10:0 Ի ժամանակս սորա թագաւորութեանն տուաւ շնորհ հոգողութեան յամենախնամէն Աստուծոյ առն միում ճշմարտի` Մաշտոց անուն կոչեցելոյ, որ էր ի գաւառէն Տարունոյ, ի Հացեկաց գեղջէ, որդի առն, որում անուն էր Վարդան. ի տիս մանկութեան իւրոյ ուսեալ դպրութիւն զյոյն, զինուորեալ ի դուռն Հայոց արքային Խոսրովայ, կարգեալ յերամ մատենագիր արքունի դպրացն. վասն զի ասորի եւ յոյն գրով վճարէին յայնժամ զգործ թագաւորացն Հայոց` արքունի դպիրքն, զվճռոցն եւ զհրովարտակացն:
| 10:0 During the period of his reign the most provident God favored [Armenia] with a truthful man named Mashtoc. ’ He was from the district of Taron, from the village of Hac’ekac’, son of a man named Vardan. In his childhood he had studied Greek. He enlisted/served as a soldier at the court of the Armenian king Xosrov and was established among the group of scribes, as a royal scribe. For in that period the royal scribes treated the affairs of Armenia’s kings in Syriac or Greek, as well as decisions and hrovartaks:
|
10:1 Եւ սպասաւորեալ անդ ամս կարգաւորապէս առանց եպերանաց, յետ այնորիկ տենչացեալ կարգի վանականութեան` երթայ ի վանս բազմութեան եղբարց, եւ ընկալեալ զկերպարանս վանականութեան` լինէր ընտիր յամենայնի եւ երեւելի. հրաժարէր յամենայն աշխարհազբաւս երկրաւոր զբաղմանց:
| 10:1 For years he served there properly and without reproach, but then he began to long for the monastic life. He went to a monastery of many brothers, assumed the monastic life and became the most select and venerable of all. He rejected all temporal worldly pursuits:
|
10:2 Ապա յանապատական կրաւնս փոխեալ` զարմանալի երեւէր եւ հռչակաւոր. եւ կայր յանապատս ի բազում տեղիս քարանձաւաց, մեծաւ առաքինութեամբ եւ խստամբեր վարիւք, բազում եւ այլ սուրբ վարուք կրաւնաւորաւք եւ աղաւթասէր եղբարբք, մինչեւ յամս հինգերորդ` արքային Հայոց Վռամշապհոյ եղբաւր Խոսրովու:
| 10:2 Then he moved to the deserts and became wondrous and renowned. He dwelled in numerous caves in the desert, with great virtue, practising strict asceticism together with many other prayer- loving brothers and clerics of blessed behavior until the fifth year of king Vrhamshapuh, brother of Xosrov:
|
10:3 Եւ զայս թէ կամիցի ոք գիտել հաւաստեաւ` ի պատմութենէ զրոյց առն ցանկալի կորեան, աշակերտի նորին երանելւոյն Մաշտոցի, կարդացեալ տեղեկասցի զվարս կենաց նորա եւ զիւր հայերէն նշանագրացն, թէ ե՛րբ կամ ո՛ւր եւ կամ յո՛յր ուրուք ձեռն գտանէ, թագաւորին Հայոց Վռամշապհոյ ջերմեռանդն խնդրելով. զոր կարգեաց գրելով ճշմարտապէս յառաջագրեալ այրն հոգեւոր Կորիւն. ուստի եւ մեր բազում անգամ կարդալով տեղեկացեալ հաւաստեաւ:
| 10:3 Should someone wish to confirm this, he may read the history of that desirable man Koriwn, a student of the venerable Mashtoc’ which provides information about [Mashtoc’s] life, his Armenian letters, about when, where and by whom [the Armenian letters] were found, and about the enthusiastic entreaties of Armenia’s king Vrhamshapuh. Koriwn, the aforementioned spiritual man, wrote all of this down accurately. We have read [Koriwn] numerous times, and so confirmed our information:
|
10:4 Եւ այս պէս բազմաժամանակեայ մտածութիւնն երանելւոյ առն Մաշտոցի ընկալեալ յամենախնամ մարդասիրէն Աստուծոյ` զաւրացոյց զնա հոգւով ողորմութեան իւրոյ:
| 10:4 Thus did humane and caring God accept the plan of that venerable man Mashtoc’ which the latter had been thinking about for a long time. God strengthened him with the spirit of His mercy:
|
10:5 Քանզի հոգացեալ յարաժամ տրտմէր երանելի այրն Մաշտոց, տեսանելով զմեծ ջանն եւ զառաւելապէս ծախս՛ մանկանցն Հայաստան աշխարհիս. որք բազում թոշակաւք եւ հեռագնաց ճանապարհաւք եւ բազմաժամանակեայ դեգերմամբք մաշէին զաւուրս իւրեանց ի դպրոցս ասորի գիտութեան:
| 10:5 The venerable Mashtoc’ had always been concerned and saddened, seeing the great effort and even more the expenses [involved in educating] the clerics of the land of Armenia. With many stipends, [obliged] to travel distant roads, and with long study [did these students] pass their days in Syrian schools:
|
10:6 Քանզի պաշտաւն եկեղեցւոյ եւ կարդացմունք գրոց ասորի ուսմամբ վարէին ի վանորայս եւ յեկեղեցիս հայաստան ժողովրդոցս. յորմէ ոչ ինչ էին կարող լսել եւ աւգտել ժողովուրդքն այսպիսի մեծ աշխարհի, եւ լինէր պաշտաւնէիցն աշխատութիւն եւ ժողովրդոցն անշահութիւն յանլրութենէ լեզուին ասորւոյ:
| 10:6 For the services in the church and readings from Scripture were conducted in Syriac in the monasteries and churches of the Armenian people. As a result, the populace of such a large land was unable to comprehend or benefit [from the services]. The unusualness of the Syrian language gave labor to the officiants while bringing no profit to the people:
|
10:7 Զայս ի բազում ժամանակս զմտաւ ածեալ երանելի առն Մաշտոցի, եւ փղձկացեալ յանձն իւր, մանաւանդ թէ գոն նշանագիրք հայերէն լեզուոյս, որով հնար է` ինքեան ձայնիւ, եւ ոչ մուրացածոյ բարբառով, շահել զոգիս արանց եւ կանանց առ հասարակ յամենայն եկեղեցիս բազմութեանն:
| 10:7 For a long while the venerable Mashtoc’ had been considering this situation. He was grieved that there existed no letters for the Armenian language by which it would be possible to win the souls of men and women in all the churches by utilizing the language itself and not a foreign language:
|
10:8 Զաւրացեալ ի սուրբ Հոգւոյն յորդորմամբ եւ եկեալ առ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց Սահակ` զեկուցանէր նմա զիւրոյ բազմաժամանակեայ մտածութեան զխնդիրն, եւ ընկալեալ ի նմանէ քաջալերութեան աւետիս, թէ «Զաւրացեալ պի՛նդ կաց, առեալ ընդ քեզ եւ այլ արս աւգնականս ի քահանայից` զոր ես պատուիրեմ:
| 10:8 Strengthened by the encouragement of the holy spirit, [Mashtoc’] went to the blessed kat’oghikos of Armenia, Sahak, and informed him of the problem about which he had been thinking for such a long while. [Mashtoc’] received encouraging good news from him. “ Remain strong,” [Sahak said] “ and take along priests whom I shall order to assist you:
|
10:9 եւ ուր տկարանայք ի կարգել զհեգենայսն` բերեալ առ իս ուղղեմ զայն. քանզի յոյժ դիւրին է գիւտ իրացդ զոր հայցես:
| 10:9 Wherever you falter in establishing the syllables, bring the work to me and I shall correct it, for what you propose to do would make things much easier:
|
10:10 Բայց նախ արժան է մեզ զգացուցանել թագաւորին զպէտս այսպիսի մեծ եւ կարեւոր խնդրոյ. վասն որոյ եւ քան զաւուրս ինչ յառաջ ոչ բազումս, առեալ բանք յեկեղեցւոջ յաղագս կարաւտութեան այդպիսի պիտոյից` ասացեալ է ուրումն ցարքայ, թէ տեսի նշանագիրս հայերէն առ ումեմն եպիսկոպոսի ի գեաւղ միում. եւ թագաւորն յիշէր զասացեալսն, քանզի եւ ինձ նա պատմեաց:
| 10:10 But first it would be worthwhile for us to make the king feel the need for such a great and important thing. Because not many days ago in church someone raised the issue of the need for such a thing, and told the king that he had seen Armenian letters in the possession of a certain bishop in one village. The king recalled what had been said, since he also told me about it:
|
10:11 Եւ մտեալ սրբոյ կաթողիկոսին Հայոց Սահակայ հանդերձ երանելեաւն Մաշտոցիւ առ թագաւորն Վռամշապուհ եւ իմացուցեալ նմա զպէտս իրացն` յիշեաց եւ ինքն թագաւորն զխաւսեցեալսն վանականին վասն նորին իրացն ընդ նմա, զոր եւ նորա պատմեալ ուրախացոյց:
| 10:11 The blessed kat’oghikos of Armenia, Sahak, and the venerable Mashtoc’ went into king Vrhamshapuh’s presence and informed him of the issue. The king himself recalled what the monk had said to him regarding this matter and delighted [them] by relating it:
|
10:12 Եւ նոցա լուեալ զայս ի թագաւորէն` փութացուցանէին զնա ասելով, թէ «Ճեպեա՛ յաղագս մեծ եւ աւգտաբեր աշխարհիս Հայոց գիւտիս այսորիկ` ի ժամանակս քո, որ շատ աւելի առ յապայսն բերէ քեզ շահ, յիշատակ անմոռաց եւ աւգուտ երկնաւոր վայելից, քան զիշխանութիւն թագաւորութեանդ քո, եւ կամ որպէս յառաջ քան զքեզ նախնիքն քո էին յազգէն Արշակունեաց:
| 10:12 When they heard this from the king they urged him to make haste, saying: “ Exert yourself regarding finding such a great and useful device for the land of Armenia during your own reign, for it will benefit you later on, bestowing upon you an unforgetable remembrance, and you will have brought more benefits of worldly convenience [by this means] than the might of your realm or that of your predecessors, your ancestors of the Arsacid line, did:
|
10:13 Եւ թագաւորին լուեալ զայս եւ խնդալից եղեալ` ետ փառս Աստուծոյ, որ ի ժամանակս թագաւորութեան նորա զայսպիսի հոգեւոր կենաց փափաք ժառանգեաց յաշխարհիս Հայոց:
| 10:13 The king heard this and, rejoicing, glorified God that it was during his reign that the desire of such a spiritual life was inherited by the land of Armenia:
|
10:14 Վաղվաղակի ստիպով առաքեալ դեսպան զՎահրիճ ոմն անուն կոչեցեալ ի ծնողաց իւրոց հանդերձ հրովարտակաւ առ այր մի երէց Հաբէլ անուն, որոյ ասացեալ էր յառաջագոյն ցարքայ, որ եւ մերձաւոր էր առն բարեպաշտի Դանիէլի եպիսկոպոսի, առ որում նշանագիրքն հայերէն կային:
| 10:14 The king immediately dispatched an ambassador called Vahrich ( by his parents) giving him a hrovartak, and sending him to a certain presbyter named Habel who earlier had spoken to the king and who was related to the pious bishop Daniel who had the Armenian letters:
|
10:15 Եւ երանելւոյն Հաբելի ընկալեալ զհրովարտակն ի Վահրիճէ եւ լուեալ զիրսն` փութանակի հասանէր առ սքանչելի եպիսկոպոսն Դանիէլ:
| 10:15 The venerable Habel accepted the hrovartak from Vahrich, listened to what he had to say, and then quickly hastened to the wondrous bishop Daniel:
|
10:16 Եւ նախ անդէն ի նմին Դանիէլէ ինքն տեղեկանայր զկարգ նշանագրացն, եւ առեալ ի նմանէ առ թագաւորն եւ առ սուրբ հայրապետն Հայոց Սահակ եւ առ երանելին Մաշտոց հասուցանէր: Իսկ արքային Հայոց սուրբ կաթողիկոսաւն Սահակաւ եւ երանելեաւն Մաշտոցիւ զնշանագիրսն ի Հաբէլէ` ուրախ լինէին:
| 10:16 Habel learned the system of the letters from Daniel himself, and took [a copy of the letters] from him to the king, to the blessed patriarch of Armenia, Sahak, and to the venerable Mashtoc’. They received the letters from Habel, and were happy:
|
10:17 Եւ այսպէս դիպեալ գիւտի նշանագրացն` ձեռն ի գործ արկանէր երանելին Մաշտոց, յերիւրելով զնա սուրբ հայրապետին Հայոց Սահակայ, դիւրահնար ճանապարհ ցուցանելով կարգադրութեան գրենոյս եւ հեգենային ուղղաձայնութեան. տալով նմա աւգնականս եւ այլ արս բանիբունս եւ մտացիս ի քահանայիցն Հայոց, որք էին սակաւ մի եւ նոքա, որպէս երանելին Մաշտոց, մերձաւորեալք ի յունարէն հեգենայինսն. որում առաջնոյն անուն էր Յոհան՝ ի գաւառէն Եկեղեաց, եւ երկրորդին Յովսէփ` ի Պաղանական տանէն, եւ երկրորդին Տէր` ի Խորձենոյ, եւ չորրորդին Մուշէ` ի Տարաւնոյ:
| 10:17 So it was that after fortuitously receiving the discovered letters, the venerable Mashtoc’ set to work adapting [the alphabet] to [the recommendations of] the blessed patriarch of Armenia, Sahak, putting the letters in an easily accessible order and correct syllabic pronunciation. [Sahak] gave him assistants and other learned and scholarly men from among the Armenian priests who, as the venerable Mashtoc’, were only slightly familiar with Greek syllabification. Among them were, first, Yohan from Ekegheac’ district; second, Yovsep’ from Paghanakan Tun [Yovsep’ i Paghanakan tanen]; third, Ter from Xorjean, and fourth, Mushe from Taron:
|
10:18 Որոց աւգնելով զաւրէր երանելին Մաշտոց, հանդիպեցուցանէր զհայերէն աթութայսն ըստ կարգման սիլովբայիցն Յունաց, ստէպ հարցմամբ եւ ուսանելով ի սուրբ կաթողիկոսէն Սահակայ զաթութայիցն գաղափար, ըստ անսայթաքութեան յունին:
| 10:18 who aided and strengthened the venerable Mashtoc’, who put the Armenian alphabet in the same order as the Greek, frequently asking and learning from the blessed kat’oghikos Sahak information about the alphabet, based on the infallible Greek alphabet:
|
10:20 Վասն զի ոչ լինէին բաւական ի վճարել անսխալ ուղղակի, առանց առաջնորդելոյ նոցա սրբոյ հայրապետին Սահակայ, որ յոյժ առլցեալ անցուցանէր վարժիւք զբազում գիտնովքն Յունաց, եղեալ կատարելապէս հմուտ երգողական տառիցն եւ հռետորական յորդասաց յայտնաբանութեան, եւս առաւել տեղեկացեալ փիլիսոփայական արուեստիցն ցուցանիւր:
| 10:20 For [this group] was not able to unerringly deal with modifications without the guidance of the blessed patriarch Sahak. Sahak was quite competent, having studied with many learned Byzantines. He was fully versed in musical notation, exhortatory rhetoric, and especially philosophy:
|
10:21 Կարգեալ այնուհետեւ, Փրկչին առաջնորդութեամբ, զգիր գրենոյն հայերէնի եւ հելլենացին ուղղեալ յաւրինուածս` ցանկային կարգել դպրոցս եւ ուսուցանել բազմութիւն մանկտւոյ. քանզի ամենայն անձն յորդորեալ փափագէր յուսումն հայերէն գիտութեան, որպէս ի խաւարէն, յասորի տանջանացն, զերծեալք ի լոյս` խնդային:
| 10:21 Once they had arranged the letters of the Armenian alphabet, adapted from the Greek copy— guided by the Savior— they wanted to establish schools and teach the multitude of clerics. For everyone enthusiastically wanted to study Armenian and were delighted that they had been freed from the torments of Syriac as if escaping from darkness to light:
|
10:22 Բայց տարակուսեալք կասէին յանչքութենէ Գրոց սրբոց. քանզի ոչ գոյին դեռ եւս հայերէն լսողութեամբ սուրբ կտակարանք եկեղեցւոյ:
| 10:22 But they hesitated when it came to [translating] the holy Bible. For as yet there was no Armenian translation of the holy testaments for the Church:
|
10:23 Եւ երանելին Մաշտոց եւ որ ընդ նմա պատուական քահանայքն էին` ոչ զաւրէին համարձակել յայսպիսի սաստիկ եւ կարեւոր գործ, թարգմանել գիրս ի յոյն լեզուոյն ի հայ բարբառս. վասն զի ոչ ինչ էին այնպէս տեղեակ գիտնապէս հրահանգի յունարէն ուսմանն:
| 10:23 The venerable Mashtoc’ and the honorable priests who were with him lacked the strength to attempt such an intense and important labor, as translating the books [of the Bible] from Greek into Armenian, because they were not so very adept at Greek:
|