66:0 While Vahan was in a state of confusion with such mental anguish, suddenly there was tumultuous agitation in the land of Iberia (Georgia), for (king) Vaxt’ang [fl. ca. 446-522] had slain the impious bdeshx Vazgen in the twenty-fifth year of the reign of king Peroz. (P’arpec’i regards [457] rather than [459] as the first year of Peroz’ reign:
| 66:0 Եւ մինչդեռ Վահան յայսպիսի յուզմունս մտաց կայր տարակուսեալ` լինէր յանկարծակի խռովութիւն յուզմանց յաշխարհին Վրաց. Վախթանգ սպանանէր զբդեշխն զանաւրէնն Վազգէն յամի քսաներորդի հինգերորդի Պերոզի արքայի:
|
66:1 This was heard by people from the land of Armenia, many of whom were fighting that year in Aghbania (Aghuania) (against) rebel fortress-guards. The military commander of them all was Zarmihr Hazarawuzt, while the marzpan of Armenia (then) was Atrvnashp Yozmandean:
| 66:1 Զոր լուեալ Հայոց աշխարհիս մարդկան, յորոց բազումք այն ամ յԱղուանս էին, յապստամբ ամրականացն կռուի, որոց բովանդակին զաւրագլուխ էր Զարմիհր Հազարաւուխտ, եւ Հայոց աշխարհիս Ատրվշնասպ Յոզմանդեան էր մարզպան:
|
66:2 The Christian Armenian men who were fighting that year there, were more afflicted by the insults and envy of the least of the Armenian princes (who at this time had grown boastfully arrogant through their apostasy), than by the tyranny of the deeds of the Iranian military commanders:
| 66:2 իսկ քրիստոնեայ մարդիկն Հայոց, որ այն ամ անդ ի կռուին էին` հարեալք մաշէին առաւել եւս յարհամարհանաց եւ ի նախանձուէ ի յետին իշխանացն Հայոց, որք ուրացութեամբն գոռոզացեալ ամբարհաւաճէին ի ժամանակին, քան թէ ի բռնութենէ պարսիկ զաւրագլխացն գործոց:
|
66:3 When (the Armenian Christians) heard about the rebellion of Iberia’s king, they rejoiced with delighted hearts:
| 66:3 Որք ի ժամանակին իբրեւ լուան զապստամբութիւնն Վրաց արքային` ցնծային ուրախալից սրտիւ:
|
66:4 For they had received news that the king of Iberia had note: “I will not permit anyone to see military action. Rather I will bring forth such a multitude of the Huns that the Iranian forces will be unable to resist:
| 66:4 Վասն զի գայր առ նոսա համբաւ, թէ Վրաց արքայ ասէ, թէ « Ես միում ումեք զկռիւ չտամ տեսանել, այլ այնչափ հանեմ Հոնս, որում ոչ կարիցեն հարկանել ի դիմի զաւրքն Պարսից:
|
66:5 The lovers of Christ were fortified by such news, and personally expected benefit and a goodly visit from On High. But they were afraid that perhaps the Iranian military commanders would take the Armenian brigade and go to the Gate (of the Honk’:
| 66:5 Զաւրացեալք յայնպիսի համբաւոց քրիստոսասէրքն` եւ անձանց ակն ունէին աւգտի եւ բարի այցելութիւն գտանել ի Բարձրելոյն. բայց երկնչէին, թէ մի՛ գուցէ առեալ զգունդն Հայոց զաւրագլխացն Պարսից` ընդ նոյն ի դուռն գումարիցեն:
|
66:6 But Christ spared them (the actualization) of such doubts, and they came to Armenia, to the district of Shirak, the plain where the marzpan of Armenia, Atrvshnasp Yozmandean and the hazarapet of Armenia, Vehvehnam, dwelled. Here consultations took place among some of the Armenian naxarars who knew that Vahan Mamikonean had been saddened and confused for a long while because of being labelled a magian. They note: “This hour of salvation is quite appropriate both for him and for us. For him, it would save him from his pangs of conscience, while it would free us from the constant suspicions and continual assaults of oppressive envy of those whom we are forced to serve:
| 66:6 Այլ Քրիստոս յայնպիսի կարծեացն զերծուցեալ զնոսա` գային ի Հայս. եւ եկեալք ի գաւառն Շիրակայ, ի դաշտն, ուր բանակէր մարզպանն Հայոց Ատրվշնասպ Յոզմանդեան, եւ առ նմին հազարապետն Հայոց Վեհվեհնամ. աստ խորհուրդ ի մէջ առեալ արանց ոմանց նախարարացն Հայոց, որք զտրտմելն եւ զտարակուսելն ի բազում ժամանակաց գիտէին զՄամիկոնէին Վահանայ յաղագս մոգութեանն անուան, եւ ասէին, թէ « Կարի պատեհ էր եւ մեզ եւ նմա ժամս այս փրկութեան. նմա` ապրել ի խղճէ մտացն իւրոց, եւ մեզ` զերծանել ի հանապազորդեայ կասկածանացն եւ յարաժամ հարանացս, որոց ծառայեմքս ի հարկէ հեղձամղձուկս նախանձու:
|
66:7 The king of Iberia (Georgia), Vaxt’ang, is very courageous. Who knows, most compassionate God may look upon our difficulties and aid us, and we, together with the Iberians, may perhaps be able to tire out the Iranians a little:
| 66:7 Եւ արքայդ Վրաց Վախթանգ այրացի է. ո՛ գիտէ, եւ բազումողորմն Աստուած հայեսցի ի վտանգս մեր եւ աւգնեսցէ մեզ, եւ հանդերձ Վրաւք թերեւս կարող լինէաք առ սակաւ մի աշխատ առնել զՊարսիկս:
|
66:8 A few of the Armenian naxarars were thinking this, and others listened to the plan. As though at God’s direction, those who heeded the idea all united, willingly and enthusiastically:
| 66:8 Եւ խորհեալ այսպէս սակաւ ոմանց ի Հայ նախարարացն` լսելի լինէր խորհուրդն եւ յայլս ոմանս. եւ որպէս յԱստուծոյ առաջնորդութենէ` միաբանէին կամաւ եւ յաւժարութեամբ ամենեքեան որք լսէին զխորհեալսն:
|
66:9 Taking courage one night, they revealed their intentions to Vahan Mamikonean. When he heard it, he said to them all: “Some though not all of those involved in this plan know how dangerously tormented I have been every hour because of the false name which I hatefully bear. For when evening approaches, I am in doubt until morning, yet when morning comes, I feel fright until evening, thinking about what would happen if I should suddenly and unexpectedly die and leave this world bearing such a name:
| 66:9 Յայտնէին այնուհետեւ համարձակեալք ի գիշերի միում զբանս մտածութեանն իւրեանց Մամիկոնէին Վահանայ. որոյ իբրեւ լուեալ` ասէր ցամենեսեան. « Գիտեն ոմանք, թէպէտ եւ ոչ ամենեքեան որք էք ի խորհրդիս յայս, թէ ո՛րպէս վտանգեալ տագնապիմ յամենայն ժամու յաղագս սուտ անուանս, զոր ատելութեամբ կրեմ յանձին իմում. զի մերձեալ յերեկոյն` կասկածեմ ցառաւաւտն, եւ հասեալ յառաւաւտն` երկնչիմ ցերեկոյն, հայելով ի փութանակի եւ յանյայտ կենցաղոյս վախճան, որ երագահաս է եւ յանկարծակի, թէ գուցէ այսպիսի անուամբ գնալ յաշխարհէս:
|
66:10 Then I wish—and it would have been preferable to me—that my mother never brought me into this world. Hoping to find some release from my conscience which bothers me, I ceaselessly entreat God:
| 66:10 ապա կամէի եւ ընտրելագոյն էր ինձ, թէ բնաւ եւ ծնեալ իսկ չէր զիս մաւր իմոյ յայս աշխարհս. եւ գտանել հնարս` զերծանել ինձ ի խղճէս որ նեղէն զիս` աղաչեմ զԱստուած անդադար:
|
66:11 But I am unable and dare not unite with the plan you have thought up, and tell you that your thinking is good, and to proceed. For I know well the force and severity of the Aryans, and the weakness and duplicity of the Byzantines, and I also know you through experience, (and) how you swore oaths to our fathers and then broke them:
| 66:11 Բայց միաբանել խորհրդոյդ զոր դուքդ խորհիք, եւ ասել ձեզ, թէ լաւ է իմաստդ եւ արարէք` ոչ կարեմ ասել եւ չիշխեմ. վասն զի զԱրեաց ոյժն եւ ստամբակութիւնն քաջ գիտեմ, եւ զՀոռոմոց զթուլութիւնն եւ զխաբէութիւնն. եւ զձեր ծանուցեալ է փորձիւ իմ, թէ ո՛րպէս հարանց մերոց ուխտեցին երդմամբ, եւ ստեցին:
|
66:12 As for what you said about the king of Iberia (Georgia) and the Huns, the Iberians are an especially frivolous people and possess few cavalrymen; while who knows about the Huns—since they are not involved, who knows if they will agree to show up:
| 66:12 Եւ վասն Վրաց արքայի եւ Հոնացդ զորս ասէք` Վիրք առանձին թեթեւ ինչ աշխարհ են եւ այրուձիով սակաւաւորք. բայց վասն Հոնաց ո՞ գիտաց, հաւանի՞ն գալ թէ ոչ, որք չենն ի միջի եւ չերեւին:
|
66:13 But more than anything else, I am worried about you, because you are false and unreliable people:
| 66:13 Բայց քան զամենայն` եւս առաւել յանձանց երկերուք, վասն զի մարդիկ սուտք էք եւ անվստահք:
|
66:14 If you ask me, and accept what I advise, then abandon what you are saying, and beseech God alone (Who can do anything He wants, easily) to find a resolution of the matter. But do not tire me out with your vain and useless plans:
| 66:14 Բայց եթէ զիս հարցէք, եւ զբանն իմ առնէք եւ հաւանիք` թողէ՛ք ի բաց զբաներդ, եւ զԱստուած աղաչեցէք միայն` գտանել հնարս իրացդ, որում դիւրին է առնել զոր ինչ եւ կամի. այլ յընդունայն եւ յանպիտան խորհուրդս ձեր զիս մի՛ աշխատ առնէք:
|
66:15 When the Armenian naxarars heard all of these words from Vahan Mamikonean, they gave a united reply: “Everything that you said, as befits your wisdom, is fully correct and true. But we are placing our hopes not on the Byzantines or the Huns, but primarily on the mercy of God, through the intercession of saint Gregory and through the death of (our) ancestors who, by their martyrdom pleased Christ the Savior. We also (place our hopes) on our own deaths, for we consider it better to die in one hour than to see daily the insults and demolition of the Church and Christianity:
| 66:15 Եւ լուեալ զայս ամենայն բանս նախարարացն Հայոց ի Մամիկոնենէն Վահանայ` ետուն պատասխանի միաբանութեամբ եւ ասեն, թէ « Զամենայն զոր ասացերդ` լի ասացեր, որպէս վայել է քում իմաստութեանդ. ճշմարիտ ասացեր եւ արդար. բայց զյոյս` մեր ոչ ի Հոռոմս եդեալ է եւ ոչ ի Հոնս, բայց նախ յողորմութիւնն Աստուծոյ, բարեխաւսութեամբ սրբոյն Գրիգորի, եւ ի մահ նախնեացն, որ նահատակութեամբ իւրեանց հաճոյ եղեն Փրկչին Քրիստոսի, եւ ապա ի մահ անձանց մերոց. քանզի լաւ համարիմք մի ժամ մեռանել, քան թէ զամենայն աւր զեկեղեցւոյ եւ զքրիստոնէութեան զարհամարհանս տեսանել եւ զքակտումն:
|
66:16 When Vahan Mamikonean and his brave brother, Vasak, heard the mention of death, they were so encouraged and strengthened and filled with the grace of the holy Spirit, that they were persuaded:
| 66:16 Եւ լուեալ զանուն մահուան Մամիկոնէին Վահանայ եւ քաջի եղբաւր նորա Վասակայ` քաջալերեալք զաւրացան, եւ լցեալք սուրբ Հոգւոյն շնորհիւ յորդորեցան:
|
66:17 Vahan Mamikonean began speaking: “You know that my brother, Vard, is at court. I know that when the Iranians learn of our plan, they will tie him up and cause him grief. But I prefer death than to live like this in apostasy. I accept your word that you can do it:
| 66:17 Սկսաւ խաւսել Մամիկոնեանն Վահան եւ ասէ. « Դուք գիտէք, զի Վարդ իմ եղբայր ի դրանն է. եւ գիտեմ, թէ լուեալ է զխորհուրդս մեր Պարսկաց` կապեն զնա եւ վշտացուցանեն. բայց ի մահ յաւժար եմ քան թէ այսպէս կեալ ուրացութեամբ. եւ յա՛յդ բան հաւանիմ ձեզ, որ ոք կարէք առնել:
|
66:18 May the Omniscient see my reconversion and realize that my turn has been made with my entire heart. May He give me a good sign and return my beloved brother Vard to me, healthy. May He allow me to see him with my own eyes and rejoice. And then let Him work His pleasure regarding me, whatever seems (fitting) in His eyes:
| 66:18 Եւ ամենագիտին հայեցեալ ի դարձս իմ, եւ ծանուցեալ, թէ արդարեւ յամենայն սրտէ է իմ դարձիս կամք` արասցէ յիս նշան բարի եւ դարձուսցէ առ իս զանձկալի եղբայրն իմ զՎարդ ողջ, եւ տացէ տեսանել զնա աչաց իմոց եւ ուրախանալ. եւ ապա կատարեսցէ ի վերայ իմ զհաճոյսն իւր, որ ինչ թուիցի յաչս նորա:
|
66:19 Having said this all of them rose together, Christians and apostates, and after praying they requested a holy Gospel:
| 66:19 Եւ զայս ասացեալ` յառնեն ամենեքեան միաբանութեամբ, քրիստոնեայքն եւ ուրացեալքն, եւ յաղաւթս կացեալ խնդրեն զԱւետարանն սուրբ:
|
66:20 Then the holy priest, At’ik, came forward. He was from the prominent village called Bjni, and had been with them in the army, an eloquent speaker and one able to keep a secret. Bringing forth a blessed Gospel, all of them hailed it. Placing their hands upon it, each of them note: “Whoever confesses the faith which the Savior of all and lord Jesus Christ taught and wrote in this (Gospel), and whoever confesses the Son of man, may (Christ) take him before His Father and have him inherit heavenly goodness:
| 66:20 Եւ մատուցեալ յառաջ սրբոյ քահանային, որում անուն էր Աթիկ, որ էր ընդ նոսա ի բանակին, այր բանիբուն բանիւ եւ խորհրդապահ սրտիւ, յերեւելի գեղջէն որ կոչի Բճնի, եւ բերեալ սուրբ Աւետարան` ողջունէին ամենեքեան, եւ եդեալ իւրաքանչիւր ուրուք զձեռս ի վերայ` ասէին, թէ « Որ ոք խոստովանեսցի զհաւատս զայս, զոր Փրկիչն ամենեցուն եւ տէր Յիսուս Քրիստոս վարդապետեալ գրեաց ի սմա` եւ Որդի մարդոյ խոստովանեալ տարցի զնա առաջի Հաւր իւրոյ, ժառանգեցուցանել նմա զերկնից բարութիւնսն:
|
66:21 And whoever erroneously apostasizes this faith and treacherously breaks his oath (made) on the Gospel, and whoever denies the Son of man, may (Christ) remove him to the outer darkness where there is weeping and gnashing of teeth:
| 66:21 Եւ որ ոք խոտորեալ ուրասցի ի հաւատոյս յայսմանէ եւ նենգեալ ստեսցէ Աւետարանիս երդման` եւ Որդի մարդոյ ուրացեալ հանէ զնա ի խաւարն արտաքին, ուր լալ աչացն է եւ կրճել ատամանցն:
|
66:22 Thus, having vowed that night, having confirmed their faith in Christ, they bade each other farewell, and each went to his lodging to rest:
| 66:22 Եւ այսպէս երդուեալք ի գիշերին եւ հաստատեալք ի հաւատն Քրիստոսի եւ հրաժարեալք ի միմեանց` յիւրաքանչիւր վանս գնացին հանգչել:
|