6:0 Յետ Կիւրոսի Կամբիւսէս, Շմերգիս մոգ, Դարեհ Վշտասպա. ի քսաներորդի ամի Դարեհի մեռաւ Տիգրան Հայկազնեայ:
| 6:0 After Cyrus [ruled] Kambyses, Shmerges the magus, Dareh Vshtasp. In the twentieth year of Dareh died Tigran Haykazn:
|
6:1 Իսկ յետ այսց գործոց եղելոց ի բառնալ թագաւորութեանն Հայկազնեայցն, ոմն այսպէս ոմն այնպէս շփոթաբար կեցեալ անիշխանութեամբ, ունելով զտեղիս տեղիս, տալով ձեռս յովպէտ եւ ժամագիւտ դիպուածք ումեք հանդիպանայր, եւ որոց ոչ գործք ինչ եւ ոչ քաջութիւնք ուրուք յայտ յանդիման ցուցանիւր. եւ ոչ մեք գրել զմտաւ ածել ջանասցուք:
| 6:1 Now after these events had taken place, on the collapse of the Haykaznean kingdom people lived diversely, in confusion and anarchy, holding various lands, submitting to various leaders as circumstances of the moment might dictate. We shall not attempt to consider writing about those of whom no actions or valiant deeds are known:
|
6:2 բայց զանուանս միայն ըստ կարգի կանոնել բաւական համարեցաք, որպէս եւ այլոց առաջնոցն մատենագրացն յայս եկեալ ձեւ պատմագրութեան. բայց կանոնեցի զանուանս ի մատենիս:
| 6:2 but we considered it sufficient merely to set down their names in order, following the format of the other earlier historians. So I set out in order their names in this book:
|
6:3 Տիգրան:
| 6:3 Tigran:
|
6:4 Ադրամելէք:
| 6:4 Adramelēk’:
|
6:5 Ներս:
| 6:5 Ners:
|
6:6 Ներսէխ:
| 6:6 Nersekh:
|
6:7 Մարոդ:
| 6:7 Marod:
|
6:8 Արշամ:
| 6:8 Arsham:
|
6:9 Արշաւիր:
| 6:9 Arshavir:
|
6:10 Ասուդ:
| 6:10 Asud:
|
6:11 Պարսից թագաւորք:
| 6:11 Kings of the Persians:
|
6:12 Քսերքսէս:
| 6:12 Xerxes:
|
6:13 Արտաշէս երկայնաձեռն:
| 6:13 Artashēs longimanus:
|
6:14 Դարէհ:
| 6:14 Dareh:
|
6:15 Արտաշէս:
| 6:15 Artashēs:
|
6:16 Ողոքոս:
| 6:16 Ołok’os:
|
6:17 Զարսէս:
| 6:17 Zarsēs:
|
6:18 Դարէհ:
| 6:18 Dareh:
|
6:19 Ապա Աղէքսանդրոս Փիլիպպեայ Մակեդոնացի տիեզերակալ թագաւոր:
Զայսու ժամանակաւ թագաւորեալ Աղէքսանդր Մակեդովնացի տիեզերակալութեամբ երագահաս հասեալ ի վերայ Դարէհի սպանանել զնա, եւ բառնայ զթագաւորութիւնն Պարսից:
| 6:19 Then Alexander the Macedonian, son of Philipp, became ruler of the world. At that time reigned Alexander the Macedonian, ruling over the whole world. He rapidly attacked Dareh and killed him, exterminating the kingdom of the Persians:
|
6:20 Արշաւրեան: Իսկ Ասուդ զհետ Դարէհի ելեալ ի պատերազմ ընդդէմ զօրագլխացն Աղէքսանդրի՝ Հերակղեայ նահատակութեամբն դիւցազնաբար ի դիմի հարեալ՝ ի բաց նահանջէ զուժեղագոյնս զօրագլխացն Աղէքսանդրի հարուստ ժամ մի, մինչ հիացումն զօրօքն արկեալ՝ տային տեղի փախստէի, մինչ հանդէպ երեսանալ Աղէքսանդրու ի յանդուգն դիմացուածին, եւ հայեցեալ ի դէմս Աղէքսանդրու իբր յաստուածոց դիւցազանց՝ զերեսս ի վայր արկեալ զերկիր նշմարէր:
| 6:20 Then after Dareh, Asud son of Arshavir waged war against Alexander’s generals. Attacking them with Herculean valour, like a hero he warded off the powerful generals of Alexander for a long time, amazing their armies, who let him retreat— until Alexander appeared before his haughty opponent. Looking into Alexander’s face as that of heroic gods, he lowered his eyes and gazed at the ground:
|
6:21 եւ շտապով փութանակի յասպազինէ երիվարէն ի վայր արկեալ զինքն առաջի Աղէքսանդրի, առ ոչինչ համարեալ յահուռնաբար գործսն զոր գործեաց՝ փութացաւ ետ ողջոյն արքայի եւ ասէ, «քաջք քաջաց պատահեալ՝ անմեղադրելիք կան մնան զյաւակնութեամբքն, զի մի վատութիւն քան զքաջութիւն ճոխասցի, որ կանանցաբարոյիցն քաջ յարմարի, թէպէտ եւ յարիւն եւ յապաժոյժ զզօրսն կենացն առնուցուն:
| 6:21 Then rapidly descending from his armoured horse before Alexander, reckoning as naught his impetuous deeds, he made haste to greet the king and say: “ When valiant men meet valiant men, audacious deeds need no excuse, lest cowardice be more renowned than valour— which is more appropriate for the effeminate— even if they turn their soldiers’ lives into torrents of blood:
|
6:22 Ընդ որ սքանչացեալ ընդ քաջասրտութիւնն եւ ընդ իմաստուն բանակարգութիւնն Պտղոմէի եւ Սելեւկեայ զօրագլխացն Աղէքսանդրու՝ խնդրեցին պարգեւ ի թագաւորէն զԱսուդ. զի Աղէքսանդր թէպէտ եւ լի իմաստութեամբ եւ հանճարով առաւելանայր՝ սակայն գազանանայր ընդդիմակացաց հրոսաւղացն. եւ առեալ Պտղոմեայ զԱսուդ՝ տայ տանել յԵգիպտոս, ի պարգեւեալ աշխարհն նմա յԱղէքսանդրէ, եւ կարգել նմա ռոճիկս առատապէս, մինչ ինքն պարապագոյն ժամու անդր հասանիցէ:
| 6:22 Astonished at his stoutheartedness and his wise argument, Alexander’s generals Ptolemy and Seleucus requested Asud as a gift from the king. For although Alexander was full of wisdom and exceedingly intelligent, yet he was furious at the banditti who opposed him. So, Ptolemy received Asud, had him brought to Egypt— the land he had been given by Alexander— and had a liberal stipend arranged for him until he himself should have a convenient opportunity to arrive:
|
6:23 Իսկ զՎահագն Հայկազնեայ, որ էր նիզակակից Ասուդայ՝ կացուցանեն ի դրան արքունի, յառաջանալ ի գործ պատերազմին մեծաւ աշխատութեամբ՝ կամ մեռանել ի սրոյ թշնամեաց դիպելոց, կամ յաղթել քաջասրտութեամբ: Եւ կացեալ [ԺԲ] ամ Աղէքսանդրի մեռանի ի Բաբելոն, կեցեալ ամս [ԼԳ], թագաւորեալ ամս [ԺԲ]: Համօրէն տիեզերակալեաց [Է] ամս:
| 6:23 As for Vahagn Haykazean, who was Asud’s companion in arms, he was established at the royal court and progressed through his great prowess in martial skill, [being ready] either to die on the sword of the enemy or to win the victory through his courage. After [ruling] twelve years Alexander died in Babylon, having lived for thirty- three years and reigning for twelve:
|
6:24 Եւ ի մեռանելն իւրում Աղէքսանդրու հաստատագոյն աներկիւղութեամբ զթագաւորութիւնն իւր միապետեալ՝ կացուցանէ չորս զօրավարս չորեքծագեան կողմանց աշխարհի, զՊտղոմէոս Եգիպտոսի եւ Հնդկաց, զՍելեւկոս Ասիացւոց եւ ամենայն հիւսիսականաց, զԱնդիպատրոս Պարսից եւ ամենայն արեւելից:
| 6:24 He controlled the whole world for seven years. On his death[bed] Alexander, who had ruled his kingdom alone strictly and fearlessly, appointed four generals for the four regions of the world: Ptolemy for Egypt and India; Seleucus for Asia and all the North; Antipater for Persia and all the East:
|
6:25 Իսկ Պտղոմէոս նենգութեամբ եւ հարկանօք կալաւ զԵրուսաղէմ եւ զՀրէաստան, մինչեւ յամս [ԺԲ]. զբազումս ի նոցանէ իջուցեալ յԵգիպտոս բնակեցուցանէր: Եւ ապա առնու զթագաւորութիւնն Ասորոց եւ Բաբելոնի եւ վերնոց կողմանցն Սելեւկոս Նիկանոր, որ կոչի յաղթող:
| 6:25 Now by deceit and force Ptolemy held Jerusalem and Judaea for twelve years; many of them [Jews] he brought down from there and settled in Egypt. Then Seleucus Nicanor, called the Victorious, held the kingdom of Assyria and Babylon and the upper regions:
|
6:26 Պտղոմեայ հասեալ ի տէրութիւն ժառանգութեանն՝ փոխանակ իւր կացուցանէ զԱսուդ, տալով ի ձեռս նորա զբոլոր իշխանութիւն Եգիպտոսի եւ Հնդկաց, եւ ինքն հեռացեալ գնաց զկնի Աղէքսանդրի ի Բաբելոն, եւ անտի եկեալ յԵրուսաղէմ պագին անդ երկիր Աստուծոյ:
| 6:26 After Ptolemy had gained control of his inheritance, he appointed Asud in his place, giving over to him all dominion over Egypt and India; then he removed himself to Babylon, following Alexander. From there he went to Jerusalem and there worshipped God:
|
6:27 Իսկ Ասուդ թէպէտ եւ այնպէս շքեղութեամբ ճոխանայր եգիպտական եւ հնդկային հարստութեամբն՝ այլ յիշելով զբուն իւր սեպհական թագաւորութիւն Ասորեստանի՝ ոչ հաճոյանայր կեալ եգիպտացի գահակալութեամբն. եւ ցանկութիւն տենչանացն աճէր. գայր յանդիմանակաց Պտղոմէի:
| 6:27 But although Asud was favoured with such splendour and the wealth of Egypt and India, yet remembering his original native kingdom of Assyria he was not happy to live enthroned in Egypt. His desire increased, so he went to meet Ptolemy:
|
6:28 Այլ թէպէտ զայս ախորժելով լսէր Պտղոմէոս առ լաւութեան քաջութեան առնն՝ սակայն յայտնել ոչ զօրէր Աղէքսանդրի, զի ոչ ումեք զայդ յանձին կալաւ Աղէքսանդրոս՝ կարծել տիրել ումեք երկրի բաց Աղէքսանդրէ: Կեցեալ անդ ամս բազումս մեռանի յԵգիպտոս եւ կայ անդէն:
| 6:28 But although Ptolemy would have willingly agreed to this because of the man’s noble valour, yet he did not dare reveal it to Alexander. For Alexander had never allowed anyone to suppose that somebody else could govern the world save Alexander. So, after living many years he [Asud] died in Egypt and [his body] remains there:
|
6:29 Յետ մահուանն Աղէքսանդրի զօրավարաց կալեալ զՄակեդոնացւոց տէրութիւնն, բայց մնայ ի հարստութեան Պտղոմէականն միայն, մինչ տիրել Կղէոպատրեայ կնոջ միոյ եգիպտացւոյ, որ յետ բազում ժամանակաց, մինչեւ յՕգոստոս կայսր: Իսկ յետ [Կ] ամի անցանելոյ Աղէքսանդրի եւ անիշխանութեանն Հայոց եւ Պարսից՝ թագաւորէ Արշակ Քաջ Մարաց եւ Պարսից եւ Եգիպտացւոց եւ Ելիմացւոց ի Բախլ քաղաքի. եւ Վաղարշակ եղբայր նորա եկեալ ի Հայս՝ լնու բարեկարգութեամբ զաղմկեալ եւ զշփոթեալ երկիրս Հայոց:
| 6:29 After the death of Alexander his generals held the Macedonian empire; but this survived only in the Ptolemaic dynasty down to the reign of an Egyptian woman, Cleopatra, much later in the time of Augustus Caesar. Now sixty years after the death of Alexander and the anarchy in Armenia and Persia, Arshak the Valiant ruled over the Medes and Persians and Egyptians and Elamites, in the city of Balkh. His brother Vałarshak came to Armenia and imposed disciplined order on that troubled and confused country:
|
6:30 Եւ նախարարութիւնս յօրինէ, յանուն եւ ի բարձ եւ ի գահ յառաջ մատուցեալ:
Իսկ սերունդք Ասուդայ Սանասարեանց կային յոր պէտս եւ դիպուածն պատահէր, երբեմն այսպէս եւ երբեմն այնպէս. Շաւարշ. Գօգեան. Շաւասպ. Պերոզ. Շահակ. Կիւրոս:
Շահակս այս անուանէ զանուն որդւոյ իւրոյ՝ Կիւրոս, յիշելով զլաւութիւն առնն եւ զբարեկամանալն նախնոյն նորա Քսերքսէայ: Սոքա մերժեալք ի տէրութենէն իւրեանց, զոր տուեալ էր Տիգրանայ եւ Կիւրոսի՝ կէին անարգաբար զինչպիտկէն մինչ ի Կիւրոս Շահակեան:
| 6:30 He organized the noble families, introducing titles, positions, and ranks. As for the descendants of Asud, of the family of Sanasar, they lived as need and circumstance dictated, now thus now so: Shavarsh, Gōgean, Shavasp, Peroz, Shahak, Cyrus. This Shahak called his son Cyrus in remembrance of that man’s nobility and his friendship to his ancestor Xerxes. Stripped of the authority which Tigran and Cyrus had given them, they lived ignoble lives, as it were illegitimately, down to Cyrus [son] of Shahak:
|
6:31 Արշակ տուեալ պատերազմ ընդ Մակեդոնացիսն՝ եւ անդ Կիւրոս քաջապէս արիացեալ առաւելանայր ի գործ պատերազմին. գրէթէ անցուցանէր զանցուցանէր զքաջութեամբն Արշակայ Պարթեւի, ընդ քաջացն Քուշանաց, Մարաց եւ Ելիմացւոց. եւ առեալ զյաղթութեանն քաջանունութիւն, առաւել զհանճարեղութեանն խոհեմութիւն՝ յառաջանայր ի գահ, ի բարձ եւ ի պարգեւ. զի հարցեալ լինէր, թէ ո՞վ ոք, եւ յորո՞ց, եւ յումմէ՞, եւ ե՞րբ, եւ առ որո՞վք:
| 6:31 When Arshak waged war against the Macedonians, Cyrus multiplied his martial deeds of bravery and valour. He almost surpassed the courage of Arshak the Parthian against the heroes of the Kushans, Medes, and Elamites. He gained a reputation for victory and even more so for wise intelligence, progressing in station, rank, and favour. For he was asked: “ Who [are you], from which [ancestors], from which [father], when, and in whose time:
|
6:32 Իբրեւ ստուգեաց զազգն, զգաւառն, զաշխարհն, զպատճառ հատուածին, զզետեղելն, զիարդն, զորպէսն, զեղանակն, զդիպուածն, զպատահն եւ զայլն ամենայն՝ խնդրէ զնա Վաղարշակ յԱրշակայ եւ առնու ածէ զնա ընդ իւր ի Հայս, եւ անուանէ զնա Արծրունի, առաջին լինելով նորա ի դաշտավայրին Արծուիք կոչելոյ. դարձեալ ըստ պատահման եւ տարբերութեան՝ արծռունգն կերպարանօք: Բայց ոչ գիտեմ, թէ յանուն աշխարհի՞ն թէ ըստ կերպարանին անուանեաց զնոսա Արծրունիս:
| 6:32 When Vałarshak had ascertained his family, province, land, the reason for his migrating, his settling, the why, the how, the mode, the circumstance, the occasion, and everything else, he requested him from Arshak, brought him with him to Armenia, and named him Artsruni, as being the first in the plain called Artsuik’. Furthermore, by chance he had the distinguishing feature of possessing an aquiline nose. But I do not know whether he named them Artsrunik’ from the name of the country or for their physique:
|
6:33 Երկրորդ վասն բնակութեան նախնեացն նորա Ադրամելեայ եւ Սանասարայ Արզն՝ կոչեցին Արզրունիք:
| 6:33 Secondly they were called Arzrunik’ from the settlement of his ancestors Adramelēk’ and Sanasar in Arzn:
|
6:34 Երրորդ վասն արիութեան քաջութեանն, արծուաբար քաջասրտապէս խիզախութեանցն ի մարտս պատերազմացն՝ յարծուիս առակեցին զնոսա:
| 6:34 Thirdly, they likened them to eagles because of their noble courage and their eagle- like audacity and boldness in battle:
|
6:35 Բայց թէպէտ եւ երկոքին պատճառք անուանակոչութեանցն պատկանաբար վարկանելի է՝ որպէս իմաստասիրացն հաճոյ թուի. այլ ինձ զառաջինն ախորժելի զհաւատարմութիւնն ի մէջ առնուլ:
| 6:35 But although both reasons for their naming may be considered appropriate as seems fit to the philosophically minded, nonetheless, for me it is more pleasing to place confidence in the first:
|
6:36 Յանգ հանեալ Պտղոմեանց զժամանակ թագաւորութեանցն, եւ հասեալ մինչ ի Կղէոպատրեայ, դուստր Պտղոմէի Դիոնիսի. սա թագաւորեալ Եգիպտոսի եւ Աղէքսանդրի եւ բացեալ զտուն դիւանապահ մատենիցն եւ գտեալ զսերունդն Սենեքերիմայ, եւ զգործս նոցա զմիոյ միոյ ուրուք յականէ յանուանէ զառն իւրաքանչիւր զանուն եւ զքաջութիւն իւր:
| 6:36 The Ptolemies brought the period of kingdoms to a close, extending down to Cleopatra, daughter of Ptolemy Dionysius; she reigned over Egypt and Alexandria. Opening the depository of archival books, she found the lineage of Senek’erim, the acts of each one of them mentioned individually by name with his deeds of prowess:
|
6:37 նոյնպէս եւ զայլն ամենայն ըստ տոհմից տեղեաց, եւ զվատացն եւ զաննշանիցն նշանաւորեալ ըստ վատութեանցն եւ զգործս նոցա՝ ետ տանել զդիւանն մագաղաթեայ յունարէն գրով հանդերձ պատարագօք՝ Տիգրանայ թագաւորի Հայոց, որ չորրորդ կացեալ թագաւոր ի Վաղարշակէ Պարթեւէ:
| 6:37 and likewise, all the other [acts] according to family and place: the deeds of the cowardly and insignificant indicated in accordance with their ignobility. She had the archives, which were written in Greek on parchment, taken with gifts to Tigran king of Armenia, who was the fourth king after Vałarshak the Parthian:
|
6:38 Ցայս վայր զայս գրեալ Աղէքսանդրի Մակեդոնացւոյ, ի Սենեքերիմայ յառաջ մինչեւ ի Պտղոմէոս եգիպտացի, զոր եւ նոքա Պտղոմեանքն կոչէին. զոր ընթերցասէրն Պտղոմէոս գրեալ եւ յարդարեալ ստուգաբանութեամբ, դնեն զգուշութեամբ ի դիւանապահ տունս գանձուց մինչեւ ի Կղէոպատրա կին, որպէս վերագոյնն գրեցաք:
| 6:38 Up to here Alexander of Macedon had this written: from Senek’erim down to Ptolemy the Egyptian, after whom they named the Ptolemies. All this Ptolemy the lover of literature wrote down and arranged with accuracy. Then they placed it carefully in the archival treasure house until [the time of] Queen Cleopatra, as we explained above:
|
6:39 Իսկ առ մեզ հասին զրոյցքս այս ըստ մնացորդաց պատմագրացն առաջնոց, ի Մամբրէէ Վերծանողէ եւ ի նորուն եղբօրէ Մովսէս կոչեցելոյ, եւ միւսումն Թէոդորոս Քերթող, որք լեալ էին յաշակերտութենէ Ղեւոնդ քահանայի, որ ի Պարսսն մարտիրոսացաւ ընդ այլ սուրբ եպիսկոպոսսն եւ քահանայսն: Սոքա հրամանաւ Վահանայ Արծրունւոյ փոյթ յանձին կալեալ՝ խուզել քննել կարգել ի համառօտ բանս զաճմունս ազգացն անցելոց՝ ոչ կարի ինչ ընդ երկայնագոյնս աշխատասիրաբար անցանել պատմութիւնս:
| 6:39 Now these tales have come down to us through the chronicles of the earlier historians, from Mambrē Vertsanoł and his brother called Moses, and another Theodore K’ert’oł; they had [all] studied under Levond the priest who was martyred in Persia with the other holy bishops and priests. At the command of Vahan Artsruni they were entrusted with the urgent task of critically investigating and arranging in abbreviated fashion the genealogies of past families, and diligently reviewing these histories in no long- winded fashion:
|
6:40 Զոր եւ մեր ըստ հրամանի քում, Գագիկ զօրավար Հայոց եւ Վասպուրական իշխան, ջան յանձին տարեալ ընդ համառօտութիւն զրուցատրութեանցն անցեալ, յառաջ խաղացուցից զբանսն, արագաքայլ արշաւանօք անցեալ գնացից ընդ շարագրածս անցնիւր պատմագրաց, զազգաբանութիւնն միայն ոճով դրոշմեցից ի շարի աստ, մինչեւ եկից հասից ի լայնանիստ ընդարձակ ասպարէզս մատենից պատմութեանցս՝ ոճով մի ըստ միոջէ շարեցից, կարգեցից զախորժելին քեզ:
| 6:40 We too, at your command, Oh Gagik general of Armenia and prince of Vaspurakan, have undertaken an abbreviation of the stories of the past. So I shall press forward my narrative; in my rapid course I shall traverse the works of past historians; I shall note in order but merely succinctly the genealogy [of the Artsrunik’] until I reach the wide- spreading and extensive arena of written histories. One by one I shall expound [these matters] systematically and shall arrange them for your pleasure:
|
6:41 Այս Վահանս զոր յիշեցաք՝ այն Վահան է, զոր թագաւորեցուցին նախարարք Հայոց յաւուրս սրբոյն Վարդանայ՝ զոր յիւրում տեղւոջն կարգաբանութեան գրեցից որ ինչ վասն սորա: Եւ մեք այժմ զկարգն յառաջ վարեսցուք. Կիւրոս. Վարգէն. Վահան. Շամբիթ. Ջաջ. Ջաջուռ:
| 6:41 This Vahan whom we mentioned is the same Vahan whom the Armenian nobles made king in the days of Saint Vardan— concerning which I shall write in its own chronological place. For now let us continue the order: Cyrus, Vargen, Vahan, Shambit’, Jaj, Jajuṙ:
|
6:42 Արջամ թագաւորեալ Հայոց՝ զազգն Բագրատունեաց արկանէ ընդ բազում տառապանօք, վասն արձակմանն Հիւրկանոս քահանայի ի կապանաց բանտին, եւ կալեալ զԵնանիոս նահապետ Բագրատունեաց եւ սպարապետ Հայոց հանդերձ ընտանեօք եւ ամենայն ազգաբանութեամբ՝ արկանէ ընդ բազում չարչարանօք, եւ զոմանս ընդ սուր հանեալ կամէր միախաղոյն զրաւ առնել ազգին Բագրատունեաց:
| 6:42 When Arjam was king of Armenia he greatly maltreated the Bagratuni family for releasing the priest Hyrcanus from imprisonment. Arresting Enanos, the leading prince of the Bagratunis and sparapet of Armenia, with his family and all his relatives, he inflicted many torments on them; some he put to the sword, wishing to exterminate the Bagratid family at a single stroke:
|
6:43 Իսկ Ջաջուռ Արծրունի ձեռն ի գործ արարեալ՝ մատուցեալ առ թագաւորն խնդրէ զԱնիանոս, զի էր կախեալ զփայտէ, եւ կատարեալ զխնդիրն իջուցանէ զԱնիանոս ի փայտէն, եւ զազգն նորա փրկեալ ապրեցուցանէ ի սրոյն խողխողմանէ. եւ ի նոյն պատիւ թագաւորութեան կացուցանէ զԱնիանոս Բագրատունի: Եւ ոչ յանձին կալեալ Արջամայ վստահաբար առ իւր ունել զԱնիանոս՝ յղէ զնա ի Հայս:
| 6:43 But Jajuṙ Artsruni set his hand to the affair. Approaching the king, he requested Enanos, for he was hanging on the gibbet. Obtaining his request, he brought down Enanos from the gibbet and saved his family from the murderous sword. Then he appointed Enanos Bagratuni to the same dignity in the kingdom. But Arjam could not agree to have Enanos in his company with any confidence, so he sent him to Armenia:
|
6:44 Զոր առեալ Ջաջուռ ահիւ եւ ամենայն պատրաստ կազմութեամբ բնակեցուցանէ ի կողմն Արագածոյ, ի գիւղն Թալին կոչեցեալ. սա առաջին ի տանէն Բագրատունեաց եկեալ կայ նա զայսու կողմամբ Այրարատեան նահանգի: Եւ առնու Ջաջուռ զդուստր Ենիանեայ կնութեան Սահակայ որդւոյ իւրոյ, որում անուն կոչէր Սմբատուհի: Այս առաջին խնամանալ եղեւ ընդ միմեանս Բագրատունեաց եւ Արծրունեաց: Այս եղեւ յամի յութուտասաներորդի արքայի Պարսից:
| 6:44 Jajuṙ received him with respect and ready provisions, and settled him in the region of Aragats, in the village called Palin. He was the first from the Bagratuni house to come and live in that part of the province of Ayrarat. Jajuṙ married Enanos’s daughter called Smbatuhi to his son Sahak. This was the first marriage alliance between the Bagratunik’ and the Artsrunik’. It took place in the eighteenth year of the king of Persia:
|
6:45 Եւ կեցեալ Արջամ ամս [Ի] վախճանի, եւ թագաւորէ Աբգար որդի նորա: Հասեալ ի տեղիս յայս ի պատմութիւն Աբգարու թագաւորի Հայոց, յորոյ աւուրս Փրկչին մերոյ տեառն Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ մարմնով յաշխարհի երեւումն եղեւ, եւ սկիզբն լինել նորոգման արարածոց, եւ լուսաւոր առնել զամենայն մարդ, որ յաշխարհ գալոց է:
| 6:45 After living for twenty years Arjam died and his son Abgar became king. Here we come to the history of Abgar, king of Armenia, in whose days occurred the appearance in the flesh on earth of our Saviour the Lord Jesus Christ, our God, the beginning of the renewal of creation and the illumination of all men who are to come into the world:
|
6:46 որ կարի սիրելի է ինձ, մանաւանդ թէ յոլովից, կամ թէ ամենայն հաւատացելոց ի Քրիստոս՝ յերկարագոյնս առնել ի ճառիս զդեգերումն շահատակութեան, ձեզ լսել եւ ինձ գրել:
| 6:46 So it is a great pleasure for me, and especially for everyone— or rather, for all believers in Christ— to expatiate at length on these great events; [a pleasure] for you to hear and for me to write:
|
6:47 Քանզի սա առաջին ի հեթանոսական թագաւորաց սկիզբն արար ի Քրիստոս հաւատոց: Որպէս ցուցանեն յիշատակարանք հաւատարիմ պատմագրացն. մանաւանդ թէ աւետարանիչն եւ առաքեալն Յօհաննէս, որդին որոտման, տիեզերաց հնչեցոյց զորոտումն աւետեաց Աւետարանին Քրիստոսի, որ ի նայն հաւատալոց էին:
| 6:47 For he was the first of the heathen kings to believe in Christ, as the records of the reliable historians demonstrate— especially the evangelist and apostle John, son of thunder, who made the thunder of the good news of Christ’s gospel resound in the world for those who were to believe in Him:
|
6:48 Քանզի ասէ, թէ «էին ոմանք յելելոց անտի հեթանոսաց, որք եկեալ էին յԵրուսաղէմ ի տօնն, զի երկիրպագանիցեն. որք եւ մատուցեալ առ Փիլիպպոս որ ի Բէթսայիդայն, ասեն Կամիմք զՅիսուս տեսանել». զորս յանդիման Փրկչին կացուցին զառաքեալսն հանդերձ թղթովք Աբգարու, եւ զխորհրդական պատասխանիսն լուեալ վասն փրկական խաչելութեանն որ վասն աշխարհի, զոր փառս իւր անուանեաց:
| 6:48 For he says: “ There were [there] some of the Gentiles who had come up to Jerusalem for the feast in order to worship. These approached Philipp, who was from Bethsaida, and said: ‘ We wish to see Jesus. ’” They were presented to the Saviour with Abgar’s letters; and they heard his symbolic response concerning the saving crucifixion on behalf of the world, which he called his glory:
|
6:49 գրելով եւ զպատասխանի թղթոյն ի ձեռն Թովմայի առաքելոյ, եւ զխոստաբանութիւն՝ զԹադէոս առաքել լնուլ զփափագումն խնդրոյն. եւ զանձկալից տեսութիւնն հրաշափառապէս եւ անճառաբար ի վարշամակի տպաւորեալ ելից զկարօտութիւնն Աբգարու աղբիւրն կենաց Քրիստոս:
| 6:49 He also wrote a reply to the letter through the apostle Thomas, promising to send Thaddaeus to fulfil his [Abgar’s] desired request. And Christ, the source of life, satisfied Abgar’s longing by imprinting his desirable visage on a napkin in a glorious and ineffable manner:
|
6:50 Դարձեալ վերստին հրճուանօք ոռոգեալ լինի պատմութեան աստ սակս բարձրագահ, համաթոռ, ճոխազգի ազգապետութեան Արծրունեացս, մեծ զարմի Սենէքէրիմայ ծննդոց որ ըստ աճման եւ սերելոյ նախարարութեանց՝ եկեալ հասեալ ցայս վայր ժամանակի ի թագաւորել Աբգարու եւ հաւատալ ի Քրիստոս:
| 6:50 Here a new rejoicing suffuses this history concerning the honourable, co- regnant, and magnificent princedom of the Artsrunik’, that great stock descended from Senek’erim, which as its noble families increased and multiplied had reached this period of Abgar’s rule and belief in Christ:
|
6:51 Ընդ որում եւ մեծ իշխանն Արծրունեաց Խուրան եւ գլխապետ զօրավար զօրու, եւ միահեծան թագաւորութեան Հայոց մեծաց, որ առաջին ի Քրիստոս հաւատացեալ եղեւ իշխանս Խուրան եւ մկրտեալ ի ձեռաց Թադէոսի առաքելոյ. որ յետ հաւատոցն որ ի Քրիստոս բազում ուղղութեամբ եւ երկիւղածութեամբ կրօնս ըստ արժանի հաւատոյն ցուցեալ, գրէթէ ի ծայրս առաքինութեան զաճումն հաւատոցն տարեալ հասուցեալ, որ ինչ յորդորումն աւետարանական վարժիցն ունին դաստիարակութեան ցոյցք:
| 6:51 With him there was also the great prince of the Artsrunik’, Khuran, the chief general of the army and commander of the kingdom of Greater Armenia. This prince Khuran became the first [Armenian] believer in Christ and was baptised at the hands of the apostle Thaddaeus. After his conversion to Christ he demonstrated a most upright and pious way of life worthy of his faith, pushing the practice of his religion almost to the extreme of virtue, as the precepts of evangelical doctrine exhort:
|
6:52 Եւ զայս առ այժմ բաւական համարեալ նշանակութիւն ցուցանել զլաւութիւն երանելի առնն Խուրանայ Արծրունւոյ, խոհեմագունիցն բաւականանալ առ բովանդակ իմացմունս: Եւ մեք զկարգ պատմութեանցս մասնաւորաբար եւ համառօտապէս յառաջ վարեսցուք, զի ոչ է ժամ մեզ զներբողականօքն զդեգերումն առնել, զպատմողական զրուցատրութեան կարգաւն զանց առնել:
| 6:52 We think this is sufficient indication for now of the nobility of the blessed man Khuran Artsruni, of his comprehensive intelligence and deep wisdom. So let us carry forward the order of our history, in detail yet briefly, for it is not the occasion for us to linger with praises and [thereby] neglect the thread of our historical narrative:
|
6:53 Հերովդէս այլազգի որդի Անդիպատրեայ Ասկաղոնացոյ եւ մօր Եւպատրեայ Արաբացոյ, թագաւոր Հրէից, յաւուրս ծննդեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Որպէս Յովսեպոս մեզ զրուցաբանէ եւ զինչ գործեաց ընդ մանկունսն:
| 6:53 Herod the foreigner, son of Antipater of Ascalon and whose mother was Eupatra, an Arab, was king of the Jews in the days of the birth of our Lord Jesus Christ— as Josephus tells us, and also about what he did to the children:
|
6:54 Սորա որդիք հինգ ծնանի, յորոց մինն Հերովդէս եւ միւսն Փիլիպպոս, զորոյ կինն հանեալ Հերովդէի՝ թող զկինն իւր զառաջին, զդուստր Արետայ արքայի Պատրէացւոց. առ որ զչարեալ Արէտ՝ խորհէր վրէժ առնուլ զանարգանաց դստերն, եւ ոչ իշխէր համարձակ յինքնակալէն Օգոստեայ Տիբէրի կայսեր:
| 6:54 He had five sons, among them Herod and Philipp, whose wife Herod had taken, abandoning his own first wife, daughter of Aretas king of Petra. Angered at this, Aretas planned to take revenge for his daughter’s dishonour, yet was unable to do so openly because of the emperor Augustus Tiberius Caesar:
|
6:55 Ապա բարեկամացեալ ընդ Աբգարու թագաւորի Հայոց եւ ընդ մեծ զօրավարին Խուրանայ Արծրունւոյ՝ յղէ նմա պատարագս եւ առնու յօգնականութիւն զԽուրէն Արծրունի, զայր իմաստուն եւ քաջամարտիկ, կորովի յաղեղն եւ ի զէն եւ յասպազէն. եւ հարեալ ի դիմի Խուրէն՝ հարկանին զօրքն Հերովդի, մինչ ինքն Հերովդէս փախստեայ անձնապուր լեալ հանդերձ Ուրեղիանոսիւ զինակրաւ՝ անկանի առ քեռին իւր որդի Հիւրկանու քահանայի ի քաղաքն Ասկաղոն:
| 6:55 So, he made an alliance with Abgar, king of Armenia, and with the great general Khuran Artsruni. Sending him gifts, he received in support Khuran Artsruni, a wise and valiant man, mighty with the bow and a well- armed cavalry man. When Khuran attacked, Herod’s army was defeated, while Herod himself escaped by flight with his squire Urelian. He took refuge with his uncle, son of Hyrcanus the priest, in the city of Ascalon:
|
6:56 Բայց թէպէտ եւ ունէր զպատճառ զբարեկամանալն Արէտայ ընդ Աբգարու եւ ընդ Խուրէնայ՝ այլ Աբգար եւ Խուրան առ փափագումն որ ի Քրիստոս, եւ առ լուր սրբոյ Փրկչին, եւ որ ինչ գործեացն Հերովդէս՝ ոխացեալ ընդ Հերովդի, որպէս եւ յետոյ ընդ Պիղատոսի՝ խնդրեցին զվրէժ սպանման Մկրտչին եւ հալածանացն Քրիստոսի. եւ էր ամ վեշտասաներորդ Տիբերի կայսեր:
| 6:56 Now although the alliance of Aretas with Abgar and Khuran provided a reason, yet Abgar and Khuran in their love for Christ and for the fame of the Holy Saviour were resentful against Herod for what he had done— just as later they sought vengeance against Pilate for the murder of the Baptist and the torments of Christ. And it was the sixteenth year of Tiberius Caesar:
|
6:57 Յետ համբառնալոյ Փրկչին մերոյ եւ վախճանի բարեպաշտ Աբգարու, թագաւորեաց Անանուն որդի Աբգարու, որ ոչ եղեւ ժառանգորդ հայրենեաց հաւատոցն որ ի Քրիստոս. այլ յետս կացեալ յուխտէ սրբութեանն դառնալ զհետ պաշտաման կռոցն, զոր արհամարհեաց մերժեաց Աբգար, եւ զԽուրանն Արծրունի մեծ զօրավար արկեալ ընդ ուռկանաւ խարդախութեան, հետեւել զկնի իւրոյ մոլորութեանն. զոր այպն արարեալ արհամարհեաց զնովաւ:
| 6:57 After the ascension of our Saviour and the death of the pious Abgar, Abgar’s son Ananun became king. He had not inherited his father’s faith in Christ, but abandoning the holy covenant he pursued the worship of idols that Abgar had scorned and rejected. He also trapped the great general Khuran Artsruni in the snare of his deceit into repeating his error, for which the latter was mocked and despised:
|
6:58 Եւ ինքն Խուրան առեալ զմեծ մասն զօրուն գնաց ի Շաւարշան ի Սանատրուկ. եւ առեալ զնա եկն եհաս ի վերայ որդւոյն Աբգարու բառնալ ի նմանէ զթագաւորութիւնն զոր ունէր: Բայց ոչ ժամանեալ կատարման պատերազմն, զաշտարակին զոր շինէր որդին Աբգարու փլուզեալ ի վերայ սպան զնա, վրէժխնդիր եղեալ մահուն Ադդէի սրբոյ:
| 6:58 Then Khuran took the greater part of the army and went to Sanatruk at Shavarshan. [Sanatruk] took him along in his attack on Abgar’s son to deprive him of the kingdom he held. But before the war had come to a conclusion, a tower that Abgar’s son was building collapsed on him and killed him— exacting vengeance for the death of Saint Addē:
|
6:59 Իսկ Խուրան ոչ կացեալ առ Սանատրկոյ գնաց յերկիրն Յունաց, առ Կեսար Տիբերիոս, մինչ տայր պատերազմ ընդ Սպանիացիսն վասն ոսկեհան տեղեացն. եւ անդ Խուրան բազում նահատակութիւնս եւ յաղթութիւնս կատարեալ զօրականօքն որ ընդ նմա երթեալ էին յաշխարհէս Հայոց. ընդ որ յոյժ ուրախացեալ Տիբերի պատուէ ծիրանեօք եւ բրաբիոնաւ ի Ստադին տեղւոջն. եւ եղեւ վախճանել Տիբերի թագաւորեալ ամս [ԻԳ] եւ թագաւորեաց փոխանակ Տիբէրի Գայիոս փոքրն ամս [Գ] եւ կէս:
| 6:59 However, Khuran did not remain with Sanatruk but went to Greek territory, to the Caesar Tiberius, while the latter was waging war against the Spaniards because of the gold mines. There Khuran performed many heroic exploits and victories with the soldiers that had accompanied him from Armenia. Being very pleased with him, Tiberius honoured him with purple [robes] and a baton in the stadium. Tiberius died after reigning for twenty- three years; and in place of Tiberius, Gaius the Less reigned for three and one half years:
|
6:60 Իսկ Խուրան լուեալ վասն տիկնոջն Հայոց Հեղինէի կնոջ Աբգարու, թէ ոչ ախորժեաց կալ ի Միջագետս վասն ամբարշտին Սանատրկոյ, այլ ելեալ գայ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ անդ կեալ բարեպաշտութեամբ՝ եկն եւ նա առ նա յԵրուսաղէմ, եւ առեալ ոսկի զտիկնոջն եւ զիւր՝ գնաց յԵգիպտոս գնել ցորեան յաւուրս սովոյն որ եղեւ առ Կղոդեաւ. բաշխել զայն սրբոց եւ այրեաց, միանգամ յամենայն հաւատացեալ ի Քրիստոս տնանկացն, որոց եւ բաւականանայր ցորեանն:
| 6:60 Then Khuran heard that Queen Helena of Armenia, Abgar’s wife, had been unwilling to remain in Mesopotamia because of the impious Sanatruk and had gone to the holy city of Jerusalem, where she lived in piety. So he too came to join her in Jerusalem. Taking the queen’s and his own gold, he went to Egypt to buy corn in the days of the famine that occurred in the reign of Claudius, in order to distribute it to orphans and widows as well as all the impoverished believers in Christ— for whom the corn was sufficient:
|
6:61 Անդ կեցեալ Խուրան եւ անդ վախճանեալ ի բարիոք ծերութեանն եւ հանդերձեալ աշխարհին պսակելոց է ի Քրիստոսէ, հանդերձ տիկնաւն Հեղինեայ ընդ ամենայն սուրբս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. ամէն:
| 6:61 There Khuran lived and there he died at a good old age; in the world to come he will be crowned by Christ, with the queen Helena among all the saints of Christ our God. Amen:
|