13:0 Concerning the course of events in Armenia; and concerning the pious prince Abdlmseh and his sons:
| 13:0 Վասն անցիցն անցելոցն ընդ Հայս, եւ վասն աստուածասէր իշխանին Աբդլմսեհի եւ որդւոց իւրոց:
|
13:1 After the death of King Gagik Artsruni, son of Deranik, and the suppression of the independence of Armenia, the saying of the prophet Jeremiah was fulfilled for the land of Armenia, and even more so for the province of Vaspurakan: “My peoples will wander without a lord.” The race of Hagar ruled over us; making perpetual raids for booty and plunder, they oppressed all the Christians, inflicting the greatest and the least with famine, sword, and captivity:
| 13:1 Յետ վախճանելոյ արքային Գագկայ Արծրունւոյ որդւոյն Դերանկի եւ բառնալոյ իշխանութեանն Հայոց, կատարեցաւ ասացեալն ի մարգարէէն Երեմիայ ի վերայ Հայաստան աշխարհիս, եւս առաւել ի գաւառն Վասպուրականի, եթէ « ժողովուրդք իմ անտերունչք շրջեսցուք», եւ տիրեցին ի վերայ մեր ազգն Հագարու, եւ յամենայն ժամ ասպատակելով յառի եւ յաւարի հարկանէին զամենայն քրիստոնեայս, ի սով ի սուր եւ ի գերութիւն մատնելով զմեծամեծս եւ զփոքունս:
|
13:2 Nowhere was there any hope or expectation; only a few remained of the Armenian princes, who had fallen into decline; and with difficulty did they control the strongholds and fastnesses:
| 13:2 զի չիք ուստեք յոյս եւ ակնկալութիւն, եւ դեռ եւս ի սակաւուց մնացեալ էին ի պակասաւոր իշխանացն Հայոց, եւ բռամբ ունէին զամուրս բերդից եւ քարանձաւաց:
|
13:3 So our sins and those of our fathers reigned over us, and the Lord delivered us and the surviving (Armenians) into the hands of the impious, money-minded, perversely wicked, criminal race of the Elim—that is, the nations of the Turks. They ruled over the world from the eastern sea to the western sea; and there remained not even a cave which God did not deliver into their hands:
| 13:3 Ապա թագաւորեցին ի վերայ մեր մեղք մեր եւ հարցն մերոց, եւ մատնեաց զմեզ Տէր եւ զմնացեալսն ի ձեռս անօրէն արծաթակուրծ եղեռնաթիւր եւ մեղսասէր զարմին Ելիմայ, որ են ազգք Թուրքաց. եւ տիրեցին աշխարհի ի ծովէն արեւելից մինչեւ ցծովն արեւմտից, եւ ոչ մնաց ի նոցանէ մինչեւ ցքարանձաւ մի որ ոչ մատնեաց Աստուած ի ձեռս նոցա:
|
13:4 They had the nature of bloodthirsty beasts; for they were people of awful appearance, and the sight of their faces terrified and dismayed onlookers. Their dwelling was in mountains and plains and the wilderness, like that of wild animals, and they ate carrion like beasts. They did not honour the mighty; they did not spare the white hairs or the exigencies of the aged; they did not pity the youth or child, or spare any young person. They are a nation wicked and cruel, a nation that has not directed its heart aright or set its soul towards God:
| 13:4 եւ նոքա ունելով զբնութիւն արիւնարբու գազանի. զի են ազգք ահաւոր տեսլեամբ, զի տեսիլ դիմաց նոցա զարհուրեցուցանէ զտեսողսն եւ ահաբեկ առնէ. եւ բնակութիւն նոցա ի լերինս եւ ի դաշտս եւ յանապատս, որպէս զվայրենի գազանաց. եւ են շաղղակերք որպէս զգազանս. ոչ պատուեն զմեծամեծս, ոչ խնայեն յալիս եւ ի հարկիսս ծերոցն, ոչ ողորմին երիտասարդին եւ տղայոյն, ոչ խնայեն ի մանկութիւն ումեք. ազգ չար եւ դառնացող, ազգ որ ոչ ուղղեաց զսիրտ իւր եւ ոչ հաստատեաց առ Աստուած զհոգի իւր:
|
13:5 This nation God and our sins gave as ruler of the land of Armenia, according to the words of the holy prophets, companions of Anania: “You delivered us into the hands of the most impious and wicked king in the whole world:
| 13:5 Զայս ազգ ետ Աստուած եւ մեղք մեր՝ թագաւոր աշխարհիս Հայոց, ըստ ասացելոց սրբոց մարգարէիցն Անանիանցն, եթէ « մատնեցեր զմեզ ի ձեռս թագաւորի անօրինի եւ չարի քան զամենայն երկիր:
|
13:6 At that time (there lived) a certain renowned man, related to the great king Senek’erim, of whom the prophet Isaiah speaks. He had the same name as his ancestor Senek’erim, and his brother was the great prince Deranik:
| 13:6 Յայնմ ժամանակի այր ոմն երեւելի տոհմակից գտեալ արքային Սենէքերիմայ մեծի, զոր մարգարէն Եսայի պատմէ վասն նորա, եւ սա նոյն անուանակից հաւուն իւրոյ Սենէքերիմ անուամբ, էր եւ եղբայր նորա մեծ իշխանն Դերանիկ:
|
13:7 These, through God’s help and the providential care of the Holy Spirit, ruled over their own ancestral provinces of Vaspurakan. Resisting the Muslims, they did not permit them to ravage the land. For they held the impregnable fortress built by Shamiram, the town of Van, and the impregnable fortress of Amiuk, that looks up to heaven and hurts the neck (to see). So they despised the continual attacks of the Muslims, which God’s assistance always repulsed:
| 13:7 Սոքա ի ձեռն օգնականութեանն Աստուծոյ եւ ի խնամս տեսչութեան Հոգւոյն սրբոյ տիրեցին հայրենի բնիկ գաւառացն իւրեանց Վասպուրականի, եւ ի դիմի հարեալ այլազգեացն՝ ոչ տային թոյլ աւերել զաշխարհն. զի ունէին զանմատոյց ամրոցն զՇամիրամաշէնն, զաւանն Վան եւ զերկնապիշ եւ զպարանոցատանջ զանառիկ բերդն զԱմիւկ, առ ոչինչ համարելով զյարձակումն այլազգեացն յարաժամ. այլ հանապազօր ի կրունկն դարձուցանէր օգնականութիւնն Աստուծոյ:
|
13:8 In their time appeared the treasures of the divine cross on which the Only-Begotten Son of God had shed his blood. It had been brought to the mountain of Varag, to its rocky summit, by the holy lamb and royal virgin Hṙip’simē and revealed by God. As in the days of the emperor Constantius and the patriarch Cyril:
| 13:8 Ի սոցա ժամանակի երեւեցան գանձք աստուածային նշանին, յորոյ վերայ եհեղ զարիւն իւր միածին որդին Աստուծոյ. եւ էր համբարեալ ի լերինն Վարագայ, ի գագաթն քարանձաւին ի ձեռն սուրբ որոջին եւ թագաւորազն կուսին Հռոփսիմիայ, յայտնեաց Աստուած, որպէս եւ յաւուրսն Կոստանդիանոսի արքայի եւ Կիւրղի հայրապետին:
|
13:9 so likewise (in) the province of Vaspurakan on the mountain of Varag the sign of the Lord’s cross shone out. At the third hour it soared from the rocky summit and settled in a hollow on the same mountain, where there are sweet springs:
| 13:9 զնոյն եւ գաւառն Վասպուրական ի լեառն Վարագայ ցոլացեալ նշան տէրունական խաչին՝ յերրորդ ժամու թռուցեալ ի գագաթանէ քարանձաւին՝ բնակեցաւ ի նոյն լերինն ի հովիտ մի, ուր են աղբիւրք բարեհամք:
|
13:10 The holy king Senek’erim built on that spot churches at great expense; and at the foot of the mountain he constructed the splendid and famous metropolis of the monastery of Varag. In it he established faithful men, and he adorned it with many monks and heavenly ranks of holy priests. He arranged allowances for them, and they lived in peace in the province of Vaspurakan, which became a place of security for refugees and captives from all lands:
| 13:10 եւ սուրբ թագաւորն Սենեքերիմ՝ շինեաց ի նոյն տեղւոջ եկեղեցիս մեծածախս, եւ ի ստորոտ լերինն շինեաց զխոյակապ եւ զհռչակաւոր մայրաքաղաք մենաստանացն զՎարագ, եւ կարգեաց ի նմա արս հաւատարիմս եւ զարդարեաց բազում կրօնաւորօք եւ երկնագումար դասիւք սուրբ քահանայիւք. եւ կարգեաց նոցա ռոճիկս, եւ կէին ի խաղաղութեան ի գաւառն Վասպուրականի. ամենայն աշխարհաց անկելոց եւ գերելոց տեղի ապաստանի ի նա գտանիւր:
|
13:11 Now because of our sins the race of Elimats’ik’ attacked us, as we said above, and continually vexed the nation of Christians and put them to the sword:
| 13:11 Եւ վասն մեղաց մերոց յարձակեցան ի վերայ մեր ազգն Ելիմացւոց, զոր վերագոյնն ասացաք. եւ հանապազօր նեղէին եւ մաշէին ի սուր սուսերի զազգն քրիստոնէից:
|
13:12 Then King Senek’erim thought of the Lord’s command: “If they expel you from one city, flee to the next.” There was no assistance anywhere else save from the Lord, and the Lord’s help supported the emperor of the Greeks:
| 13:12 Ապա զմտաւ ածեալ արքային Սենեքերիմայ զտէրունեան հրամանն որ ասէ, « եթէ հալածեսցեն զձեզ յայսմ քաղաքէ՝ փախիջիք ի միւսն». արդ վասն զի ոչ գոյր այլ ուստեք օգնականութիւն բաց ի տեառնէ, եւ օգնականութիւն տեառն է ի թիկունս արքային Յունաց:
|
13:13 At that time the imperial authority and the divinely protected city of Constantinople were held by a God-loving and pious man named Basil. The emperor of the Greeks had no control over the land of the Armenians, but these all freely ruled over their provinces, although they could not endure the onslaught of the Muslims:
| 13:13 եւ յայնժամ ունէր զկայսերական իշխանութիւն զաստուածապահ քաղաքին զԿոստանդնուպօլսի, այր ոմն աստուածասէր եւ բարեպաշտ Վասիլ անուն կոչեցեալ, եւ ոչ էին ձեռնհաս թագաւորն Յունաց ի վերայ աշխարհին Հայոց, այլ ինքեանք կամաւ ունէին զտէրութիւնս գաւառաց իւրաքանչիւր ոք, եւ ոչ ժուժէին յարձակման այլազգեաց:
|
13:14 Then the survivors of the house of T’orgom turned to the emperor of the Greeks as a son to his father. The Greeks, filled with divine love, had compassion for the appeal of their children, and summoned them from their various provinces. They gave them gifts, appointed them at the royal court, gave them great cities in exchange for their cities and in return for their castles, impregnable fortresses and provinces, villages, estates, and holy hermitages:
| 13:14 Յայնժամ իբրեւ որդի առ հայր դիմեցին մնացորդք տանն Թորգոմայ առ թագաւորն Յունաց. եւ նոքա լցեալ աստուածային սիրովն՝ գթացան յաղաչանս որդւոցն, եւ կոչեցեալ առ իւրեանս յիւրաքանչիւր գաւառաց՝ եւ տային պարգեւս. եւ կարգեցին ի դուռն արքունի եւ տային փոխանակ քաղաքացն քաղաքս մեծամեծս եւ փոխանակ բերդիցն բերդս անմատոյցս եւ գաւառս եւ գեօղս եւ ագարակս եւ սուրբ մենաստանս:
|
13:15 So the Artsrunik’, descendants of Hayk (and) Senek’erim, exchanged their ancestral homes in the year [470] of the Armenian era, and moved into Greek territory with fourteen thousand men, not including women and children, passing under the yoke of servitude to the Romans:
| 13:15 եւ փոխեցին զհայրենի տունսն իւրեանց հայկազունքն Արծրունիքն Սենեքերիմ ի թուին հայկազնեան տումարին [ՆՀ], եւ դէմ եդեալ գնացին յաշխարհն Յունաց [ԺԴՌ] արամբք, թող զկանայս եւ զմանկտիս. եւ արկան ընդ լծով ծառայութեանն Հոռոմոց:
|
13:16 Likewise the Bagratid Gagik, son of King Yovhannēs, also exchanged his ancestral (lands) in the year [490] of the same era, and went to Roman territory. They ruled over the eastern part of Armenia, the great city of Van, the province of Vaspurakan, the royal city of Ani, and the land of Armenia:
| 13:16 նոյնպէս եւ բագրատունին Գագիկ որդի Յովհաննիսի արքայի, եւ նա եւս փոխեալ զհայրենիսն իւր ի նոյն թուաբերութեանն [ՆԶ]՝ եւ չոգաւ ի Հոռոմս. եւ նոքա տիրեցին արեւելեան գաւառին Հայոց, մեծ աւանին Վանի եւ գաւառին Վասպուրականի եւ թագաւորանիստ քաղաքին Անւոյ եւ աշխարհին Հայոց:
|
13:17 When news of the kings’ departure from Armenia and the Roman control (of that country) reached the camp of the impious, bloodthirsty, ferocious race of Elim, then the ruler of the Elimites, who was called Sultan Tułlup, launched a cavalry attack like an eagle swooping on flocks of birds. Reaching the metropolis of Ani, he besieged it; having captured it, he put (the inhabitants) to the sword. From the flowing of blood the land was irrigated as at the time of flooding. Many of the witnesses said that the blood from the fallen corpses of children reached the river which flowed by the city gate:
| 13:17 Յորժամ եհաս համբաւ թագաւորացն երթալոյ ի Հայոց եւ տիրելն Հոռոմոց ի բանակն անօրէն եւ արիւնարբու գազանամիտ ազգին Ելիմայ՝ ապա ձիարշաւս արարեալ ասպատակայարձակ շառաչմամբ իբրեւ զարծուի յերամս հաւուց ցոլացեալ արքայն Ելիմացւոց որ կոչիւր սուլտան անուամբ Տուղլուփ՝ եկն եհաս ի մայրաքաղաքն Անի, եւ պաշարեաց զնա եւ առեալ մաշեաց ի սուր սուսերի. որ ի հեղմանէ արեանն ոռոգանէր երկիրն իբրեւ ի ժամանակս հեղեղաց յարուցելոց. որ ասէին բազումք ի տեսողացն, թէ զտղայս դիացիկս թաւալ տալով արեանն ի գետն հասուցանէր, որ անցանէր ընդ դուռն քաղաքին:
|
13:18 In similar fashion, a certain eunuch, baneful and licentious, devoted to the service of Satan, bloodthirsty and an eater of carrion, Srahang by name, came to the province of Vaspurakan and plundered it. He reached as far as the city of Van, besieged it and inflicted terrible disasters. Its (populace) he put to the sword, and the habitations he burned with fire. The same he did to the city of Archesh in the province of Gnunik’:
| 13:18 Եւ նովին ոճիւ այր ոմն ներքինի ժանդ եւ ապարասան եւ փոյթ յարբանեկութիւն սատանայի, արիւնարբու եւ շաղղակեր, Սրահանգ անուն՝ եկեալ էառ յաւարի զգաւառն Վասպուրական, եւ եկն եկաց մինչեւ ցաւանն Վան, եւ զնա պաշարեալ տառապեցոյց ի տառապանս խիստ. եւ զնա եւս մաշեաց ի սուր սուսերի, եւ զբնակութիւնսն այրեաց հրով. նոյնպէս եւ զԱրճէշ քաղաք Գնունեաց գաւառին:
|
13:19 There remained no place of refuge for the Christians save only the impregnable fortress of Amiuk and the island of Ałt’amar, where God dwells. These enjoyed a beautiful position, defended by the waves and the proud height of their walls:
| 13:19 Եւ ոչ մնաց տեղի ապաստանի քրիստոնէից, բայց միայն յանմատոյց ամրոցն Ամիւկ եւ յաստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար, որ վայելչացեալ ունին զգեղ վայելչութեանն ամրացեալ ալեօք եւ պարսպեալ խրոխտացեալ կոհակօք:
|
13:20 For them was accomplished the saying of the inspired psalmist David: “The islands shall be happy and all the inhabitants therein”; they rejoiced in delight according to Solomon’s exhortation. Like a cock strutting among forests, or a goat in front of flocks, or a king in his army, so were they renowned and glorious in the land:
| 13:20 Ի սոսա կատարեցաւ բան հոգերգողին Դաւթայ, որ ասէ, թէ « ուրախ եղիցին կղզիք եւ ամենայն բնակեալքն ի նմա». եւ հրճուեալ բերկրանօք ըստ հրամանին Սողոմոնի, իբրեւ զաքաղաղ ի մէջ մայրեաց սիգալով եւ իբրեւ զնոխազ առաջի հօտից կամ իբրեւ զթագաւոր ի մէջ զօրաց՝ նոյնպէս եւ սոքա երեւելի եւ փառաւոր գտեալ ի մէջ աշխարհի:
|
13:21 The Lord had chosen as overseer and guardian of these divinely protected and impregnable fortresses a man related to King Senek’erim, from the province of Amiuk and the family of the Artsrunik’, named Abdlmseh. He had survived like a spark from thunderbolts of fire, protected by the omnipotent right hand of God from shipwreck in the dangerous storm-tossed deep:
| 13:21 Ընտրեաց տէր տեսուչ եւ վերակացու այսմ աստուածապահ եւ անմատոյց ամրոցացս զայր ոմն տոհմակից արքային Սենեքերիմայ ի գաւառն Ամկոյ յազգէն Արծրունեաց անուամբ Աբդլմսէհ կոչեցեալ, մնացեալ իբրեւ զկայծակն ի փայլատականց հրոյ. եւ պահեալ զնա ամենահզօր աջոյն Աստուծոյ յայսմ ծովածուփ վտանգաւոր ալէկոծեալ նաւաբեկութենէս:
|
13:22 Just as God chose Noah, from whom all races sprang and multiplied; and as God chose Abraham and blessed him and the offspring of his loins; and as the Lord blessed the great David, blessed the fruit of his loins and granted him invincible power—so too did God choose this all-wise protocuropalates Abdlmseh, son of the great prince and holy martyr T’oṙnik. The latter, on the day of the great feast of the Lord’s birth and baptism, had become worthy to receive the crown of martyrdom with many elect men in the province of Mokk’ at the village of Atichank’:
| 13:22 եւ որպէս ընտրեաց տէր զՆոյ, եւ ի նմանէ աճեցին ամենայն ազգք եւ բազմացան, եւ որպէս ընտրեաց Աստուած զԱբրահամ եւ օրհնեաց զնա եւ զծնունդս որովայնի նորա, եւ որպէս օրհնեաց տէր զմեծն Դաւիթ եւ օրհնեաց զպտուղս որովայնի նորա եւ զօրացոյց զնա ի զօրութիւն անպարտելի՝ նոյնպէս եւ զսա ընտրեաց Աստուած զամենիմաստն զպռտուկուրապաղատն զԱբդլմսէհ, զորդի մեծ իշխանին եւ սուրբ մարտիրոսին Թոռնկայ, որ յաւուր մեծի տօնի ծննդեան տեառն եւ մկրտութեանն՝ արժանի եղեւ առնուլ զպսակ մարտիրոսութեան բազում արամբք ընտրելովք ի գաւառին Մոկաց ի գեօղն Ատիճանս:
|
13:23 His son too was strengthened by the gracious gifts of God, and was filled with wisdom and the Holy Spirit. Over him the Lord had poured his sevenfold grace, the spirit of knowledge and of piety, the spirit of power and wisdom, the spirit of counsel and intelligence, and had filled him with the fear of God:
| 13:23 Եւ որդի նորա զօրացեալ ի շնորհատուր պարգեւացն Աստուծոյ եւ լցեալ իմաստութեամբ եւ Հոգւովն Սրբով. եւ հեղ տէր ի վերայ նորա զեօթնապատիկ շնորհս, հոգի գիտութեան եւ աստուածպաշտութեան, հոգի զօրութեան եւ իմաստութեան, հոգի խորհրդոյ եւ հանճարոյ, եւ լցոյց զնա հոգի երկիւղին Աստուծոյ:
|
13:24 He was superior to all nations (in being) modest, humble, liberal, merciful; a lover of prayer and of the saints; he looked after widows and cared for orphans; he never made a false oath to his fellow, nor was falsehood found on his lips; he continuously reflected on the laws of the Lord, day and night:
| 13:24 եւ գերագոյն գտեալ քան զամենայն ազգս, հեզ, խոնարհ, առատ, ողորմած, աղօթասէր, սրբասէր, այրեաց ակնածու, որբոց խնամածու, որ ոչ երդուաւ նենգութեամբ ընդ ընկերի իւրում եւ ոչ գտաւ ստութիւն ի շրթունս նոցա. եւ հանապազ խոկայր յօրէնս տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի:
|
13:25 He was handsome of person, distinguished and of tall stature, with curly hair and fine appearance, softly spoken and sweet-voiced like a turtledove. He had married the daughter of Grigor, dux of the East and grandson of the splendid and powerful prince of princes Aluz, who was lord and master of the provinces of Tsałkotn and Kogovit and of the great town of Angełtun:
| 13:25 Էր եւ անձամբ վայելուչ, մեծաշուք եւ բարձրահասակ, գանգրահեր եւ գեղեցկատեսիլ, քաղցրախօս եւ անուշաբարբառ իբրեւ զտատրակ. առեալ իւր ամուսին զդուստր Գրիգորի արեւելեան դուկի, եւ զթոռն մեծաշուք եւ տիեզերակալ իշխանաց իշխանին Ալուզի, որ էր տէր եւ իշխեցող գաւառացն Ծաղկոտան եւ Կագովտի եւ մեծ աւանին Անգեղտանն:
|
13:26 Now the holy lamb of Christ, Mariam by name, most noble of ladies by birth, had been raised in holiness and piety and fear of the Lord. In accordance with her name she was devoted to the love of God, and was superior to all saints (in being) compassionate to everyone, merciful, firm in faith, prudent and chaste, in no way inferior to holy queens; a lover of prayer and of the poor, she continually served the holy clergy who were in the holy cathedral, in the divinely adorned and beautifully decorated, glorious holy church dedicated to the Holy Cross:
| 13:26 Իսկ սուրբ որոջն Քրիստոսի անուամբ Մարիամ կոչեցեալ, որ եւ տիկնաց տիկին էր ազգաւ. սա սնեալ սրբութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ եւ երկիւղիւ տեառն եւ ըստ անուանակոչութեանն իւրում միացեալ ի սէրն Աստուծոյ եւ գերագոյն գտեալ քան զամենայն սուրբս, եւ առ ամենեսեան գթած, ողորմաց, հաստատուն ի հաւատս, զգօն եւ զգաստ, ոչինչ պակասութիւն ունելով ի սրբոց թագուհեացն. աղօթասէր եւ աղքատասէր, եւ հանապազ սպասաւորէր սուրբ ուխտեացն, որ էին ի սուրբ կաթուղիկէն, յաստուածազարդ եւ գեղապաճոյճ սուրբ եկեղեցւոջն եւ գեղապանծ անուանակոչութեան սուրբ Խաչին:
|
13:27 For God had chosen it and was pleased to dwell therein. She placed for safekeeping (there) the divine treasures: the throne of our Holy Illuminator Gregory the Parthian, the sanctifying altar of the divine mystery, the girdle of the holy waist, the staff of the all-powerful right hand which tended the Lord’s people and was superior to the two staffs of the great prophets Moses and Aaron:
| 13:27 զի զնա ընտրեաց Աստուած եւ հաճեցաւ բնակիլ ի նմա, եւ եդ ի պահեստի զգանձս աստուածայինս զաթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին զՊարթեւին Գրիգորի, եւ զսեղանն սրբարար աստուածային խորհրդոյն եւ զգօտի սուրբ միջոյն եւ զգաւազան ամենազօր աջոյն, որ հովուէր զժողովուրդն տեառն, գերագոյն գտեալ քան զգաւազանսն երկոսինս մեծ մարգարէիցն Մովսէսի եւ Ահարոնի:
|
13:28 the slippers of the labouring feet of the holy virgin Hṙip’simē, the scarf tinged with the holy blood, the arm of the holy martyr, the young Abdlmseh, who was related to the protocuropalates and bore the same name, and many other relics of the martyrs; also the sign of the Lord’s cross, on which there was a drop of life-giving blood, mounted with gold and pearls, which the Lord had given through the holy and blessed patriarch, the archbishop Lord Dawit’, and which is still called the holy cross of Aparank’:
| 13:28 եւ զհողաթափս աշխատասէր ոտիցն սուրբ կուսին Հռոփսիմեայ եւ զփողապատն ներկեալ սուրբ արեամբն, եւ զբազուկ սուրբ մարտիրոսին տղային Աբդլմսէհի, ազգակցի եւ անուանակցի պռտուկուրապաղատին եւ զայլ եւս նշխարս մարտիրոսացն. եւ զնշան տէրունական խաչին, յորոյ վերայ էր կաթուած արեան կենարարին, ընդելուզեալ ոսկով եւ մարգարտով. զոր ետ տէր ի ձեռն սուրբ եւ երջանիկ հայրապետին արհի եպիսկոպոսի տեառն Դաւթի, որ դեռ եւս կոչի սուրբ նշան Ապարանից:
|
13:29 For the lord Dawit was related to the protocuropalates, and they were both holy and elected by the Lord. Previously the Holy Spirit had chosen to be overseer and guardian of the house of Vaspurakan the great prince named Khedenek, a kinsman of King Senek’erim and of the royal branch of the Artsrunik’:
| 13:29 Զի էր տէրն Դաւիթ ազգակից պռտուկուրապաղատին, եւ էին սոքա ազգք սուրբ եւ ընտրեալք ի տեառնէ, զոր յառաջագոյն ընտրեալ Հոգւոյն Սրբոյ՝ տեսուչ եւ վերակացու լինել տանն Վասպուրականի, զմեծ իշխանն զանուանեալն Խեդենեկ, զազգակից արքային Սենէքերիմայ եւ թագաւորազն ցեղիցն Արծրունեաց:
|
13:30 He begat Prince T’oṙnik, a powerful man and a warrior valiant in deeds of bravery, and his brothers the holy, most praiseworthy and blessed valiant shepherds, Lord Dawit’ and Lord Step’anos, the great crowns of the church, and also Lord Grigor of the same name as our Illuminator. These shone out in the universe like the sun among stars:
| 13:30 Նա ծնանի զԹոռնիկ իշխան, այր հզօր եւ պատերազմօղ եւ քաջ ի գործ արութեան, եւ զեղբարսն իւր զսուրբ եւ զամենագով եւ զբարերջանիկ զհովիւսն քաջ, զտէր Դաւիթ եւ զտէր Ստեփաննոս, զմեծ պսակքն եկեղեցւոյ, եւ զանուանակիցն մերոյ Լուսաւորչին զտէր Գրիգոր. որ եւ փայլէին ի մէջ տիեզերաց, որպէս զարեգակն ի մէջ աստեղաց:
|
13:31 From T’oṙnik was born the great prince T’adēos, a man excellent in warfare. By the help of God and their own bravery they did not permit their provinces to be undermined by the incessant raiding of the enemy:
| 13:31 Եւ ի Թոռնկայ ծնանի մեծ իշխանն Թադէոս, այր ընտիր ի գործ պատերազմի. որ օգնականութեամբն Աստուծոյ եւ քաջութեամբն իւրեանց ոչ տային թոյլ ական հատանել յարաժամ յարձակման թշնամեաց ի գաւառացն իւրեանց:
|
13:32 From T’oṙnik, son of T’adēos, was born the saintly and pious Abdlmseh, who in his divine wisdom exceeded all his ancestors. They were brave and valiant in warfare, but he lived out his life in peace, filled with wisdom and understanding:
| 13:32 Եւ Թոռնիկ որդի Թադէոսի, յորմէ ծնաւ սուրբ եւ բարեպաշտն Աբդլմսեհ, որ սա իւրով աստուածիմաստ գիտութեամբ առաւելեալ քան զամենայն հարս իւր. նոքա ի գործ պատերազմի արի եւ քաջ, իսկ սա լի իմաստութեամբ եւ հանճարով վարէր զկեանս իւր խաղաղութեամբ:
|
13:33 For in his days was accomplished the Lord’s saying: “Nation shall rise against nation, and kingdom against kingdom; and in many places there will be famines and plagues and earthquakes; and in heaven a sign in the sun and the moon and the stars, and on earth agitation of the heathen:
| 13:33 Զի յաւուրս նորա կատարեցաւ հրաման տէրունական բանին որ ասէ, « յարիցէ ազգ յազգի վերայ եւ թագաւորութիւն ի թագաւորութեան վերայ, եւ ի տեղիս տեղիս սովք եւ սրածութիւնք եւ սասանութիւնք, եւ նշան յերկինս յարեգակն եւ ի լուսին եւ յաստեղս, եւ յերկրի տագնապ հեթանոսաց:
|
13:34 In his time the brave nation of the Franks came out and freed the holy city of Jerusalem from the hands of the Muslims, and many other lands in the [546] year:
| 13:34 Ի սորա ժամանակս ելին արիական ազգն Ֆռանգաց, եւ ազատեցին զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ ի ձեռաց այլազգեացն, եւ զայլ եւս բազում աշխարհս ի [ՇԽՂ] թուին:
|
13:35 The land of the East was being oppressed at the hands of the impious; by continuous attacks of Muslims, who spread their raids over the surface of the earth like flowing torrents, or like thick clouds blown in confusion by thundering winds and fiery lightning in the dark hours of the night:
| 13:35 Եւ տագնապէր երկիրս արեւելեայց ի ձեռաց անօրինաց, յարձակմանէ յարաժամ այլազգեաց, որ իբրեւ զյորձանս հեղեղաց յարձակէին ընդ երեսս երկրի, կամ իբրեւ զամպս սաստիկս շփոթեալս ի ճայթմանէ օդոց, եւ ի փայլատակմանց հրոյ ի ժամս մթացեալ գիշերոյ:
|
13:36 Our flight took place in winter and on the sabbath day, according to the Lord’s warning; and there was no hope or expectation for the Christians save only in the pious and elect royal monarch, the protocuropalates, related to the great and valiant martyr Vardan Mamikonean. For through the prayers and supplications of the holy fathers and his relatives, the Lord had strengthened his anointed:
| 13:36 Եղեւ փախուստն մեր ի ձմերայնի եւ յաւուր շաբաթու, ըստ տէրունական հրամանին. եւ ոչ գտանէր յոյս եւ ակնկալութիւն քրիստոնէից, բայց միայն յաստուածասէր եւ յընտրեալ թագաւորազն արքայն պռտուկուրապաղատն, եւ յազգակցէ մեծ եւ քաջ նահատակէն մամիկոնէին Վարդանայ. զի աղօթիւք եւ խնդրուածովք սրբոց հարցն եւ ազգակցացն զօրացոյց տէր զօծեալն իւր:
|
13:37 For he lived his life peaceably, and strove for peace with everyone. He gave his property and possessions for the payment of taxes, and did not criticize the taking of any of his own for the requirements of tax exactors. He did not govern by menaces, nor by terror or threats or usury; but he cared for all, consoled them, and was compassionate to them as a father for his children. Long since he had learned the saying: “Be compassionate, even as your heavenly father is compassionate:
| 13:37 Զի վարեաց զկեանս իւր խաղաղութեամբ, եւ ընդ ամենայն ումեք զխաղաղութիւն հնարէր, զի տայր ի պէտս հարկացն զկեանս եւ զստացուածս իւր, եւ ոչ դատէր զիւրսն առնուլ ինչ ի պէտս հարկապահանջողաց, ոչ սաստիւ վարէր զիշխանութիւնն իւր, եւ ոչ ահիւ եւ սպառնալեօք, եւ ոչ տոկոսիւք. այլ զամենեսեան խնամէր եւ սփոփէր եւ գթայր որպէս հայր ի վերայ որդւոց. զի ուսեալ էր ի վաղուց հետէ որ ասէ, թէ « եղերուք գթածք, որպէս եւ հայրն ձեր երկնաւոր գթած է:
|
13:38 He begat seven sons and five daughters; and from his offspring the Lord chose one, named Dawit’—as with Jesse of Bethlehem, of whose sons the Lord chose David. And he blessed him with unsurpassable blessing forever and ever:
| 13:38 Սորա ծնան ուստերք է եւ դստերք [Ե]: Ի սորա ծննդոցս ընտրեաց տէր զմի ոմն, որում անուն էր Դաւիթ, նմանօղ եղեալ Յեսսէ Բեդղահեմացւոյն, որ ընտրեաց տէր յորդւոցն նորա զԴաւիթ. եւ օրհնեաց զնա անանցանելի օրհնութեամբ մինչեւ ցյաւիտեանս յաւիտենից:
|
13:39 He resembled the great David and was even superior to him, for the Lord wished to raise up the horn of his church:
| 13:39 Սա նմանեալ մեծին Դաւթի եւ վերագոյն գտեալ քան զնա, զի բարձրացուցանել կամեցաւ տէր զեղջիւր եկեղեցւոյ իւրոյ:
|
13:40 He was brought up in the Lord’s house under the shadow of the divine treasures that we mentioned above, which were kept in safekeeping on the island of Ałt’amar, the residence of God:
| 13:40 Սա սնեալ ի տանն տէրունեան ընդ հովանեաւ աստուածային գանձուցն, զոր վերագոյնն ասացաք, ոյք էին ի պահեստի յաստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար:
|
13:41 He resembled the prophet Samuel, raised in the temple of the Lord and successor to the high priest Heli:
| 13:41 Սա նմանեալ Սամուէլի մարգարէին, սնեալ ի տաճարին տեառն եւ փոխանորդ եղեալ քահանայապետին Հեղեայ:
|
13:42 But he was superior to him, having from his youth taken the yoke of humility by fasting and prayer and strict asceticism, warring with brave and valiant endurance against the devil; armed with weapons and armour, by hunger and thirst and vigils he overcame the artful enemy, in accordance with the apostolic saying of Paul, the citizen of heaven: “We do not have combat with flesh and with blood, but with principalities and powers and with the governors of this dark (region) and with evil spirits under heaven:
| 13:42 եւ սա վերագոյն գտեալ քան զնա, ի մանկութենէ առեալ զլուծ խոնարհութեան՝ պահօք եւ աղօթիւք եւ խստամբեր ճգնութեամբ, արի եւ քաջ ժուժկալութեամբ ընդդէմ բանսարկուին պատերազմեալ, վառեալ զինու եւ սպառազինու, քաղցիւ եւ ծարաւով եւ տքնութեամբ յաղթեաց ամենահնար թշնամւոյն. ըստ ասացելոյ առաքելական հրամանին երկնաքաղաքացի առնն Պօղոսի, եթէ « ոչ է մեզ մարտ ընդ մարմնոյ եւ ընդ արեան, այլ ընդ իշխանութիւնս եւ ընդ պետութիւնս եւ ընդ աշխարհակալս խաւարիս այսորիկ եւ ընդ այսս չարութեան որ ի ներքոյ երկնից:
|
13:43 Now he carried to fulfilment the exercise of mortification and chastity, since those who live their lives in chastity are superior to the angels:
| 13:43 Իսկ սա հանեալ ի գլուխ զհանդէս նահատակութեան եւ կուսութեան, զի որք կուսութեամբ վարեցին զկեանս իւրեանց՝ գերագոյն գտան քան զհրեշտակս:
|
13:44 He reckoned as naught this world and its glory and the delight of this (present) existence, for he had continually heard from the prophets the likeness of man to grass and a flower that is shaken, its similarity to a passing frivolity, a daily hireling, and vanity. He spent his life in all deeds of virtue according to the Lord’s saying, when he enjoined his saints: “It is not you who chose me, but I chose you:
| 13:44 Իսկ սա առ ոչինչ համարելով զաշխարհս եւ զփառս սորա եւ զվայելչութիւն կենցաղոյս, զի հանապազօր լուեալ ի սրբոց մարգարէիցն՝ զնմանութիւն խոտոյ ունելով մարդոյն եւ ծաղկի թօթափելոյ եւ նանրի նմանիլ անցաւորի եւ առօրեայ վարձ վարձկանի եւ ունայնութեանց՝ վարժեաց սա զկեանս իւր յամենայն գործս առաքինութեան ըստ տէրունական բանին, որ իւրոց սրբոցն հրամայէր ասելով, « ոչ եթէ դուք ընտրեցիք զիս, այլ ես ընտրեցի զձեզ:
|
13:45 He resembled Melchisedek, previously chosen by the Spirit to indicate the coming of the Saviour and the distribution of his Body and Blood, running to meet the patriarch Abraham while he was coming from battle:
| 13:45 Սա նմանեալ Մելքիսեդեկի, յառաջ ընտրեալ ի Հոգւոյն զգալ կենարարին եւ բաշխել զմարմինն եւ զարիւն իւր, ընթացեալ ընդ առաջ նահապետին Աբրահամու՝ մինչ գայր ի պատերազմէն:
|
13:46 He resembled Joshua, son of Nav; for he was a virgin holy and brave, who with his lance protected the Lord’s people in the Promised Land:
| 13:46 Սա նմանեալ Յեսուայ որդւոյ Նաւեայ. զի նա կոյս սուրբ եւ արի, որ իւրով գայիսոնաւն հովուէր զժողովուրդն տեառն յերկրին Աւետեաց:
|
13:47 He resembled Aaron with his robe and ephod decorated with twelve pearls, in accordance with the number of the holy apostles and a type of the twelve nations that believed in Christ:
| 13:47 Սա նմանեալ Ահարօնի վակասակիր պատմուճանաւն, [ԺԲ] ակամբք ընդելուզեալք մարգարտով, ըստ թուոյ սուրբ առաքելոցն, եւ օրինակ [ԺԲ] ազգաց ի Քրիստոս հաւատացելոց:
|
13:48 He resembled Elias the prophet who saw God, who from the womb of his mother was nourished by angels with fire, and who through his chastity closed up heaven for three years and six months; and no dew fell on the earth, until by the word of his mouth (it rained:
| 13:48 Սա նմանեալ Եղիայի աստուածատես մարգարէին, որ յորովայնէ մօր իւրոյ ի հրեշտակաց հրով կերակրէր, եւ ի ձեռն կուսութեանն փակեաց զերկինս [զԳ] ամս եւ [զԶ] ամիս, եւ ոչ տեղեաց յերկիր ցօղ, մինչեւ բանիւ բերանոյ իւրոյ:
|
13:49 He resembled the great prophet John, son of Zacharias, who heard from the archangel the good news concerning the birth of John, who laid hands on God the Word in the Jordan:
| 13:49 Սա նմանեալ մեծի մարգարէին Յովհաննու որդւոյն Զաքարիայի, որ ի հրեշտակապետէն լուեալ զաւետիսն վասն ծննդեանն Յովհաննու, որ ձեռնադրեաց զբանն Աստուած ի Յորդանան:
|
13:50 He resembled John the son of Zebedee, who through his chastity was named son of thunder, who from the heights thundered forth the word of God, who reclined on the Lord’s breast and was purified like gold in fire:
| 13:50 Սա նմանեալ Յովհաննու որդւոյն Զեբեդեայ, որ ի ձեռն կուսութեանն անուանեցաւ որդի որոտման, որ եւ ի բարձանց որոտաց զբանն Աստուած, որ եւ անկաւ զլանջօքն տեառն եւ մաքրեցաւ որպէս զոսկի ի հուր:
|
13:51 He imitated these in purity and chastity, being granted grace from the most liberal giver of gifts, God. He received the honour of the priesthood and episcopate and archbishopric and Catholicosate:
| 13:51 Սա նմանօղ եղեալ սոցա սրբութեամբ եւ կուսութեամբ, որ եւ տուեալ սմա շնորհք յամենառատ պարգեւատուէն Աստուծոյ, առեալ զպատիւ քահանայութեան եւ զեպիսկոպոսութեան եւ զարհի եպիսկոպոսութեան եւ զկաթողիկոսութեան:
|
13:52 The Lord sat him on the throne of our Holy Illuminator Saint Gregory, and joined him to the ranks of the previous holy fathers, Saints Aristakēs, Vrt’anēs, Yusik, Grigoris, Nersēs and Sahak. For the Holy Spirit had previously indicated by a vision to Saint Sahak the calamities that would befall Armenia, the collapse of her independence, and servitude to foreign nobles; her becoming opposed to the truth, like Surmak and Samuel:
| 13:52 եւ նստոյց զնա տէր յաթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին սրբոյն Գրիգորի եւ խառնեաց զնա ի կարգ սուրբ հարցն առաջնոց, սրբոցն Ռստակիսի, Վրթանիսի, Յուսկանն, Գրիգորիսի, Ներսիսի եւ Սահակայ. զի յառաջ ցուցեալ Հոգւոյն Սրբոյ տեսլեամբ սրբոյն Սահակայ զանցս աղետից Հայաստան աշխարհիս, անկանիլ ի տէրութենէ եւ ծառայել ազատաց օտարաց եւ լինել հակառակ ճշմարտութեանն, որպէս զՍուրմակ եւ զՇմուէլ:
|
13:53 who were in opposition to the divine grace; and then in the second part of the vision the parchment which indicated in letters of gold and red ink the elevation of the saints, and the line and a half in black ink, and the erasure (indicating) those opposed to the truth; then the repeat of the other line, which expressed the model of our holy patriarch, the divinely honoured Lord Dawit’, the elect and anointed of the Lord, who sat on the throne of our Holy Illuminator:
| 13:53 որ հակառակ էին ընդդէմ աստուածատուր շնորհացն, եւ դարձեալ նորոգիլ տեսութեան քարտէզին, որ ունէին ոսկեգիրն եւ կարմրադեղն զսրբոցն վերափոխումնն, եւ սեւադեղն եւ կարգ եւ կէսն եւ ջնջագիրն զհակառակացն ճշմարտութեան. իսկ միւս այլ կարգին նորոգիլ, որ ունէր օրինակ զմերոյ սուրբ հայրապետին զաստուածապատիւ տեառն Դաւթայ ընտրելոյն տեառն եւ օծելոյն եւ նստելոյն յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ:
|
13:54 For the former saints were like their fathers, and he even more so resembled his fathers the holy patriarchs and martyrs; since by their prayers and supplications and by the shedding of the blood of the holy martyrs Vardan and his companions, (and) of T’oṙnik and his companions, relatives of the holy patriarch Dawit’, the Lord strengthened him more and more:
| 13:54 Զի սուրբքն առաջինքն նմանողք եղեն հարցն իւրեանց. եւ սա եւս նմանեալ հարցն իւրոց սուրբ հայրապետացն եւ մարտիրոսացն, զի աղօթիւք նոցա եւ խնդրուածովք եւ հեղմամբ արեան սրբոց մարտիրոսացն Վարդանայ եւ իւրոցն, Թոռնկայ եւ իւրոցն, ազգակցաց սուրբ հայրապետին Դաւթի՝ զօրացոյց զսա տէր առաւել քան զառաւել:
|
13:55 Now another of his offspring, the youngest of the brothers, was named Step’anos according to his father’s side; and on his mother’s side his godly mother, most illustrious of ladies, named him by her grandfather’s name, Aluz. In his advancement he received honour from the holy kings and great renown:
| 13:55 Իսկ միւս եւս այլ ի ծննդոց սորա կրտսերագոյն յեղբարցն անուամբ Ստեփաննոս կոչեցեալ ըստ հայրենի ազգին, եւ ըստ մայրենի անուանակոչութեանն՝ սրբասնեալ մայրն իւր տիկնաց տիկին՝ կոչեաց զնա յանուն հաւուն իւրոյ Ալուզ, եւ ըստ յառաջադիմութեանն իւրոյ, ի սուրբ թագաւորացն պատիւ եւ անուն մեծութեան ընկալեալ:
|
13:56 He made up for any failure in his paternal and maternal ancestors, and became the most illustrious in his whole family. Just as Isaac blessed Jacob, and the Lord heard him and the Lord blessed Jacob by the mouth of his father—because the blessings of fathers sustain sons—so also was the great prince Aluz blessed by God and by his father Abdlmseh:
| 13:56 Իսկ սա լցեալ զպակասութիւն հայրենի եւ մայրենի հաւուցն՝ գտաւ երեւելի յամենայն յազգն. եւ որպէս օրհնեաց Իսահակ զՅակոբ, եւ տէր լուաւ նմա եւ օրհնեաց տէր զՅակոբ ի բերանոյ հօր նորա, զի օրհնութիւնք հարց հաստատեն զորդիս՝ նոյնպէս եւ մեծ իշխանն Ալուզ օրհնեցաւ յԱստուծոյ եւ ի հօրէն իւրմէ Աբդլմսեհէ:
|
13:57 For he was a God-loving and pious man and obedient to his parents, since he had learned from God’s commandments: “Honour your father and mother,” and he had heard elsewhere that: “A disobedient son shall go to destruction”; so he was obedient without any temptation:
| 13:57 զի էր այր աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ հնազանդ ծնողաց իւրոց. զի ուսեալ էր ի պատուիրանացն Աստուծոյ, եթէ « պատուեա՛ զհայր քո եւ զմայր», եւ լուեալ յայլում տեղւոջ, եթէ « որդի անհնազանդ ի կորուստ եղիցի». եւ հնազանդեալ նա արտաքոյ ամենայն փորձութեան:
|
13:58 The Lord established him on the throne of his father as (he had established) Solomon on the throne of his father David; and just as in his days the Lord had made peace for his kingdom, so also (did he) in the reign of Aluz:
| 13:58 Զսա հաստատեաց տէր յաթոռ հօր իւրոյ, որպէս զՍողոմոն յաթոռ հօր իւրոյ Դաւթի, եւ որպէս յաւուրս նորա արար տէր խաղաղութիւն թագաւորութեան նորա՝ նոյնպէս եւ յիշխանութիւն սորա:
|
13:59 The great and most wise Abdlmseh the curopalates divided his patrimony, and gave over into the control of his son Aluz the heaven-like and impregnable fortress of Amiuk, for he was able to resist the impious races of the Ismaelites. And he exceeded in wisdom all his fathers:
| 13:59 Եւ մեծ եւ ամենիմաստ Աբդլմսեհ կուրապաղատն բաժանեաց զհայրենիսն իւր եւ ետ ի ձեռն որդւոյ իւրոյ Ալուզի զերկնանման եւ զանառիկ ամրոցն զԱմիւկ, զի նա կարող էր ի դիմի ունել անօրէն ազգացն Իսմայէլացւոց. եւ նա առաւելեալ իմաստութեամբ քան զամենայն զհարս իւր:
|
13:60 Now the very renowned and God-loving curopalates Abdlmseh lived his life in peace. He saw his sons glorious and well praised: one, endowed with spiritual and wordly riches, succeeded to the throne of the patriarchate, and was dedicated to the observance of the divine commandments and nailed to fear of the Lord; the other he saw a lord and prince, splendid in glory, fortunate and successful in all his deeds; and his other sons and daughters he saw (endowed) with glory and honours:
| 13:60 Իսկ ամեներեւելի եւ աստուածասէր կուրապաղատն Աբդլմսեհ վարեաց զկեանս իւր խաղաղութեամբ, եւ ետես զորդիս իւր փառաւորս եւ ամենագովս, զոմն հոգեւոր եւ մարմնաւոր փարթամութեամբ ճոխացեալ եւ յաջորդեալ յաթոռ հայրապետութեանն, լցեալ աստուածային պատուիրանապահութեամբ եւ բեւեռեալ յերկիւղն տեառն, եւ զմիւսն ետես տէր եւ իշխան եւ պայծառացեալ փառօք եւ բարեբախտեալ եւ յաջողաձեռն եղեալ յամենայն գործս, եւ զայլ եւս զուստերս եւ զդստերս ետես ի փառս եւ ի պատիւս:
|
13:61 He also saw the sons of his sons, and was blessed by the Lord. He himself at a good old age fell asleep with his father, and was buried in that same island of Ałt’amar, inhabited by God, at the monastery of the Holy Cross, having been rendered worthy to receive daily from the Lord the new freedom of adoption through the holy and immortal liturgy, which his relative Lord Dawit’, Catholicos of Armenia, offered inceantly in intercession for his pious parents:
| 13:61 Ետես եւ զորդիս որդւոց իւրոց եւ երանեցաւ ի տեառնէ. եւ ինքն բարիոք ծերութեամբ ննջեաց առ հարս իւր եւ թաղեցաւ ի նոյն աստուածաբնակ կղզւոջն Աղթամար, ի դուռն սուրբ Խաչին, արժանի եղեալ հանապազօր առնուլ ի տեառնէ վերստին զազատութիւն որդեգրութեանն ի ձեռն սուրբ եւ անմահ պատարագին հարազատին իւրոյ տեառն Դաւթի Հայոց կաթողիկոսի, զոր մատուցանէր անխափան ի բարեխօսութիւն աստուածասէր ծնօղաց իւրոց:
|
13:62 It was in the year [570] of the Armenian era that the ruler Abdlmseh died. His godly wife lived for two years after the death of her husband, then she too quietly passed to Christ and was joined to her fathers; she was buried in the same tomb, having entrusted her sons to God’s grace:
| 13:62 եւ էր թուականն Հայոց, մինչ փոխեցաւ արքայն Աբդլմսեհ՝ [ՇՀ]. եւ սրբասնեալ ամուսինն իւր կեցեալ յետ կատարմանն առնն իւրոյ ամս [Բ]՝ եւ նա բարիոք հանգստութեամբ փոխեցաւ ի Քրիստոս եւ յաւելաւ առ հարս իւր եւ եդաւ ի նոյն տապանի. եւ զորդիս իւր յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ:
|
13:63 After their departure from this world the wind from the north began to blow ever more strongly with bitterly cold air, and green plants began to disappear from the land. The saying of the Lord’s parable was fulfilled: “Rains fell, rivers rose, winds blew:
| 13:63 Յետ կատարման սոցա յաշխարհէս՝ սկսան առաւել քան զառաւել շնչել հողմն հիւսիսային դառնաշունչ օդովք սառնամանիւք եւ պակասեցուցանել յերկրէ զբոյս դալարոյ. եւ կատարեցաւ հրաման տէրունեան առակին, թէ « իջին անձրեւք, յարեան գետք, շնչեցին հողմք:
|
13:64 But they were unable to shake the great rock of faith, the gloriously splendid prince Aluz. For he remained on his own in Armenia like a ship in the midst of storm-tossed waves of the sea, having no help from anyone—neither from kings nor princes, neither from magnates nor his fathers, deprived of his possessions and robbed of all his goods:
| 13:64 եւ ոչ կարացին խախտել զմեծ վէմն հաւատոյ, զպայծառացեալն փառօք զիշխանն զԱլուզ, զի մնաց միայնացեալ ի մէջ Հայաստան աշխարհիս, իբրեւ զնաւ ի մէջ մրրկեալ ալեաց ծովու, ոչ ունելով օգնականութիւն յումեքէ, ոչ ի թագաւորաց եւ ոչ յիշխանաց եւ ոչ ի մեծամեծաց եւ ոչ ի հարցն, ունայնացեալ ի ստացուածոց եւ թափուր մնացեալ յամենայն ընչից:
|
13:65 But the walls and buildings that were destroyed he renewed again with much effort:
| 13:65 Եւ զաւերեալ պարիսպն եւ զշէնսն, զոր յառաջագունիցն անփոյթ էին արարեալ՝ սա վերստին նորոգեաց բազում աշխատութեամբ:
|
13:66 For cruel days had fallen upon the land, since the Lord’s saying was fulfilled: “Those will be days of oppression such as have never occurred:
| 13:66 Եւ զի աւուրք չարութեան հասին ի վերայ երկրի, զի կատարեցաւ ասացեալն ի տեառնէ, թէ « եղիցին աւուրքն այնոքիկ նեղութեան, որպիսիք ոչ եղեն երբէք այնպէս:
|
13:67 But to his support came grace and wisdom from supernal help, as to King Hezekiah. Just as the latter turned back the evening hour to noon and was saved by God’s help, so also (Aluz) was saved by God’s grace and filled with wisdom. By various means he survived and made peace with his implacable enemies, the race of Elimites:
| 13:67 բայց սորա ի թիկունս հասեալ շնորհս եւ իմաստութիւն ի վերին օգնականութենէն, որպէս արքային Եզեկիայի, եւ դարձոյց զժամն երեկոյացեալ ի հասարակօրն եւ կենդանացաւ յօգնականութենէն Աստուծոյ՝ եւ սա կենդանացաւ ի շնորհացն Աստուծոյ եւ լցաւ իմաստութեամբ, եւ պէսպէս հնարիւք անցուցանէր զկեանս իւր եւ հաշտեցուցանէր ընդ իւր զանհաշտ թշնամիսն զազգն Ելիմացւոց:
|
13:68 From them he received gifts and honour, and was rendered glorious and renowned in the eyes of the unbelievers by his judicious knowledge:
| 13:68 եւ ի նոցանէ առնոյր պարգեւս եւ մեծութիւն եւ փառաւոր եւ երեւելի լինէր յաչս անհաւատիցն իւրով բազմիմաստ գիտութեամբն:
|
13:69 Not sparing his goods or possessions, but with eager heart he gave his sweat for the salvation of the Christians, both paying tribute to the Muslims and also organising cavalry and providing them with stipends. Thus he made peace with everyone, according to the saying: “Seek peace and follow it:
| 13:69 Ոչ խնայելով յինչս եւ ի ստացուածս իւր, այլ զուարթամիտ սրտիւ տայր զքրտունս իւր վասն փրկութեան քրիստոնէից, զոր տալով ի հարկս այլազգեաց, զօր կարգելով հեծեալս եւ տալով նոցա ռոճիկս՝ առնէր խաղաղութիւն ամենեցուն, ըստ այնմ եթէ « խնդրեա զխաղաղութիւն եւ երթ զհետ նորա:
|
13:70 Aluz resembled the great patriarch Noah, and his castle the ark. For the latter had with him chosen deer and other animals, while the former had with him nobles, free men and the sons of nobles, magnates and princes from every province:
| 13:70 Նմանեալ մեծ նահապետին Նոյի Ալուզն, եւ տապանին՝ ամրոցն իւր. զի նա ունէր առ իւր զընտիրս երէոցն եւ այլ կենդանեաց, եւ սա ունէր ընդ իւր սեպուհք, զազատք եւ զորդիս ազատաց, զմեծամեծաց եւ զնախարարաց յամենայն գաւառաց:
|
13:71 He was resplendent in the universe for his noble cavalry, like the full moon in the vault (of the sky), or like the sun in the days of summer. God had granted him a brilliant son, a beam of light, named after his ancestor Khedenik; he was pleasing and beloved in the eyes of all for his’ splendid beauty, since his father, the great prince Aluz, was fair of visage and tall of stature and powerful:
| 13:71 եւ փայլէր ի մէջ տիեզերաց իւրով ազատագունդ հեծելովքն, որպէս լուսին բոլորեալ ի մէջ կամարի, կամ իբրեւ զարեգակն յաւուրս ամարայնոյ, տալով եւ նմա յԱստուծոյ զլուսածաղիկ տղայն, զշառաւիղն լուսոյ, զանուանակից հաւուն իւրոյ Խեդենիկ. որ գեղով վայելչութեամբ իւրով յաչս ամենեցուն հաճոյ եւ սիրելի թուէր. զի էր եւ մեծ իշխանն հայր նորա Ալուզ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ բարձր հասակաւ եւ կարող զօրութեամբ:
|
13:72 The Only-Begotten Son of God revealed him to be a glorious boast for us, having given him grace like his ancestors the Artsrunik’. He strengthened him with invincible power, like the impregnable fortress Amiuk granted him by God. By his wise knowledge he strove for peace with everyone, that perchance life might be peaceful for himself and his own (people), undisturbed by the tumult of agitated and surging waves:
| 13:72 Զսա մեզ պարծանք պարծանաց ցուցեալ միածին որդին Աստուծոյ եւ տուեալ սմա շնորհս ըստ հայրենի նախնեացն իւրոց զԱրծրունեացն. եւ զօրացաւ սա զօրութեամբ անպարտելի, ըստ տուեցելոյ նմա յԱստուծոյ զանմատոյց ամրոցն Ամիւկ. եւ նա իւրով ամենիմաստ գիտութեամբն ընդ ամենայն ումեք զխաղաղութիւն հնարէր, զի թերեւս խաղաղասցի կեանք իւր եւ իւրոցն ի խռովութենէ վրդովման ալեացն ծփելոց:
|
13:73 In his peaceable time all the land was troubled; and especially the province of Vaspurakan saw no calm, but was particularly oppressed by dangers. Yet God’s right hand protected him and his fortress:
| 13:73 Ի սորա խաղաղութեան ժամանակի շփոթեալ ամենայն աշխարհս, եւս առաւել գաւառն Վասպուրականի ոչ խաղաղանայր, այլ եւս քան զեւս նեղէր ի տագնապս տարակուսի, եւ սա եւ զամրոցն իւր պահեալ աջին Աստուծոյ:
|
13:74 Just as Joseph fed all the land during the famine of Egypt, so likewise he became a cause of prosperity for the house of Vaspurakan:
| 13:74 Եւ որպէս Յովսէփն այն կերակրեաց զաշխարհն ամենայն ի սովին Եգիպտացւոց՝ նոյնպէս եւ սա եղեւ պատճառ շինութեան տանն Վասպուրականի:
|
13:75 He was bread for the famished, refuge for the fleeing; he restored captives, and wiped all tears from every face. He was desired by all who saw him, and longed for by those who saw him not. His name was famous from one end of the earth to the other, and he was praised by all tongues:
| 13:75 Նա սովելոց հաց. նա փախուցելոց պատսպարան. նա գերելոց գերեդարձ եւ մաքրիչ զամենայն արտօսր յամենայն երեսաց. նա ամենայն տեսողաց բաղձալի եւ անտեսից ցանկալի. նորա անուն բարեհռչակեալ ի ծագաց մինչ ի ծագս երկրի եւ յամենայն լեզուաց գովեալ:
|
13:76 He was the support of the faith, the glorious crown of the holy church, the mother of all piety. He exceeded himself in prayers and supplications, imploring the salvation of the country; he was undistracted in the midst of his people like one of the humble. He repulsed thieves and brigands, and pursued all impiety. He contented himself with the sweat of his face and the labour of his hands:
| 13:76 նա հաստատութիւն հաւատոց եւ պսակ պարծանաց սուրբ եկեղեցւոյ եւ մայր ամենայն աստուածպաշտութեանց. նա եւ յաղօթս եւ ի խնդրուածս պաղատանաց առաւել քան զանձինն՝ զաշխարհի խնդրելով փրկութիւն, անզբաղապէս լինելով ի մէջ ժողովրդեանն որպէս մի ի հեզոց. նա գողոց եւ աւազակաց հերքիչ եւ ամենայն անօրէնութեան հալածիչ. նա եւ քրտամբք երեսաց իւրոց շատանայր եւ վաստակաւ ձեռաց իւրոց:
|
13:77 He acquired this book of T’ovmay the historian, and had it renovated as a memorial to himself and his good parents and the divinely bestowed fruit of his loins Khedenik; for from the fruit of righteousness grows a tree of blessings:
| 13:77 Նա ստացաւ զմատեանս Թովմայի զպատմագիրս այս եւ ետ նորոգել վերստին, յիշատակ իւր եւ բարի ծնողաց իւրոց եւ աստուածատուր պտղոյ որովայնի իւրոյ Խեդենկին, զի ի պտղոյ արդարութեան բուսանի ծառ բարեաց:
|
13:78 By his luminous flower and fruit he was desirous to all. For in his splendid beauty he resembled the morning star, rising at dawn, or the sweet-smelling rose with its multicoloured beauty that reveals its hues in the springtime. May his memory be blessed, and the prayers of the saints rise on his behalf. Amen:
| 13:78 Եւ նա լուսատու ծաղկով եւ պտղովն ցանկալի ամենեցուն լինէր, զի վայելչութեամբ գեղով իւրով նմանեալ արուսեկին, ծագելով ի ժամ առաւօտուն. կամ իբրեւ զվարդ անուշահոտ գունակ գունակ գեղով ցուցեալ զգոյնս իւրեանց ի ժամանակս գարնանայինսն: Որոյ յիշատակ իւր օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթք սրբոց ի վերայ նորա եկեսցէ. ամէն:
|
13:79 Glory to the Holy Trinity and single Divinity, threefold (yet) equal, triune (yet) one in essence, who in his boundless love for men and liberal bounty gave strength to this weak, pitiable and miserable sinner to reach the end of this (book:
| 13:79 Փառք եռահիւսակ զուգակշիռ եռաչափեան համագոյ սուրբ Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն, որ ըստ անբաւ մարդասիրութեանն եւ առատ բարերարութեամբն իւրով ետ զօրութիւն տկար եւ ողորմելի եւ եղկելի մեղսամած անձինս հասանել յաւարտ սորա:
|
13:80 Praise and ceaseless glorification with worship, now and always and forever and ever. Amen:
| 13:80 Գոհութիւն եւ անդադար փառաբանութիւն հանդերձ երկրպագութեամբ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:
|
13:81 By the grace of the omnipotent God, Father and Only-Begotten Jesus Christ, and the true Holy Spirit, here is terminated and finished this beautifully composed History, which the invincible and knowledgeable vardapet T’ovmay wrote with accuracy, beginning from Adam down to Noah; and then he progressed in descending order detail by detail with much labour in his true account down to the clan of the Artsrunik’; one by one he set down the people and events and their causes. How they endured many efforts and labours with wars against the Muslims, and removed their wicked (presence) from many places so far as they were able:
| 13:81 Շնորհօք ամենակալին Աստուծոյ Հօր եւ միածնին Յիսուսի Քրիստոսի եւ Սուրբ Հոգւոյն ճշմարտի աստանօր յանգ ելեալ աւարտեցաւ գեղեցկայարմար Պատմութիւնս այս, զոր արարեալ ստուգաբանութեամբ անյաղթ եւ գիտնական վարդապետին Թովմայի, սկսեալ ի յԱդամայ մինչեւ ցՆոյ, եւ անտի եկն աստիճանաւ վերուստ ի վայր մի առ մի, եւ բազում աշխատանօք ճշգրտաբար եկն եհաս ի յազգն Արծրունեաց, եւ մի ըստ միոջէ շարակարգեալ զազգն եւ զիրն եւ զպատճառս նոցա, եւ թէ ո՛րպէս բազում ջանք եւ աշխատութիւն կրեալ նոցա հանդերձ պատերազմաւ ընդդէմ այլազգեաց՝ եւ բարձին զչարութիւն նոցա ի բազում տեղեաց, որչափ եւ կարողութիւն նոցա եհաս:
|
13:82 Most especially the divinely crowned, pious and most wise king of Armenia, Gagik, who by his wisdom and orthodox life and by God’s will reigned over many lands—as is recorded in this book—and protected (them) in peace all the days of his life from enemy brigands. He was responsible for the building of churches, in particular this most famous and wonderfully constructed holy church of the Holy Cross of Ałtamar:
| 13:82 Եւս առաւել աստուածապսակ եւ բարեպաշտ եւ ամենիմաստ թագաւորն Հայոց Գագիկ, որ իմաստութեամբ եւ ուղղափառ վարուքն իւրովք եւ կամօքն Աստուծոյ տիրեաց բազում աշխարհաց, զոր կայ յիշատակեալ ի սմա, եւ խաղաղութեամբ պահեաց զամենայն աւուրս կենաց իւրոց ի հինից թշնամեաց, եւ եղեւ առիթ շինութեան եկեղեցեաց եւս առաւել գերահռչակ եւ սքանչելագործ սուրբ եկեղեցւոյս սուրբ Խաչիս Աղթամարայ:
|
13:83 in whose shade was copied this History in the year [752] of the Armenian era, and in the imperial reign of Lazan, at the order and expense of the venerable, blissful and thrice blessed, wise patriarch of Armenia, Lord Zak’aria, who is truly good and liberally minded, and a lover of the poor and endowed with divine gifts. (It was copied) at the request of the divinely wise and worthy vardapet, Lord Step’anos, dignified with the archi(episcopal) rank, who is the gem of the East and the holder of the throne of the great house of Siunik’:
| 13:83 ընդ որոյ հովանեաւ շարագրեցաւ Պատմութիւնս այս ի թուականութեանս Հայոց յեօթն հարիւրերորդի յիսներորդի երկրորդի, եւ յաշխարհակալ թագաւորութեանն Ղազանի, հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածապատիւ եւ երջանիկ երիցս երանեալ ամենիմաստ հայրապետիս Հայոց տեառն Զաքարիայի, որ է յոյժ բարի եւ առատամիտ եւ աղքատասէր եւ աստուածային ձրիւքն բարգաւաճեալ, եւ ի խնդրոյ աստուածարեալ գիտնական եւ արդիւնական վարդապետի, միանգամայն եւ արհիական աստիճանի արժանացելոյ տեառն Ստեփաննոսի, որ է ակն արեւելեան եւ աթոռակալ մեծի Սիւնեաց տանն:
|
13:84 If you wish to investigate his ancestry, none of the princes or of those who hold sway in eastern parts is superior to him, for his family and ancestors are the most renowned for valour. And he is as glorious and resplendent among them as is the sun among the stars:
| 13:84 Եւ եթէ նախնականօքն քննեսցուք զնա՝ ոչ ոք է յիշխանացն եւ յիշխեցելոց արեւելից կողմանցն բարձրագոյն քան զնա, զի ամենեցուն քաջայայտ է ազգքն եւ նախնիքն նորա. եւ նա այնպէս է ի մէջ նոցա փառաւորագոյն եւ պայծառ՝ որպէս զարեգական ի մէջ աստեղաց:
|
13:85 Because of his divine love he requested this History from Lord Zak’aria, the godly and pious holder of the throne of our Holy Illuminator. At great effort he had this copied to satisfy his request:
| 13:85 Եւ նա վասն սիրոյն աստուածային խնդրեաց զպատմութիւնս ի մերոյ աստուածընկալ եւ սրբասէր եւ աթոռակալ սուրբ Լուսաւորչին ի տեառն Զաքարիայէ. իսկ սա մեծաւ ջանիւ ետ գծագրել զսա յաղագս խնդրոյ նորա:
|
13:86 Even more eager for this task was the most wise and high-minded, modest and humble brother of Lord Zak’aria, Amir-Gurgēn. May the Lord God grant them many days and preserve them safe in soul and body from the snares of enemies visible and invisible all the days of their lives. Amen:
| 13:86 Եւս առաւել կամեցող եղեալ այսմ գործոյ ամենիմաստ եւ բարեմիտ, հեզ եւ խոնարհն, հարազատ եղբայր տեառն Զաքարիայի Ամիրգուրգին, զոր տէր Աստուած զնոսա ընդ երկայն աւուրս արասցէ, անփորձ պահելով յամենայն որոգայթից թշնամեաց, յերեւելեաց եւ յաներեւութից, հոգւով եւ մարմնով զամենայն աւուրս կենաց իւրեանց. ամէն:
|
13:87 I, the most sinful and unworthy and inconsequential among the ranks of scribes and monks, Daniel by name, in my weakness undertook to copy this at the monastery of the great and splendid Holy Cross of Ałt’amar, which we mentioned above. Furthermore, falling on my face, I beg the kind readers and request their pardon for the faults of this book, whatever may be found extra or missing therein, be it a full stop, a line, a comma, or any other expression, or (changing) from kh or h:
| 13:87 Եւ ես ամենամեղս եւ անարժանս եւ անյիշելիս ի կարգս գրչաց եւ կրօնաւորաց, Դանիէլ անուն, ըստ իմում տկարութեանս յանձն առի գրել զսա, ի դուռն մեծ եւ պանծալի սուրբ Խաչիս Աղթամարայ, զոր վերագոյնն յիշեցաք. եւ դարձեալ յերեսանկեալ աղաչեմ զբարի ընթերցողսդ եւ անմեղադրութիւն խնդրեմ վասն սխալանաց գրոցս, եթէ աւելի կամ պակաս գտանիցի ի սմա, եթէ կէտ, եթէ տուն եւ եթէ ստոր եւ եթէ յայլ ինչ բառ, ի խէ կամ ի հոյ:
|
13:88 For the learned know well that in the ancient writings no attention was paid to such matters. Since I am ignorant of these things, what I heard of these expressions from the ecclesiastical books, that I wrote down; and what is beyond them I do not know how it was. So I beg you that according to your pious pleasure, you should merely grant me and my parents a “Lord have mercy” so that you too may find mercy from God on the eternal day of his coming:
| 13:88 զի գիտնականքն քաջ գիտեն, որ ի հին գրեանք այսպիսեացս ոչ ինչ փոյթ է արարած. եւ ես անհմուտ գոլ սոցա՝ զոր ինչ լսեալ էաք յեկեղեցական գրոց ի բառիցս յայսցանէ՝ զնոյն գրեցաք, եւ զոր արտաքոյ սոցա էր՝ ոչ գիտելով թէ ո՛րպէս էր. եւ ի ձէնջ խնդրեմ, զի ըստ աստուածասէր կամաց ձերոց՝ միայն զԱստուած ողորմին շնորհէք մեզ եւ ծնօղաց մերոց, զի եւ դուք գտջիք զողորմութիւն յԱստուծոյ յաւուրն աներեկ գալստեան նորա:
|
13:89 And may he be blessed, praised and lauded by all creatures, spiritual and tangible, now and always, forever and ever. Amen. I also beg that you recall sincerely to the Lord my teacher, the honourable priest Simeon, who taught me a few books from his many skills, and his parents. To Christ and our God glory forever. Amen:
| 13:89 Եւ ինքն եղիցի օրհնեալ, գովեալ եւ բարեբանեալ յամենայն արարածոց յիմանալեացն եւ ի զգալեացս այժմ եւ հանապազ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն: Դարձեալ կրկին աղաչեմ եւ զուսուցիչն իմ զՍիմէօն պատուական քահանայն, որ ի բազում արուեստից իւրոց զսակաւ գիրս մեզ ուսոյց՝ եւ զնա յիշել ի տէր սրտի մտօք եւ զծնողսն նորա: Եւ Քրիստոսի եւ Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս. ամէն:
|
13:90 After all this had so taken place, as is written, we must inform you, Oh dear sons and faithful true brothers, (that there was) a certain man, renowned and adorned with divine glory, noble and of noble parents, raised in purity and righteousness, who had attained the wisdom of the divine holy testaments, orthodox in faith and in Christian confession. His name was Baron Sefedin Ark’ayun:
| 13:90 Յետ այսր ամենայնի այսպէս եղելոցս եւ գրելոցս, զայս ծանուցանեմք ձեզ, ո՛վ սիրելիք որդիք եւ հաւատարիմ հարազատ եղբարք: Այր մի երեւեալ եւ աստուածային փառօք զարդարեալ, ազատ եւ յազատ ծնողաց, սնեալ սրբութեամբ եւ արդարութեամբ եւ հասեալ յիմաստութիւն աստուածեղէն սուրբ կտակարանաց, ուղղափառ հաւատովք եւ քրիստոսադաւան խոստովանութեամբ, որոյ անուն պարօն Սեֆեդին Արքայուն ճանաչի:
|
13:91 As by God’s summons he came to this impregnable island of Ałt’amar, the abode of God, which is the throne of Saint Gregory the Illuminator of Armenia and the residence of the most glorious and renowned holy cross. Khedenik loved Ark’ayun as if he were his own son; he gave him his own daughter as wife in legal marriage, and as her dowry the half of Alt’amar. After a short time when Khedenik grew old, he sold to Baron Sefedin in his poverty the other half, receiving as its price much gold for his bodily needs:
| 13:91 սա իբրեւ յԱստուծոյ կոչմանէն յառաջ մատուցեալ յաստուածաբնակ եւ յանառիկ կղզիս Աղթամար, որ է աթոռ սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչին եւ բնակարան գերապայծառ եւ հռչակաւոր սուրբ Խաչիս. զսա յոյժ սիրեաց Խեդենեկ Արքայուն իբրեւ յիւրմէ ծնեալ որդի, եւ ետ զդուստր իւր սորա ի կնութիւն եւ յօրինաւոր ամուսնութիւն եւ ետ սորա վարձք եւ բաժինք զկէսն Աղթամարայ. զոր յետ սակաւ ժամանակաց, ի ծերանալ Խեդենկին եւ ի չքաւորութեան անձինն իւրոյ՝ յետոյ դարձեալ ծախեաց զկէսն այլ վերստին պարօն Սեֆեդնին. եւ առեալ զգինն բազում ոսկիս ի պէտս մարմնաւոր պիտոյից իւրոց:
|
13:92 After a few days the Lord God provided fruit for his loins, a thriving and fine son, the lord Step’anos. When he had acquired instruction and attained maturity, he had him ordained to the patriarchal throne of Saint Gregory. But aged about forty, he departed this world after a prematurely short life and few days, leaving inconsolable grief to his father Baron Sefedin:
| 13:92 Եւ յետ սակաւ աւուրց ետ տէր Աստուած զպտուղ յորովայնի նորա, զծաղկեալ եւ զբարի զաւակն զտէր Ստեփաննոս, զոր իբրեւ հասեալ ի յուսումն եւ ի մանկութեան հասակի՝ ետ ձեռնադրել զնա յաթոռ հայրապետութեան սրբոյն Գրիգորի. զոր իբրեւ կացեալ ամս [Խ], վերափոխի յաշխարհէս տարաժամ կենօք եւ սակաւ աւուրբք, եւ թողեալ զսուգ անմխիթար հօր իւրոյ պարօն Սեֆեդնին:
|
13:93 But since God is merciful and compassionate to everyone, he looked down on the fervent woes and tears of his heart and granted him sons, blessed by God and pleasing to God: the natural brothers, the modest and sober Amir-Gurgēn and the young, wise Zak’aria:
| 13:93 Այլ որ գթածն է եւ ողորմածն Աստուածն ամենեցուն՝ հայեցաւ ի ջերմեռանդ սրտի սորա ցաւս եւ յարտասուս, ետ նմա զաւակք օրհնեալք յԱստուծոյ եւ զհաճոյացեալն Աստուծոյ, զհարազատ եղբարքն զհեզ եւ զհանդարտ զԱմիր Գուրգէն եւ զտղայն իմաստուն զԶաքարիայ:
|
13:94 When the hour came for Baron Sefedin to travel the road of his fathers and depart from this world, he did not have the time to confirm with his own hands Zak’aria on the throne of his brother Lord Step’anos. So he was given over to instruction in the divine Holy Scriptures, and became versed in the Old and New Testaments. He had no one as support and helper, save only his brother Amir-Gurgēn (as) father and head of the family, and Baron Kurchbek and Baron Nuredin, his father’s brothers:
| 13:94 Եւ յորժամ եհաս ժամ պարօն Սեֆեդնին գնալ զճանապարհս հարց իւրոց եւ փոխիլ յաշխարհէս՝ սա ոչ ժամանեաց իւրովք ձեռօք հաստատել զտէր Զաքարիայն յաթոռ եղբօր իւրոյ տեառն Ստեփաննոսին: Ապա տուեալ լինի յուսում աստուածեղէն սուրբ գրոցն եւ հասու լեալ հին եւ նոր կտակարանացն. եւ ոչ զոք ունէր զօրաւիգ եւ օգնական իւր՝ բայց միայն զհարազատն իւր զԱմիր Գուրգէն, զհայր եւ զհայրագլուխ, եւ զպարօն Կուռճբէկն եւ զպարօն Նուրադինն զհօր եղբարքն իւր:
|
13:95 These, by God’s will, gathered together and summoned holy bishops, vardapets, and many monks. Having prayed together, they blessed and ordained Lord Zak’aria to the patriarchal throne of his brother Lord Step’anos. There was great joy and rejoicing for our see of the Holy Cross of Ałt’amar, residence of God:
| 13:95 Սոքա կամօքն Աստուծոյ ժողովեալք ի միասին, կոչումն արարեալ սուրբ եպիսկոպոսաց, վարդապետաց եւ բազում կրօնաւորաց, եւ աղօթս արարեալ ի միասին՝ օրհնեցին եւ ձեռնադրեցին զտէր Զաքարիայն յաթոռ հայրապետութեան հօր եղբօր իւրոյ տեառն Ստեփաննոսի, եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ եւ խնդութիւն յաթոռս մեր աստուածաբնակ սուրբ Խաչս Աղթամարայ:
|
13:96 Like an unshakeable rock, like an iron rampart, and like a gate of bronze, he resisted the wicked Muslim warriors. He was a lover of building and (responsible for) many constructions. Filled with God’s Spirit, he built in the land of Vaspurakan on the island called Lim the beautiful, luminous, and domed church of Saint George the General, which he adorned with many furnishings. He also built a house of prayer and living quarters and palaces; he established many monks at the monastery of the church of Saint George the General, and by their prayers may Christ God have mercy on us. Amen:
| 13:96 Եւ սա իբրեւ զվէմ անխախտելի եւ իբրեւ զպարիսպ երկաթի եւ իբրեւ զդուռն պղնձի, կացեալ ընդդէմ այլասեռից չար ախոյեանից: Եւ սա եղեւ սիրող շինութեան եւ բազում ամարաթից, եւ աստուածային հոգւովն լցեալ՝ շինեաց յաշխարհն Վասպուրական ի կղզին որ Լիմն կոչի՝ զգեղեցիկ եւ լուսազգեաց գումբայթաձեւ տաճար սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին, եւ բազում սպասիւք զարդարեաց, եւ տուն աղօթից շինեաց եւ զտեղիս բնակութեան եւ դարպասս, եւ բազում կրօնաւորս կարգեաց եւ հաստատեաց ի դուռն սուրբ Գէորգեայ զօրավարի տաճարին. զոր աղօթիւք նոցա Քրիստոս Աստուած մեզ ողորմեսցի. ամէն:
|
13:97 Furthermore, at his patriarchal see on the island of Ałt’amar at the monastery of the Holy Cross he built on a beautiful and spacious site behind the Holy Cross the great oratory for the days of winter. On the western side (for) the summer days (he built) the spacious vaulted (chapel), finely worked and bound with mortar, bringing its stones from the land of Khlat’ with much labour over the deep lake:
| 13:97 Դարձեալ ի յաթոռ հայրապետութեան իւրոյ ի կղզիս Աղթամար ի դուռն սուրբ Խաչիս շինեաց գեղեցիկ եւ մեծանիստ տեղեաւք ի թիկունս սուրբ Խաչին զժամատունն մեծ յաւուրս ձմերայնոյ: Իսկ ի կողմն արեւմտից զժամանակն ամարայնոյ մեծանիստ կամարակապ ձեւօք կրակապ եւ սրբագործ, բերեալ զքարինս նորա յաշխարհէն Խլաթայ բազում աշխատանօք ի վերայ անդնդային ծովու:
|
13:98 He had copied in memory of his soul the book called Tōnakan—for it includes the feasts of the Lord, of the holy apostles and prophets, patriarchs and vardapets, generals and virgins. By their prayers and intercession may the Lord God Jesus Christ have mercy on Lord Zak’aria and his natural brother Baron Gurgēn and his son Sahmadin, prematurely dead, and all his relatives. Amen:
| 13:98 Եւ ետ գծագրել յիշատակ հոգւոյ իւրոյ գիրք որ կոչի Տօնական. վասն զի կայ ի նմա տօնք տէրունականաց սուրբ առաքելոց եւ մարգարէից, հայրապետաց եւ վարդապետաց, զօրավարաց եւ կուսանաց. զոր տէր Աստուած Յիսուս Քրիստոս աղօթիւք եւ բարեխօսութեամբ սոցա ողորմեսցի տեառն Զաքարիային եւ հարազատ եղբօրն իւրոյ պարօն Գուրգին եւ զաւակի նորա Սահմադնի տարաժամ հանգուցելոյն եւ ազգայնոցն ամենեցուն. ամէն:
|
13:99 Also he built many beautiful and charming summer lodgings as an upper story on top of the palace that Baron Sefedin had constructed for his son Lord Step’anos; and many other inhabited and deserted places he reestablished in faith and hope:
| 13:99 Եւ դարձեալ վերնատունս բազումս բնակութիւն ամարայնոյ շինեալ գեղեցիկս եւ վայելուչս ի վերայ դարպասին, զոր մեծ պարօնն Սեֆեդին էր շինեալ յաղագս զաւակին իւրոյ տէր Ստեփաննոսին. եւ այլ բազում շէնս եւ անշէնս հաստատեալ հաւատով եւ յուսով:
|
13:100 Reflecting through his superior solicitude and foresight, out of love he decided on a good plan: “After my death and departure from his world, who shall occupy our patriarchal throne if not one of my kinsmen and descendants?” Then he proposed his spiritual son, the wonderful and wise youth Lord Dawit’, son of his full brother Baron Gurgēn:
| 13:100 Սա ի վերին խնամոցն եւ ի տեսչութենէն մտախորհ եղեալ ի միտս իւր եւ խորհուրդ բարի ի սիրոյ իւր արկեալ, թէ « յետ մահուան իմոյ եւ ելանելոյ աշխարհէս ո՞վ մատիցէ յառաջ հայրապետութեանս աթոռոյս մերոյ, եթէ ոչ ի յազգականաց մերոց եւ ի զաւակաց». յայնժամ յառաջ մատուցեալ զհոգեւոր որդին իւր զսքանչելատես եւ զիմաստուն տղայն զտէր Դաւիթ, զորդի եղբօր իւրոյ հարազատի պարօն Գուրգոյ:
|
13:101 Numerous bishops, monks, and priests with large congregations, by prayer and rituals blessed and ordained Lord Dawit’ as heir and co-heir of his see. There was no little happiness and rejoicing to his parents and his entire family:
| 13:101 Եւ բազում եպիսկոպոսիւք, կրօնաւորօք եւ քահանայիւք եւ բազում ժողովրդովքն, աղօթիւք եւ պաշտամամբք օրհնեցին եւ ձեռնադրեցին զտէր Դաւիթ ժառանգ եւ ժառանգակից աթոռոյ իւրոյ: Եւ եղեւ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն ոչ սակաւ ծնօղացն եւ ազգացն ամենեցուն առ հասարակ:
|
13:102 Now Lord Zak’aria arose like the sun at dawn, melting the freezing ice of winter frosts and of the Muslim enemies of Christ’s cross. He resisted the hurricane of evils, Ali Pasha and others of his ilk, who waxed haughty against the holy churches and the faith of the Christians. He prevented (the payment of) numerous taxes and haraj from monasteries and monks; he endured many tribulations and efforts, suffered great wounds, and bore many scars on his soul and body:
| 13:102 Իսկ սա տէր Զաքարիաս ծագեալ իբրեւ զարեգակն յառաւօտի. սա հալեալ զպաղումն եւ զսառն ձմերայնոյ սառնամանեաց եւ այլազգեաց թշնամեաց խաչին Քրիստոսի. սա կացեալ ընդդէմ չարեաց մրրկին, Ալի փաշային եւ այլոց նմանեացն նորա, որ խրոխտային ի վերայ սրբոց եկեղեցեաց եւ հաւատոց քրիստոնէից. սա բազում հարկս եւ հարաճս խափանէր ի վանորաց եւ ի կրօնաւորաց. սա բազում ճգանց եւ աշխատութեանց համբերեալ եւ մեծ վիրօք վիրաւորեալ եւ բազում սպիս հոգիս եւ ի մարմինս իւր ընկալեալ:
|
13:103 For his nephew Lord Step’anos had his relative, the daughter of his sister, delivered to the Muslims, mixing milk with their blood. Many monasteries and churches were beset with great distress and misery, because they (the Muslims) seized total control of the beautiful and impregnable island of Ałt’amar, and many other places and palaces, lands and estates, legally or illegally:
| 13:103 Վասն զի քեռորդին իւր տէր Ստեփաննոս զազգական իւր զդուստրն քեռ իւրոյ տարեալ ետ այլազգեացն, խառնելով զկաթն յարիւնս նոցա. եւ բազում վանորայք եւ եկեղեցիք մեծ սգով եւ տրտմութեամբ վարանեալ լինէին, զի տիրեցին առ հասարակ գեղեցիկ եւ անառիկ կղզոյս Աղթամարայ եւ այլ բազում տեղեաց եւ ապարանից, [ոխ վից] եւ ագարակաց, գրով եւ անգիր:
|
13:104 After this had so come about, then in the year [775] of the Armenian era occurred the death and departure from this world of the holy patriarch Lord Zak’aria. With a good confession and orthodox profession of faith he gave up his soul and went from this transitory world to the world of the living, to the supernal Jerusalem and the residence of the just:
| 13:104 Եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ եւ կատարեցաւ՝ ի թուականութեանս Հայոց [ՉՀԵ-երորդի] եհաս վախճան եւ փոխումն յաշխարհէս սրբազան հայրապետին տեառն Զաքարիային. եւ նա բարի խոստովանութեամբ եւ ուղղափառ դաւանութեամբ աւանդեալ զհոգի իւր՝ փոխեցաւ յայս աշխարհէս անցաւոր յաշխարհն կենդանեաց ի վերինն Երուսաղէմ ի կայանս արդարոց:
|
13:105 By their prayers and those of all the saints may the compassionate and merciful God make Lord Zak’aria a companion and sharer of the holy fathers and patriarchs past and recent. After a little time the death of Step’anos and of Shamish-Khat’un took place; they departed this world and went there where are the true accusers and examiners and exactors of words, deeds and thoughts:
| 13:105 Զոր աղօթիւք նոցա եւ ամենայն սրբոցն գթածն եւ ողորմածն Աստուած դասակից եւ մասնակից արասցէ զտէր Զաքարիայն սրբոցն հարցն եւ հայրապետացն առաջնոցն եւ վերջնոցն: Եւ եղեւ յետ սակաւ ժամանակի եհաս կատարումն եւ մահ սոցա Ստեփաննոսին եւ Շամշայ խաթունին, եւ բարձան յաշխարհէս եւ չոգան անդ, ուր ճշմարիտ դատախազքն եւ քննօղքն եւ պահանջողք բանից, գործոց եւ խորհրդոց:
|
13:106 After this had happened we had no king or prince or judge or overseer or leader or saviour and rescuer who could free us from foreigners and wicked enemies. For they imposed many exactions of treasure, of gold and silver; so whoever had claim to the throne of that patriarchate had to give many riches. Otherwise, the Muslims would seize convents and churches, monks and priests, virgins and abbesses, common people and all Christ’s flocks:
| 13:106 Իբրեւ այս այսպէս կատարեցաւ՝ ոչ գոյր մեր թագաւոր կամ իշխան կամ դատաւոր կամ այցելու կամ առաջնորդ կամ փրկօղ եւ կեցուցանօղ, որ ազատէր զմեզ յայլասեռից եւ ի չար թշնամեաց. զի բազում ինչս գանձուց ոսկւոյ եւ արծաթոյ եդին ի վերայ, թէ ո՛վ որ յառաջ մատիցէ յաթոռ յայն հայրապետութեան՝ տացէ զբազում ինչն զայն. ապա թէ ոչ՝ այլազգիքն տիրեսցեն ուխտից եւ եկեղեցեացն կրօնաւորաց եւ քահանայից, կուսանաց եւ կուսակալաց, ռամկաց եւ համօրէն Քրիստոսի ժողովրդոցն:
|
13:107 These disasters and great misfortunes were seen by Lord Dawit’, bishop of Armenia, who had been ordained by his brother Lord Zak’aria. Since at that time his father the great Baron Amir Gurgēn and his elder brother Amir Sahmadin had departed this world, there was no one to help or support him. Then Lord Dawit’ rose like a shining star, like the sun at noon, like a cloud gleaming with lightning, or like rays of light appearing at night in sublime and beauteous fashion, valiant of body and charming of person:
| 13:107 Զոր տեսեալ այսպիսի աղէտս տարակուսանաց եւ զմեծ վտանգս տէրն Դաւիթ Հայոց վերադիտօղ, զոր ձեռնադրեալ էր ի յեղբօրէն իւրմէ տեառն Զաքարիայէ, զի յայսմ ժամանակի հայրն իւր մեծ պարօն Ամիր Գուրգին հանդերձ անդրանկաւն իւրով Ամիր Սահմադնիւն փոխեալ էին յաշխարհէս, եւ ոչ ոք էր որ օգնէր եւ կամ ի թիկունս հասանէր. յայնժամ տէրն Դաւիթ ծագեաց իբրեւ զաստղ լուսապայծառ, իբրեւ զարեգակն ի միջօրէի, իբրեւ զպատրուակս փայլեալ ի կայծականց, կամ իբրեւ զնշոյլս լուսոյ երեւեալ ի մէջ գիշերի, գերագոյն եւ գեղեցկապատկեր յօրինուածովք, արի մարմնով եւ վայելուչ անձամբ:
|
13:108 With his two handsome full brothers, called Amir Kurchbēk and Amir Sēfēt’in, who were wise, intelligent, eloquent, and fluent, he held council. They addressed each other like the brave and valiant Saint Vardan, or like the holy Atom and his companions. They plunged into this great battle and contest, saying to each other:
| 13:108 Սա հարազատովքն իւրովք երկու գեղեցիկ եղբարբքն, որք կոչին Ամիր Կուրճբէկ եւ Ամիր Սէֆէթին, որք են իմաստունք, հանճարեղք, ճարտարախօսք, արագալեզուք, յառաջ մատուցեալ սոցա, եւ ձայն տուեալ միմեանց իբրեւ զքաջն եւ զարին զսուրբն Վարդան եւ որպէս զսուրբն Ատոմեանք, եւ դիմեալք սոցա ի մեծ պատերազմիս եւ ի հանդէսս յայս, եւ ասեն սոքա ցմիմեանս:
|
13:109 It is not right to abandon our holy places, our home and ancestral inheritance, lest foreign Muslims enter therein, or some other wicked men or heretics or adversaries:
| 13:109 ո՛չ է պարտ թողուլ զսրբութիւնս մեր զտուն եւ զտեղի եւ զհայրենի ժառանգութիւնս, զի մի՛ օտարք մտանեն ի սա այլազգիքն կամ այլ ոք որ իցեն ի չարաց կամ ի չարափառաց եւ ի բազում բանսարկուաց:
|
13:110 With much affliction and pain, with ceaseless comings and goings, much labour and endurance of vexations and opprobrium, partly justified partly not, some they implored, others they entreated, some they praised, others they punished according to their merits, striving to resist this great oppression and struggle, and to be freed from the exaction of many possessions and incalculable treasure:
| 13:110 Եւ սոքա բազում նեղութեամբ եւ չարչարանօք եւ անհանգիստ գնացիւք այսր անդր ընթանալով բազում աշխատութեամբ եւ համբերութեամբ տարեալ վշտաց եւ նախատանաց, զորս իրաւամբք եւ զորս անիրաւամբք, զոմանս աղաչելով, զոմանս պաղատելով, զոմանս պատուելով եւ զոմանս պատուհասելով ըստ արժանեացն, զի թերեւս կարասցեն ընդդիմանալ մեծ պատերազմիս եւ հանդիսիս եւ ազատանալ ի բազում ընչիցս եւ անհամար գանձուցս, զոր եդեալ կան ի վերայ:
|
13:111 Again they said to each other: “Dear brothers, let us be bravely united through the bond of the Holy Spirit, lest our ancestral inheritance fall into the hands of foreign Muslims:
| 13:111 Դարձեալ ասելով ցմիմեանս, « ո՛վ սիրելի եղբարք, արիասցուք առ միմեանս կապակցութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ, զի մի հայրենի ժառանգութիւնս անկցի յօտարութիւն ի ձեռս այլազգեաց:
|
13:112 May the Lord and merciful God, who is liberal with good gifts and brings peace to the whole world, grant them strength, wisdom and knowledge, patience and endurance in their resistance to Muslim enemies of Christ’s cross, and may he free them in soul and body from calamities and the deceit of Satan. Amen:
| 13:112 Այլ տէրն եւ ողորմածն Աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց եւ խաղաղարարն ամենայն աշխարհի՝ տացէ սոցա զօրութիւն, իմաստութիւն եւ գիտութիւն, համբերութիւն եւ ժուժկալութեամբ կալ ընդդէմ այլասեռից թշնամեաց խաչին Քրիստոսի, եւ ազատեսցէ զսոսա հոգւով եւ մարմնով յարկածից եւ ի խաբէութենէ սատանայի. ամէն:
|
13:113 Also we request, beg, entreat and supplicate you, the merciful Father, and the compassionate God Jesus Christ, and the Holy Spirit, the true God—we the unworthy monks and priests and all believers in the Holy Trinity. In faith and hope we request from your liberal benevolence that you again strengthen the throne of our patriarchate as before, and free it from debt and illegal exactors:
| 13:113 Դարձեալ վերստին հայցեմք եւ աղաչեմք պաղատիմք եւ աղերսեմք առ հայրդ գթած եւ ողորմած Աստուածդ Յիսուս Քրիստոս եւ Սուրբ Հոգիդ Աստուած ճշմարիտդ, մեք անարժանք կրօնաւորքս եւ քահանայքս եւ համօրէն հաւատացեալքս սուրբ Երրորդութեանդ. հաւատով եւ յուսով հայցեմք յառատ մարդասիրութենէդ, զի վերստին հաստատեսցես զաթոռ հայրապետութեանս մերոյ իբրեւ զառաջինն, եւ ազատեսցէ ի պարտեաց եւ յանիրաւ պահանջողաց:
|
13:114 and that you make our patriarch Lord Dawit’ shine out like the sun over the land, like the moon among the stars, to an advanced old age with many years of life, together with his brothers and their sons and posterity. Amen.
And to Christ our God, glory, praise, and worship forever and ever. Amen:
| 13:114 Եւ զհայրապետս մեր զտէր Դաւիթ իբրեւ զարեգակն փայլեցուսցես ի վերայ երկրի իբրեւ զլուսին ի մէջ աստեղաց մինչեւ ի խորին ծերութիւն բազմամեայ կենօք հանդերձ հարազատ եղբարբքն եւ որդւովքն եւ իւրով զարմիւ. ամէն: Եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք գոհութիւն եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:
|