagles, with hooves as solid as rock. Well girded, their bows were taut, their arrows sharp, and the laces of their shoes were never untied ([i.e.], they were always on the move).
1 Having arrived in the district of Vaspurakan, they pounced upon the Christians as insatiably hungry wolves devour their food. Coming as far as the Basen district and as far as the great estate called Vagharshawan they demolished and polluted twenty-four districts with sword, fire, and captive-taking. This narration deserves many piteous laments and tears. They sped like lions, and like lion cubs, they mercilessly threw the corpses of many people to the carnivorous beasts and birds. They wanted to go on to the city of Karin to do the same there.
2 However, He Who limited the ocean, saying: “Thus far shall you come, and no farther, and here shall your proud waves be stayed” [Joel 38.11] threw up a thick fog before them and stopped their advance. He did this in His fathomless wisdom so that out of fear of them we learn, and they also learn that what they had accomplished was not by reason of their might. No, the Hand which mightily prevented them was the same Hand which had succored their journey.
3 God poured His wrath down upon us by means of a foreign people, for we had sinned against Him. But once again He regretted this and ceased visiting His evils upon us, for He is merciful. But He did not grow totally angry nor did He hold His grudge forever. He was obliged to try us, since He is the righteous judge; yet He hastened with His mercy, since He is the forgiving Father. He regretted the evils visited upon us since He is the God of mercy. Indeed, He displayed both (wrath and forgiveness) toward us: first requiting us with a deserved vengeance, then His anger would pass so that we would not be completely exterminated.
4 We became infected with the disease of pharaoh and his partisans—foolish callousness. For when (pharaoh) was tormented he would confess: “This is the finger of God” [Exodus 8.19], yet when the frightful wrath had passed, filled with impiety, he would say: “I do not recognize the Lord, nor will I let Israel go” [Exodus 5.2]. When he received the final punishment, becoming an inhabitant of the deepest abyss, the senseless one correctly note: “This is the finger of God.” Just as the hand performs a complete work with ten fingers, so it was there that the punishment, commencing with one finger, ended with ten. Then he released Israel.
5 Now after (God’s) wrath had been revealed, and had been stirred up, and after horrible evils had commenced, we stood trembling in shocked, horrified terror. But God had mercy and closed their road with a fog, and blocked the march of the impious invaders. We regarded that good deed as suspect and were found lacking in our thanks.
6 However, we should have come to our senses from the punishment suffered by our brothers, and we should have hastened to learn the prophet’s saving advice: “Put an end to your evil ways, and learn to do good” [Isaiah 1.16-17], etc.
7 We should have calmed God with our uprightness, extinguished the blazing flames of Gehenna’s chastisement, and lowered that hand upraised in anger to pardon us. But we forgot about this. Nor did a knowledge of Him dawn in our hearts. To those who are iniquitous, (God) is iniquitous, to the unjust He is unjust. We were like the wild boars, throwing ourselves upon the Word bearing responsibility for everything.
8 It seemed to us that they bore chastisement because they were guilty whereas we were saved because of our justice. But we did not recall the Lord’s command and instructive counsel:
9 “There were some present at that very time who told him of the Galileans whose blood Pilate had mingled with their sacrifices. And he answered them, ’Do you think that these Galileans were worse sinners than all the other Galileans, because they suffered thus? I tell you, No, but unless you repent you will all likewise perish’ “[Luke 13.4-5]. We, however, conducted ourselves according to the words of Amos with which he insulted Israel, drinking strained wine, perfumed with fragrant oils, relaxing on ivory couches, etc., but the misfortune of Joseph did not bother them.
10 God required that when some folk are subjected to torments, those near to them should share their grief: “Weep with the weepers” [Romans 12.15]. But they behaved just the opposite. Although they were of one blood, they were not pained at the capture of Joseph’s clan. Thus, did the prophet sing out an accusation against them. The same (fate) befell us.
11 In the year [497] of our (Armenian) calendar [1048] which was the second year of our captivity, once again the dregs of bitterness full of rage moved forth from Persia, surging in gigantic waves. They filled up the vast plain of Basen and Karin. Jets of that flood took hold of the four corners of the country; in the west, as far as Xaghteac’ district; in the north, as far as Sper and the strongholds of Tayk’ and Arsharunik’; while in the south it stretched as far as Taron, to the Hashtenic’ district, as far as the forests of Xorjean.
12 Resting for fourteen days, once more they billowed out and covered mountains and thickets, and seized the entire land. It seems to me that this resulted from that unadulterated wine which in his vision the young Jeremiah gave in a golden goblet as a drink to kings, nations, cities, princes and their troops, and last of all to the House of Sisak. Behold that prophecy was indeed fulfilled.
13 For Armenia drank of that pure wine, and became evilly drunk. It drank, became numb, and lost its senses. It drank until (it was responsible) for all (chastisements) visited upon it. And now it lies sprawled at the crossings of all roads, naked, disgraced, and trampled upon with insults by all passersby. (Armenia) quit its home, was alienated from acquaintances, went far away from family and relatives, (becoming) the captive and slave of all peoples.
14 It is time to repeat the words of the prophet: “What the cutting locust left, the swarming locust has eaten. What the swarming locust left, the hopping locust has eaten, and what the hopping locust left, the destroying locust has eaten” [Joel 1.4]. Such words are likewise my own, since all the prophetic words of the prophets were fulfilled on us. The cutting and swarming locusts have passed, but it is about the hopping and destroying locusts that I speak. For the first time that the Persians and other barbarous pagan peoples arose, sullied many districts with murder, took much booty and captives and returned to their land, they brought the good news to (other) peoples and kingdoms.
15 And they invited them, saying with the prophet: “All you beasts of the field, come to devour—all you beasts in the forest” [Isaiah 56.9]. Upon arrival of the next year, they assembled a countless host of troops of bowmen and swordsmen, assembling as eagles pouncing upon food. In the month of September on Wednesday, the feast of the blessed Cross, they speedily came to our land in great excitement.
16 It is a history for us to lament and mourn. The entire public is invited to sob over this narration. The Ninevites were so terrified by the threats of the prophet—and he a foreigner who had entered their city, unknown to anyone, insignificant—that everyone from the king down to the miller sobbed together, everyone dressed in melancholy sack-cloth, everyone stopped eating, forcing himself to multiply the laments. Furthermore, they summoned professional mourning women, (saying): “Perhaps God will regret (His deed) and turn His wrath from us”.
17 How much more deserving of lamentation is our (account), when not merely a threat but the actual chastisement of rage was visited upon us. Wickedly tormented and destroyed, we became a spectacle for the world (to gape at), as the Apostle said of the saints, and we have left behind us for succeeding generations an unhappy history. For (our) cities were ruined, homes burned, palaces transformed into furnaces, regally built chambers reduced to ashes. Men were killed in the squares, women taken from their homes into slavery, suckling babes hurled against rocks, and the beautiful faces of little children withered away.
18 Women were disgraced in public, youths were stabbed to death in view of (their) elders, the respect-worthy white hair of the elderly became blood-stained and their corpses rolled upon the ground. The enemies’ swords grew dull, their hands grew weak, the strings of their bows were broken, their quivers were emptied of arrows, they grew weary—but mercy did not find a way into their hearts.
19 Oh God, (for) Your mercy! You Who so tolerated the arrogance of the impious inflicted upon the flock of Your pasture, remember Your people whom You received beginning with the coming of Your Only-Begotten (Son) and saved with the blood of Your anointed one. God, why did You completely reject (us), grow wrathful and betray us to the hands of impious, stern and rebellious men?
20 Remember not our sins, and because of our sins turn not Your face from us. Remember, instead, Your mighty hand and forceful lofty arm by which You ruled us and (that) Your name was placed upon us. But now, lo: You became angered, and we sinned. Therefore, we roamed in slavery among many peoples and became as if unclean to everyone. The winds dispersed us and there remained none to bless Your name or to remember to take refuge in You. For You turned Your face away from us and betrayed us because of our sins. Remain not eternally angry at us, and, in time, forget our sins.
21 Alas the dawning of that day! That light, which on the first day (of Creation) came into existence of an incorporeal sort by the Word of God, on the fourth day became possessed of substance and was divided (to create) the luminaries, princes of the day and night, eternal travelers of the world. One (body, the sun), awakens men to work, while the other (luminary, the moon), gives boldness to the wild beasts.
22 But now our noontime became eclipsed and was transformed into night. That bestial pagan people which had long since been growling in its lairs, as the prophet says, sought their food from the flock of God. When our day turned into night, they came forth and spread over the face of the earth. They found much prey and were satiated with food, and saved the left-overs for their children, (enough) for many years.
23 Now although there was plenty of prey for them everywhere, for the country before them was like a lush garden full of fruit, nonetheless this was more so in the Mananaghi district, on the mountain named Smbatay Berd (Smbat’s Fortress), for it was there that a countless multitude of fugitives had assembled (with) an inestimable number of animals. The infidels attacked, broke into the stronghold, and put everyone to the sword.
24 One could observe there a pitiful spectacle, and one worthy of much lamentation. For some whom they grabbed hold of were dispatched with the sword; some who had secured themselves into craggy places (the Seljuks) killed with arrows; many who had gone up to a cave were crushed to death by huge rocks (rolled on them), and their corpses tumbled down upon each other resembling heaps of wood-shavings (left) by a wood-cutter, filling the valley in front (of the mountain).
25 Alas and alack the very bitter light of that day! Brave men armed, and glowering with rage, assembled, while the cowards swooned, women took leave of their senses, and youths scoffed (at the danger). Yet they could find no way out, for the enemy had blockaded them on all sides. No love for dear ones there, no lament for friends. Father forgot tenderness for his children, mother (forgot) love for her newborn infants.
26 The newly-wed woman could not recall her love for her bridegroom, nor did the man think to caress the wife he longed for. Hymns of the mass ceased in the mouths of the priests, and the recital of psalms stopped on the lips of the psalmists. Everyone without exception was seized with trembling and dread. Because of the severe crisis, many pregnant women aborted their babies. (The Seljuks) surrounded that mountain for the entire day, like hunters with nets, until they weakened and were exhausted.
27 Now when evening fell, they took their loot, captives, and the booty from the slain, and departed. But they left behind them a scene more pitiful and lamentable than it had been before.
28 The death-agonies were of many types: for some who had fallen (fatally wounded) were still alive. From thirst their tongues had dried up, and with weak and soft voices they sought to quench their thirst, but there was no one to give them drink. Others who were terribly wounded, and could not make sounds, were breathing violently. Others whose throats had been slit but were still alive were emitting gurgling sounds in pain. Yet others, who had been badly wounded, were scraping the ground with their feet and clawing at it with their fingernails.
29 There were others whose appearance was so frightful that the very rocks and other inanimate objects were moved to lamentation and sighing. For when the infidels were removing captives from the mountain, they took the children from their parents’ embrace, and threw them to the ground, and (the Seljuks’) place of encampment was swarming with them.
30 Some (of the children) had died when they fell against rocks. The sides of some of them had torn open and their intestines poured out onto the ground. As for those remaining alive, what ear could bear their crying? Those (children) capable of walking were moving about here and there looking for their mothers, and the mountains reverberated with the loudness of their crying.
31 Those who were (too young to be) steady on their feet, were crying as they crawled along on their knees. Those who were even younger than they, thumped the ground with their feet, and, weakened through crawling they could scarcely breath. With their piteous sounds and unceasing cries, they resembled lambs newly separated from their mothers, who, being impatient by nature, angrily struck out this way and that, offending the very air with their bleating and weighing heavily upon the listeners’ ears.
32 Such is your wicked history, oh mountain! Mountain whereon God was not pleased to dwell, mountain of blood, of invasion, and loss. It is impossible to call you a mountain. Rather, you were a mud pit in which the entire population of the country was lost. (Now) wild beasts take lodging on you, and kites and vultures have made you their dwelling, and fox packs frolic about, filled with meat.
33 Oh mountain! You were not fertilized by the dew of Heaven like (mount) Hermon, but with the fat and blood of the corpses which fell upon you. Oh mountain! You were not, like mount Sinai, a medium through which Moses spoke with God; no, you silenced many priests singing the psalms, (priests) who by their prayers were always conversing with God.
34 When Elia, frightened of death, fled from Jezebel, he went to (mount) Koreb, and lived. But those who took refuge on you were betrayed to the sword and became food for foxes.
35 Oh mountain! I consider you equal to Geghbu mountain upon which the children of Israel perished. Therefore, now I shall repeat about you what David said about that mountain. May no rain nor dew fall upon you, mountains of Smbat, for you drank the blood of the believing men and women who fell upon you. Let the evil history of this mountain end here, albeit I have related but little from much (information).
36 Let us return to the theme of this history. I would gather my energies to writing in such a way that I move all to tears. Together with Jeremiah, I call upon (professional) weeping-women to compose laments with me, for I write not about mountains, caves, and desolate places where beggarly fugitives went to dwell.
Գլ. 12
0 Rather (I would write about) such a city (as Arcn), charming and renowned throughout the lands. It was like a city perched upon a mountain, with both sea and land laboring to multiply and sustain its strength, as the great prophet Isaiah said about Jerusalem.
1 So (Arcn) was in times past, when it was crowned with a plentitude of good things, and everything was as one would wish. Then it resembled a newly-wed woman who, with her captivating beauty and glittering ornaments, is desired by everyone.
2 For its princes were humane, its judges were righteous and incorruptible. Its merchants were builders and embellishers of churches, givers of lodging to the clerics, alms-givers and sustainers of the poor. There was no deception in business transactions, nor treachery in exchanges and speculators were deplored, and despised and the gifts given them as bribes were dishonored. Everyone strived for devoutness.
3 The priests were saintly lovers of prayer, and obedient to church orders. Therefore (the city’s) merchants were glorious, and its buyers were like kings of peoples. Our city was like a precious gem shimmering with resplendent beauty among all other cities, completely beautiful, fully embellished.
4 But after the Sceptics and Pyrrhonists entered our churches, the reign of justice was transformed into injustice, the love of silver became more honored than the love of God, and Mammon (more esteemed) than Christ. Then all modesty of the orders was perverted and disorder resulted.
5 The princes (of Arcn) became thieves’ companions, evil-doers, and servants of silver; its judges took bribes and, for bribes, robbed the just; the case of orphans and widows was not defended. Usury and speculation became law, and (the production) of wheat was multiplied (to such an extent) that the land was ruined (worn out) and did not bear crops at the proper time to feed mankind.
6 He who cheated his friend boasted about being wise, while he who ravished said, “I am mighty.” The wealthy (mecatunk’n) ravished the homes of neighboring poor people and expropriated their fields, nor did they think about the divinely-ordained curse written by the Lord’s servant, Moses:
7 “Accursed is he who ravishes the fields of his neighbor” [II Deuteronomy 27.17]. (They did not recall) the rebuke of the great Isaiah who in angry protest condemned such people: “Woe to those who join house to house, who add field to field, until there is no more room, in order to expel their friends. This reaches the ear of the Lord in all its power” [Isaiah 5. 8-9]. I shall not continue (the passage) to spare you.
8 They did not remember what Jezebel suffered after ravishing Naboth’s vineyard, although to this day (that fate) is blared forth by trumpets within everyone’s hearing. The piety and holy selection of priests also came to an end. They pushed and crowded toward the altar and officiated at the ineffable mystery (of the mass) which is awesome to the angels, let alone to man, and (they got there) through silver and not through God, forgetting the hymn in Psalms which says “They shall be despised who are chosen by silver”.
9 What shall I say in condemnation of the women? The words spoken by Isaiah are sufficient, there is no need for my own composition. He rebuked the women of Jerusalem for their showy immodesty: “The daughters of Zion are haughty and walk with outstretched necks” [Isaiah 3.16]. I consider arrogance to be the root of all evil, the mother and first cause of it. For it turns a human into a dew and subjects (humans) to their torments.
10 This disease is damaging to all, but especially so to womankind. First and foremost (women) should be charged with this (fault), and then one might recall their heavy (trains) which they drag along the ground, the earrings, finger-rings, bracelets, the ruffles, necklaces, and everything else.
11 Listener, behold their recompense: “In place of golden ornaments for the hair, there will be baldness” [Isaiah, 3.24] for, stripped of headdresses, their hair shall be cut off to mock them. In place of a golden belt there will be one of rope, and instead of a rich robe, a girdling of sackcloth” [Isaiah 3.24], for when they are led away into slavery, their captors shall give them these things.
12 I did not mention all this without cause; rather, to illustrate that our chastisement shall be equal to or more severe than the (nature of) our transgressions. Now if they (the Jerusalemites) suffered such things, lacking an example (of proper conduct), how much worthier of punishment are we, having them as an example and having the advice of Christ
13 Who cried out and note: “Unless your righteousness exceeds that of the scribes and Pharisees, you will never enter the kingdom of heaven” [Matthew 5.20]. We did not surpass them in righteousness, but in sin; therefore, what pardon or forgiveness shall we have?
14 See now the similarity of righteous punishments. The Persians came against Jerusalem, and they also came against us; they laid waste Jerusalem, and they also wasted our cities; pagans entered the holy temple (of Jerusalem), took its adornments as booty, and defiled the blessed temple; and they also entered our churches, daring to go to the holy altars which they sullied with their filthy heels, and took its adornments as plunder.
15 The holy temple was consumed by fire, yet in our case, instead of that one house (of God), they burned down many churches. Countless numbers of their priests fell to the sword, but who can count how many of our (priests) perished?
16 It is now time for me to follow David and to create our lament based on his: “Why do You stand afar off, oh Lord? Why do You hide Yourself in our times of trouble” [Psalms 10.1]? When the unjust behave impiously in Your sanctuaries when those who despise You boast during Your feast days? Behold, pagans have entered Your inheritance, have polluted Your blessed temple, have burned Your holy things, and levelled to the ground the glory of Your Church.
17 They made the blood of Your servants flow like water, not as it was in the past, around the city of Jerusalem alone, but (here) the entire country was filled with the blood of the slain. As for the number buried, the mind cannot even imagine it.
18 Who can put into writing the diverse and unbelievable disasters that were visited upon our city? It was (here) as was written about the Sodomites: “The sun had risen on the earth, and the Lord rained on Sodom brimstone and fire, and burned it” [Genesis 19.23-24]. So, it happened here that when the sun rose on the earth, an impious people, like famished dogs, arrived, surrounded the city, entered, and like reapers (working) in a field, they reaped with their swords until they had snuffed out the city’s life.
19 Mercilessly setting fire to the homes and churches wherein refugees had fled, (the Seljuks) burned them down, considering this a benevolent act, just as the Savior had prophesied: “Indeed, the hour is coming when whoever kills you will think he is offering service to God” [John 16.2]. He Himself made the reason clear: “They shall so deal with you for My name’s sake, since you did not recognize Me”.
20 The weather also was an aid on this destructive day. An extremely severe wind howled, stirring up the fire so much that smoke rose to the sky in thick billows. The flaming columns of fire vanquished the rays of the sun.
21 One could see there a pitiful and terrifying spectacle in the extreme, for the entire city—the bazars, the lanes, and the great chambers—was full of the corpses of the slain. Who can count those burned to death? Those who had escaped from the glittering sword, and taken refuge in houses, were immolated, one and all.
22 As regards the priests, those whom they caught in the churches, they burned to death; those they found outside, they killed and, to insult and disgrace us, put huge hogs in their arms. The number of priests who died by fire and sword, lords of diocese and church, we found to be more than [150]. But as for those who had come from all other lands, and happened to be there, who can count them?
23 Such is your wicked history, oh city, blessed and venerable, full (of good things), renowned among the lands. Raise now your eyes and observe your children led into slavery, your babies hurled mercilessly against rocks, your young people burned by fire, the respect-worthy and glorious elderly folk fallen in the squares, your fresh and prosperous virgins and women fallen in disgrace, led away into slavery on foot.
24 David’s lamenting songs were fulfilled regarding us: “Their might was betrayed to slavery, their villages, into the enemies’ hands” [Psalms 77.61], and so forth. But Christ was late in awakening, and it was not (here) as it had been at that (Biblical) time.
25 Let the narration of Arcn’s sad history end at this point, for we were unable to record every evil event. Let whoever wants to learn of our omission look in the ruins. We have written the pitiful account of two places, of the mountain and of the city. We have written only about what we saw with our own eyes, and about the wicked things we ourselves experienced. As for the disasters which befell the other districts and cities, who is strong enough (to record them)? Much time and many words would be needed for that. We abbreviated our (account) as much as possible.
Գլ. 13
0 The prophet Isaiah, when prophesying the destruction of Egypt note: “The princes of Tayan (Zoan) are utterly foolish; the wise counselors of Pharaoh give stupid counsel” [Isaiah 19.11]. We encountered the same thing here.
1 For the Byzantine cavalry, guarding the Eastern land were not few in number. They say that the army had as many as [60,000] men. Its heads were Kamenas, which translates “fire,” who held sway over Armenia, and Aharon, son of Bulghar, who held the Vaspurakan region, and Grigor, the mighty prince of Armenia, who held the dignity of magister.
2 Just as the Bible says, that the rule of many princes will be confused, inappropriate and subject to dissolution, so it was with these (men). While they should have called for assistance upon the granter of victory, lord God, with firm unity, as victors in the past were wont to do, “For the mighty grows strong not through his own strength, but because the Lord weakens his adversary’s power” [I Kings 2.9-10], they did not think to do so.
3 The impious committed impious acts, and they thought that by human cleverness they could quench the blaze of that frightful fire. Consequently, they fell into confusion, and no one approved of the next one’s counsel. For God had removed sense from their heads since they had not sought (help) from Him.
4 This is quite clear from their actions, for they expected Liparit to come to (their) aid. They resembled the diseased Saul who ran to a wizard, or the Jews who piled their treasures onto camels and took them to a people from whom there was no hope of aid.
5 They did not remember what David did to that mountain of meat who had insulted Israel with great boasting, that merely a jawbone was sufficient to smash his brains. (They did not think of) Ezekiel who laid low [180,000] Assyrians with prayers alone, with the aid of the angel, with an invisible sword.
6 Then Liparit arrived, after (receiving) many entreaties and generous gifts of treasure; but he was unable to accomplish anything, for they themselves were disunited. Thus, when the battle had commenced, Bulghar’s son and his people took to flight, encouraging the enemy. (The latter) urged each other on with loud cries. They trapped Liparit and his brave warriors in their midst, killing some of them, cutting (Liparit’s) horse’s sinews with a sword and taking (Liparit) himself captive.
7 When the rest of the troops saw this, they turned in flight. The enemy pursued, killing an incalculable number of them; some they killed with the sword, but many, since it was evening, they threw (to their deaths) from lofty places and caves. The remainder, naked and robbed, went on foot wherever they could, and survived.
8 Laden with an extremely great quantity of booty, the enemy was delighted, while our (people) were full of woes and laments. From that day forth resembling carnivorous dogs or jackals (the Seljuks) were never satiated on Christian blood, until they had completely done away with (the people). The entire country was like a field ready for reaping; following the reapers came the sheave-binders, and (the sheaves) were taken, and only the gleanings and stubble were left as fodder for deer.
9 After the victorious battle, (the Seljuks) took plunder and slaves and entered their own land, and every country was filled up with an immeasurable amount of loot. Now they took the Georgian prince (Liparit) and gave him to the Caliph as though (he were) a great treasure, more pleasing to him than all the other captives. (The Caliph) accepted him with thanks, and peaceably released him to return to his own land with great gifts. Enough of this for now.
Գլ. 14
0 When the (Byzantine) king saw (Petros), he received him with great respect and honor, and commanded that (Petros) be honored with a generous stipend. However, he kept him there with him for three years, fearing that if he let him return to Armenia, (Petros) would go and incite Ani to rebel.
1 Now Senek’erim’s son, Atom, took (Petros) gratefully and brought him to his city, Sebastupolis. (Atom) gave him as a dwelling-place the retreat of the Holy Cross, which he himself had constructed with numerous well-appointed embellishments and resplendent beauty. (Petros) remained there for two years, and then passed to Christ.
2 They established in his position his sister’s son, Xach’ik, who had received the ordination for the patriarchate long ago (Xach’ik [II] Anets’i, [1058-1065]). As soon as the king heard about this, he sent messengers, and had (Xach’ik) and all his treasures there and in Armenia brought to him. For Petros had been a great lover of treasure, and on account of this many (people) chided him.
3 Now after three years, lord Xach’ik was released from the royal city. He came to the borders of Third Armenia to the district called Tarnta, and stayed there, for they had ordered him to settle in that spot.
4 Now the reason that he had tarried in Constantinople was this: they wanted to place him under taxation. However (Xach’ik) refused (arguing that) “What was not (a practice) before my own time, I shall not accept either.” Subsequently, despite the fact that they subjected him to much inquisition and added the threat that “You shall not leave here until you do as we command,” nonetheless that venerable man, the substitute for our great Illuminator (St. Gregory) was in no way frightened by their words, rather he held fast.
5 After this two Byzantines came forward, one a prince, the other a monk. I do not know whether they did (what they did) in order to make him emulate them or in good faith, but they requested oversight of the (Armenian) church, and (promised) to pay the tax. Both were wickedly killed.
6 Finally, repenting, (the Byzantine emperor) released Xach’ik without the tax, giving him a written document sealed with (the king’s) gold ring indicating what sites in Armenia were theirs, and (giving him) two monasteries in Tarnta.
Գլ. 15
0 For a long time this city (Kars) had had no experience with evils (warfare) and so (the people) dwelled unconcernedly and without suspicions therein, grown rich with much merchandise acquired by sea and by land.
1 Now during (the festival) of the Revelation of Our Lord, in the evening, when the ranks of the priesthood together with great crowds of the people were celebrating the mass of the day, (singing) with joyous voices, the troops of the infidels unexpectedly attacked.
2 Because the city was without a night-watch, they entered. Putting swords to work, they mercilessly killed everybody, a history meriting much lamentation. It was the custom of the city’s men, women, elderly, and youths (each) according to strength and ability, on the Lord’s feast days, to ornament himself or herself with many adornments, such that they resembled spring gardens.
3 When these (people) were thus chanced upon, suddenly the city became filled with sighs and lamentations. Priests were silenced at mass, as were the psalmists (silenced) from singing psalms. The song of blessing stopped on the lips of scribes and boys. There one could have seen a spectacle most pitiable, capable of moving even the stones and inanimate objects to sighs of lament, let alone the rational and living.
4 Well-respected and honorable merchants were wickedly slain, youths and athletes lay stabbed to death in the streets, and the blood-spattered heads of the elderly lay fallen near them. By such deeds was the city stripped of its population. Only the one who managed to enter the stronghold located above the city saved his life.
5 The entire remainder of the day, (the Seljuks) rummaged through the houses, then set the city on fire. Taking their captives and the city’s plunder, they went to their own land.
Գլ. 16
0 The year after this (devastation) occurred was (the year) [503] of our (Armenian) era [1054]. Now the same month, and the same date of the month as (the previous year) when (the Seljuks) took the land captive, and burned Arcn and other cities and awans, that death-breathing, bloodthirsty and murderous beast, the Sultan (Tughril-Beg, [1055-1063]), advanced (toward us) with countless troops, elephants, carts, horses, women, children, and much preparation.
1 Skipping over Archesh and Berkri, they came and camped near the city called Manazkert in the Apahunik’ district, seizing all the extensive places in the fields ([i.e.], the pasturelands). (The Sultan) dispatched marauding parties across the face of the land: north as far as the stronghold of the Abkhaz and to the mountain called Parxar to the base of the Caucasus; west as far as the forests of Chanet’ia; and south as far as the place called Sim mountain. And they seized the entire land as (easily as) reapers working a field.
2 Who can record the evils which (the Seljuks) then visited upon the land? Whose mind is able to enumerate them? The entire land was full of corpses—cultivated and uncultivated places, roads and desolate places, caves, craggy spots, pine groves and steep places—and (the Seljuks) set on fire and polluted all the cultivated places, homes and churches.
3 And the flame of that fire rose higher than (the flame of) the furnace of Babylon. In this way they ruined the entire land, not once but three times, one after the other, until the country was totally devoid of inhabitants and the bellowing of animals ceased.
4 Bearing such misfortunes, the country donned mourning garb. It was ruined because its inhabitants were destroyed. The entire country ceased rejoicing. Everywhere lamentations and sighs were heard, everywhere there was weeping and sobbing. Nowhere were the songs of the priests heard, nor the glorification of God.
5 Nowhere were books (read) to advise and comfort listeners, for the readers lay stabbed to death in the squares, while the books themselves had been burned and turned to ashes. Nowhere were the sounds of weddings and the glad tidings of newly-born children. The elderly did not sit in chairs in the squares, nor did the children play before them. Herds did not flock together to pasture, nor did lambs frolic about in the meadows.
6 No more did the reaper fill his embrace with sheaves, no more was the praise of passersby heard, no longer were the threshing-floors filled with grain, nor the cisterns full of wine. Sounds of joy were not heard when the vineyards were harvested, nor were the pantries overladen with vessels. All of this vanished and is no more.
7 Where is the Jeremiah to mourn our destruction, prolonging the lament on the roads and the mountains? What Isaiah would disobey the comforters, to saturate (them) with lamentations?
8 Woe is me that I (must) relate such things. I am as the Himen youth, a bringer of bad news, but not to one village or to one city, but to the entire world, from generation to generation until the end of time. For there is neither time nor deed which can mitigate our (suffering), except for the Evil of the desert (the Antichrist), which the Bible prophesies.
9 Now what shall I do? Shall I leave off narrating the incredible evils which befell the Christians, sparing you, or shall I stir up the laments and sighs of all who are participants in this hellish history? Yet I know that you want to hear it. Therefore, I shall stop wavering and shall write one after the next about those unbelievable disasters visited upon the major places.
10 When I recall Xorjean and Hanjet’ (districts), and what transpired in them, my breathing becomes choked off by tears, my heart is moved to pity, my mind is dazed, trembling seizes my hands, and I am unable to continue writing. Because of the security of those places, many people, a countless number, had assembled there from the upper districts.
11 But the infidels speedily swooped down upon them like birds, as mercilessly as wild beasts, glowering with rage like avengers, and, searching through caves and the thick pine forests, they insatiably killed whomever they found.
12 Just as in springtime, from the warmth of the air, the water starts to flow and rise, causing streams to form in the snow, inundating the land behind it, so it was (when the Seljuks attacked); streams of blood flowed down from the corpses of the fallen, and from its coursing, the ground was inundated.
13 Recall what took place then (to) the class of clerics and priests who happened to be there, or (to) the elderly, or (to) the multitude of youths, whose newly-grown beards adorned their cheeks like a beautiful picture, whose ringlets of hair gleamed upon their brows resembling the glowing hues of roses, making their faces shine, (recall) how suddenly they fell to the ground and tumbled over, struck by the enemies’ swords, as if struck by hail.
14 Add to this the number of children who were taken from their mothers’ embraces and hurled to the ground, who sought their mothers with their baby sighs. But the parents, cudgeled, were quickly separated from them.
15 What heart of stone would not be vexed by tears, hearing these numerous and varied (recitations) of evil? Virgins fell dishonored, newly-married women were separated from their men and led into slavery. In one single moment the country, which had been crowded with people, like a densely populated city, became an uninhabited wasteland. (As for the people), they were either killed by the sword, or taken captive. Oh Christ, for your forgiveness at that time! Oh, the wickedness that befell us! How bitter was the death we died!
16 Who is capable of describing the destruction visited upon (the districts of) Derjan and Ekegheac’, and upon the area between them? Judge that one by my recitations.
17 Now (those Seljuks) who had entered Tayk’ took the country and reached as far as the great river called Chorox. Following the course of the river, they descended into the Xaghteac’ land. Taking the district’s booty and slaves, they turned and came as far as the fortified city named Baberd.
18 There they encountered a brigade of Byzantine troops called Vrhangs (Vrangk’) who, at all hazards, battled with them. By God’s mercy, the Byzantine brigade grew stronger, vanquished the enemy, killed the head of their troops and many with him, turned the rest to flight and retrieved all the loot and slaves. However, they did not dare to pursue the fugitives very far, since they were afraid of encountering a large force.
19 Thanking God, those whom they freed went off to their own homes. As for those (Seljuks) who had come against Armenia, whomever they chanced upon they killed or led into captivity, and filled with plunder they turned back.
20 When (the Seljuks) reached the borders of Vanand, the valiant princes of Abas’ son, Gagik [1029-1064], came against them and wrought great slaughter in that place. But then (additional) troops of the infidel came up and caught (the Armenians) in their midst. Because of the prolongation of the battle and the enormous destruction, (the Armenians) and their horses were exhausted. Therefore they were unable to break the enemies’ blockade and come out. (The Seljuks) putting swords to work, killed thirty of the azats.
21 Now they had seized a certain one of the azats, a mighty martial man named T’at’ul, whom they took before the Sultan. Because (T’at’ul) had severely wounded the son of the Persian emir, Arsuban, when the Sultan saw him, he note: “If (Arsuban’s son) lives, I shall free you.
22 Otherwise, if he dies, I will order you made a sacrifice for him.” A few days later, he died, now (when first being questioned), T’at’ul had note: “If I struck him, then he will not live, but if somebody else struck him, I cannot answer for his health.” When the Sultan heard that (the son) had died, he ordered (T’at’ul) killed, and had his severed right arm taken to Arsuban as consolation that “Your son was not slain by a weak arm”.
23 What need is there that I record one by one the unchecked destruction of Christians? It was as though the sea had been churned up by a severe wind, with enormous surges, and foamy billows, crashing about on all sides of us. Suddenly the entire land became full of agitation, nor could any place of refuge be found. For due to the unbelievable evils (which had befallen us) no one had any hope of life.
24 The Savior had prophesied this (disaster) long ago, comparing those criminal evils to an agitated sea in which many people, swooning from dread and apprehension are unable to remain conscious.
25 Leave this aside now, and come and marvel at the Sultan’s stupidity and at God’s magnificent wisdom. (Wonder at the stupid Sultan) who declared himself omnipotent and God’s coadjutor, and (marvel at) God’s wisdom, for He struck him a blow, and sent him back to his own land heaped with contumely.
26 Attend, now. The first time that (the Sultan) came with innumerable troops and surrounded the city (of Manazkert), its residents and livestock were caught unawares. Had he but prolonged the siege for ten days, he would have taken the city. However, God (Who does not remain angry forever, does not eternally hold a grudge, and does not deal with us in accordance with our sins) caused a foolish plan to enter (the Sultan’s) head.
27 After three days (the Sultan) and his entire army moved down into Tuaraca Tap’ and thence descended onto the extensive plain of Basen by the impregnable fortress called Awnik. He observed there a great concourse of people and animals, but did nothing, because he could tell just by looking that (the place) was unassailable. So, passing it by, he came to the head of Basen, close to the village named Du.
28 With a few men (the Sultan) ascended the promontory which looks toward Karin, and saw that the city was completely prepared (to withstand a siege). After observing it for many long hours, he turned away. Now the people of Manazkert had gone forth out of the city without suspicion, and had prepared plentiful provisions for themselves and for the animals, since it was harvest time.
29 By the time the Sultan, occupied with one thing or another, finally returned, the people were unconcerned (because they were prepared). He came, boiling with anger, and commenced battling with the city. Now the prince who had the duty of superintendence of the city, since he was a pious man, called upon omnipotent God to aid them, disciplining himself with fasting and prayer. Armed with this, he became yet stronger in the faith.
30 Reading psalms, he said to God: “Lord, I fear no evil, for Thou art with me” [Psalms 22.4], and “I fear not the myriads of their soldiers which surround me”.
31 He encouraged the men of the city and the troops, saying: “Take heart, my comrades and brothers, take heart and fear not, for this is a simple matter for God. As they come upon us with their carts and horses, let us recall the name of our Lord, be proud of God eternally, and confess His name, that He give strength and steadfastness to His people, He Who is blessed for all time.”
32 He urged the priests to pray and sing psalms, and they individually beseeched God night and day, with the Cross and the loud noise of the clapper, upon the walls they beseeched God to come to the aid of the threatened (people). The tyrant’s ears were wearied by the din and he inquired what the ceaseless clamor was and learned from the learned that (the people) were crying to God.
33 The Sultan remained there warring against the city for one month, and each day he would offer battle twice: once at daybreak, and again at nightfall. But observe here God’s wisdom, how He knows how to use adversaries to help (one) party.
34 For while the city stood in such consternation and danger, (God) caused a wonderful idea to be implanted in the heart of a prince who was one of the Sultan’s close associates, that is, (the prince) informed the city either orally or in writing what (military) plans he learned from the Sultan.
35 Often, he would write (such information) on paper, attach it to the shaft of an arrow, approach the (city) wall in the course of battle, and shoot the arrow into the city. Thus did he acquaint (the citizens with all the battle tactics, (for example) that tomorrow the battle would be fought in such a way, or that at night via such and such a place (the Seljuks) wanted to excavate under the walls and enter the city, and that (the citizens) should remain firm and guard those places.
36 This was done by God Who knows how to lay the foundation for great deeds (even) from afar. If God was able to turn Balaam into a prophet during Baghak’s day in order to govern the people, and made a dumb beast speak with a prophetic tongue, (or if God) during a time of famine was able to feed Elijah for three years by means of crows in the K’eriat’ valley, then why should it be surprising if He directed the city’s salvation by means of its adversaries?
37 Thus wherever (the Seljuks) commenced battle, at night or during the daytime, they found (the citizens) there armed and ready. After this they erected (war) machinery and fought with them.
38 However, one of our presbyters, who was quite old and extremely informed about the art (of utilizing siege machinery) erected a catapult of his own, and when (the Seljuks) would place a rock in the catapult’s sling, and hurl it at the city, this presbyter would aim his own missile at their rock so that they would collide, and fall upon the infidels. The infidels tried (using their catapult) seven times, but were unable to accomplish anything, since the presbyter’s blow was the stronger.
39 Then (the Seljuks) readied another military device which they themselves called baban—a very frightful thing, which, it was said, required four hundred attendants to pull (back) ropes. They placed a rock weighing sixty liters in the sling, and hurled it at the city. In front of it they set up a wall of cotton loads and many other materials, so that the presbyter’s rock would not touch it.
40 When everything was so arranged, they released a rock which violently struck the wall, caused it to crumble, and opened up a passageway. When the citizens observed this, they began to tremble, and with great sighing they beseeched God to come to their aid. The infidels were delighted.
41 Now the following day, the prince of the Delm troops (Dailamites) took his soldiers and came to battle with our people, for he was a brave man. Coming to the breach (in the wall) he wanted to enter in force, but suddenly he himself fell. Then those who were stationed upon the wall threw down an iron claw, seized him, and drew him up over the wall. When the troops saw this, they turned back full of grief, but within the city there was no small amount of rejoicing.
42 At that time a certain general of the Byzantine troops, brave-hearted and manly, prepared (a mixture) of Sulphur and flammable oil, put it into a glass vessel, mounted a thoroughbred steed, and, protected by merely a shield, rode out of the city gates going to the foreigners’ army, claiming to be a mandator or messenger.
43 He rode up to the baban and around it, and then unexpectedly poured the contents of the bottle (he was carrying) upon the baban. Instantly a fire ignited, a purplish flame shot forth, while (the general) hastily turned back. When the infidels saw this they were astounded, jumped onto their horses and pursued him, but they were unable to catch up.
44 As for (the general), he peacefully entered the city unharmed, with the aid of God. Now when the Sultan saw what had happened, burning with rage he ordered the (machine’s) guards executed.
45 Do you see the humane concern of God, (do you see) how close His salvation is to those who fear Him? How He knows the way to overcome great (ones) by means of small things? (Through God’s aid) Moses (overcame) the colossal giant Ovgin who was nine cubits tall; the child David (overcame) Goliath; K’aber’s wife Hayel (overcame) the foreign titan Sisar, and another woman (overcame) Hoghep’erhnes.
46 I have recited this so that we do not become disheartened when we fall into unbearable difficulties. For it is God’s way to temporarily countenance such dangerous straits, so that the patient people merit the crown of glory, while the impious receive recompense for their wickedness by righteous verdicts.
47 We see this in the case of the children in the (fiery) furnace. God countenanced (matters) until the king expressed all of his anger and rage, and prepared a furnace the flames of which reached up forty-nine cubits. Then (the king) said with terrible impiety:
48 “Who is God to save you from my hands?” Compare this with the children’s stout-hearted faith, how when they were at trial with that beast replied even more boldly after that tyrant’s insults: “We need not answer you.”
49 After this what happened when the king’s threats were exhausted, and when (the children) bound, were tossed into the furnace? It was then that (God) speedily came to their aid, and did not shame those who correctly called upon Him.
50 Note here the deep wisdom of God, which none can attain. For He divided the fire in two and it burned those Chaldeans it encountered. But an angel sprinkled the children with dew, and the fire neither approached them, distressed, nor harassed them. This put sense into (the head of) that barbarian (king) who, at the sight of such unutterable marvels, confessed, saying:
51 “Come forth, servants of God, that I along with you bless Him Who is blessed for all eternity.” In this case also, God, by means of an insignificant man, displayed very great wonders. Let this serve as counsel and teaching for us.
52 Now Basil, the prince of the city, ordered the rabble to insult and curse the Sultan from the walls. After two days (the Sultan) departed with his army. He went away, and en route encountered a city called Arcke, located in the Sea of Bznunik’ (Lake Van) which had a secure, impregnable fortress near it. The citizens, placing their hopes on the sea and the stronghold, remained unconcerned.
53 But those bloody beasts found a shallow way through the waters—either because someone pointed it out to them, or because they craftily discovered it themselves—and entered the city. Putting swords to work, they killed (almost) everyone. Then taking captives and the city’s loot, they departed. Although this calmed the Sultan’s heart a little, nonetheless, he returned to his own land in great sadness, since he had been unable to accomplish what he had wanted.
Գլ. 17
0 The blessed and divine Solomon wrote that “A just king makes his land flourish, while an impious one ruins it” [Proverbs 29.4]. Indeed, we saw the validity of this with our own eyes, in the case (of Monomachus). For it is the responsibility of kings to concern themselves about the peace and prosperity of their realms, just as God cares for his creations.
1 But (Monomachus) did not behave in this fashion. Rather, he was constantly preoccupied with eating and drinking. He elevated filthy people, and as for those taxes which he collected from all lands, which he should have spent on the needs of the cavalry, to enlarge the cavalry forces (fighting) against enemies, (forces) which, by vanquishing the enemies could have kept the land in peace, (as did the venerable Basil during the fifty years of his reign when no enemy dared enter his territory), those accumulated treasures (Monomachus) squandered on whores, and was in no way troubled by the ruin of the land.
2 For so much did he love harlots and whores that (all) the women of Constantinople could not satiate him. No, he had women brought in from afar, and occupied himself with them every day. Consequently the enemy became as brazen as famished wolves which, chancing upon a flock without a protector, mercilessly destroy it. And so, it was in (Monomachus’) time that (enemies) from the West and the East destroyed the Christians, as we noted briefly above.
3 Having led such a (dissolute) life, (Monomachus) died after a reign of thirteen years [1042-1055], accomplishing nothing worthy of remembrance.
4 Now Theodora, the daughter of king Constantine (Monomachus) seized the throne as her own patrimonial inheritance, which none could resist. (Tughril), the Sultan of the Tachiks, sent emissaries to her and wrote her an edict with the following import: “Either give me those cities and districts which your forebears took from the Tachiks, or else every day send me one thousand dahekans.”
5 But Theodora (instead) sent him white horses and mules, many treasures, and purple attire. (The Sultan) received (the gifts), but, keeping the purveyor of them, he took (that man) along with him to Babylonia. This transpired in [504] of our (Armenian) [1055] era.
6 In the same year Persian troops under the Sultan’s name arrived in Armenia. But some say that they were the forces of Apusuar, who held Duin and Ganjak and was the son-in-law of Ashot, king of Armenia. People from populated places fled from their raiding to the city of Ani, but everyone did not manage to get inside, because night fell, and the city gates were closed.
7 Now the Persian troops came at night, seized the city gates, put swords to work, and wreaked unbelievable destruction (on people) who had none to help them. Then, taking booty and captives, they returned to their own land.
8 In the Taron area the prince of the district was T’eodoros, son of Aharon whom (the Persians) called Awan since (their alphabet) lacks a letter. A brigade of soldiers came (to T’eodoros) from Turkestan, submitted to him, and wanted to display their loyalty. Entering the district of Xlat’, they seized much booty and brought it to Taron.
9 But then troops assembled from Persia and Turkestan sent to T’eodoros saying: “Either surrender those rebels to us or we shall lead your country into slavery.” But T’eodoros refused. Therefore, they came and battled two and three times. The prince displayed much valor, but was fatally wounded, and died a few days later.
10 His premature death was most regrettable, because he was only a lad and exceedingly good looking, resembling the prophet David, and he was braver than many.
11 The next winter, during the days of the feast of Epiphany the infidel troops came at night to the town called Mankan Gom in Hark’ (district). The (Seljuks) came upon the people while they were unconcernedly celebrating the evening services. Putting swords to work, they killed (virtually) all of them, and did the same in the surrounding villages and fields. Taking captives and booty, they moved on to the village of Aracani, as they were passing by.
12 Taking the captives and loot over ice, suddenly the ice broke, and everyone on it fell in.
13 Oh how bitter this history is, how worthy of lamentation! Perchance someone will blame me wondering “How long will he continue to thrust before us these accounts of grief and troubles?” How much the prophets predicted the threatening things which subsequently occurred; yet the people were vexed at them.
14 Now I sermonize not about what threatens, but about matters which have transpired, and I narrate the accomplished fact, to move all listeners to tears over just how very bitter was the period we lived in. Our life was not a real one. As the prophet in lamentation complained against his own (people) that the sins of our fathers will be visited upon us, (I say) woe are we that must pay the debts of our fathers. God, speaking to Ezekiel said
15 “Son of Man, what is that proverb which they repeat in Israel, ’The fathers ate sour grapes, and their children’s teeth were on edge’“? As I live, this proverb shall no more be used (solely) in Israel. The Lord says: “Behold, all souls are mine; the soul of the father as well as the soul of the son is mine” [Ezekiel 18. 2-4]. And He freed the son from his father’s debt.
16 If all of this (misfortune) was visited upon us because of our evils, then we are more pitiful than all other peoples. The entire world dwells in peace, yet we are slaves and captives, stabbed by the sword, homeless, and pillaged of our belongings.
17 Armenia had four thrones of kingship, to say nothing of the Curopalate’s principality and what (existed) in Byzantium. (It once had) a patriarchate, great and envied by all peoples, as well as vardapets of the first order, truthful and sagacious, at whose words all the legions of heretics were humiliated and cast down, unable to enter the fold of the Believers. For the gate-keeper would not accept them, since he recognized his own and was recognized by his own.
18 Our churches resembled a new bride, adorned with all comeliness to satisfy the desire of the immortal Bridegroom. The clerics, newly born from the immaculate womb of our mother Sarah, resembled dove chicks clustering together, singing angelic songs with open mouths.
19 Come now and see the wicked inconsolable replacement which we received. Where are those thrones of the kingdoms? They appear not. Where are the multitudinous hosts of troops before them, whose raiment shone with variegation resembling the hues of spring flowers?
20 Behold, they are no more, nor shall they reappear. Where is the great and wondrous patriarchal throne which that venerable man of God, Gregory (Grigorios), established upon an apostolic throne, after descending into the deep pit and being tested by fatiguing labor for fifteen years? Today it is vacant, without an occupant, stripped of adornments, covered with dust and spiderwebs, and the heir to that throne has gone to a foreign land as a slave and a captive.
21 The voices and sermons of vardapets have ceased. The ranks of heretics which previously resembled mice running for cover into this or that hole, chased away by (the vardapets’) theological words and orthodox confession, presently resemble lions which fearlessly, mightily, sally forth from their dens open-mouthed to wolf down innocent people.
22 What shall I say about the Church, which formerly was so embellished, comely, fruitful and sanctified that it would have astonished a prophet? Today it sits ingloriously, unadorned, stripped of all beauty, resembling a childless widow, stripped of adornments, fallen from honor, sitting unconsolably in tattered clothing. Its chandeliers and candles are extinguished, the smell of incense and sweet fragrances is gone, the frame of the Lord’s altar is covered with dust and ash.
23 Those clerics who could be seen at the (church) doors, books in hand, singing Davidic psalms, dance before the doors of those dew-infested lairs called mosques learning the sayings of Islam (mahmet-awand). Modest, prudent women who had been legally married, taking large dowries from their men today have learned dissolute, licentious adultery.
24 If everything which I have related was visited upon us because of our wickedness, inform Heaven and those who are in it and over it; inform the earth, and the animals living on it; inform the mountains and hills, trees and dense forests, let them mourn and lament our destruction.
25 Prophets did so in their joy. For they would command the mountains and hills to leap for joy; the rivers to applaud; the sea to make merry; and the forests to rejoice. They are all our comrades, and since they share in our joy, they should partake of our sorrows, as it was in times past, when they bowed down with us in our day of humiliation and tribulation, because they were created for us.
26 Yet for us this brings neither aid nor consolation. Though they weep and sob and shroud themselves in darkness, in no way does this help the dead one. How did Jeremiah’s tears benefit the Jews, Christ, Jerusalem or Judas? Tell me. In no way. Consequently, realizing this, we should work to appease God with our righteousness. Should that occur, then the enemy’s sword will vanish for good, the difficult will become easy for us, the rough road will become flat, and everybody will see God’s salvation.
27 For if God is on our side, who can oppose us? Did not God Himself so state in Deuteronomy, “I shall be the enemy of your enemies, and shall destroy those who hate you” or, “I shall not abandon you and cast you down” [Psalms 17.41]. We need only have peace with God, and turn to Him with sincere hearts, having (our) good deeds as a pledge, and no adversary can grieve us.
28 These too are the Lord’s words, which we find in the book of Isaiah: “Before they call, I will answer, while they are yet speaking, I will hear” [Isaiah 65.24] words which surpass the most fervent words of the Fathers. Yet (God) withdraws His aid from worthless folk, saying: “I shall not be with them,” and also: “Though you beseech Me, I shall not hear you; though they seek Me, the wicked shall not find Me” [Proverbs 1.28], or “When you raise your hands (in prayer) I shall turn My face from you, and if you pray continuously, I shall not hear you” [Isaiah 1.15], for what has light in common with darkness?
29 Brothers, be fearful and heedful of the heavenly messengers. Be not unknown to Him, that He not say: “I do not know you.” Rather, let us be among the ranks of His friends, that He say to us: “Come, O blessed of My Father, inherit the Life Everlasting”.
Գլ. 18
0 After the death of Monomachus [D.1055], that lioness with a lion’s frenzy was roaring in her lair (resembling) what Daniel had seen in his vision, in bygone times. Calling together the principals of the city and the very great princes, she said to them: “If any of you is brave enough to take troops to the East, to end the turmoil (caused by) the Persians, and to pacify the land, then let him come boldly and sit as king. By God’s laws such a one is deserving of the realm.
1 But if none of you dares do as I said, I am sufficient as a substitute.” When the princes heard this, without replying each went to his palace.
2 Now the queen satiated the Sultan as though he were a famished beast, giving him such a plethora of gifts that he forgot to attack us. Rather, he continued fighting in Babylon and the surrounding areas, since he was a very martial man. However, neither summer nor winter did those aroused neighbors of ours, or those whose borders marched with ours cease coming and sullying the land of Armenia.
3 For by means of spies they sought out and discovered where the populated places were. Then at night they would suddenly fall on them, and with unheard of blows, put everyone to death.
4 Unconcernedly and fearlessly they would remain many days in (one) spot until they had examined the houses to see if anything (of value) lay concealed there. They would remove everything leaving the place totally demolished, and then, taking the booty and captives, they would return to their own land.
5 There was a populous and rich awan in the Basen district close to the base of Ciranis mountain, named Okomi.
6 At nighttime on the day of the great feast of Epiphany, the infidels approached it. Because of the severe frost on that plain, the hands and feet of these beasts in human form froze. Now when they drew near to the habitation, they spotted a good deal of fodder for the animals piled up. This they set on fire, and from the blaze of that fire they entire plain was lit up as though it were high noon. There (the Seljuks) stood warming themselves and their horses.
7 Then, stringing their bows and baring their weapons they attacked the shen (“settlement”) (battling) as easily as though it were summertime. They put to the sword (virtually) everyone, some [30,000] people, and none of the residents remained alive except for those who had gone journeying elsewhere.
8 The Seljuks remained there for three days. Then, taking away all the accumulated grain, on the backs of oxen, asses, and horses, (taking) goods and a small number of useful items, and captives, they went off to their own land. Who can record the diverse evils which they wreaked on that place? As a result, the entire countryside became devoid of inhabitants, the only survivors being those secured into strongholds.
9 Now after the Empress (Theodora) ruled the realm for two years, and having reached deep old age, she grew ill and died of that illness [A.D. 1056]. (Before she died) the principals of the city came before her and said beseechingly: “While you are still alive, set up somebody as king so that the city will remain without agitation.”
10 The queen agreed to this. She summoned one of the principals of the city, named Michael ([VI], Stratioticus, [1056-1057]), who, in the time of her fathers, had been an official at the palace, and who was quite old and exceedingly rich.
11 Theodora established him as emperor with the approval of the city. Then, after three days, she embarked upon that journey which, as the Davidic psalm says, all mortal kings and paupers must travel. Now as soon as the very great and the small princes of the lands heard about (Michael’s) enthronement, they all came forth to tender their submission.
12 While (Michael) should have kept them happy with sweet words and generous gifts and kept them loyally under his sway, on the contrary, since he was uncivil, infected with Robovam’s disease, he kept some princes (with him), considering them unfit to rule.
13 At court he said to the grandees: “Either go forth in war against the Persians and prevent the land from being ruined, or else I shall pay the Persians your stipends and thus keep the land in peace.” The princes did not accept this. Without replying they quit the emperor’s presence, formed an alliance, went overseas and assembled innumerable troops.
14 The leaders (of these forces) were Komianos, who later ruled, and Kamenas (Comnenus). Thus, did they rebel from the emperor and swore oaths that they would not submit to his rule. And this transpired in the year [506] of our (Armenian) era [1057], which was the tenth Byzantine indication.
15 Alas that year, alas that destructive plan by which the inhabitants of the country were ruined and destroyed! (The land) became unadorned as it had been at the Creation: “The land was desolate and unprepared, for there was no one to work it”.
16 It resembled the handsome face of a person in the flower of youth which always appeared very beautiful and agreeable to beholders; but when death has removed that embellishing soul, depriving (the face) of its former glow and beauty, to the beholders it seems ugly, unworthy of respect, frightening, and even unworthy of pity, as is note: “I have passed out of mind, like one who is dead”.
17 Thus, was the country. For when it was still cultivated and full of people, the agriculturalists filled up their fields with plentiful seeds which, sprouting, dyed all the plains with rich green hues, and growing higher until ears appeared at their tips. Then with their dense height they looked like clouds, undulating in the soft breezes, or rippling like the ocean’s waves.
18 So too did the herds and flocks leap and play in evergreen valleys by cold fountains, and the country, resembling a guardian took on a beautiful appearance because of them, as is said (in Scripture): “May the fields and all upon them rejoice”.
19 Presently we see just the opposite: a country laid waste and empty of inhabitants, destroyed cities, uncultivated fields which produce thorns, reflecting frightful, terrible neglect.
20 The sweet-voiced flocks of birds have also vanished, the birds which by their human-loving nature had grown used to our species, which filled the land with their sweet melodies, with their morning twitter and loud chirpings, which, like a goad would rouse the farmer from lethargic sleep, calling each to his trade.
21 Presently the cultivated places are in ruins, desolate, depopulated, and lacking places of habitation. Where do the storks build their nests? Where may the weaker birds find refuge in them, as is said in the Psalms. Where does the swallow in agitation fashion a nest to fearlessly raise her chicks? Let this matter rest here. We shall return to our sorrowful, unfortunate history.
22 When the Greek kingdom was divided in two, the iron scepter became a broken reed (just as the Assyrians insultingly styled the kingdom of Egypt), and the cauldron which was shown to Jeremiah, boiling and spilling over (afflicting) from north to south, now with its ferocious rolling boil spilled over, burning and destroying the Christian peoples from south to north.
23 For, as is said in the Lord’s command, “The kingdom divided against itself cannot stand, but is destroyed,” so, truly, did it occur. Because as soon as the Persians realized that (the Byzantine nobles) were fighting and opposing one another, they boldly arose and came against us, ceaselessly raiding, destructively ravaging.
24 From the very beginning of that year which we recalled above with woe, troops came from Persia resembling ravenous wolves which, upon encountering a flock unguarded by a shepherd, are not content merely with eating their fill, but try to kill all the flock, so the troops from Persia were not satiated by booty alone, but craved our deaths with voracious appetites. It was impossible for anyone they spotted to escape from their hands. They regarded that as a great deed of benevolence.
25 Now during the period of Byzantine warfare, Iwane, Liparit’s son, (was alive). A dwelling place, the great Erizay awan in the Hastenic’ district, had been given to him as a gift together with the dastakerts (“estates”) surrounding it. When (Iwane) learned that the (Byzantine) kingdom had been split in two, he went and deceitfully took the stronghold called Eghanc’ Berd. After taking it, he turned back to the district of Aghor and the stronghold called Hawachich’.
26 The city went before him in friendship. There (Iwane) chanced to encounter the judge who was concerned with (the government) of the East. Instantly he ordered (the judge) arrested and he stripped him of inestimable treasure, horses, donkeys and everything else which he had amassed in the East, and then incarcerated him at Eghnut. (Iwane) hurriedly went against the secure city of Karin.
27 For a while he attempted take it by deception, saying: “I have an edict from the king. The city belongs to me. Open the gates so that I may enter.” When he was unable to subdue them in this manner, he fought, hoping to master the city through warfare.
28 Now the prince of the city quickly informed the prince residing at Ani, who held the charge of magister. As soon as the latter heard what was going on, he sent one of his principals together with the troops against (Iwane). But (Iwane) found out, pillaged that country, then returned to his own place. And he sent to the Persians to bring him auxiliary troops. This was the inception of unbelievable misfortunes which were visited upon us.
29 When the infidels heard this invitation, they notified one another, quickly assembled at one place, and speedily reached (Iwane). Seeing the multitude of their troops, he was awed. For there was none to oppose them. That prince because of whom (the Seljuks) had come, had secured himself into a great fortress, at the first clamor of their arrival.
30 Then the troops which had come note: “Show us a path of plunder; do not turn us away empty-handed.” Having no way out, (Iwane) gave them a guide from among his own men. They went at night, passing over the desolate places, and reached the Xaghteac’ district. Finding (the residents) uninformed, in accordance with their own blood-thirsty customs, they slaughtered all males (from Xaghteac’) as far as Xrt’i forest in Chanet’ia. Taking an unlimited amount of loot and captives, they turned back with great triumph.
31 Then they went to that director of wickedness (Iwane), and thanked him with magnificent gifts for the success which they had encountered on the way. Thereafter they returned to their own land. But because they observed that the country was lordless and without a defender, those satellites of Satan soon returned (to Armenia). They descended into the Mananaghi district and divided into two parts.
32 One detachment went to Ekegheac’ and attacked the city there at night. The city was unprepared and not warned of the Seljuks’ coming.
33 I am incapable of recording the disastrous, pitiful evils (visited upon that city). When day dawned, such a lamentable spectacle of agitation was revealed that it even would have made the very stones and inanimate objects sigh. What spectator’s heart would not break, who would not be seized with trembling, whose eyes would not cloud over and grow dim? The squares, homes, and vast chambers, the lanes and vineyards were choking with corpses.
34 Virtually the entire confines of the city were dyed red with the blood of the slain. There were many who yet lived, unable to speak, breathing with difficulty. As for the severely wounded, (the Seljuks) mercilessly tore out their intestines and livers, stuck them in their mouths and forced them to eat while they yet lived.
35 Oh God, for Your forgiveness then! Oh, the great number of our evil deeds! For this is the thirteenth year that the Christians have born such intolerable disasters, yet the Lord’s wrathful anger has not been quenched. Still His hand is raised, with a cup of pure wine to make us drunk, in a foul drunkenness.
36 No more does He forgive and pardon, but would punish us hateful people. Thus, were the city, and the villages and fields surrounding it, besieged until there was no living human remaining except for those in the strongholds. The infidels, filled full and satiated with loot, set fire to the city, took captives and the pillage of that district, and then turned thence.
37 Such is your grievous history, oh city! No longer shall you be a city of refuge, but rather an abyss of ruin for those dwelling within you. Here we have recorded but a few of the diverse misfortunes visited upon Ekeleac’ district.
38 The infidels came to the Karin district, to a village called Blurs, Since the residents of that place had enclosed the hill with a wall whose foundations they had laid on the soil (as in the Lord’s proverb), when the infidels came like a raging torrent and struck against that wall, it did not withstand even for a moment, but quickly collapsed. Its collapse was heard throughout the world, and shall be remembered for all time.
39 For those who thought (the city) would be a place of salvation and refuge, it became a pit of ruin. For all the villages and religious establishments on this side of the Euphrates, as well as many people from the Arcn awan had assembled there. As soon as the enemy attacked, (the city’s) fortifications collapsed, and they rushed in.
40 The flashing of swords and the whizzing of bowstrings made everyone tremble with dread as if bound with chains. Since there was no prince nor leader there who, by threats and encouragement, might urge them to resist the enemy, urging them to be brave martyrs, as is meet for all warriors, the lordless citizens became horror-stricken at the mere sight (of the Seljuks). They lost their senses, they gave up hope and went crazy.
41 And they commenced hiding from one another. Some descended the walls at nighttime and fled, others voluntarily surrendered. Those who remained inside, abandoning all thought of resistance, dug caverns and hid underground. When the enemy attacked, they cut (the citizens) down, not after the fashion of a war, but as though they were slaughtering sheep penned up in a yard. Some (the Seljuks) seized, brought forward and beheaded with the sword.
42 They died a double death. More bitter than death was the scintillating of swords above them, then the death verdict. Swords in hand they came upon some, fell upon them like beasts, pierced their hearts and killed them instantly. As for the stout and corpulent, they were made to go down on their knees, and their hands were secured down by stakes.
43 Then the skin together with the nails was pulled up on both sides over the forearm and shoulder as far as the tips of the second hand, forcibly removed, and (the Seljuks) fashioned bowstrings out of them. Oh, how bitter this narration is!
44 As for the presbyters and clerics, what ear could bear the unique tortures to which they were subjected? Their skin was flayed from the breast upward, over the face, and then twisted around the head. And only after so torturing them did (the Seljuks) kill them. Who has heard of more bitter, unbelievable tortures? We have not encountered any in the martyrdoms of the saints.
45 By such deeds did they kill everyone. They even hunted after those survivors who were buried (in hidden chambers), killing them after wickedly stabbing them through. The mountains all resounded with the screams of the tortured.
46 When (most) of the people had been executed, (the Seljuks) then split open the sides of the slain, drained the bile into pans, and made the slave women take that along. So, ended that bad fortune. So were we betrayed into the hands of wicked, merciless men. Nor did the Lord visit us, since we did not heed Him when we dwelled in peace.
47 He beseeched us through His prophets, saying: “Come, heed Me, and you shall dwell in goodness, and if you hear Me with joy, you shall enjoy the good things of the land”.
48 We neglected His words. Consequently, He did not hear us in our time of need. No, He turned His face away from us.
49 And we were betrayed into the hand of our enemies, and straitened by those who hated us. Their arrows drank our blood, and their swords ate the flesh of our fallen wounded fighting men. In such triumph they went off to their own land. It is said that seven thousand (men and women) were killed or captured, and sixty clerics.
Գլ. 19
0 Earlier we recalled and described what one detachment (of Seljuks), which had come to the borders of Mananaghi and divided, accomplished. Now the second detachment raced its horses through Hanjet’ and Xorjean (districts), turning neither right nor left but heading straight for its target like the powerful thrust of an arrow shot from the bowman’s hand. So (the Seljuks) went at nighttime, never resting, until suddenly, unexpectedly, they fell upon the residents of the southern city like hail mixed with stones.
1 Because the city had no place of refuge, the residents could find no way out, like ocean waves, surging back and forth. Alas the deeds then performed in that city! The infidels put swords to work and killed the mother with her child, and the son before his father. And that gloriously fashioned city became a cistern full of blood.
2 The extreme suddenness of it, the unexpected anguish caused people to forget their love for dear ones and sympathy for relatives. Each person thought of some way of escape, to perhaps save himself from the burning Gehenna of rage. Consequently, they fled to the vineyards which surrounded the city, and they concealed themselves under the thick leaves of the vines.
3 The infidels learned about this, searched (the vineyards), and stabbed and killed with lances all (those concealed). The clusters of grapes were stained with their blood. Later on, the surviving dregs (of the city) came forth, located their dead among the vines, and buried them under the earth. Yet their consciences would not allow them to gather or eat those grapes. For they said that those grapes (were filled with) human blood.
4 Now when the infidels were finished killing, they returned to the city and started searching through the houses. If anyone anywhere or in a secret hiding place had concealed his belongings, (the Seljuks) dug them out with great skill.
5 Then they set the city on fire and burned it down, and then, taking booty and captives, they departed. They dealt similarly with the surrounding villages and awans, destroying all of them with fire, sword, and slavery until nowhere was anyone left alive to emit even a feeble cry.
Գլ. 20
0 Comnenus (Komianos), since he was generous and quite wealthy, assembled about himself many troops. Now when the Emperor (Michael [VI], Stratioticus) saw that conditions seemed favorable to Comnenus, he beseeched him, and started sending emissaries to him, promising him gifts and the authority of Curopalate of the East, if only, he said, (Comnenus) remain at peace, and together with himself avenge the blood of the Christians slain by the Turks.
1 But (Comnenus) did not believe this, and did not accept. When nothing was accomplished by the emissaries, the emperor’s intimates attempted to subdue (Comnenus) by warfare.
2 Mustering many troops, they went against him. The two adversaries met and clashed. There was so much blood shed that people said that such carnage in one place had not occurred before in Byzantium. On the battleground even many of the principals fell, from both sides. But Comnenus’ troops were victorious. And since the patriarch was on Comnenus’ side, many of the principals of the city united with him.
3 Leading Comnenus inside, they enthroned him. As for Michael, they made him become a monk and set him off to an island, though some say he went gladly. All this took place in that same world-destroying year.
Գլ. 21
0 God took in His hand Turkestan and Persia, the scepter of chastisement, not of teaching, and by means of them He judged us, in accordance with His righteous law. For the scepter of advice is a paternal one, while (the scepter) of torments belongs to the judge. David said about the torments of sinners: “Many are the torments but Your counsel shall teach me” [Psalms 31.10 and 17.36]. Similarly, for sinners, Paul wrote to the Hebrews: “It is for discipline that you have to endure. God is treating you as sons.”
1 Now Christ, in His vivifying evangelism, brought us closer to His heavenly Father, to become familiar with Him. And He commanded that (we) resemble him in all matters, and to preserve that relationship by means of good conduct. Yet we rebelled from our sweet and good Father and were alienated from His association.
2 Therefore, in the time of our need and of our torments, He ignored us, and we were betrayed into the hand of a foreign people. Our enemies grew strong against us, those who hated us ravished us; we were laid low, and our entrails congealed in the ground. It was among us as it was in the time of Moses when God said to Egypt (which had been struck ten times with (the Lord’s) scepter): [Hebrews 12.7] “This is my great might”.
3 Their water turned to blood. Our rivers and cisterns and virtually all the soil of the country was dyed with our blood. Tumors formed all over their bodies. Our bodies were stabbed by swords, and then hacked apart, limb by limb. Dragonflies and mosquitoes rested upon (the Egyptians) which bit and blinded those lordly visages, but volleys of arrows were our fate, and they wounded more painfully.
4 For three days, (the Egyptians’) day was turned to night. However (in Armenia) the light was entirely extinguished, for the eye itself died, nor in its lifetime shall it again see the goodness of the Lord. Horrible looking insects entered their homes, yet (these same pests) crept into our homes and churches—it terrifies me to say it—and polluted them not only with ravaging diseases, but also with an awful stench.
5 The angel of death looked after their first-born sons, while here (in Armenia) whole houses with their inhabitants were wiped out, one and all. The only thing we lacked was the Sea, yet if you judge things by their outcome, you will also find that we too had our Sea. For are there deeper abysses than Turkestan or lands at the ends of the earth, whither our captives were dragged, wherein they were swallowed up as in the Red Sea, which was dyed with the blood of their captives?
6 The (Egyptians) demanded as payment from the Israelites golden ornaments and clothing in place of serving them. Yet (the Seljuks) totally stripped and pillaged whatever we had, even though we had done nothing to them. Alas and alack that inconsolable destruction!
7 There was a double justice in chastising the Egyptians: first, God tried them for the bitter servitude by which they had straitened the Israelites; second, because they worshipped created beings and not the Creator Who is blessed for eternity. Although we are devoid of good deeds, nonetheless we have the right belief and the tongue of confession. Why should we be punished the way they were? How much more pitiful are we, and (how much more) deserving of lamentation.
8 Oh Lord, Creator, and God, why did You completely reject us, and cause us to be trampled underfoot by pagans and make us the object of ridicule and derision by our enemies? Arise and awaken Your might, come and save us, and requite our neighbors sevenfold!
9 Now it took ten days, more or less, (for the Seljuks) to accomplish the destruction of other cities and districts. As for the city about which we are now speaking, Melitene (Malatya), while it was still flourishing, it resembled a three-year-old heifer in the strength of its vigor and bravery, like Moab, it was tender and genteel. Its merchants were the glorious men of the country, while its shoppers were the kings of nations, who rested on ivory couches always drinking clarified wine, and anointing (themselves) with fragrant oils.
10 All evils commence with this, just as Moses condemned the Israelites: “It waxed fat and grew thick, and became sleek, then it forsook Lord God its Creator” [II Deuteronomy 32.15]. The Sodomites, similarly, led such lives, and fell into unbelievable evils, as Ezekiel revealed, enraptured by the plentitude of bread and a rich existence.
11 Even the first man was unable to enjoy the blessings of Paradise for a day untainted. Such is our nature: when growing poor, we grumble and blame God, while when growing rich, we become insolent, and like immortals subjugate the land.
12 Therefore, constantly changing our condition, we are taught to know our limits and not to ascend above our bounds, so that our fall not be all the greater.
13 Does anyone know anything more dishonored or lowly than the soil? Yet we originated from it and return to it. However, the creator of our nature does not want anyone to be lost, and therefore does not allow any to live abandoned. As much as is possible and when it is appropriate, He advises us sweetly and with paternal counsel, but when we do not heed His counsel, He torments us with His lordly authority.
14 Some sinners He tries in this world, so that in the next their torments will be the lighter, Others He keeps for the next world (to punish). And there are those, like the Sodomites, who were punished both in this world and in the next. There are those, like Lazarus, who (are punished) in this world only; others such as the wealthy (mecatunn) are punished in the next world solely. Let this discussion be closed here. We now return to our narration.
15 During autumn of that grievous year, while the Byzantines were occupied with the clamor of kings (succession squabbles), when the month of Areg had come [October, 1057] once again another army arose from Persia, but whether it was the same one that had come before, or a new one, I do not know.
16 They crossed the desert places with such caution that no one knew (they were coming) until they reached the district called Kamax. Then (the Seljuks) divided up. One group went as far as Koghonia, and, as is their wont, they ravaged the country. We learned about their passage subsequently.
17 The other group headed for Melitene, and reached it at night. There was a brigade of Byzantine cavalrymen guarding the city, and so, when the brigands arrived, (the Byzantines) suddenly sallied forth to attack.
18 When the two forces clashed, many were killed on both sides. Meanwhile, during the battle, those who left the city were able to save their lives. The warriors who remained to fight on (eventually) fled after the fugitives. As for those seized in the city, (the Seljuks) put them all to the sword. They remained there for twelve days, digging through and ruining the city and its surrounding estates.
19 This was the recompense of incorruptible, righteous God for the arrogance (of the people of Melitene). God requites each in accordance with his deeds.
20 Now when (the inhabitants of) the districts located below Ekegheac’ (through which (the Seljuks) passed by night) learned about the evils visited upon Melitene, they assembled numerous troops of archers and seized the passes of the road.
21 Since the infidels did not know about any other road, and since the mountains were covered with heavy snow, they were obliged to stay right where they were for five months of winter, from its inception until the month of Nawasard [November, 1057- March, 1058]. The country despaired of life. (The Seljuks) left a remembrance forever of the unbelievable inequities they occasioned there.
22 They took the young boys and other little children and used them as targets, wickedly piercing and killing them with lances and arrows. Nor did any feelings of pity find their way into their natures. I need not mention the children who were torn from their parents’ embrace: the boys were hurled against rocks, while the attractive women and girls who had been reared in comfort were disgraced. Why should I record it? Do you see how unbearable the measure of tribulations is when God withdraws His hand from us?
23 Victuals for man and beast gave out. Therefore (the Seljuks), driven by the severity of their need, went up toward Xorjean (district). But because the roads were cut because of (the people’s) fear of them, and since snow still thickly covered the country, they went twice as quickly as before. They allowed herds of horses and donkeys to run ahead unimpeded, thus opening a path. Then the captives and baggage went. In this fashion they reached the edge of that district and the village named Mormreans.
24 Now this village had a fortress, and for that reason all the inhabitants of the place had assembled there. When the Persians reached it, they encamped, since they thought that there was a cavalry force within the fortress. Packing down the snow, they commenced preparing for battle.
25 Their chief went before the fortress and started saying something to the prince of the fortress. He had covered the snow with numerous pavilions and was sitting on (one of) them, with a shield before him speaking harsh words with arrogant conceit. The prince of the stronghold, who had been awaiting an opportune moment, (acted) when the shield curved over to one side. He shot at (the Seljuk’s) throat with an arrow, and killed him instantly.
26 Then a Byzantine army came up from behind, and immediately started sounding their horns. Hearing this, the infidel fled, while those within the fortress came out and took as many captives and as much loot as they could back inside. However, the Byzantines did not advance. Now when the Persian(s) saw that another army was not there, they turned around and killed whomever they encountered, gathered up the loot, scooped up the rest, and turned back.
27 Going close to the borders of Eghnut, (the people there) similarly sallied forth, battled with them, freed many captives, filled up with booty, and then went back inside the fortress. Having been defeated, the blood-thirsty beasts were thrown into confusion. When they entered the boundaries of the Taron (district), an army descended from Sim mountain, customarily styled Sanasunk’ after their forebear. This army struck at them, vanquished, killed (virtually) all of them, retrieved captives and booty, and returned in joy, glorifying God.
28 During the same year, (the Seljuks) burned down the beautiful residence of the blessed (monastery of) Karapet (the Precursor, John the Baptist) which had been built with great labor by a certain Hrahat, one of the colleagues of Vasak’s son, the great Gregory, when he was lord of the country. They also burned the belfry located in front of St. Karapet (which had been built in a gorgeous style to the glory and honor of the great martyr and precursor of Christ), as well as other structures, and the wooden church called St. Gregory. This occurred in the year [507] of our (Armenian) [1058] era.
Գլ. 22
0 There was a certain bishop named Yakobos who held the superintendence of the churches in Hark’. At the inception of his rule, he displayed himself as a virtuous man, wearing a hair shirt, keeping fasts, and going about barefoot. He selected priests who circulated around with him, (men who) wore coarse unadorned clothing, who had forsworn sumptuous foods, and who continuously were occupied with the singing of psalms.
1 In this fashion, he had moved many people to wonder, far and near, and everyone wanted to see him. Those who had grown haughty with conceit because of their authority, so gave themselves up to him in obedience that if he had ordered them to die, none would have resisted nor dared open his mouth to warble.
2 But this was all a sham, not the true state of things. For the tree is judged by its fruit, as the Lord said. In a similar vein the Apostle wrote: “Satan even disguises himself as an angel of light, so it is not strange if his servants also disguise themselves as Christ’s apostles”.
3 Just as poison is mixed with ordinary food, and those who eat of it—thinking it to be ordinary food—are poisoned, just as fishermen conceal the fishhook with bait so that the fish will be deceived and caught by the hook, so do those who serve impiety. They dare not display to anyone their own pit of perdition. Otherwise, who in his right mind would willingly sink into an abyss from which there is no exit?
4 For this reason, they wrap themselves up in our pious faith to deceive the gullible, and they dupe the innocent with sweet words. For their words spread like cancer and just as that illness is difficult to cure, so the people ensnared by (deceivers) are hardly able to sustain themselves.
5 Indeed our Lord Himself had them in mind (when He said) in His live-giving evangelization: “Beware of false prophets who will come to you in sheep’s clothing, for underneath they are ravaging wolves” [Matthew 7.15]. Counseling the Lord’s commandments, the Apostle similarly taught this to the Philippians: “Look out for the dogs, look out for the wicked servants”.
6 It is easy to beware of external enemies, but difficult to be saved from the wars of (your own) clansmen—as Habel and Joseph learned. Should (the enemy) be from a people which speaks a foreign language, it is easy for us to beware. But, as the venerable John wrote:
7 “They went out from us, but they were not of us” [I John 2.19], it is not easy to recognize them.
8 Those who share the same language, and who belong to the same people—who spring from the same fountain — (may be) sweet and also bitter water, even though St. James said that this was impossible. Nonetheless, such was the case regarding our people. (Bitter water indeed did flow) from that same sweet fountain which our great leader (St. Gregory) caused to flow for us from the depths of the earth (after fifteen years of fatiguing labor in Xor Virap), a copiously flowing fountain, similar to the one in Ezekiel’s vision, limpid and clear, into which pestilential, heretical streams could not run.
9 For the bulwark of truth had been firmly secured to the rock of faith—until recently. Truly, (St. Gregory) our Illuminator himself saw in prophetic spirit how lambs became wolves and caused a carnage of bloodshed.
10 This occurred when human iniquity multiplied in the country, when the goodly householder, the sower of grain, reposed, when the enemy, finding a way, sowed weeds among the grain, as in the parable in the Gospels.
11 The dregs of bitterness mixed with the life-giving water which flowed from the House of the Lord. However, (the heresy of the T’ondrakeans) was quickly exposed by the vardapets of the Church who uprooted the harmful weed from the meadow of our faith, who strained and purified the dregs of bitterness and brought health to the waters with the salt of truth, like the prophet Elijah.
12 We have said enough about this matter. Now it is time to return to the narration so that our words be supported.
13 Bishop Yakobos, the first-born disciple, the sharer of opinions of the father of all evil, seeing how much his falsely-good reputation had grown — (a renown) which stupid people noised about—began shooting arrows at our faith, arrows whose heads had been tempered with oak embers.
14 For he was an extremely great publicist, and he bewitched the ears of many with his oratory. On such a foundation he thought he could overthrow the blessed Church. He did not recall the Lord’s command and unswerving promise to Peter: “You are a rock and upon this rock shall I build my Church, and the gates of Hell shall not overcome it”.
15 But (Yakobos) did not believe this; rather, he considered these singular words those of an ordinary man. Therefore, he entered battle, thinking to shear the Church of its glory, just as in ancient times the prostitute had shorn off Samson’s locks so that the unconquerable man would be betrayed into the foreigners’ hands. (Yakobos) also wanted to betray the holy Church into the hands of the sowers of discord, that Church which our Lord Jesus Christ ransomed with His honored blood,
16 and glorified and crowned with the invincible Cross, erecting in it an altar of mystery, resembling the Tree of Life in Eden, whose immortal fruit was the very body of the life-giver, in accordance with His truthful command: “Whosoever eats of my body shall never die” [John 6.56-58].
17 Behold now his adroit cunning, see how with serpent-like duplicity he schemed to inject his polluting poison into those healthy in the faith.
18 First, he began selecting among the priests, according to their worth, telling the unworthy to be silent. When this pleased many folk, (Yakobos) then added something to it: he ordered those worthy (priests) to perform mass but three times a year.
19 Now it is written in the canons of (the Council of) Nicea that although an individual be extremely sinful, his confession must be accepted, he must be given communion in the body and blood of the Lord and be made worthy of masses and all Christian rituals. But (Yakobos) refused to accept this.
20 On the contrary he taught that if the sinner himself did not individually repent, neither memorials nor masses would help him. Then with his accomplices, subjecting (the sinner) to ridicule, they laughed at him. The animal (brought for sacrifice) would be led forward and they would say: “Unfortunate beast, it is bad enough that he, during his lifetime sinned and died, but how did you sin that you must die with him?”
21 At (such teachings) the people divided into two groups: some accepted this, but others did not. Everyone was confused and doubtful and sought some resolution of the matter, this included those who at that time were ever doing God’s will, in retreats and caves, (and who) requested a visitation from the beneficent Lord, with great sighing’s and tearful entreaties.
22 Now on two occasions assemblies were held which included an inestimable number of people, numerous (church) fathers, patriarchs, priests, as well as the laity.
23 However, since all the princes of the district were bound as if by chains to (Yakobos’) deceptive pretensions, they vowed they would die in battle before handing him over to the gathering.
24 Meanwhile (Yakobos), resembling Nestorius, sat at home greatly encouraged, and sent replies to the meeting by means of messengers. Placing his hopes on the princes’ aid, not on God, he did not think about the Davidic psalm which says, “It is better to rely on the Lord than on princes” [Psalms 117.8]. The wretch thought that he could vanquish truth with human assistance.
25 God, however, does not permit the strength of sinners to approach the righteous, so that the righteous not extend their hands toward evil. (God) works the will of those who fear Him, He hears the prayers of those who pray to Him, (God) stilled the tempests and brought rain in time of drought, all for the prayers of one just man, and He also visited us and saved His people. Through His deep wisdom God knows how to lay the foundations for very great matters from afar. Indeed, in this matter too He also disposed of things in a very helpful way. (Events) transpired as follows.
26 There was a certain cleric from the Karin district named Esayi, descended from a pious family, who, attracted by (Yakobos’) renown for goodness, went and became his adherent. Now when the investigations arose regarding (Yakobos), (Esayi) carefully kept watch over matters. He was an extremely learned man, and displayed great intimacy toward (Yakobos), declaring himself to be one of (Yakobos’) adherents. Observing and becoming informed about (Yakobos’) Mcghneay faith, (Esayi) went at once and informed the blessed patriarch Sargis.
27 Now when the latter heard this, and as events continued to unfold, he summoned that wretched man to him with mild words, and requited him as was meet. For he removed him from the ranks of the priesthood, and, branding (Yakobos’) face with the likeness of a fox, he loudly preached: “Whoever quits the faith of the blessed Illuminator and crawls into the fold of those beasts with human faces, the impious T’ondrakeans, and unites with them, shall bear the same judgement and punishment.”
28 Sargis ordered that this most wretched man be confined in prison, since he wanted him to repent yet and to promise to stand clear of that loathsome sect. For he was greatly concerned over the loss of a soul.
29 But as Jeremiah said, the fire cannot forget to burn, the Indian cannot lose his darkness, and the leopard cannot lose its spots, so too the evil person cannot quit his evil ways. For at night (Yakobos) broke out of jail, and fled across Byzantine territory until he reached the royal city of Constantinople. There he slandered our (Armenian Apostolic) faith and requested baptism according to their (Orthodox) rites.
30 The Byzantines in their wisdom became knowledgeable about the matter and comprehended what it was. They refused (Yakobos’ request) saying instead: “Whomever the Armenians have refused and dishonored regarding the faith, we also do not accept.” Not succeeding in this, (Yakobos) arose and came to the Apahunik’ district, to that residence of Satan, the assemblage of atheists, that lair of the beasts called T’ondrak, where, temporarily, he nestled in secret.
31 It is said, however, that the people there similarly did not accept him because of his excessive impurity. Consequently, he left that place and went to the mountain of Xlat’ where he found his own folk settled there on fields and in open places, and he tarried with them. Having spent some time there, he departed for the city called Muharkin (Tigranakert, Martyropolis, Mufarghin) where he wickedly perished.
32 Whoever does not live according to the canons of the Bible, and does not unite with the Christians will be rejected. Therefore (Yakobos) died like an ass, and was buried like one, leaving behind (to posterity) an evil memory, such that everyone who hears this narration will curse him.
Գլ. 23
0 There was a certain adulterous monk named Kuncik who dwelled near the fortress-town of Shirni (which to this day is the name given to its field). Being of an advanced age, (Kuncik) had within him the ferment of impurity.
1 He had studied with a certain churlish monk who claimed to be from Aghbania (Aghuania) “Caucasian Albania”, but was in fact Satan’s first-born son and the storehouse of his plans. Therefore, smoke from the furnace of Gehenna was ever billowing forth from his mouth, and many were poisoned therefrom and died.
2 Now this Kuncik, satan’s diligent servant, gave instruction to a certain woman named Hranoysh who belonged to a principal and fine line, mistress of field(s) and (Kuncik’s) neighbor. Once infected by that death-bringing poison, (Hranoysh), dissatisfied with her own perdition, prepared many others as accomplices for their heresy.
3 First and foremost were two women, her clanswomen who were named Axni and Kamara (truly the willing accomplices (kamarar) of satan). These two were actual sisters, infected with that outrageous dissolute disease which is typical of their fold, and by the art of sorcery they became Satan’s vardapets, and the father of all evil made them strong.
4 “They whet their tongues like swords, and aimed bitter words like arrows,” aiming at the hearts of the righteous. They struck and mortally wounded many innocent souls.
5 These two sisters possessed two villages from their patrimonial inheritance which they turned into dwellings and dens for that crafty dragon-snake. (Yakobos) nested therein and violently spewed forth his bile. (The sisters collected the poison) and, serving as cup-bearers, gave it to the folk living about them to drink themselves to ruin. It was about such people that Moses wrote: “Their wine is the poison of serpents, and the cruel venom of asps, impossible to heal”.
6 There was a certain prince named Vrverh who became the willing brother to these sorceresses. Previously he had been correct in the faith, and forward in pious deeds, to the point that he had had constructed a clerical retreat on his patrimonial lands and assembled ascetic brothers therein. Within its extensive confines he kept them free from want. Their director was known as Andreas, a man greatly renowned in clerical competitions.
7 This prince (Vrverh) would visit them each year during the fast of Lent, and remain with them until Easter day itself, doing much to serve their needs. He proved himself more forward than many when it came to charity for the poor and in showing submission to the priests’ wishes.
8 The devil ensnared him by means of those women who indiscriminately copulated with him, those diseased prostitutes, thinking nothing about consanguinity. Such are their dens of perdition.
9 This is the leech’s fourth daughter that Solomon spoke of and about which the divine Apostle commanded: “(Fall not) into the passion of lust like heathen who do not know God”.
10 Do you see that this disease is pagan? See how the divinely blessed Solomon set this forth: “My son, keep yourself from adultery with foreign women for whomever they find foolish enough, they shall convince to remain with them through their honeyed words.
11 For the lips of a loose woman drip honey, and her speech is smoother than oil; but in the end she is bitter as wormwood. For she will take her lovers, bound like dogs, and drag them off like a calf for slaughter, and she will (kill you) just as a goat shot by an arrow in the liver. There is no cure for it until in death you reach Hell, because her home is the abyss of Hell”.
12 Trapped by them, that lamentable Vrverh lost his prudence and fell from the faith, becoming the enemy of God and His saints. He forsook the Lord in whose blessed font he had been baptized; he forgot God Who had nourished him with His body and blood.
13 Having left the house, he fell from honor. He forgot the divine covenant, and withdrew from communion with the ascetic orders. The site which had been an assembly-place for clerics, which he had constructed with very great expense and labor, where groups of psalm-sayers and clerics with divine accompaniment sang sweet songs glorifying God, is now silent, ruined and desolate.
14 What do you suppose happened next? The wretched man went and joined up with those diabolical women. And they joined to themselves all the inhabitants of those fields which naturally belonged to them and which we spoke of a little earlier, namely, Kashe and Aghiwsoy. Frenzied with diabolical rage, they ruined those churches which they had long since had constructed in their snake-infested places.
15 Whenever they found an opportune moment, to avenge their satanic father, they unashamedly destroyed the symbol of our salvation, the weapon of the Lord’s victory (the Cross) in the villages. It was through the Cross that the victory of death was set at naught and the temptations of the wily Enemy were removed. The venerable Paul, ignoring created beings, took pride in its power, saying: “I boast of nothing except the Cross of our Lord Jesus Christ” [Galatians 6.14]. Since I have mentioned the Cross let me add to this narration a wondrous account which will strike all listeners with trepidation.
16 In a section of Paxra mountain which presently is called Gaylaxazut, there was an ancient awan named Bazmaghbiwr (Many Fountains) wherein a resplendently stunning Cross had been erected. Because of this Cross the village was renamed Xach’ (“Cross”), even to the present.
17 At night on the day of great Pentecost (called “new Sunday”) those willing servants of Satan came and, striking the crown of the divine symbol with hammers, smashed it and threw it to the ground. Then they went secretly and entered their snake-infested lairs. (At their deed) the sky above was stupefied and the earth was afflicted with trembling. In the darkness of evening, Aurora lamented and mourned that deed.
18 Now according to ordinary custom, at cockcrow the presbyter arose and went before the Cross to perform the ceremony for great Sunday. Observing that frightful scene, he grabbed his own collar and tore his clothing. Then crying loudly for the inhabitants of the place to immediately come forth, he gathered them. Seeing (the damaged Cross) they were stupefied, shrieking loudly, and beating their breasts, they returned home. Then everyone, men, women, the elderly and the young, lamented sighing in unison.
19 While they were so fraught, suddenly through God’s ineffable wisdom, they had a thought. The evening that this (deed) was wrought it had suddenly begun to snow, whitening the face of the land. So, following the footprints of the impious, they were led to their dens.
20 Immediately they notified the blessed patriarch Samuel, who arrived at the spot with a great multitude. Gathering up the district’s bishops, presbyters, and fathers, he took them and went and put to the fire the lair of the impious, cursing their goods and property just as in the past Joshua cursed Jericho so that no one would dare to take anything from it.
21 He further arrested six of them who were styled the vardapets of that wicked and foul religion, and came with the crowd to the town named Jerma. And he commanded that their faces be branded with the sign of a fox, so that eternally that would serve as a notice to them, clear and recognizable to all, so that no one in ignorance would commune with them, but rather that they be hounded by all as evil beasts.
22 After this, (Samuel) blessed the people who had been his colleagues, then sent them off in peace.
23 Now when summer arrived, the (Byzantine) emperor sent a judge, whose name was Eghia, to see after the affairs of the land. When he reached the Ekegheac’ district, that most wicked Vrverh went before him and accused the very respectable patriarch Samuel and the other bishops with him, saying: “They robbed my home, and burned down the village.” Moreover (Vrverh) made them accountable for debts of many treasures and goods.
24 When the judge heard this, becoming increasingly enraged, he sent soldiers to bring before him speedily the venerable bishops. As soon as the soldiers arrived, the head of the bishops wrote commands to the clergy, to the presbyters and the cenobites that they should assemble by him forthwith.
25 Upon receiving the news—it was as though everyone were informed through God’s providence—immediately a multitude of people assembled in one place, not merely priests, but especially laymen, and so vast was their number that I am unable to record it. They went in a body to the confluence of the Euphrates and the Mananaghi rivers, to the banks of the Euphrates.
26 It so happened at that time that rain started to fall, and swollen from the downpour, the Euphrates had risen and coursed fully. The soldiers, having brought a boat, were hastening to take across the aged bishop Samuel and his brother’s son T’eodoros, to the awan called Kot’er, since the judge was there. However, the people, forcibly holding the bishops, did not permit the soldiers to touch them.
27 Now the soldiers note: “First we shall ferry across those (bishops), and then, the people.” Thus, did they get the people to consent. Then, taking the bishops, they ferried them to the other shore.
28 Stopping the boat, they placed the bishops in prison. When the people perceived (the soldiers’) duplicity—for they had not returned to them the boat as they had promised—they commenced encouraging each other with loud voices and exhortatory expressions, saying that it would be better to die crossing the waters than to permit the overseer of the faith to hear rebukes.
29 It was evening. The sun was setting, having dispersed of its rays, and giving boldness to the stars which adorned the sky. The priests, coming forward, divided the waters, not (striking the water) with the mystery of the Cross, but rather, holding that symbol of the Lord’s triumph in their hands and raised to their shoulders, and with unwavering faith, they split asunder the lofty billows, which, resembling an intractable steed suddenly bridled by the strength (of their faith) gave way for the people to pass over. Not one person was injured out of the entire multitude.
30 When they had crossed, they spent the entire night singing songs of thanksgiving to God. As leader of the troop they had the spotless Mariam (which is the blessed Church) holding in her hands a drum (which is correctness of faith); they were not silent and without art as are those conquered by dissolute heretical diseases, rather, being pure in fervor of the holy Spirit, ready with ringing songs, with the plectrum of David’s lyre they made to resound within the hearing of all:
31 “Bless the Lord, for He worked a miracle” [Psalms 97.1], etc. Praying to God with such songs, they made light the entire night.
32 Now the judge, when he heard about the divine dispensation and the miracle-working, realized that the Lord was visiting our (Armenian) people. In trembling from extreme amazement, he prayed prayers of atonement and called on God’s aid: “I not, ignorantly,” he said, “distort Your laws, Lord.”
33 When day dawned, it was a Sunday. The judge went to the bishopric, named P’rris, seeking a just trial and entrusted the case to the chiefs of the people. They commanded the worthless and guilty Vrverh to appear at the trial.
34 There is a creature known as the cuttle-fish about which it is said that in order to escape the hunters, it changes colors. So was (Vrverh) when he observed the strengthening of justice, which he could not resist; for when the light dawns, darkness is dispelled, and when truth appears, falsehood vanishes.
35 What could he do, what ruse could he find? He promised that he would become a Roman (Chalcedonian), and, bribing a bishop named Episarhat, he agreed to become his adopted son.
36 The bishop appeared at the trial and beseeched them to grant him (Vrverh), and the judge agreed. This was because the brother of the impious one, through his princely station, bravery and valiance was one of the king’s acquaintances and select (companions), and the judge was very considerate of this. Consequently, he gave (Vrverh) to the bishop, as the latter had requested.
37 However, as for those of (Vrverh’s) comrades they found, after subjecting them to severe torments and beatings, they persecuted them and ruined their homes. The assembly blessed the judge and adjourned in peace.
38 However the verdict of God quickly fell upon (Vrverh) who, although able to escape punishment (from men) was unable to flee from the hand of the Omniscient. For, suddenly, his body burned with fever—like unto Herod—and because his fingers had so dried up, he was unable to eat; whatever he was able to get down, he then threw up, since his esophagus was blocked. So, he remained until his death and then, his body decayed with leprosy (syphilis).
39 However, he did not repent, nor did he remember his previous piety. Rather, he remained inflamed with that same diabolic heresy until he quit this life. The aches of his body were a constant reminder of Gehena where he is being tormented.
40 However, their base deeds being too foul, we regarded it as inappropriate to set it down in writing, because everyone is not steadfast when it comes to the audible, and because the narration of many sins could arouse the listener even to doing the same. Consequently, I have avoided it.
41 However, what is known about them, and what I have heard about them is this: they do not accept the Church or Church ritual at all—not baptism, not the great and awe-inspiring mystery of the mass, not the Cross, not the observance of fasts.
42 But let us, the true Believers in the Holy Trinity, firmly keep the doctrine of confirmed light which we learned from the blessed Fathers. Let us, turning away from their atheistic assembly, heap curses upon them.
Գլ. 24
0 The human race, subject to many delusions and illusions, because of lust and impropriety, has sought refuge in its deeds. The powerful, tall giants who could not be withstood or competed against, styled themselves gods.
1 Some, fortified with towers, regarding their height as impregnable, did not want to taste from the cup of the Lord’s goodness—resembling the foolish builders of that first structure which was built with great difficulty but easily demolished; or like the residents of Jericho, who, because of the fortification of towers, did not consider themselves Canaanites and did not think that the right hand of the Lord ruled them too, or that the sword of the Omnipotent would near them.
2 For it is the Lord who builds and destroys, makes strongholds tremble and lofty towers collapse. The tower on the mountains of Lebanon which David built and fortified with swords and shields against Damascus, did not withstand Solomon’s adversary Eder, nor did it impede his attack, because the fortress is holiness, while the choice wall, is pious action.
3 Now let us return to our former narration. Let it not be considered few or insignificant the sins of those who will not repent or regret, or who fail to see the punishment of people close to them and neighbors—punishment which occurs according to the crimes committed. The cypress must weep for the pine, the buck-thorn for the olive,
4 because it is not that all upon whom the Tower collapsed, according to the Lord’s command, were without distinction worthy of death, but rather that kin and others understand the sins, while those at a distance learn from them and take care.
5 The calamitous events which took place regarding Arcn had not occurred long ago, nor had much time passed that they became clouded over. Many had witnessed them with their own eyes and had no need to listen, for many districts and cities had been saved from that raiding. However, they revolted and rebelled not against mankind, but against God Who levels to the ground those lofty towers and transforms secure cities into mounds of earth.
6 The people did not understand or remember the Lord’s dread and threats, nor the dregs of His rage and wrath, (Whose cup) He lowers for sinners to drink from. They considered (that cup) empty. (This was) especially so for the fortress of Ani and her daughters surrounding which had learned arrogance even more, and clapped their hands against Heaven; while God moved the king of Persia to come in His place and to see what was going on there.
7 There was warfare in the country of Armenia for (the Seljuks) wanted to enlarge their holdings and rule the borders of the other (Byzantine) kingdom. This transpired in [513] of our (Armenian) [1063/64] era.
8 Now the (Seljuk) king came with many myriads of armed troops and entered our land, spreading dread and terror among those far and near. He trampled on and overturned many lands until he reached the city (of Ani) which had reached the limit of sinfulness.
9 He pitched his tent opposite the city of Ani and spread his army throughout the breadth of the country. He tried and devised stratagems to destroy that (city) gate of iron and the locks of copper which opposed his kingdom, but because he grew disheartened because of the fortification (of the place), although the battle was growing more intense, he wanted to depart.
10 He did not know that the Lord had implanted discord, disunity and chaos between the guards and the princes. Just then, (the guards) leaving off fighting, took to flight; and, confused by fear, no one looked with concern upon his relatives or important friends. Rather, each was seized with fright.
11 When the armed (Seljuk) troops which were fighting outside saw this, they made way over the wall, and poured into the city like the foaming billows of the sea. Putting the Persian sword to work, they spared no one. Now the multitude of men and women applied to the kings’ palace as if they could save themselves there, while others fled to the stronghold called Nerk’i (Inner) fortress.
12 As for those who were holed up within the city, when the enemy saw that they were unprepared, lacking fighting men, food or drink, (the Seljuks) surrounded them and terrified them so much that unwillingly they came forth.
13 One could see there the grief and calamity of every age of humankind. For children were ravished from the embraces of their mothers and mercilessly hurled against rocks, while the mothers drenched them with tears and blood. Father and son were slain by the same sword.
14 The elderly, the young, priests and deacons also died by the same sword. The city became filled from one end to the other with bodies of the slain, and (the bodies of the slain) became a road. From the countless multitude of the slain, and from the corpses, that great stream which passed by the city became dyed with blood. Wild and domesticated beasts became the cemeteries of those corpses, for there was no one to cover over the bodies of the slain with the needed earth, no one to bury them.
15 The lofty and beautiful palace was burned because of the injustices committed within it, while all (other) structures were transformed into mounds of earth. The usury and treachery there ended.
16 This is the fate of unjust cities which are built with the blood of others, are made luxurious by the sweat of the bankrupt, and which fortify their homes with usury and injustice, having no pity for the poor and indigent. They expect only pleasure and comfort and do not desist from foul activities. Rather, they are drunk from the desire which has seized hold of them.
17 What becomes of such when the anger of the Lord strikes? They wither and are destroyed like wax in fire, be they kings or be they princes, as we have seen from what has been narrated. But the king of Persia, having ruled over numerous districts, returned to his own land with inestimable booty.
Գլ. 25
0 Now there is no need to record or narrate in writing incomprehensible or extremely difficult matters since no one has imposed such a task upon us nor demanded it of us. Nor are we capable of such.
1 Therefore, many important accounts included among such categories, we have omitted, leaving them to (writers) more eloquent and intelligent than we. Perhaps someone may request it of them, and (perhaps) I am encouraging the capable to undertake (such a task). However, since omission of an account of the war between the two monarchs would damage (this history) not a little, we regard it as necessary to dispense with such a great event (even if only) in an abbreviated fashion.
2 Emperor Diogenes (Romanus [IV] Diogenes, [1068-1071]) was more or less the sixtieth monarch after Constantine the Great, according to the enumeration of emperors. When he saw that the king of Persia had taken not a small part of his kingdom, and had put the Greek lieutenants to flight and taken back to his own land great booty and many captives, (the Byzantine emperor) ten years later decided to make war, in order not to appear unmanly and frightened, and in order not to leave to posterity a bad impression of himself.
3 With arrogance and in great rage, he crossed the sea, as though traversing the land. Halting in Biwt’ania, he assembled a countless host, for yet did he possess a broad and extensive kingdom whose borders stretched from the valleys of Phoenicia (where the great (city of) Antioch stands) as far as the fortress of Van, and the entire Rshtunik’ country opposite (the district of) Her.
4 Seeing such a multitude of troops assembled in one place, he arrogantly grew proud, thinking it impossible to be vanquished by any kings born of this earth. But he did not remember the words of the prophet that the king does not triumph through the multitude of soldiery, nor does the giant (triumph) because of his strength, but rather through the right hand and arm of the Omnipotent.
5 Now with an infelicitous plan (the emperor) sent numerous troops under commanders along a different road, while he himself with a great host travelled East until he reached the great city of T’eodupolis (Karin, Erzerum), where he arranged the cavalry.
6 Sin is dreadful and sinners are denied the wisdom and adoption of God, but most unbearable of all is arrogance held by princes and kings, unschooled by the memory of arrogant folk in the past who were destroyed. That wicked disease destroys all who become affected by it, because the adversary of arrogance, according to the Proverbs, is none other than God himself.
7 Consequently, (the emperor) did not allow his troops to rest until the other masses of soldiery arrived, such that encouraging each other onward to bravery and valor, they might have formed one great army, capable of terrifying the enemy. No, (the emperor) wanted to win the war using only those men he then had with him.
8 He quickly reached the place where the king of Persia was encamped, by the borders of the district of Manazkert. There did he pitch his royal tent, opposite the Persian brigade, and he fortified the area around himself and designated the day of battle.
9 But the wily king of Persia out of fear sought to start the fight before the scattered troops could arrive to strengthen the emperor and make it impossible for him to fight. He considered it better to fight against two masses than against three. Therefore, he hurried and speeded up the pace of preparations until the Greeks were forced to come out against the prepared and organized Persians.
10 And when, both sides had let loose with their insults, and clashed with one another in military order, when neither side appeared the defeated side, then suddenly a great brigade devoid of piety, rebelled from the Byzantine emperor and crossed over to the side of the enemy.
11 As a result, many soldiers were killed, and thereafter they fought without resolve and not bravely and in an organized fashion. At this the Persians became aroused and turned bold and unconquerable.
12 But since the Byzantine emperor was uninformed of what had transpired and did not know the reason (for the turn of events) he had filled up with rage against the Armenian troops and people and looked upon them with hatred. Yet, when he saw them fighting with dedication, when he saw the boldness of those braves who did not fear the able Persian archers, but rather were stoutly resisting and not turning tail and did not abandon the king as many had (no, instead they risked death so that after death they would leave a good name of loyal bravery), then did he display great affection for them and promise them unheard of rewards.
13 Now the emperor looked up from where he was seated, and he observed the champions, and he saw his troops in confusion and flight. So he quickly arose and dressed and armed himself like a warrior and reached the field of battle like a streak of lightning.
14 He made corpses of many of the Persian braves and quickly struck terror into the troops. But he did not know that the general of the Lord’s troops who had appeared to Joshua and given him victory, was not with him. Nor did the Lord come to our troops with weapon and shield, nor did He unsheathe His sword against the enemy and stop them. And the Lord of power did not intervene nor was He for us a horn of salvation and hope.
15 Rather, He kept His strength to Himself and betrayed us into the hands of our enemies and to the insults of our neighbors, and He gave us as lambs for slaughter. Our bows turned to dust, our weapons were destroyed, our forces weakened and deserted, for the Lord had taken away His power and the desire for valor from our troops and princes. He took from them sword and ability, and gave it to the enemy, because of our improper conduct.
16 Now they took (the Byzantine emperor)—that world-ruling lord of a great throne—and stood him before the king of Persia as though he were a frightened, guilty slave, hand-cuffed. But God, who strikes and then heals, whose humane benevolence is without limit, does not destroy the one He is advising. Rather, He pardons us after a little temptation so that we understand our weakness. He kept and pardoned that occupant of his foot-stool by kindling affection and concern in the heart of the beast-minded king of Persia, who looked upon (Diogenes) as upon a beloved brother. And he released him graciously and with much care.
17 But the one whom God had freed from the hands of foreigners was blinded by his own folk, treacherously, shamefully and then killed. And indelible blood rained upon that kingdom.
18 Thereafter the power of princes and soldiers ended, and triumph was no more given to that kingdom. And the princes dealt treacherously and spitefully with one another, and justice of the court was ended. They achieved only the land’s destruction, not its salvation.
19 Meanwhile the Lord became filled with rage and sent many (foreign) peoples for vengeance. (He brought) from the Mountains of the Moon and from the great river crossing northern India, wicked peoples speaking foreign tongues to flood like gushing water over our lands; to establish their headquarters by the shores of Ocean Sea (? Caspian Sea) and to pitch their tents opposite the great city, filling up our entire land with blood and corpses and eliminating the orders and religion of Christianity.
20 The king of Persia, Albaslan (Sultan Alp-Arslan, [1063-1072]), then observed his great triumphs and the victories of the three battles he had waged. While it is true that the first time Manazkert remained impregnable, nonetheless he was able to overturn many lands with the sword and captive-taking. Furthermore (during) the second (invasion) he overturned Ani with the stabbings of swords, and then he set it on fire, leaving it a desert. Because of such (victories, Alp-Arslan) fearlessly and proudly went before the Byzantine emperor.
21 But he had made this vow to himself that should he capture him (Diogenes) he would free him to return to his kingdom with affection and honor. He had confirmed this with an oath so that there be peace between the Iranian and Byzantine kingdoms.
22 So, when he emerged triumphant from this (last) battle as well, when what he had wanted to come to pass did in fact transpire, and when the one whom he had dreaded and quaked at stood there before him, bound, like one of his servants, then did (Alp-Arslan) recall that compact which he had made with God. (Alp-Arslan) elevated (Diogenes) and seated him on his right. And he exalted him as a faithful friend and made an oath with him that “hereafter let there be no discord between you and me; rather, rule over your kingdom in peace, and we shall do the same with respect to the Persian lordship. But I shall keep what I took in battle, and no longer invade your land.”
23 And (Alp-Arslan) freed him with great honor. Subsequently when (Alp-Arslan) learned that (Diogenes) had been captured by his own lords and treacherously blinded, that he had not reigned as monarch but rather had been tortured to death, then did he fill up with wrath and rage. He wanted to avenge the one who had become dear to him. But then death overtook (Alp-Arslan, [d. 1072]) and he quit this world, following all those fashioned of earth, to (the place) where kings and paupers (dwell) together.
Գլ. 26
0 The Colophon of This Book.
1 I considered it important to remind our beloved brothers, in written form and to explain the obvious and familiar events, just as in the beginning we had briefly occasion to discourse on the providence and limitlessness of God.
2 Events may be compared with the quickly-moving, beautiful, luminous element (tarrn: “element” “comet,” “super-nova”) which faced earthward. For while it was fully lit, it was in its mid-course, speedily headed toward earth a shadowless hemisphere, wearing an expansive robe woven of sins committed over a long period.
3 But that robe which it had donned, so thickly enveloped it that it blocked those unbelievably brilliant rays. And (the comet’s intensity), which had been so strong that the eye could not gaze at it, then became weaker than the (distant) stars and merely its outline was visible.
4 By its example (the comet) symbolized the eclipse of the luminous, shadowless orders of the Church; as well as the turning to invisiblity and darkness of the soul’s brightness and the bright rays on the path of virtue.
5 For afterwards, as I mentioned above, from the time of this (celestial event which took place) in the year [482] of the Armenian Era [1033/34], until the present the covenant of holiness and the Church’s order(s) have decayed and become corrupt. Nor did we hear of any talk of peace or news of good things; nor were any monuments to victory erected, neither by kings nor princes.
6 This was not all: for the clerics were unable to resist the war-loving dew; rather, weakened and turned powerless, intemperate and crooked, they fell under the enemy’s hand. The land became full of discord and anger.
7 Step by step the prophecy of its eclipse became actualized, because afterwards our enemies attacked us and made us wear the dress of mourning and sorrow; and joy quit the land.
8 Now when such disastrous tribulations and world-shattering misfortunes spread throughout the entire country, the southern fire rose up and burned those lofty strongholds and impregnable towers as though they were made of wax, the kings and princes grew weak and declined, and hope of an expected refuge left us.
9 Rather, the Lord’s wrath was visited upon us one and all. For the houses of prayer were pulled down, and the foundations of palaces for the foreigners were laid with stones which had (previously been) anointed with holy oil; the blessed sacrament ceased and we became the object of the pagans’ ridicule and insult. We were abused, became lost, and were leveled to the ground; and we became like dried bones lacking any hope of breath or life. And the sins of our fathers were visited upon us, as vengeance for the sins of our ancestors was demanded of us.
10 The punishment was visited upon us sevenfold, for the name Christian was considered an object of deriding jokes and insults. Right and the law quit us, nor was there room for our tears and sighs, since their (Seljuk) piety consisted of depriving, robbing and killing us.
11 The clothing necessary to cover our nakedness seemed evil to them. Thus, when they saw us naked and disgraced, yet more did they rejoice. From the many disasters visited upon us we became lean and wasted and circulated about the country trembling and in horror. Our food gave us no strength, and our drink was bitter from fear and from the threats of our lords. Because they did not believe that we possessed a God in heaven or that our prayers and supplications would reach Him.
12 For the Lord willed that we be afflicted by such punishments, that we be persecuted and tormented, that every age be tortured, that we be exiled and denied His presence, as folk worthy of punishment and guilty; that we be dispersed and sent far away to live among foreign peoples, so that perhaps our rebellious, disobedient and unbridled natures be restrained, and that we be subjected to His scepter of counsel as was Israel in the days of Elijah, and Samaria in the days of Elisha.
13 Yet they in any case, still had a ray of hope, the supervision of kings and princes and—what is more important—they had the gracious enlivening words of prophets by which they were fortified and were able to withstand the straitening trials visited upon them by the Lord.
14 Our situation is more difficult and serious than anyone else’s, for we are without king, prince, lord or overseer, spiritually and physically, and we were unable to find a single place of refuge. Rather we are weakened and obedient under pagan kings and bear severe blows from their scepters every day.
15 For since we did not serve the Lord, we must serve foreigners; and since we disdained fear of the Lord we are now daily consumed with fear (of the Seljuks). Because we worshipped the Lord lazily we must now revere and serve them day and night. Still, God did not punish us according to our crimes, but rather with kindness and mercy did He hurl us into the furnace of counsel, to bring us to our senses and make us useful.
16 For if You put our sins in a balance-scale, they will weigh more than the punishments which we have received from You, and Your torments are lighter than our guilt. Lord, subject us to all torments and misfortunes, but abandon us not; bring down upon us all trials and disasters, but, Lord, only deprive us not of Your love.
17 It is better to place ourselves in Your hands and accept counsel and agony from You than to stand away from You, unschooled. It is better to approach You with torments and difficulties than to depart from You and dwell in tranquility and ease. To us it is important that Your blessed name be upon us, that we be considered (worthy of Your) inheritance, that You accept us as Your people of the New Covenant (sealed) with the venerable blood of Christ.
18 By Your creative will, withdraw not Your hand from us so that we not be totally worn out by the torments of those pagans who hate You. For all of this and more than was written in this book was visited upon us because of our sins.
19 Now we consider sufficient what we have written about the turbulent disasters occurring in our day, what we bore from the pagans, and we have presented this divided up according to place, land, and city, in sections. For we encountered not one day or time of tranquility or ease. Rather the entire time of our days was full of agitation and difficulty and yet more torments and disasters occurred as time progressed.
20 Nor was there one of them (of the Seljuks) well-disposed toward us despite the fact that they have lived among us for many years. Resembling the viper, their rage did not let up; resembling the fire, their greed had no bounds. For whatever they proposed regarding us was evil. Their words were full of treachery.
21 Therefore, each morning dawned with them effecting yet another evil. Such were all of their plans: to wear out and exhaust us as an old coat, and to efface any memory of us in their minds, so that they would not look and find us alive. No, our cemeteries were to vanish under their feet.
22 For narrating this account, we should have had the ancient chroniclers of history who would have stamped this book with their proper and appropriate words, bringing together without error what transpired in the present and the past, leaving behind themselves an account of what had happened. Accounts of our predecessors have done this.
23 But as to what we have written in this book, it is not complete, but merely the beginning of things that happened, and what we experienced, for we were unable to put in writing or remember everything. However, we have set all of this down so that you would read and know that the causes of it all were our sins; and so that looking upon our writing you would be terrified by the face of the Lord and tremble with dread at His strength; and so that through confession and atonement done in advance you might stay His punishments, and not (have to) withstand them after they have descended.
24 THE END
| տաստաս՝ | որդի առաջնոյ Խոսրովայ, սպանեալ զերկրորդն |