7:0 Վասն մահուանն Յովսեփու ի լեռնայնոցն Խութայ եւ պատմութիւն նոցա:
| 7:0 Concerning the murder of Yovsep’ by the mountain people of Khoyt’ and their history:
|
7:1 Իբրեւ ձմեռն ընդմիջեցաւ եւ օդն խստացեալ թանձրացաւ միգախառն մրրկալից, եւ թանձրութիւն ձեանն հարթայատակ դիզաւ շուրջ զստորոտով լերինն, յորում տեղւոջ քաղաքն Տարօնոյ շինեալ էր, ուր բնակեալ բայանայր զօրավարն Տաճկաց, զօրհասական արջոյն բերելով նմանութիւն, որ յաւուրս ձմերայնոյ արմատովք պարենաւորեալ՝ ի մէջ կենաց եւ մահու անցեալ որջանան ի բոյնս իւրեանց:
| 7:1 In midwinter the weather became especially severe with fog and tempests. The thick snow, levelling the plain, piled up around the foot of the mountain where the city of Tarōn was built. There the general of the Muslims was encamped, like a hibernating bear who has gone to ground in his den midway between life and death, surviving the days of winter on roots:
|
7:2 Իսկ ի շնչել հարաւային օդոյն, եռացուցանելով երկրի ի վեր զջերմային զօրութիւնն, զուարթացուցանելով անդնդական բերմամբն զընդարմացեալ արմատս եւ զբոյսս ի հիւսիսային սառնամանեաց օդոյն շնչելոյ, եւ բայացեալքն եթէ գազանք եւ եթէ թռչունք, յորժամ զգան զջերմութիւն օդոյն ի հասարակել տունջեան եւ գիշերոյ՝ ի գարնանային եղանակի ելեալք յիւրաքանչիւր կայենից. եւ բազում այն են որ ի նմին իսկ սատակին. եւ կէսքն դիւրըմբռնելի որսորդաց լինին. եւ ապրեալքն սաստիկս հասուցանեն վտանգս ուր եւ դիպիցին, եթէ մարդկան եւ եթէ այլոց ինչ կենդանեաց:
| 7:2 But when the south wind blows, heating the ground with its warming strength and awakening to fertility the buried roots and plants that had been numbed by the icy blasts of the north wind, then the slumbering beasts and birds, when they feel the warmth of the air as day and night become equal, come out from each one’s lair and nest in the season of spring. But many there are too who perish then: some are easy prey to hunters, while those who escape inflict much harm wherever they go, both on men and on other animals:
|
7:3 Սոյնպէս եւ այրն այն Յովսէփ զօրավարն Տաճկաց մնայր անցանել ձմերանն, զի ելցէ ի վերայ աշխարհիս Հայոց սրով եւ գերութեամբ եւ մեծամեծ հարուածովք եւ զմեծամեծս աշխարհիս խաղացուցանէ ի գերութիւն եւ կացուսցէ ի վերայ աշխարհիս գործավարս, որ ըստ իւրեանց հրամանի զկարգս աշխարհիս յօրինեսցեն, եւ իւրեանք հանդերձ ընտանեօք իւրեանց նստցին յամուրս Հայոց:
| 7:3 In such fashion did that man Yovsep’, the general of the Muslims, spend the winter in order to attack Armenia with sword, captivity, and terrible afflictions, to take the magnates of the land into captivity, to set governors over the land who would run the country’s affairs by their own orders and would install themselves with their families in the fortresses of Armenia:
|
7:4 Յայնժամ բնակիչք լերինն իբրեւ տեսին, թէ վարեցաւ իշխանն ի գերութիւն, ինքեանք պատրաստեալ են զնոյն փարշմանն կրել զոր դաշտայինքն կրեցին՝ հասին միաբան բազմութիւնն մեկնակազէնքն Խութայ ի հնարս արուեստգիտութեանն իւրեանց, զոր ի պէտս օժանդակութեան ձմերայնոյ հնարաւորեալ էին:
| 7:4 Then, when the inhabitants of the mountain saw that their prince had been taken into captivity, they prepared themselves to endure the same anguish as had the lowlanders. The light- armed men of Khoyt’ gathered together as a crowd to consider their strategems for their protection that winter:
|
7:5 Եւ բարձեալ աշտեայս հանապազակիրս ի պատրաստութիւն գազանացն որ ի մայրիսն որջանան, կամ թշնամեաց ի վերայ հասելոց, եւ եկեալ ի վերայ քաղաքին պաշարեն զնա, եւ զզօրսն մատնեն ի սատակումն սրոյ, եւ զպատանդսն Վասպուրականի հանեն յարգելանէն. եւ գերեացն ընդարձակեն, զկապուտ նոցա բաժանեն յինքեանս:
| 7:5 Bearing the pikes they always carry in readiness against the beasts that lurk in the forest or the enemies that may attack them, they marched against the city and besieged it. They slaughtered the [emir’s] troops with the sword, released from prison the hostages from Vaspurakan, freed the captives, and divided their booty among themselves:
|
7:6 Բայց ինքն կարծեցեալ մարզպանն փախստեայ անկանի ի բարձրաբերձ եկեղեցին, որ յանուն Փրկչին մերոյ շինեալ էր յիշխանէն Բագարատայ, ի ծախս մեծամեծ գանձուց իբրեւ [ՀՌ-աց]։ Եւ անդ ի միջոց գմբեթին ղօղեալ սալարեալ սարսռալից դողմամբ զետեղեալ լինէր։ Եւ մեկնակազէնքն պատեցին շուրջ զեկեղեցեաւն, եւ ելեալ առ նա ոմանց ընդ փորուած գմբեթին՝ եւ եհար մի ոմն աշտէիւն ընդ միջոց թիկանցն, եւ ընդ անթովքն հանեալ ի ներքոյ թոքացն՝ փչեաց զոգին եւ թաղեցաւ զթաղումն իշոյ:
| 7:6 But the self- imagined marzpan fled for refuge to a very tall church which had been built by Prince Bagarat in the name of our Saviour at the expense of great treasure— about three hundred thousand [coins]. He hid himself between the [inner and outer] dome, quaking in most terrible fright. The armed men surrounded the church, and some of them reached him through the gap between the domes. One of them struck him in the middle of his back with his lance, penetrating under his armpits to his lungs. He breathed his last and was buried like a donkey:
|
7:7 Եւ ես աչօք իմովք տեսի զայրն զայն, որ հարեալն էր զնա, եւ ի նմանէ ստուգեցի վասն նորա։Եւ անդէն իսկ եւ իսկ փութացաւ, եհաս գոյժկան առ թագաւորն, եթէ սպանաւ զօրավարն քո եւ ապստամբեաց ի պետութենէ քումմէ աշխարհն Հայոց:
| 7:7 And I myself with my own eyes saw that man who struck him, and from him I learned the truth about it. Then the sad news was immediately brought in haste to the caliph: “ Your general has been killed, and the land of Armenia has rebelled against your rule:
|
7:8 Աստանօր սակաւուք բացայայտեցից զորպիսութիւն բնակչաց լերինն. թէ զիա՞րդ կամ ո՞րպիսի ոք են, եւ ո՞րպէս հնարաւորեալ յապրուստ անձանց վճարեն զկարեւոր պէտս իւրեանց լի աշխատութեամբ եւ սաստիկ տառապանօք. եւ բնակութիւն նոցա ի խորաձորս եւ ի փապարս լերանց եւ ի պրակս մայրեաց, ի գագաթունս լերանց:
| 7:8 Here I shall expound in brief the nature of the inhabitants of the mountain: what sort and manner of people they are, how they manage to live and supply their needs at great labour and enormous trouble. They dwell in deep gorges, in clefts in the mountains, in deep forests, and on mountaintops:
|
7:9 Եւ բնակեն առանձին ըստ տունս ազգաց, եւ այնչափ ի բացեայ են ի միմեանց՝ մինչ թէ ոք յարանց զօրաւորաց ի բարձրաբերձ տեղեաց ուժգին խանչիցէ՝ հազիւ թէ ուրեք կարիցէ առնուլ զբոմբիւն ձայնին, իբրեւ ի վիմաց ինչ արձագանգ լինելոյ կարծիս բերելով, եւ կէսքն վրիպեալք ի բնական հայրենի լեզուէն, յաղագս հեռաբնակ լինելոյ եւ անհամբոյրք միմեանց հանդիպեալք, եւ խօսս միմեանց եդեալ կարկատուն մուրացածի բանիւք:
| 7:9 They live separately by families, so distant from each other that if one of their strong men were to shout from a very high place he would hardly be able to make his voice carry anywhere; you would think it a mere echo from the rocks. Half of them lose their native tongue from living so far apart and never greeting each other, and their mutual speech is a patchwork of borrowed words:
|
7:10 Եւ այնքան խրթնի անծանօթք պատահեն առ միմեանս, մինչեւ թարգմանաց անգամ կարօտանան. եւ զպէտս կերակրոցն վճարեն ի սերմանց ինչ, առաւել ի կորեակ կոչեցեալ սերմանէն, զոր ոմանք ի սով ժամանակի հաց անուանեն. եւ զնոյն ոռոգեալ ոտիւք ի միջոցս պրակացն, կամ երկմատնի փայտատովք սերմանեալ:
| 7:10 They are so profoundly ignorant of each other that they even need interpreters. For food they use certain seeds, especially that known as millet, which some call bread at time of famine. This they sow in the middle of the forests and irrigate by means of their feet or with double- pronged hoes:
|
7:11 եւ է զգեստ նոցա ասուիս ի ծածկոյթ մերկութեանն, եւ օդ ոտիցն հնարաւորեն զձեւ կաւշկաց, ի մորթոց այծից կազմեալ, եւ միով կերակրով եւ միով հանդերձիւ բաւականանան զամառն եւ զձմեռն. եւ են ստացեալ զէնս աշտեայս հանապազ կրելով ընդ ինքեանս, ի պատրաստութիւն գազանացն որք ի լերինն բնակեն:
| 7:11 They hide their nakedness with clothes of wool. For footwear they use a form of boot made from goatskin. And one food and one garment suffice them both winter and summer. As weapons they have pikes, which they carry with them continuously in readiness against the beasts that live on the mountain:
|
7:12 Այլ եւ ի ժամանակս հասելոց թշնամեաց յերկիրն իւրեանց՝ գան միաբան լեռնայինքն յօգնութիւն իշխանացն, զի են տիրասէրք։ Իսկ վասն ձեանն անկայուն զօրութեանն որ այն ինչ յամպոյն ի վայր զեղեալ լինին՝ հնարաւորեալ իւրեանց փայտս իբրեւ զանուրս չուանօք պարունակեալ շուրջ զոտամբք, դիւրաւ ընթանան ի վերայ ձեանն իբրեւ ընդ ցամաք երկիր:
| 7:12 But when enemies reach their land, the mountain peoples unite to aid their princes, for they are loyal. Now as for the snow of unstable solidity which flows down from the clouds, they have invented for themselves wooden [shoes] wound around their feet with ring- like thongs, so they easily run over the snow as if over dry land:
|
7:13 Եւ են գազանաբարոյք, արիւնարբուք, առ ոչինչ համարելով զսպանումն եղբարց հարազատաց, նա եւ զանձանց եւս, եւ կոչին սոքա մեկնակազէնք սուրհանդակք, բնակեալք ի լերինն որ բաժանէ ընդ Աղձնիս եւ ընդ Տարօն։ Եւ յաղագս խրթնի եւ անհետազօտելի խօսիցն եւ բարուցն կոչին Խութ, յորոց անուն եւ լեառնն Խոյթ անուանի:
| 7:13 They are savage in their habits, drinkers of blood, who regard as naught the killing of their own brothers and even of themselves. They are called light- armed and couriers, and dwell in the mountain that divides Ałdznik’ and Tarōn. Because of their obscure and inscrutable speech and way of life they are called Khut’, from which name the mountain is also called Khoyt’:
|
7:14 Եւ գիտեն զսաղմոսսն զհին թարգմանեալսն վարդապետացն Հայոց, զոր հանապազ ի բերան ունին։ Սոքա են գռեահք Ասորոց, որ չուեցին զկնի Ադրամելեայ եւ Սանասարայ որդւոց Սենեքերիմ արքայի թագաւորի Ասորեստանի եւ Նինուէի, յորոց անուն ինքեանք Սանասնայք զինքեանս անուանեն. եւ են հիւրասէրք օտարընկալք, պատուադիրք:
| 7:14 They know the psalms in the old translation of the Armenian teachers, which they have continually in their mouths. They are the peasants of Syria who followed [to Armenia] Adramelēk’ and Sanasar, sons of Senek’erim king of Assyria and Nineveh, from whose name they call themselves Sanasnayk’. They are hospitable and respectful to strangers:
|