1:0 Քանզի բազում աշխատութեամբ է գտանել զշար ազգաբանութեան տանն Արծրունեաց, վասն հեռաւոր ժամանակաց կացեալ եւ դիւանացն անյայտութեանց ի մէջ Հայաստանեայցս՝ եւ հրաման հարկեցուցանող ճոխութեան քո ստիպէ զմեզ, ճեպել փութալ առ գիւտն հանդիսանալ եւ կարգել ոճով զփափագելին քո յայտարարական գրով, դրոշմել կանոնել ի գիրս աստ եւ ի մեր կար տաժանմամբ ի խոյս եւ ի խնդիր ելեալ զհաւաստին գտանել՝ եւ հնախօսս շարագրական մատեանս եւ ի բազում վէպս պատմութեանց անցեալ գրեցի, որ ինչ բաւականանալ ձեռնհաս եղէ, սկսեալ յԱդամայ մինչ առ մեզ հասեալ ժամանակացս գիւտ:
| 1:0 It is [only] with great effort that one can discover the genealogy of the house of the Artsrunik’ because of the far- off times and the disappearance of archives in Armenia. But the pressing command of your lordship obliges us to pursue rapidly this search and to set down in proper style and to register in this book your desire in eloquent words. Great labour have I expended in the search for what is reliable, perusing the written works of antiquarians and many historical accounts; and I have written down whatever I was able to discover, beginning from Adam down to our own time:
|
1:1 Եւ զի [Ժ] ազգացն շարք առանց ստութեան կան գրեալ յամենայն մատենադարս՝ յերկրորդն հարկ է մեզ զոճն կանոնել, որ յետ Նոյի եւ անդր ազգացն բաժանմունք յառաջ խաղան, ըստ ցեղից ցեղից ի կարգ անկեալ աշխարհաբաժին ցեղակարգութեամբ. եւ ի մէջ առից, թէ ըստ բազմաշուրթն լեզուացն յետ աշտարակաշինութեանն, յորմէ՛ ցեղէ էառ աճել սերունդք Արծրունեաց տոհմին. եւ զի հաւասարութիւն երից ազգացն, այսինքն որդւոցն Նոյի, կարգաւ կանոնեալ դրոշմեալ կան յոլովից գիրս՝ ոչ է մեզ հարկաւոր զնոյն երկայնաբանութեամբ երկրորդել:
| 1:1 Since the order of the ten nations is accurately written in all accounts, the next task for us is to set down in order the divisions of the nations following Noah, arranging them according to tribe and the dividing up of the world. So, I shall discuss, according to the manifold languages after the building of the tower, from which tribe the Artsruni family arose. And since the equality of the three nations, that is, of the sons of Noah, has been set down in order in all books, there is no need for us to repeat that at length:
|
1:2 Եւ արդ ըստ Եւսեբեա բազմայեղ յեղանակաց խուզմանցն եւ ըստ Ափրիկանոսի հաւատարմաբանութեանն եւ ըստ Մովսէսի քերթողի՝ նախ ի մէջ առից զորպիսութիւն ազգացն բաժանմանցն գրել:
| 1:2 Now, following the multifarious researches of Eusebius and the faithful account of Africanus and Moses K’ert’oł, first I shall expound how the divisions of the nations came about:
|
1:3 Եւ անդէն զտարակարծելի գիւտիցն յոյս երկբայութեան՝ յայլոց քննողական աշխատութեանց եդից առ ընթեր թելադրութեամբ. զի անտի եւ անտի ի բաց կացցեն տարակուսական մտածութեանց ծուփս խորհրդոց ի քումմէ հանճարեղ խոհականալիր բանգիտութենէ: Եւ արդ ունի պատմութիւնս այսպէս:
| 1:3 Then I shall set down the more unlikely and doubtful suggestions from other critical works for comparison, so that by your intelligent and wise erudition you may be able to cast aside the erroneous aberrations of these opinions. The story runs like this:
|
1:4 Նոյ ծնանի երիս որդիս, զԶրուան եւ զՏիտան եւ զՅապիտոսթէ, որ են Սեմ, Քամ եւ Յաբէթ: Սեմ ծնանի զԵղամ եւ զԱսուր եւ զԱրփաքսաթ եւ զԱրամ եւ զՂուդ: Ասուր շինէ զՆինոս քաղաք, որ է Նինուէ, որ կոչի առաջին Ասորիք:
| 1:4 Noah begat three sons: Zrvan, Titan, and Yapitost’ē, who are Sem, Ham, and Japheth. Sem begat Elam and Asur and Arp’aksat’ and Aram and Lud. Asur built the city of Ninos— which is Nineveh, called the capital of Assyria:
|
1:5 Իսկ Նեբրովթ ի Քամա շինէ զԲաբելոն առաջին քաղաք, եւ առաջին թագաւորէ ի վերայ երկրի: Եւ քանզի էր Բաբելոն վիճակեալ Սեմա՝ եւ բռնազբօսութեամբ Նեբրովթ յինքն գրաւէ, եւ հաստատէ անդ զթագաւորութիւնն Եթովպացւոց: Իսկ Ասուր որդի Սեմա զՆինուէ շինէ առաջին քաղաք Ասորւոց թագաւորութեանն:
| 1:5 Now Nebrot’, [descended] from Ham, built Babylon, the first city, and was the first to rule on the earth. But because Babylon had fallen to Sem’s lot, Nebrot’ seized it for himself by force and established there the kingdom of the Ethiopians. Whereas Asur, son of Sem, built Nineveh, [as] the capital city of the kingdom of Assyria:
|
1:6 Արդ զիա՞րդ յետ բազում ժամանակաց զՆինոս ասեն շինել զՆինուէ, զայրն Շամիրամայ, որ ծնաւ զՆինուաս. յորոց աճմամբ յառաջանայ կարգն եւ գայ հասանէ ի Սենեքերիմ արքայ, առ Եզեկիայիւ Եբրայեցւոցն առաջնորդաւ եւ առ մերովն Հարամայիւ:
| 1:6 But why do they say that it was a long time later that Ninos built Nineveh? He was the husband of Semiramis, and begat Ninuas, whose lineage extends as far as King Senek’erim in the time of Hezekiah, leader of the Hebrews, and our Haramay:
|
1:7 Ոչ վարկպարազի, որպէս ինձ թուի, ի ճախ է զանց առնել զխնդրոյս այսորիկ զպատճառն, բովանդակաբար բացայայտել զհաւատարիմն գրել, թէ արդեօք Ասուր, որ զՆինուէ շինեաց, հաւ Նինոսի՞ իցէ ի ծննդոց Սեմայ, ուստի Նեբրովթ, կամ թէ արդեօք ազգն Արծրունեաց Սեմա՞յ սերունդք իցեն, թէ Քամայ ի Նեբրովթայ:
| 1:7 It seems to me that it is not appropriate cursorily to pass over the reason for this enquiry. [Rather we should] expound it in toto and write down the truth. Was indeed Asur, who built Nineveh, the grandfather of Ninos from the offspring of Sem, from whom Nebrot’ [was descended]; or is indeed the race of the Artsruni descended from Sem or from Ham by Nebrot’:
|
1:8 Քանզի որպէս գրեցաւն՝ Ասուր ի Սեմայ շինէ զՆինուէ, եւ Սենեքերիմ պայազատաբար թագաւորէ ի Նինուէ, եւ ասի Ասորոց թագաւոր: Հաւաստիս այս մեզ Եւսեբիոս Կեսարացի, Յուլիանոս Աղիկառնացի՝ ստուգաբանեն զթագաւորս Ասորոց ի զաւակէ Սեմայ զաճմունս առնել, որպէս ի կանոնեալ սահմանէն իմանալ: Եւ ունի պատմութիւնն այսպէս. Տիտան բռնացեալ ի վերայ Զրուանայ՝ առնու զԲաբելոն եւ շինէ քաղաք թագաւորութեան իւրոյ անդ, որ էր հինգերորդ Զրուանն Քսիսութրեա:
| 1:8 For, as has been written, Asur, descendant of Sem, built Nineveh, and Senek’erim ruled over Nineveh by succession and was called king of Assyria. This is confirmed for us by Eusebius of Caesarea and Julian of Halicarnassos, [who] aver that the kings of Assyria descended from the offspring of Sem, as is known from the established account. For the story runs like this. Titan dominated Zrvan, captured Babylon, and built his royal capital there. Zrvan was the fifth [generation] from Ksisutra:
|
1:9 Իսկ Ասուր երրորդ ի Սեմայ՝ առաջին շինէ զՆինուէ. եւ Նինոս տասներորդ ի Սեմայ եւ ի Քամայ. եւ է Նինուէ իսկապէս վիճակ Սեմայ, եւ Նինոս ի զաւակէ Քամայ ըստ Արիսդոնեա Քաղդէացւոյ եւ ըստ Եւսեբեա Կեսարացւոյ եւ ըստ Մովսէսի Խորենացւոյ եւ ըստ Յուլիանու Աղիկառնացւոյ ստուգաբանի:
| 1:9 Now Asur, third from Sem, was the first to build Nineveh. Ninos was the tenth from Sem and from Ham. But Nineveh was really the lot of Sem, while Ninos is assured to be from the offspring of Ham according to Ariston the Chaldaean and Eusebius of Caesarea and Moses Khorenats’i and Julian of Halicarnassos:
|
1:10 Եւ քանզի առեալ էր Կռոնեայ իւր կին զՌեա յազգէ Զրուանայ, եւ յինքն գրաւեալ զթագաւորութիւնն՝ եւ ոչ զոք թուլացուցանէր թագաւորել Զրուանայ, դաշնաւորել երդմամբ՝ մինչեւ որ ի կնոջէն Ըռեա որ ի Զրուանայ զարմիցն էր ծնեալ արու՝ անդէն ի ծննդեանն սատակէր. բայց միայն մանուկ մի Դիոս անուն, զոր գաղտաբար ապրեցոյց մայրն, որպէս յետ բազում ժամանակաց զՄովսէս ի յԵգիպտոս, եւ անտի եւ անդ ոչ ոք զօրէր Զրուանայ թագաւորել. բայց միայն կին մի անուանի Դիոնիսեայ, հարստայեղց վավաշոտ հոմանի բարուք. սա անուանէ զանուն իւր ըստ անուան հաւոյն իւրոյ Սեմայ՝ Սեմիրամ. որ ըստ սիւղաբայիցն ի հայկական լեզուէ Շամիրամ ձայնաւորի:
| 1:10 Because Kronos took as his wife Rhea from the family of Zrvan and seized for himself the kingdom, he did not allow any [descendant] of Zrvan to rule and made a sworn pact that whatever male was born from his wife Rhea of Zrvan’s descent was to be slain at birth. But one child only, Dios by name, was secretly saved by his mother, like Moses in Egypt much later.
Thus no [descendant] of Zrvan was able to reign save only a woman named Dionysia— very opulent, licentious, and sensual.
She called herself Semiramis, after her grandfather Sem— which in the Armenian language is pronounced Shamiram:
|
1:11 Առ սա յանգուցեալ Բելեանն Նինոս առնու իւր կնութեան, զի Շեմիրամն ամրանայր ի բնիկ իւրեանց քաղաքին Նինուէ, եւ մտանէ Նինոս ի համար Ասորեստանեայց թագաւորաց ընդ կնոջ իւրոյ Շեմիրամայ. քանզի ոչ էր օրէն թագաւորացն եւ օրինադրացն զկանանց ազգի թիւ ազգաբանութեան շարել, բայց միայն ըստ ժամանակագրութեանն կանոնի, որպէս եւ յԻսրայէլի զԳոթողիայ, եւ յԵգիպտոս զԿղէոպատրեայ դուստր Պտղոմեայ Դիոնիսեայ:
| 1:11 Captivated by her, Ninos of Bel’s line took her to wife, for Shamiram was ensconsed in their native city Nineveh. So Ninos entered the roster of kings of Assyria through his wife Shamiram, since it was not the custom for the female line to be included in the genealogy of kings and legislators, save only according to the requirement of chronology— like Got’ołia in Israel, and Cleopatra daughter of Ptolemy Dionysius in Egypt:
|
1:12 Նա եւս ծանօթագոյն քեզ գրեմ, զՓրկչին մերոյ Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի զըստ մարմնոյ ազգաբանութիւնն գրելով Աւետարանիչն Մատթէոս՝ եւ թուէ մի ըստ միոջէ, սկսեալ յԱբրահամէ եւ գայ անցանէ մինչ ի Յովսէփ, եւ լռէ վասն Մարեմայ զազգաբանելն:
| 1:12 As a better- known example I can quote you our Saviour the Lord Jesus Christ. Explaining his genealogy in the flesh, the evangelist Matthew counts [the generations] one after the other beginning from Abraham and coming down as far as Joseph, yet is silent about the genealogy of Mary:
|
1:13 Եւ քանզի ոչինչ հաղորդութիւն ունէր Յովսէփ առ ծնունդն Քրիստոսի՝ մտանէ յազգահամարն փոխանակ Մարիամու կնոջ իւրոյ զոր վերագոյնն գրեցի. զի ոչ էր օրէն զկանանց ազգի թիւ ազգաբանութեան շարակարգել: Նոյն գունակ եւ զՂուկա ազգաբանութիւնն գտցես շարածեալ ի վերջէ յառաջ, եւ ասէր որպէս կարծէր զՅիսուսէ՝ ի Յովսեփայ ի Յակովբայ ի Հեղեայ, եւ ապա մի ըստ միոջէքն:
| 1:13 Although Joseph had no share in the birth of Christ, he is included in the genealogy instead of his wife Mary, as I mentioned above. For it was not the custom to mention in the genealogy the list of the female line. Likewise, you will find the genealogy of Luke set out from beginning to end; he says “ as was supposed” Jesus [descended] from Joseph, from Jacob, from Hełi, and so successively:
|
1:14 Այսպէս եւ Շամիրամ կին, ի յազգէն Սեմայ, թագաւորէ Նինոսիւ արամբ իւրով ի վերայ Ասորեստանի պայազատաբար, ընդվզեալ ի վերայ Նինոսի, որպէս թէ եկեալ պանդխտաբար մտանել ի թագաւորութիւն Շամիրամայ ի Սեմայ:
| 1:14 So also the woman Shamiram, from the progeny of Sem, ruled through her husband Ninos over Assyria legitimately, having rebelled against Ninos on the grounds that he had come as a foreigner to enter the kingdom of Shamiram [descendant] of Sem:
|
1:15 Յաւել եւ զինչ գրեալն է զվավաշոտ ցանկասիրութեամբ թեւակոխել: Բայց որպէս բացայայտեցաւ՝ Շամիրամ սեպհականեալ թագաւորէ յազգէ Ասուրա ի Սեմայ Ասորեստանի բնիկ իւրեանց տէրութեանն, եւ պայազատեալ մի ըստ միոջէ մինչ ի Թոնոս Կոնկողեռոս, որ յետ [ՁԸ] ամի Սենեքերիմ յառաջանայ ի գահ հայրենի իւրոյ թագաւորութեանն մեծաւ զօրութեամբ, եւ առնու զԲաբելոն, եւ շինէ զՏարսոն ի ձեւ Բաբելոնի, գետոյ ընդ մէջ անցանելոյ որպէս խոնարհագոյն մասնաւորաբար գրեմ:
| 1:15 Add to that what is written, that she palpitated with lasciviousness. But as has been explained, Shamiram of the progeny of Asur from Sem reigned in her own right over Assyria, their native empire; and her descendants [ruled] legitimately one after the other down to T’onos Konkołeṙos. Eighty- eight years later Senek’erim succeeded to the throne of his ancestral kingdom with great power. He captured Babylon and built Tarsus on the model of Babylon, a river running through the middle, as I shall describe in detail below:
|
1:16 Որ ապա յետ սպանմանն Սենեքերիմայ յորդւոց իւրոց՝ բուռն գնդաւ Ադրամելէք եւ Սանասար գան մտանեն ի լեառն Սիմ, որ յանուն հաւոյն իւրոյ Սեմայ անուանեալ էր լեառնն: Որպէս եւ պարսկային ձայնին ի Զրուանն անուն զԶարուանդն անուանեն: Եւ եղեալ նոցա ի Սիմ լերին մինչ ի Տիգրանն Հայկազնեաց:
| 1:16 Then after the murder of Senek’erim by his sons, Adramelēk’ and Sanasar came with a strong force to the mountain Sim, which mountain had been so named after their grandfather Sem— just as in Persian they call Zaruand after Zrvan. They stayed on Mount Sim until [the time of] Tigran Haykazn:
|
1:17 Բայց քանզի աւերեալ էր զՆինուէ Նաբրովթայ ի բռնանալն ի վերայ Սեմեացն, եւ զԲաբելոն փոխանակ նորա շինեալ՝ ի թագաւորելն Նինոսի առնու զԲաբիլոն եւ շինէ զՆինուէ, եւ փոխէ անդ զթագաւորութիւնն Ասորեստանի: Դարձեալ քանզի Մեստրիմ ի Քամայ ըստ բաժանման ազգին եւ աշխարհին, շինէ զԵգիպտոս եւ անդ հարստանան ազգապետաբար, եւ առանձին թագաւորեն Ասորեստանեայքն՝ ի կանոնի անդ գտցես զՆինոս եւ զՇամիրամ եւ զԱբրահամ եւ զվեշտասաներորդ հարստութիւն Եգիպտացւոց, եւ ի չորրորդ դպրութեանն Յուլիանու Աղիկառնացւոյ, որպէս եւ ի չորրորդ դպրութեանն Մովսէսի:
| 1:17 But because Nebrot had destroyed Nineveh when he overthrew the [descendants] of Sem and built Babylon in its place, when Ninos became king he captured Babylon and [re-] built Nineveh and moved there [the capital of] the Assyrian kingdom. Furthermore, because Mestrim at the division of the nations and the world built Egypt and [the descendants] of Ham there flourished as rulers, the Assyrians ruled separately. You will find in the canon table [of Eusebius] Ninos and Shamiram and Abraham and the sixteenth dynasty of Egypt, and also in the fourth book of Julian of Halicarnassos, as in the fourth book of Moses:
|
1:18 Իսկ Նինոս եւ Շամիրամ տիրեն Ասիացւոց եւ Եգիպտացւոց հարկապահանջ հնազանդութեամբ, այլ ոչ զազգին ի բաց բառնալով զպայազատութիւն աշխարհին: Զայս սակաւուք ի մասնէ գրեցի ճանաչել միայն զազգս:
| 1:18 So Ninos and Shamiram ruled over Asians and Egyptians and subjected them to tribute, but without removing those nations’ legitimacy. I have set down this brief account merely to make known the nations:
|
1:19 Եւ արդ քանզի կարգ բանիցս էած զմեզ առ այս խնդիր՝ պարտ է նախ գիտել թէ որո՛վ օրինակաւ Քաղդէացւոցն մատենագրութիւնք զթիւ նահապետացն տասամբք համարին թուով ըստ աստուածահրաման գրոցս, իսկ զանուանս նոցա այլափոխ ասելով զատանին:
| 1:19 Now since the order of my narrative has brought us to this question, we must first realize by what manner the Chaldaean books reckon the number of patriarchs as ten in accordance with Divine Scripture, yet differ [from Scripture] by calling them different names:
|
1:20 Նոյնպէս եւ զպայման ժամանակացն յանբաւ բիւրս ամաց ձգեն, որ ոչ եւ ըստ միոյ յեղանակի հաւաստանայ առ ի ցուցումն, ոչ արեգական բերմամբ ի նոյն կէտ ամսոց եւ աւուրց եւ ըստ չորից փոխմանց առ ի յեղումն ժամանակի տարւոյն, այլ եւ ոչ ըստ լուսնական լրութեանն եւ սուզականութեան:
| 1:20 Likewise, they stretch out the periods of time to infinite myriads of years, which is not a convincing demonstration following one mode [of reckoning]— neither by the movement of the sun for identical periods of months and days according to the four seasons as they change through the year, nor again according to the waxing and waning of the moon:
|
1:21 Քանզի թէպէտ եւ անվաւեր ի նոցանէ գրեցեալքն ասացան՝ այլ բազում ինչ եւ առ ճշմարիտն ստուերաբանեն, եւ նախ նոքա եղեն գտակք գրոց, թէ եւ Յոյնք համարին Պտղոմէիւ պարծիլ՝ երբեմն ի հաւաքումն միահամուռն մատենից ազգաց ազգաց, եւ յեղուլ ի լեզու յոյն. այլ այսոքիկ փոյթք յօժարութեան առ ի յայլոց ասացելոց նախագունից տեղեկութիւն, եւ ոչ ինքեամբ եւ կամ նովաւ գտանել զհնարս գիւտի գրոց, թէպէտ եւ յառաջ քան զնա, այլ ոչ թէ եւ քան զԲաբելացւոցն իրս, զոր ոչ միայն Յոյնք՝ այլ եւ այլ ազգք ոչ երեւին այսուիկ նախկինք. քանզի Յունաց հուսկ երբեմն յետոյ գտաւ գիր ի Կադմեա յումեմնէ Փիւնիկեցւոյ:
| 1:21 For although their writings are unreliable, yet they have alluded to many things rightly. They were the first inventors of writing, even if the Greeks presume to boast of Ptolemy for having at some time collected all the books of every nation and having them translated into Greek. But these zealous concerns were [merely] with a view to information from what others had said previously, and not a personal effort to invent writing— although before him, except as concerns the Babylonians, not only the Greeks but other nations also do not appear to have preceded him. For the Greek script was invented later by Cadmus, a Phoenician:
|
1:22 Եւ զի առ այսոսիկ փոյթ եղեւ մեզ քննասիրութեամբ լինել հասու եւ ոչ զանց առնել՝ աստանօր պարտ է սակաւիկ մի յապաղումն տալ պատմութեանս. զի եւ աստուածատուր ասացելովքն թեւակոխեսցուք յարտաքնոցն վէպս, եւ ապա յառաջիկայիցն եկեսցուք տեսութիւն:
| 1:22 Since we were anxious to comprehend these matters critically and not skim over them, we must here make a little pause in our narrative so that we may compare the tales of those outside [the church] with Divine Scripture. Then we shall set our sights on later events:
|
1:23 Տնկեաց, ասէ, Աստուած զդրախտն յԵդեմ ընդ արեւելս. այսինքն յերկրի յարեւելս, զորոյ չունի բան ասել անդր եւս քան զնա յարեւելս ունել բնակութիւն մարդկան. որով իցէ ասել արեւմտական զդրախտն կամ ի միջոցի ուրեք. եւ զանբաւութիւն մեծութեանն յայտ առնէ սաստկութիւն յորդահոս աղբերն, որ արբուցանելով զդրախտն ընկղմի ընդ երկրաւ, եւ չորեքվտակեան անյաղթ եւ զօրաւոր գետովք ելանէ յաներեւելոյն յերեւելի աշխարհս:
| 1:23 God planted paradise,” says [Scripture], “ in Eden to the east”— that is, in a country in the East about which there is nothing more to say than that in the East men inhabited it, rather than speaking of a western paradise or of it somewhere in between. Its unlimited size is indicated by the enormity of the abundant source, which having irrigated paradise sinks into the earth and re- emerges into the visible world from its invisible [bed] as four mighty and powerful rivers:
|
1:24 Իսկ զգերազանցութիւն գեղեցկութեանն ո՞ր բերան բաւեսցէ ասել բան մարդկային, միանգամայն եւ զաստուածագործ տնկոցն հեշտալի տեսութիւն. եւ անհասական իմն շնորհիւ փառօք եւ պատուով պսակեալ զմարդն իշխանական ճոխութեամբ՝ վայելեցուցանէ դրախտին, տալով նմա բազմամեայ կենաց սահման իբրեւ զմի օր, ոչ պիտոյացեալ եկամուտ լուսոյ, որով նսեմասցի առ ի հասանել երեկոյին, ոչ ապաժամանութիւն արեգական առ ի մերժել զմութ գիշերի լուսազգեստ ստեղծուածոյն, որ յետ առաջնոցն կարգի եւ դասու՝ զերկրորդն փոխանորդեցաւ վիճակ:
| 1:24 Its surpassing beauty what human mouth could describe, or the delightful sight of its divinely planted trees? With inconceivable grace, glory, and honour he [God] crowned man with sovereign authority [over it] and gave him paradise to enjoy, also endowing him with a term of life whose many years were as but a day. It had no need of a foreign source of light whereby it might become dark on the arrival of evening; there was no delay of the sun to dispel the darkness of the night of the luminous creation, which after the rank and station of the first was moved to second place:
|
1:25 ոչ կերակուր հոսանուտ առ ի լրութիւն տարաբարձ ունակութեանց անապականին, որ դոյզն ինչ փոքրագոյն քան զհրեշտակս գոլ. եւ զի ասէ՝ գործել եւ պահել՝ ոչ իբր ի լիութիւն ամենակատար դրախտին կամ պահպանութիւն ի վնասակարաց, այլ ահա գործել զարդարութիւն եւ պահել զպատուէրն ասացեալ նմա. զի սակաւաջան նպաստաւորութեամբն իբրեւ ընծայաբեր արար լինելով, եւ այնր աղագաւ յեւս բարձրագոյնսն ձգեսցի ըստ ասացելումն՝ ի սակաւուն հաւատարիմ լինելով՝ ոչ այնմ եւեթ տիրեսցէ տնկոյն, այլ եւ բազմերջանիկ երկնայնոցն հասցէ կենաց:
| 1:25 There was no flowing nourishment to fill any deficiencies of the incorruptible; it was but a very little below the angels. As for [Scripture] saying: “ to till it and keep it,” this was not as if to complete the perfection of paradise or to guard it from harm, but rather it means to work righteousness and keep the commandment, so that by this modest service made like an offering he might thereby be raised to an even higher station according to the saying: “ being faithful in this small matter,” and not merely have dominion over the planted [garden] but also attain the bliss of heavenly life:
|
1:26 Իսկ նա ի հրապոյրս ապստամբ վիշապին ելեալ, որ բազմախարդախ չարութեամբն եհեղ առատութեամբ զդառնութիւն խրատոյն յունկն կնոջն անզգամի: Որով ընթադրեալ զսիրողական երախտիս Արարչին, միանգամայն եւ զպատուէրն՝ առ սպանօղն հատուածեցաւ, զոր ի դէպ է այժմ ասել նենգաւոր գոլ եւ անմիտ. ոչ շատացաւ ինքեան ծնելութեամբն առ ի զմայլումն հրաժարել ի կերակրոյ, այլ եւ աստուածականն ցանկացաւ փառաց, կորզել ապարասանութեամբ յինքեան եւ զպատիւ Արարչին, որով փորձիւ եւ հրապուրիչն նորա բանսարկուն ախտացաւ:
| 1:26 But he gave way to the seduction of the rebellious serpent, who in his deceitful wickedness liberally poured his bitter advice into the ear of the foolish woman. Thereby he trampled on the kindly benefits of the Creator and at the same time the command, and fell into the camp of the murderer. So it is now appropriate to call him deceitful and stupid. He was not content, for himself and his offspring, in his enchantment to abstain from the fruit, but even desired divine glory — to seize for himself in his effrontery even the honour of the Creator; in which attempt his deceiver the devil came to grief:
|
1:27 Այլ եւ նախապատիւ եւս քան զայրն յաստուածականին լինել կնոջն նախայարձակ ճաշակմամբն: Աւա՞ղ խարդախագունին այնորիկ խորհրդոյ եւ յիմարական մտաբերութեանն, որով անգիտացեալ զհողանիւթեայ իւր զանգուած՝ յահաւորէն Աստուծոյ եւ յարարչէն խորհեցաւ թիկունս դարձուցանել, որ ամենատես ակնարկութեամբ ստորիջեալ ի խնդիր կորուսելոյն հեզագնաց գարշապարօք՝ ընդելականս նմա գուշակէր գալուստ, ընտանեգոյնս եւս ձայնիւ կոչելով՝ ու՞ր ես Ադամ, աւաղականս նմա գորովալիր զանկումնն, թերեւս ինքեամբ իսկ զօգտակարօքն տածիցի:
| 1:27 As did also his wife, the first to taste [in her desire] to precede her husband in divine honour. Alas for this most false plan and foolish decision, whereby he forgot his composition of dust and intended to turn his back on his awesome God and Creator. He who sees all at a glance descended to seek out the lost one. With soft footsteps he indicated to him his approach, calling out in a friendly voice: “ Where are you, Adam?” and tenderly bewailed his fall that perchance with His help he might be cared for:
|
1:28 Իսկ նա անդէն եւ անդ հերքեալ ապաժաման առ ուղղակի տեսութիւն մեղանաց՝ առ Աստուած վերաբերէ զպատճառն, ասէ՝ կինս զոր ետուր ընդ իս, սա ետ ինձ ի ծառոյ անտի եւ կերայ. եւ թէ Ադամ առ նմանն իւր եւ օգնական զայսոսիկ՝ զի՞նչ ի դէպ իցէ կնոջն անմեղադրելի գոլ՝ օձին պատճառել, որ եւս վատթարագոյն քան զանասունն լինիցի: Ուստի եւ ըստ կարգի մեղանացն՝ եւ դժուարինք անիծիցն հետեւին, նախ օձին եւ ապա կնոջն:
| 1:28 But he, unreasonably refusing the direct recognition of his sin, ascribed the cause to God, saying: “ The wife whom you gave [to be] with me, she gave me from the tree and I ate.” And if Adam [accused] his ilk and helpmate of such things, how could his wife not be blamed for accusing the serpent, who was the very worst of animals? Hence, according to the order of the sin, first on the snake and then on the woman fell the painful consequences of the curses:
|
1:29 Իսկ եթէ մշակն մեղաց եւ անդրանիկն ամենայն չարեաց, որ ի յօձն բունեալ ոչ անիծաւ, որպիսիս ուսուցանէ վնասապարտութիւն օձին առ ի պատժականութեանն գտանել պարտաւորութիւն, որ ոչ յընքենէ միայն, այլ մանաւանդ ի գտողէն չարեաց: Առ որս ասեմք՝ եթէ ըստ ամենայն յեղանակի անբոյժն ի բարւոյ, ո՛չ մի ինչ ո՛չ ունի մասն ազնիւ՝ թէ ասիցէ ոք անիծիւք ի բաց բառնալ. նա եւ կենդանականն որ ի նմա՝ ոչ ի բարի ինչ, այլ զի անհրաժեշտ չարին կալով անմահականս չարչարեսցի:
| 1:29 But if the worker of sin and the firstborn of all evils who nestled in the snake was not cursed, this indicates the guilt of the snake in finding a source of blame for the penalty, which [was wrought] not only by himself but also by the inventor of evil. To which we respond that in every way he is incurable by good; not a single honourable aspect does he have— if one were to speak without using curses. Likewise, the vital aspect in him is not inclined to the good but will be eternally tormented, being indivisible from evil:
|
1:30 Զոր բան եւ վասն օձին սքանչելապէս ուսուցանէ Փիլոն Աղէքսանդրացի՝ յառաջ քան զդրժանացն դիպուածս՝ յոլովութիւն իմաստից ունել ամենայն շնչականաց. այլ եւ մարդոյն եւս յստակագոյնս տեսանել զիւրաքանչիւրոցն ի նոցանէ մտածութիւն. յետուստ երբեմն գտանէր ի ձեռն անիծիցն իմացեալք երկոքին. մասնաւոր ինչ մարգարէական ոգւով եղելում ի մարդն օժնդակ խորհրդածութեան արծարծել անդրէն ի ձեռն ապաշաւանացն զվրիպանացն կորուստ. ըստ այսմիկ եւ այլոց կենդանեացն զգայականօքն եւ թէ ունայնացելովք առ ի դոյզն ինչ զգուշաւորականս:
| 1:30 Philo of Alexandria teaches this about the snake wonderfully: before the occasion of this transgression he had the most wisdom of all breathing creatures; but man was able to see the thoughts of each of them even more distinctly [than any other creature]. Later, through the curse the two [good and evil] became understood. Notably by the spirit of prophecy this [knowledge] became helpful counsel for man to incite elimination of his error through repentance, and thus [to provide] some little caution to the other living creatures through their senses, even if these were useless:
|
1:31 Եւ եհան արձակեաց զնա Տէր Աստուած ի դրախտէն փափկութեան՝ գործել զերկիր ուստի առաւ: Եւ ապա զի՞նչ առ այսոսիկ առցուք ի մէջ զողբերգութեան բերումն ի հառաչանս, որով զաստուածերանն լքեալ զերկիր՝ զախտականս զայս եւ տաժանելիս փոխանորդեաց վիճակ, անբժշկական եւ ողորմելի յեղափոխմամբ. ըստ պատկերին Աստուծոյ ստուերացեալ բարձրացեալն՝ նուաստացաւ, անմահից կենաց հաղորդն՝ ի ձեռն անիծիցն հողացաւ, ի տէրութիւն կարգեալն՝ բազմադիմի չարիւք վարատեալ, եւ ծառայ ախտից եղեւ, ինքեան եւ որոց յետ իւր թողլով ժառանգութիւնս որդւոց կեանս վշտագինս հանդերձ մահուամբ, եւ ծննդականութիւնս տրտմութեամբ:
| 1:31 The Lord God dismissed him from the delightful garden to till the earth from which he had been taken. So what shall we do with regard to these matters [save] burst into sighs in our lament that the divinely blessed one left the land [of Eden] and exchanged it for this laborious and painful lot by an irremedial and pitiful exchange. Made in the image of God, he was rendered shadowy; set on high, he was brought low; sharer in immortal life, through the curse he was made dust; established in lord- ship, he was laid low with multifarious evils. He became the servant of woes, leaving to himself and his posterity as inheritance for his sons a life of labour with death and childbearing in grief:
|
1:32 Զոր պարտ էր աստանօր յոլովագունիւք ոմամբք աւաղականօք ընդ ողբակիցս՝ եւ զմարգարէականն առնուլ ի ձայնարկութիւն, «մարդ ի պատուի էր եւ ոչ իմացաւ, հաւասարեաց անասնոց անբանից եւ նմանեաց նոցա:
| 1:32 Here with many laments and groaning we must quote the prophet’s saying: “ Man was in honour and did not understand; he became equal to the irrational animals and was rendered like unto them:
|
1:33 Յետ այսորիկ եմուտ Ադամ առ Եւա կին իւր, եւ յղացաւ եւ ծնաւ զԿայէն, եւ ասէ զնա Ստացուած, թէ եւ Աստուծով՝ այլ ոչ արժանաժառանգ. եւ յաւել ծնանել զեղբայրն նորա զՀաբէլ. եւ կանխածան իմն ոգւովն Աստուծոյ ասէ զնա գոլ որդիս, զի զմահուն սպառնացեալ հօրն պատուհաս՝ աչօք իւրովք տեսցէ, եւ զինքն կերպագրեալ յորդին իւր սպանեալ ի Կայենէ:
| 1:33 After this Adam approached his wife Eve, and she conceived and bore Cain. He called him “ acquired” and “ through God”; but [he was] not a worthy heir. She bore again his brother Abel. By the prescient spirit of God he said he was his son, for he would see with his own eyes his father’s threatened punishment of death and himself mirrored in his son killed by Cain:
|
1:34 Իսկ ասելն՝ ամենայն որ սպանանէ զԿայէն՝ եօթն վրէժս լուծցէ, եօ՞թն արդեօք իցեն մեղանացն պարտիք, եթէ ըստ յաւելուածոյ սաստից իմասցին ասացեալքն Աստուծոյ, որ ի բնաւին արդարադատութիւն բնաւորեալ՝ եւ ողորմութեանն ընդ նմին լինիցի լծակից. եւ զայսոսիկ թէ բարիոք ումեք թուեսցի տեսցուք. զի եւ եօթամբք իսկ շարագրեալ չարիւք ժանդացաւ վիրագն այն ի վնաս, թէ եւ միատեսակ երեւեսցի.
Նախ առաջին՝ զի յետ աւուրց ինչ, իբր անագան իմն այլ ո՛չ նախապատիւ եւ կարեւոր. եւ զայն արատաւոր, այլ ոչ անարատ՝ երեւի յասացելոցն՝ եթէ ուղիղ մատուցանես եւ ուղիղ ոչ բաժանես՝ մեղար:
| 1:34 Now as for the saying: “ Anyone who kills Cain will suffer sevenfold vengeance,” is there really a sevenfold debt of sin? If God’s saying is to be understood according to the overplus of rebuke, suitable for righteous judgment, then likewise it will be accompanied by mercy. Let us see if this seems good to anyone. For did by a series of seven evils this fierce [saying] evolve into harm, or will it seem of a single kind?
First of all, because after some days as tardy but not most honoured or important, and faulty but not irreproachable, [Cain] appears from the saying: “ If you offer [a sacrifice] but do not divide it aright, you have sinned:
|
1:35 Դարձեալ եւ յընդիմակէն՝ ած եւ Աբէլ ի յանդրանկացն եւ ի պարարտիցն:
| 1:35 Conversely, Abel took from the firstborn and succulent:
|
1:36 Երկրորդ՝ չարասէր եւ աներկիւղ նախանձուցն բարք, եթէ ընդէ՞ր ոչ եւ նորայն ըստ նմին օրինակի եղեւ արատաձգեալ յԱստուծոյ:
| 1:36 Secondly, his state of vicious and fearless envy, why his [offering] was not regarded in the same fashion by God:
|
1:37 Երրորդ՝ խժաբար նենգութիւնն, զոր անփրկանակ ի ծնօղացն մեկուսի տարեալ սպան տարապարտ:
| 1:37 Thirdly, his barbarous deceit, that he in despair led him aside from his parents and slew him wrongfully:
|
1:38 Չորրորդ՝ զի զեղբայր եւ ոչ զօտար ոք, զոր ոչ երկիւղն Աստուծոյ եւ ոչ գութ բնութեան մեղկացոյց լքմամբ զձեռս արիւնարբու գազանին:
| 1:38 Fourthly, because [it was] a brother and not some stranger. Neither fear of God nor natural compassion softened or weakened the hands of the bloodthirsty beast:
|
1:39 Հինգերորդ՝ զի զծնօղսն անհնարին դառնութեամբ նոր սգովն ելից:
| 1:39 Fifthly, because he filled his parents with incomprehensible bitterness and new mourning:
|
1:40 Վեցերորդ՝ զի խաւարաւ չարեացն պատրուակեալ զոգին, մինչեւ զԱստուած եւս անգէտ կարծելով՝ լրբենի երեսօք պատասխանէր, հարցեալ ցնա «ո՞ւր է Աբէլ եղբայր քո»՝ ասէ «չգիտեմ, միթէ պահապա՞ն իցեմ եղբօրն իմոյ:
| 1:40 Sixthly, because he masked his soul in the darkness of evil, even supposing God to be unaware, and answered with brazen face, when he asked him: “ Where is your brother Abel?” saying: “ I do not know; am I my brother’s keeper:
|
1:41 Եօթներորդ՝ զի զվարկ փոխարինին լուեալ ի Տեառնէ՝ ոչ զարհուրեցաւ վերադարձիլ արտասուօք ի ջնջումն մեղացն. այլ եւ զվճիռ պատուհասին իւրովն կնքէր բերանով. եւ ելեալ յերեսացն Տեառն՝ սնոտի տաժանմամբ շինէր քաղաք, չհամարեալն յազգս զղջալից եւ արդարաքարոզ նահապետացն:
| 1:41 Seventhly, when he heard the sentence of his retribution from the Lord, he did not turn in terror with tears to efface his sin, but he sealed the judgment of his punishment with his own mouth. Departing from the face of the Lord, with pointless effort he built a city, not considered among the generations of the penitent and righteous patriarchs:
|
1:42 Եւ լեալ Ադամ ամաց [ՄԼ] ծնաւ զՍէթ, որ ի նախկին բարբառոյ անտի թարգմանի Արբումն: Զոր Փիլոն Աղէքսանդրացի փիլիսոփոս եւ վարդապետ հնոյն՝ Ջրարբի ասէ, թերեւս զսննդականութեան եւ զաճողական բազմամարդութեանն պատճառ նշանակեալ յառաջատես հայրն. քանզի էին Ադամայ եւ այլ ուստերք եւ դստերք բազումք, այլ ոչ արժանաժառանգք պայազատութեան աշխարհահայր լինելոյ. զի սմա եւեթ յաւելու ասել, եթէ ծնաւ ըստ կերպարանաց իւրոց, եւ ըստ պատկերի իւրոյ: Եւ դարձեալ՝ եթէ յարոյց ինձ Աստուած զաւակ այլ՝ փոխանակ Հաբէլի զոր սպան Կայէն:
| 1:42 When Adam was [230] years old he begat Seth, which in the original language is translated as “ drinking.” This Philo of Alexandria, the philosopher and teacher of old, renders as “ drinker of water.” Perhaps his father indicated presciently the cause of begetting and the multiplication of humanity. For Adam had many other sons and daughters, but they were not worthy to be heirs of the legitimate father of the world. For only of him does [Scripture] add that: “ He begat according to his form and according to his image”; and again: “ God raised up for me another son in place of Abel whom Cain slew:
|
1:43 Եւ Սէթ լեալ ամաց [ՄԵ] ծնանի զԵնովս. նա յուսացաւ կոչել զանուն Աստուծոյ: Եւ որո՞վ օրինակաւ թեւացեալ քաջալերեցաւ առ այս. զի եւ ի հօրէ իւրմէ ուսաւ՝ որդւոյն Սէթայ որդիս Աստուծոյ կոչիլ. որում պատուէր տուաւ չխառնակել յանիծեալ զաւակն Կայէնի. այսոքիւք ծանուցեալ զպատիւ խնամոցն Աստուծոյ՝ եւս յորդորագոյնս յուսացաւ կոչել այցելու ինքեան զԱստուած:
| 1:43 When Seth was [205] years old he begat Enos. The latter had hope to call on the name of God. By what example was he emboldened to this? For he learned from his father to call the offspring of Seth “ sons of God.” He was given a command not to mingle with the cursed descendants of Cain. Thereby he came to know the honour of God’s care, and had hope even more ardently to summon God to visit him:
|
1:44 Ենովս լեալ ամաց [ՃՂ] ծնաւ զԿայիանան: Կայիանան լեալ ամաց [ՃՀ] ծնաւ զՄաղաղայէլ: Եւ ի սորա հարիւր եւ երեսուն եւ հինգերորդ ամին վախճանեցաւ նախահայրն Ադամ, կեցեալ ամս [ՋԼ]. վասն որոյ զերկայնութիւն կենաց տալով նահապետացն Աստուծոյ՝ յանդիման դրախտին բնակեցուցանէր, ուսուցանելով՝ ի ձեռն ապաշաւանաց ի նոյն վերադարձիլ կեանս. եւ ոչ նոցա միայն՝ այլ եւ ընդհանուր մարդկութեան լինել օրինակ արդարութեան եւ ժուժկալութեան. մտօք սրտի գիտել զերկիւղն Աստուծոյ, կարգել եւ օրէնս բնութեան ի մարդիկ. զի զոր անձանց՝ զնոյն եւ այլոց գիտասցեն հրաժարել ի զօշոտութենէն, որ առաջնոյ անկմանն եղեւ պատճառս, որ կարծիւք յիմարութեան աստուածանալ կամեցաւ:
| 1:44 When Enos was [190] years old he begat Cainan. When Cainan was [170] years old he begat Malaliel. And in the latter’s [135th] year the first father Adam died, having lived for [930] years. So, God gave the patriarchs long lives, having settled them opposite paradise, to teach them to regain that same life through repentance. And [he taught them] to be a model of righteousness and patience, not for themselves alone, but also for all mankind; sincerely to acknowledge the fear of God; to establish also natural laws for men, that like themselves others too might learn to avoid lewdness— which was the cause of the original fall, in that by foolish supposition [Adam] had wished to become divine:
|
1:45 Եւ զի զսրբոցն իսկ ասացից բանս. եթէ զիարդ ամենեքեան սուրբքն որպէս ժառանգութիւն իմն հայրենի ընկալեալ այնպէս պատահեսցին հարք որդւոց աւանդելով զպահոցն պէտս. ուստի եւ մեզ կարգաւորութիւն փոփոխմանց պահեցաւ ստացուածս այս: Եւ այլովք եւս յոլովիւք բազումս է ասել վասն աշխարհալից նահապետացն: Այլ այժմիկ ի կարգ բանին երթիցուք:
| 1:45 And that I might repeat the words of the saints: how all the saints received as it were a paternal inheritance, like fathers to hand on to their sons what they had received for safekeeping; whence this heritage has been preserved for us in successive descent. There are very many other things to say about the patriarchs who filled the world. But let us now follow the thread of our story:
|
1:46 Մաղաղիէլ լեալ ամաց [ՃԿԵ–ից] ծնանի զՅարէդ: Յարէդ լեալ ամաց [ՃԿԲ] ծնանի զՅենովք, որ զծայրագոյն շնորհացն Աստուծոյ առեալ պարգեւս՝ կենդանւոյն ի կարգս անմահիցն փոխանորդեաց վերագրիլ, որ եւ յառաջ քան զփոխիլն ծանոյց զհամաջինջ բարկութիւն Աստուծոյ խոտորեալ ազգին եւ որդւոցն անհնազանդից, որ ոչ առին ի միտ լսել զպատուէր սրբոց նախահարցն:
| 1:46 Malaliel was [165] years old when he begat Jared. Jared was [162] years old when he begat Enoch— who received the ultimate gift of God’s grace: he was inscribed in the ranks of the immortals while still alive. But before his transfer he made known the exterminating anger of God in destroying the race and sons of disobedience, who did not decide to obey the commandment of the holy patriarchs:
|
1:47 Զոր վկայէ ոմն ի սրբոցն, թէ Մարգարէացաւ ութերորդն յԱդամայ Ենովք եւ ասէ, «Ահաւասիկ եկն Տէր բիւրովք հրեշտակօք առնել դատաստան ըստ ամենայնի, եւ յանդիմանել զամենայն ամբարիշտս վասն գործոց իւրեանց զոր ամբարշտեցան»: Աստանօր եւ զհայհոյական բարսն նշանակէ, եւ վասն ամենայն խիստ բանից զոր խօսեցան զնմանէ մեղաւորք եւ ամբարիշտք:
| 1:47 To this bears witness one of the saints, that Enoch, eighth from Adam, prophesied, saying: “ Behold the Lord has come with myriads of angels to make judgment on all and to reprove all the impious for their works of impiety.” Here too he mentions their blasphemous habits and all the arrogant words that the sinners and impious spoke about him:
|
1:48 Եւ զի զթիւ եօթներորդիս յաւելուածով ասաց ութս լինել՝ թուի ինձ թէ եւ զարդարն Հաբէլ ի սոյն շարակարգի կարգեալ համարեցաւ. իսկ եթէ ընդէ՞ր ոչ ի ծննդաբանութեան՝ վասն զի ոչ իսկ ունէր զաւակ Հաբէլ:
| 1:48 And that the number of the seventh he said to be eight by addition, seems to me [to be] because he reckoned the just Abel in the same list. But why [he is not counted] in the genealogy is because Abel did not have offspring:
|
1:49 Արդ Ենովք լեալ ամաց [ՃԿԵ] ծնանի զՄաթուսաղայ, եւ կեցեալ առ նովաւ ամս [Մ]՝ փոխեցաւ յանմահութիւն յամին [ԼԳ] Ղամէքայ:
| 1:49 Now Enoch was [165] years old when he begat Mathusala, and he lived in the latter’s lifetime another [200] years before being transferred to immortality in the thirty- third year of Lamech:
|
1:50 Մաթուսաղայ լեալ ամաց [ՃԿԵ] ծնանի զՂամէք: Ղամէք լեալ ամաց [ՃՁԸ] ծնանի զՆոյ, եւ կեցեալ առ նովաւ ամս [ՇԿԵ], մինչեւ ի հանդերձել տապանին: Նոյ էր ամաց [Շ], յորժամ առ հրաման որդւովքն կազմել զտապանն:
| 1:50 Mathusala was [165] years old when he begat Lamech. Lamech was [188] years old when he begat Noah, and he lived in the latter’s lifetime another [565] years until the construction of the ark. Noah was [500] years old when he received the command to make the ark with his sons:
|
1:51 Աստանօր լաւագոյնս իմն աստուածայինն Մովսէս գրէ ի բերանոյ Աստուծոյ զյաճախութիւն ամբաստանութեան ամբարշտելոցն, ըստ իւրաքանչիւրոցն եւ զվնասն նշանակելով: Քանզի տեսեալ, ասէ, որդւոցն Աստուծոյ զդստերսն մարդկան զի գեղեցիկ էին՝ առին իւրեանց կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին:
| 1:51 Here the divine Moses, [inspired] by the mouth of God, describes very well the extensive accusation of the impious, indicating each one’s fault. When the sons of God, he says, saw the daughters of men to be beautiful, they took to wife any that they chose:
|
1:52 Որոց տուաւ պատուէր՝ հեռանալ յայնցանէ. որով զեղծագործ ապականութիւն նոցա յայտ առնէ, յուսակորոյս յայնմանէ, որ զպատիւ սիրոյ եցոյց ի նոսա՝ որդիս իւր ասելով, այսր անդր կորզեալ զկարգ բնութեան առ ի յընդդէմս հրամանին Աստուծոյ դիմագրաւեալք, միանգամայն եւ զերկիր զազրացեալ ի բազմադէմ չարեացն գործելոցն ի նմա:
| 1:52 But they had been given a command to keep away from them, whereby he reveals their ruinous corruption. He [God] was cast into despair by the fact that whereas he had shown in them his honourable love by calling them his sons, they had overthrown the natural order by insolently opposing God’s command. At the same time they disfigured the earth by the multifarious crimes they worked on it:
|
1:53 Քանզի ասէ՝ բազմացան չարիք մարդկան ի վերայ երկրի, եւ ամենայն ոք խորհէր ի սրտի իւրում խնամով ի չարիս:
| 1:53 For [scripture] says: “ The crimes of men increased on the earth, and everyone assiduously plotted evil in his heart:
|
1:54 Եւ դարձեալ՝ ետես Տէր Աստուած զերկիր եւ էր ապականեալ. զի ապականեաց ամենայն մարմին զճանապարհս իւր ի վերայ երկրի. ոչ եւս զբանականաց բերելով խորհուրդս, այլ իբրեւ երամակք վայրենիք վայրայածեալք անկարգութեամբ եւ պէս պէս անառակութեամբք, ի յաղթանդամութիւն ապաստանեալք, եւ ապարասանք հպարտացեալք ի զօրութիւն բազկի. բնաւ եւ ոչ մի ինչ փոյթ ունելով ի դիպաւորագոյնսն առաւել քան թէ ի վատթարագոյնսն: Եւ ստրջացաւ Աստուած քանզի արար զմարդն:
| 1:54 Furthermore, the Lord God saw that the earth was corrupted; for all flesh had corrupted its path on earth, no longer thinking thoughts of rational creatures, but wandering like wild herds in disorder and all kinds of dissoluteness, taking refuge in [their] strength of limb and unbridled in boasting of the strength of their arm. They had no concern at all for anything proper but only for the most vicious. So God repented that he had created man:
|
1:55 Եւ մտախորհ եղեւ ի սրտի իւրում, այն որ յստակագոյնս գիտէ եւ տեսանէ զամենայն, յառաջ քան զլինել իւրեանց. այլ ի մարդկապէս բարբառոյ աստի ցուցանէ ի հրաժարականն ի սպառ վախճան: Որով ետ հրաման արդարոյն կազմել զտապանն ի գուշակումն անօրինաց կորստեանն:
| 1:55 He reflected in his heart, he who knows and sees all things perfectly clearly before they come about; and with human voice he indicated his disowning [of them] to their complete destruction. So he commanded the just one to construct the ark as an indication of the obliteration of the impious:
|
1:56 Լո՛ւր եւ զարմացի՛ր եւ աստանօր եւս առաւել, եթէ զիա՞րդ ողորմութիւն բարերարին՝ արդարադատ բարկութեանն յաղթէր, որ առ ժամեայ սպառնացեալ պատուհասիւն ի հարիւրամեայ ձգէր ժամանակս ներողութեամբ:
| 1:56 Listen and wonder here even more, how the mercy of the benevolent one overcame his righteous anger. He temporarily postponed the threatened punishment for a hundred years in his mercy:
|
1:57 Այլ եւ տեսութիւնք եւս յայնս սաստկագինք եւ նորանշանք. զոր եւ սուրբքն ասեն, եթէ ձայն դակուացն եւ բախումն խմբիցն առ ի հեղուսել զփայտսն՝ այնպէս իբրեւ յորոտման ամպոյ յամենեցունց հնչէր լսելիս, ի մօտաւորս եւ ի հեռաւորս, առ ի յերկիւղ եւ ի զգուշութիւն անզգամ ազգին, թերեւս դարձցին եւ կեցցեն:
| 1:57 And there were visions even more striking and novel: the saints say that the sound of axes and the chopping of groups [of workmen] in hewing the wood rang like the thundering of clouds in the ears of everyone near and far for the terror and admonition of the heedless nation, that perchance they might turn and be saved:
|
1:58 իբր ոչ անգիտանալով Աստուծոյ զառ ի նոսայսն լինելոյ, այլ բնաւորեալն բարի անփոփոխ բնութեամբ մնալով ամենայնիւ՝ առ ի չարասէրն զուղիղ հատուցումնն յապաղէր. զոր եւ այլուր ասէ՝ կենդանի եմ ես Տէր Տէր, զի ոչ կամիմ զմահ մեղաւորի, որպէս դառնալ ի չար ճանապարհէն եւ կեալ:
| 1:58 Not that God was unaware of what would befall them; but being naturally good, he remained in his unchanging nature and delayed the right compensation for the lover[s] of evil. As [Scripture] says elsewhere: “ I am the Living Lord; I do not wish the death of a sinner but that he may turn from his wicked path and be saved:
|
1:59 Իսկ ոմանք ասեն ի Ղաւոդիկեայ Փռիւգացւոց շինեալ տապանին, որ յերից մասանց երկրի՝ Ասիական կոչի կողմ. եւ յոյժ անհաւաստի են ասացեալքն. քանզի սուրբ նահապետացն տասանց բնաւ ոչ երբէք ումեք երեւի ասել ի մէջերկրայս ունել բնակութիւն:
| 1:59 Now some say that the ark was built at Laodicaea in Phrygia, which of the three areas of the world is called the region of Asia. But these reports are quite unreliable, because of the ten holy patriarchs not a single one seems ever to have been said to have dwelled in Asia Minor:
|
1:60 Այլ ի հրամանէ Աստուծոյ յանդիման դրախտին բնակելով պահօք ապաշխարութեան սգացեալ եղեն, ողբալով զվրիպումն առաջին կենացն, ամենայնիւ հրաժարեալ ի մարմնականաց, հոգիազարդ մարգարէութեամբ ժուժկալեալք ի մսոյ եւ ի գինւոյ: Յետ ջրհեղեղին հրամայեալ՝ կերիջիք միս իբրեւ զբանջար խոտոյ. յետ ջրհեղեղին արբ գինի Նոյ, վասն որոյ եւ անփորձ իրացն եղելոյ՝ արբեալ եղեւ:
| 1:60 But at God’s command they dwelt opposite the garden, fasting and mourning in penitence, lamenting the fault of the first life, completely divorced from bodily interests, abstaining from meat and wine in a life of spiritual prophecy. After the flood it was commanded: eat meat, like vegetables and herbs. After the flood Noah drank wine; and because he was inexperienced in the matter, he became drunk:
|
1:61 Եւ որք ոչ այսոցիկ նման՝ լուան ի Տեառնէ՝ մի մնասցէ ոգի իմ ի մարդկանդ յայդմիկ յաւիտեան, վասն լինելոյ դոցա մարմին. այսինքն մարմնասէրք եւ ոչ հոգիասէրք: Եւ նահապետացն արդարոցն անդէն եւ ի նոյն կալով՝ անդ եւ վախճանեցան, անդ եւ տապանն շինեալ եղեւ եւ անհնարին չարեացն զեղեալ ի վերայ երկրի:
| 1:61 And those not similar to these heard from the Lord: “ Let my spirit not remain on these men forever because they are flesh”— that is, lovers of the body and not of the spirit. The just patriarchs remained in the same place, and there died. There the ark had been built and terrible evils abounded on earth:
|
1:62 եւ ի բողոքել արդարոյն յետ [Ճ] ամի՝ ապա հրաման միայնոյ եւ ահաւորին Աստուծոյ ասէ. «մուտ ի տապանն դու եւ որդիք քո եւ կանայք որդւոց քոց. զի ահա եւս եօթն օր՝ եւ ածից ջրհեղեղ ջուրց ի վերայ երկրի՝ սատակել զամենայն, յորում է շունչ կենդանի». - յայտ առնելով ի թիւ եօթանցն այլ եւս ներողութիւն:
| 1:62 When the just one complained after a hundred years, he was commanded by the only and awesome God: “ Enter your ark with your sons and the wives of your sons. For behold in seven more days I shall bring a flood of waters over the earth to destroy everything in which there is living breath”— indicating [his] further mercy for the number seven:
|
1:63 Ո՞վ անծախելի բարերարութեանն Աստուծոյ. ո՞վ անհատական մարդասիրութեանն, որ եւ դեռ եւս խնայել ասի յանզգացեալսն:
| 1:63 Oh, the inexhaustible benevolence of God. Oh, his incessant love for man, which is still said to pardon the senseless:
|
1:64 Եւ յաւուր յայնմիկ եմուտ ի տապանն Նոյ եւ որդիք իւր, կին Նոյի եւ կանայք որդւոց նորա ընդ նմա:
| 1:64 On that day Noah entered the ark with his sons, his wife, and the wives of his sons:
|
1:65 Իսկ ոմանք ի պատմագրաց ասեն, թէ եւ դուստր Նոյի եւ ճարտարապետ նաւին կնաւ եւ որդւովք եւ կարեւոր բարեկամօք. որ եւ ինձ հաւանականք այսոքիկ թուին. քանզի յետ ջրհեղեղին ոչ երեւի լինել դարձեալ որդիս նահապետին. իսկ աշխարհն վերին Հնդկաց ասի լինել դստեր նորա: Զոր Եւսեբի Կեսարացի ասէ՝ ի սովորութենէ մինչեւ ցայսօր կին մարդ թագաւորէ ի վերայ աշխարհին Հնդկաց:
| 1:65 But some historians say that a daughter of Noah and the ship’s architect with his wife and sons and intimate friends [also entered the ark]. This seems to me plausible. For after the flood the patriarch does not seems to have had any more sons, while the land of upper India is said to be his daughter’s. And Eusebius of Caesarea says that by custom up until today a woman reigns over the land of India:
|
1:66 Այլ եւ վասն գործակցաց տապանին դիպողագոյնս է ասել. եթէ հաւանեալք արդարոյն եւ ապաւինեալք ի նա՝ յուսացան ի բան նորա, ծառայել երկիւղիւ հրամայելոցն ի նմանէ՝ զի՞նչ անհաւատ թուի եւ ի փրկութենէն ընդ նմին վայելել. որ եւ զՌահաբ պոռնիկն առ ժամեայ բարեմտութեամբն յերիքովական բարկութենէն ապրեցոյց իւրովք ազգականօքն, եւ զԳաբաւոնացիսն ի Քանանացւոցն սատակմանէ: Այնքան խնամոցն արժանի՝ զի եւ զվրէժ արեան նոցա առնուլ ի տանէն Սաւուղայ:
| 1:66 But as for those who joined in building the ark, if it is most appropriate to say that those who trusted the just one and took refuge with him believed in his words and obeyed with fear his commands— why should it seem unbelievable that they too enjoyed salvation with him, just as [God] saved the harlot Rahab with her relatives from the wrath at Jericho because of his timely benevolence, or the Gabaonites from the slaughter of the Canaanites? They were so worthy of care that vengeance for their blood was taken from the house of Saul:
|
1:67 Եւ զի ասէ գիր՝ ոգիք իբրեւ ութ՝ երկբայականս իմն եւ զայն. առ որս ասեմք, եթէ նոցա տուաւ հրամանն այն. այլ թէ ի ձեռն նոցա եւ այլք եղեն փրկեալք: Նա եւ յութիցն մտելոց ի տապանն ոչ ամենեքին ընտիրք երեւեցան, այլ ի ձեռն արդարոյն եւ նուազունքն ապրեցան:
| 1:67 And when Scripture says “ about eight persons,” that is an expression of incertitude. Of these we say that if this command was given them [only], yet through them others too were saved. Likewise, of the eight who entered the ark not all were elect, but through the just one the lesser too were saved:
|
1:68 Իսկ Փիլոն ասէ՝ զոսկերսն Ադամայ, ի պատիւ խնամոց, իբրեւ հօր հասարակաց՝ առեալ Սէմայ եդ ի տապանի անդ. զոր յետ սակաւու միոյ երկրորդեցից զառ ի նմանէսն:
Եւ փակեաց Տէր Աստուած արտաքոյ նորա, ասէ, զտապանն:
| 1:68 Now Philo says that out of respect for his affection, Sem took the bones of Adam, as the father of all, and placed them in the ark— which I shall repeat a little later [when treating] of him. “ And the Lord shut up the ark from the outside,” says:
|
1:69 Ո՞վ ահագնասաստ բարկութեան հրաման նորին օրհասին. ո՞վ ահեղական ձայնիցն եւ սասանման հաստատութեան երկնի եւ երկրի: Զի թէ միոյ փայլատակման ընթացք եւ ճայթումն ամպոց բաւական է պակուցանել քաղել զուշեղութիւն ոգւոց, զի՞նչ ինչ յայնժամ կրէին ոգիք մնացելոցն յերկրի, ի սահանաբաց եւ յանդնդաքակ վրդովմանցն հոսելոց, նախ քան զջրհեղեղ ջուրց սատակումնն:
| 1:60 Oh command of frightful anger for his last moment. Oh fearsome sounds and trembling of the foundation of heaven and earth. For if the course of a single thunderbolt and the crack of the clouds are sufficient to terrify even intelligent persons and cause them to faint, what did the souls of the survivors on earth then endure from the raging torrents that broke their banks and burst from the depths before the destruction of the flooding waters:
|
1:70 Որով պատառեցան ամենայն աղբերք անդնդոց, եւ սահանք երկնից բացան անընդմիջաբար երկրի եւ երկնային ծովուն լինել, եւ համատարած ջրովն զրաւ առնել համօրէն ամենայն շնչաւոր կենդանեաց՝ զտարի մի ողջոյն մնալ յապականութեան երկրի. եւ յետ կատարման աստուածային հրամանին՝ ի ծփական ջուրցն բերեալ տապանն յարեւելեայն ի միջոց աշխարհի՝ հանգեաւ ի լերինս Կորդուաց, եւ նահապետն ողջակէզս գոհութեան Աստուծոյ մատուցանէր:
| 1:70 Thereby all springs of the earth were rent open; the confines of heaven were opened to fuse heaven and earth in one uninterrupted sea. The spreading water exterminated every breathing and living creature; for a whole year the earth remained in complete devastation. After the fulfilment of the divine command, the billowing waters brought the ark from the East to the middle of the earth; it came to rest on the mountains of Korduk’, and the patriarch offered holocausts of thanksgiving to God:
|
1:71 եւ խոստացեալ պատարագընկալին՝ ոչ եւս զնոյն հատուցանել մարդկան, ուխտ յաւիտենական հաստատեալ՝ զաղեղն իմ եդից յամպս, որ է ծիածանդ, զոր ոմանք հուր մեկնեալ յամպոյ ասացին, եւ որդիք տարրապաշտիցն՝ գօտի Արամազդայ:
| 1:71 He who received the offerings promised no more to inflict that same punishment on men and established an eternal covenant: “ I shall place my arc in the clouds,” which is the rainbow. Some say that it is fire emerging from cloud, and those who worship the elements ( say it is) the belt of Aramazd:
|
1:72 Իսկ եթէ Բէլ հրամանատու Արամազդայ իցէ՝ զիա՞րդ իցէ, զի Արամազդ ի գօտոյ իւրմէ խաշիցի հրամանաւ Բէլայ. զոր մեք ոչ յաւելցուք այժմ յառասպելս նոցա յամել, այլ եւ ոչ հուր մեկնեալ յամպոյ, ապա թէ ոչ՝ հարկ էր եւ ի գիշերի երեւել. այլ է արդարեւ նշոյլք արեգական, սեռն օդով ծածկեալ ի վերայ խիտ եւ խոծ ամպոց խոնաւագունից, զոր ի սկզբանց ոչ եղեալ՝ Նոյիւ ասի լինել:
| 1:72 But if Bel is the one who gives orders to Aramazd, how is it that Aramazd is deprived of his belt— at Bel’s command? But we shall linger here no further on their fables. It is not fire emerging from cloud, otherwise it would have to be visible also at night. But in reality, it is rays of the sun, hidden by clear air above the dense and compact moist clouds. Since it did not occur in the beginning, it is said to have come about in the time of Noah:
|
1:73 Եւ յետ այնորիկ ի բազմանալ որդւոց մարդկան՝ յերիս մասունս եւ զերկիր բաժանեալ, ըստ ասացելում Հերոտոդեայն, զոր ասէ մի ըստ միոջէ մեծն Եպիփանոս: Այլ եւ զՓիլոնեայսն ասացաք երկրորդել զառն քաջի եւ զյոյժ հմտագունի իմաստասիրութեան, որ յետոյ եւ հետեւող սուրբ առաքելոցն եղեալ բազում ուսմունս ի հնոց հրէականաց նպաստաւորեաց եկեղեցւոյ գեղեցիկ օրինակօք, որպէս ուսուցանէ գիրք Եւսեբի Կեսարացւոյ:
| 1:73 After this the sons of men increased and divided the world into three parts, according to the account of Herodotus, and as the great Epiphanius expounds in order. But we said we would repeat the account of Philo, that noble man and very learned philosopher; a follower of the holy apostles, he provided the church with many teachings from the ancient Jews as fine examples, as the book of Eusebius of Caesarea teaches us:
|
1:74 Զոր ի մեկնութեան Եբրայականացն անուանց ասէ Փիլոն, զոսկերսն Ադամայ բարձեալ Սէմայ գրաստու՝ տարաւ յերկիր ժառանգութեան իւրոյ, եւ հասեալ ի տեղի ապառաժ քուաւոր՝ անդէն զետեղէր եւ զգրաստն: Աստ դիպուածոցն եղելոց եւ զանունն ասացեալ՝ տեղի մսրոյ, զոր բարբառն եբրայական իբր ծեքելով իմն զբանն՝ թուեցուցանէ իմն ասելով Աւաւրշըլիմ, այսինքն Երուսաղէմ, որ նոյն ինքն թարգմանի՝ մսուրս կատարեցաւ:
| 1:74 In the Explanation of the Hebrew Names Philo says that Sem took the bones of Adam on a beast of burden and brought them to the land of his inheritance. When he reached a rocky overhang, he stopped the beast. There by certain events the place came to be called “ place of [the] stable,” which was somewhat distorted in the Hebrew language, seeming to be pronounced Awawrshelim— that is, Jerusalem— which being translated means “ my stable was completed:
|
1:75 Իսկ տեղի շիրմին յորում նախահօրն եդան ոսկերք՝ կատարման եւ կառափման, որ նոյն ինքն է գագաթն եւ Գողգոթայ ըստ եբրայականին, երկակի անուամբ. զոր յափշտակեալ ի Սէմայ որդւոցն Քամայ՝ շինեցաւ քաղաք նովիմբ անուամբ. վասն որոյ եւ աստուածայնոցն առ Մովսէսիւ հրամայեալ՝ առնուլ վրէժխնդրութեամբ ազգացն Քանանացւոց զառ ի նահապետէն կարգեալ սահման. զոր եւ Դաւիթ գոհաբանէ, յիշեաց յաւիտենից զուխտ իւր եւ զբանն զոր պատուիրեաց՝ մինչեւ ի հազար ամ:
| 1:75 Now the tomb in which the first father’s bones were placed, a place of death and execution, the same is “ summit” and “ Golgotha” in Hebrew, with a double name. Ham seized it from the sons of Sem, and it was built up as a city of the same name. Therefore, the divine [command] in the time of Moses ordered him to take as vengeance on the Canaanites the border fixed by the patriarch. This David celebrates: “ He remembered his eternal covenant and the word which he commanded for a thousand years:
|
1:76 Եւ յետ սակաւու միոյ ասէ, «ձեզ տաց զերկիրն Քանանու զվիճակ ժառանգութեան ձերոյ». քանզի Քամայ տուաւ ի հօրէն Եգիպտոս եւ Լիբէաստան եւ մինչեւ յարեւմուտս հարաւոյ: Եւ Յաբէթի Եւրոպն ամենայն յԱմման լեռնէ մինչեւ ի մուտս հիւսիսոյ: Իսկ Սէմայ՝ Ասորեստանեայքն համօրէն լայնութեամբ մինչեւ ի կողմանս արեւելից:
| 1:76 A little later he says: “ I shall give you the land of Canaan, the lot of your inheritance.” For to Ham were given by his father Egypt and Libya and [the territory] as far as the Southwest. Japheth [was given] all of Europe from the mountain of Amman as far as the Northwest. And to Sem [was given] Asorestan with all its extent as far as the regions of the East:
|
1:77 Եւ եկաց Նոյ յետ ջրհեղեղին առ որդւովքն ամս [ՅԾ] մինչեւ ի [ՀԳ] ամն Եբերայ, զկամս Աստուծոյ եւ զօրէնս բնութեան ցուցանել ազգաց եկելոց որ յետ իւր: Զոր մեք սակաւուք այժմ յիշատակեալ զազգաբանութիւն բնաւին մարդկութեան ի նահապետացն առաջնոցն. եւ մանաւանդ զի հարկ փութոյ եղեւ մեզ գիտել զպայազատութիւնս երանաց տիրեցելոց մեր աշխարհի եւ որ յառաջ քան զնոսա թագաւորք Ասորեստանեայց, որդի ի հօրէ առեալ մինչեւ ի Սենեքարիմ արքայ, որ առ Եզեկիայիւ Երուսաղէմի արքայիւ եղեալ ազգապետ տանս Արծրունի:
| 1:77 Noah lived after the flood during his sons’ lifetimes for [350] years down to the eighty- third year of Eber, demonstrating God’s will and the natural law to the nations that came after him. We have now recalled the genealogy of all mankind from the first patriarchs in brief, because our especial concern was to know the lineage of the men who ruled over our land and the kings of Assyria before them, son from father in succession down to King Senek’erim, who in the time of Hezekiah, king of Jerusalem, became the founder of this Artsruni house:
|
1:78 Եւ են ի թուել մինչեւ ցայս վայր այսոքիկ. Ադամ, Սէթ, Ենովս, Կայիանան, Մաղաղայէլ, Յարէդ, Ենովք, Մաթուսաղայ, Ղամէք, Նոյ, Քամ, Քուշ, Նեբրովթ որս եւ Բէլ: Եւ առ այսոսիկ այժմ բաւականապէս ասացաւ:
| 1:78 These add up to the following thus far: Adam, Seth, Enos, Cainan, Malaliel, Jared, Enoch, Mathusala, Lamech, Noah, Ham, Kush, Nebrot’, who is also Bel. Of these enough has now been said:
|